Отандық тарих ғылымындағы диаспорологияның рөлі

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

1. Отандық тарих ғылымындағы диаспорологияның рөлі

2. Отандық тарихты оқытуда қазақстандық батырлар: қысқаша тарихнамалық шолу

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Отандық тарих ғылымындағы диаспорологияның рөлі

Қазіргі таңда əлемдегі жүз миллионға жуық адам өздерінің тарихи этникалық отанынан жырақта, басқа қоғамда өмір сүріп жатыр. Əртүрлі халықтардың (диаспоралардың) өткені мен қазіргі тарихын, ұлтаралық қатынастардың заңдылықтарын зерттеп зерделеу ғылыми ортада өзектілігін арттырып отыр.

Тəуелсіздігімізді, егеменді елдігімді алғаннан бастап құрылымымыз көпұлттылық сипатқа ие Қазақ елі үшін ұлтаралық қатынастар мəселесі аса өзекті екені белгілі. Алдымен, «диаспора» ұғымының түп төркініне көз жүгіртсек, «диаспора» бұл - гректің «шашырау» немесе «елінен жерінен ажыраған» деген сөзінен шыққан. Б. з. д 586 ғасырда Вавилон патшасы Навуходоносор II Иерусалимді жаулап алып, еврейлердің дүние жүзіне шашырап кетуінен пайда болған ұғым [1] . Аталмыш термин кейіннен жаңа жерлерге келіп қоныс тепкен, этникалық азшылық, өзге де діни жəне этникалық топтарға байланысты қолданыла бастады.

Отаршылдық дəуірі кезеңінде қазақ диаспорасы мəселесі ұлттық тарихымызда тиым салынған тақырыптардың біріне айналғаны белгілі. Міне, тəуелсіздігімізді алып, еліміз егемендікке қол жеткізгеннен кейінгі уақытта, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан зерттеуге ерекше көңіл бөлінуде. Отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген мүмкіндік туды. Осыған орай

отандық тарих ғылымының əр саласы бойынша арнайы зерттеулер жүргізіле бастады. Заманауи тарих ғылымының бір саласы саналатын тарихи демография, этнология, ұлттық психология сынды ғылымдармен қатар диаспорология бағыты да кеңінен зерттеле бастады. Диаспорология - бұл диаспораның яғни, белгілі бір этникалық қауымдастықтың өзге елге орын тебуі, сол жерде мəдениеті мен əдеп ғұрыптарының қалыптасуы, этникалық қауымдағы халық санының өсуі мен өзгеру үдерісін жəне олардың динамикасын зерттеу саласы болып табылады.

Қазақстанмен көршілес, тіпті, шетелдік мемлекеттерде өмір сүріп жатқан қазақтар - ұлтымыздың ажырамас бөлігі. Себебі, шет елдердегі қазақтардың тарихы мен мəдениетін, олардың қазіргі жағдайын, ділін, дінін, этникалық ұқсастығын, салттарын, өздері өмір сүріп отырған елде оларға деген саяси, əлеуметтік қарым-қатынасты зерттеу Қазақ елінің маңызды факторларының бірі болып табылады. Демек, диаспорология саласына одан əрі серпін бере түсу үшін ендігі жерде белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық санының динамикасындағы өзгерістерге, көші-қон үдерістерінің ауқымына жəне олардың жекелеген аймақтардағы ерекшеліктеріне баса назар аударғанымыз жөн. Сондай-ақ көп ұлтты Қазақстан үшін де ұлттық мəдени саясатты теңдестіру қоғамдық экономикалық байланыстың маңызды құралы болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев Дүниежүзі қазақтарының ІІ Құрылтайында: «Тағдырдың жазуымен туған топырақтан жырақтап кетуге мəжбүр болған ата бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ жасаған мол рухани қазынаны төкпей-шашпай жинап алуымыз, оны ата-жұртта жəне барша əлемге таныстыру аса маңызды шаруа. Қазақтар тығыз мекендеген Қытай, Өзбек,

Ресей, Түркия, Моңғолия секілді елдердің халық арасындағы, мұражайларындағы, қазақтың тарихына, мəдениетіне, əдебиеті мен өнеріне қатысты қазына-байлық барша халқымыздың игілігіне қызмет етуі керек», - деп атап көрсетті [2, 6-7 бб. ] .

Диаспорологияның маңызды міндеттерінің бірі - іргелес елдердегі қазақ диаспорасында болып жатқан əр қилы күрделі үдерістердің ақиқатын зерттеу, ғылыми талдау жасау. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация, соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың жəне тыңайған жерлерді игеру секілді тағы

басқа тарихи оқиғалар мен мəселелер ішкі жəне сыртқы көші-қон үдерісіне тікелей əсер етті. Өз кезегінде кеңестік дəуірдегі көші-қон саясаты Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы арасалмаққа өте күрделі өзгеріс ала келді. Сол себепті, аталмыш мəселе отандық тарих ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан шынайы тұрғыда зерттеуді талап етедіі. Көші-қон мəселесі бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған жоқ. Бұл үдеріс кеңес дəуірінде де, қазіргі кезде де отандық жəне шетелдік ғалымдар тарапынан

да əрқилы бағаланып келді. Əрбір кезеңге тəн тарихи концепцияларды талдау жəне ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды.

Қазақ халқы санының азаюын, өз елінен жыраққа ауа көшуін, сол алғашқы ақтабан шұбырынды кезіндегі жаугершіліктен бастап алып қарастыруға болады. Солтүстік шығыстан баса көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан 1723 жылдан бастап шегінген қазақтар оңтүстік батысқа ауып, қазіргі Орта Азия жеріне көп санымен тереңдеп енді [3, 147б. ] . Қазақ диаспорасының одан əрі кең етек жаюына жаугершілік заманнан кейін, отаршылдықтың енуі тікелей ықпал етті. Жалпы алғанда, қазақ диаспорасын шетелдерге ауа көшуін үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:

Бірінші кезең - XVII-XVIII ғасырлардағы Жоңғар шапқыншылығы тұсындағы қазақтардың оңтүстік батысқа қоныс аударуы. Бұл туралы В. А. Моисеевтің «Жоңғар хандығы жəне қазақтар (XVII-XVIII) » [4] деген монографиясында қазақтар тарихынан көптеген мəліметтер келтіріледі. 166

Екінші кезең - XIX ғ. территориялдық бөліну кезінде сол туған жерлерінде қалып қойған қазақтар, сондай ақ Ресей патшалығының бодандығына өткен қазақтардың отаршылдық езгісіне шыдай алмай Қытай жəне Моңғолия жерлеріне жаппай көшуі.

Ресей патшалық өкіметінің қазақтардың жерін тартып алып, орыс шаруаларын қоныстандыруынан Сырдария облысы Ташкент уезі қазақтарының көші-қон аумағы қысқарды. Олар көбінесе отырықшы елді мекендерін қоныстануға мəжбүр болды. Өзбекстанның қазіргі Ташкент облысы аумағындағы қазақтар саны кеми бастады.

Үшінші кезең - ХХ ғ. -1991жж. Бұл жылдардағы жаппай көшудің басты себебі - Кеңес үкіметінің орнауы, қазақ жеріне сол кеңестік биліктің жүзеге асырған саяси, əлеуметтік-экономикалық іс-шаралары. Тоталитарлық жүйенің күштеп ұжымдастыру, бай кулактарды жою, қызыл қырғын аштықтың белең алуы, сондай-ақ жергілікті халықты өз елінен қуу, осының барлығы қазақтардың ауа көшуін ұлғайтты. Кеңестік дəуірдегі миграциялық үдерістер, негізінен, шекаралық аудандарды қамтыды. 1931-1932 жылдардағы аштық кезінде қазақтар Батыс Сібір мен Орта Еділ бойына босып кетті. Олар бұрыннан сол жақта тұрып жатқан қазақ ауылдарын паналады. Сөйтіп, 1930 жылдан бастап қазақтардың Орталық Азия жеріне ауа көшуі кең ауқымда жүрді.

Көршілес республикалар: Өзбекстанға, Тəжікстанға, Маңғыстау түбегінен Түрікменстанға, одан əрі Ауғанстан, Иран елдеріне кетуге мəжбүр болды. Бірақ, халық арасында қалыптасқан түсінікке сай: «оралмандар, олар - Қазақстандағы кеңес үкіметі кезінде аштық пен қуғын-сүргін жылдарында шет елдерге бас сауғалап, қара асының қамын ойлап, отанын сатқан қашқан адамдар», - деген пікір орын алды. Міне, бұл диаспорологияның толыққанды зерттеліп, халыққа жеткізілмеуіне орай орын алған пиғылдар.

1980-1990 жылдары көптеген қазақстандық зерттеушілер: Г. С. Баратова,

В. С. Цой, Г. Н. Ким, Л. Э. Рис жəне т. б. ғалымдар этникалық топтар, диаспора тарихы [5, 79 б. ] туралы диссертацияларын қорғаған болатын. Десек те, диаспорология өзіндік жеке ғылым ретінде қалыптаса қоймады. Диаспорология ғылымы заманауи қазақ тарихнамасында жаңа дамып келе жатқан жас ғылым саласы, соңғы онжылдықта республикамыздағы этностар, шет елдегі қазақ диаспоралары жайында бірнеше кітаптар, мақалалар жарық көрді. Атап айтар болсақ, қазақ диаспорасын зерделеу барысында ең салмақты мəліметтер жинап енізген, Қазақстанда диаспорология ғылымын алғаш зерттеушілердің бірі Г. Н. Мендіқұлова [5, 79 б. ] . Оның 1997 жылы жарық көрген «Қазақ диаспорасының тарихи тағдыры: пайда болуы мен дамуы» атты еңбегінде [6] «Осы жерде шетелдердегi қазақтардың бəрiн «диаспора» деп атүстi айта салудың өзi қай жағынан болмасын (ғылыми, тарихи, саяси, заң жүзiнде жəне т. б. ) дұрыс болмайтынын ескергеніміз жөн. Себебi, «диаспора» деген сөз ұлттың өз Отанынан басқа елге шашырап кеткен топтарын бiлдiредi. Ал, территориялық бөліну барысында өз атамекенiнде қалып қойған Ресей, Өзбекстан мен Қытай сынды елдердегі қазақтарды “ирридент” деп атаған дұрыс болар», - деген пiкiрін ұсынады.

Қазіргі таңда Қытай қазақтарын зерттеуші с. ғ. д. К. Л. Сыроежкин, т. ғ. д. өз ғылыми еңбегін Набижан Мухаметханұлы, Өзбекстандағы қазақтар туралы Б. Қалшабаев, Н. Сванбергтің «Түркиядағы қазақ босқындары» атты монографиясы Халиф Алтай, Хасан Оралтай, Хызырбек Ғаритолла сынды ғалымдардың естеліктерін негізге ала отырып жазылған [6] . Осы қатарда ерекше атап өтуге тұрарлық тағы бір еңбек - қызыл қырғын ашаршылық жылдарында (1933 ж. ) өмірге келіп, отбасымен бірге эмиграцияға ұшыраған, Германияның Мюнхен қаласында халықаралық «Азаттық» радиосында жұмыс атқарған, қаламгер Хасан Оралтай 1973 жылы Түркияда «Елім-айлап өткен өмір» [4] атты ғұмырнамалық кітабы. Бұл кітаптің көркем əрі көрнекті қыры - деректің дəлдігінде, боямасыз шындығында, авторлық көзқарастың бүкпесіз ашықтығында, қазақ еліне қатысты көптеген тарихты, автордың ұлты үшін жасаған еңбектері, қазақ халқының миграция немесе эмиграцияланып кеткен, осы қазақ диаспорасы туралы құнды деректердің бірі. Сонымен қатар шет елдердегі қазақтарды зерттеушілер Д. Ескекбаев - Ресей қазақтарының этнографиясы, С. Билалов - Қазақстандағы қазақ оралмандарын (репатриант) жерсіндіру мəселелерін зерттеуші, «қазақ диаспорасы: мəселелері мен келешегі» атты жобада А. Кошанова, А. Н. Нысанбаева жəне т. б. ғалымдар зерттеуге ат салысты [5, 80 б. ] . Көп ұлтты Қазақстан үшін қазақ диаспорасын жетілдіруіне тарихи демографиялық, əлеуметтік экономикалық, саяси, этнопсихологиялық тұрғыдан оқыту қазақ тарихының ғылымына диаспорологияны жеке дара зерттеу керектігін көрсетеді. Отандық тарихнамадағы диаспорология ғылымының əлі күнге дейінгі негізгі мəселелердің бірі бірнеше елдерде ашылмаған тарихи құжаттар, статистикалық мəліметтер жəне диаспораның жеке архив мұрағаттары.

Қазақ елінің рухани мол қазынасы - тек бүгінгі кең байтақ Қазақ даласындағы этникалық қауым өкілдерімен шектелмейді. Себебі, тағдыр қияметімен шет елдерге жəне іргелес мемлекеттерге ауа көшіп кеткен қазақтардың өмірі мен тұрмысы, салты мен мəдениеті, ділі мен діні біздің ұлттық діңгегіміздің ажырамас бөлігі.

2. Отандық тарихты оқытуда қазақстандық батырлар: қысқаша тарихнамалық шолу

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта өткен тарихымызды қайра ой елегінен өткізіп, оның көптеген даулы да өзекті тұстарын ғылыми айналымға жаңа деректердің, шетелдік және отандық мұрағат құжаттарының кеңінен енгізілуіне байланысты жаңаша тұрғыда қарастыру мүмкіндігі туды. Соның ішінде 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі республиканың даму тарихын зерттеуде отандық тарихшылар біршама жетістіктерге қол жеткізді. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақстандық Кеңес Одағының батырлары туралы мәселенің кеңестік және қазіргі отандық тарихнамада қарастырылуына тоқталып өтсек.

Қазақстандықтардың майдандағы ерліктері туралы соғыс жылдарында-ақ баспасөз беттерінде, жекелеген кітапшаларда, соғыс тарихы туралы көлемді еңбектерде жазыла бастады. 1968 жылы Қазақ КСР ҒА Ш. Ш. Уәлиханов жанындағы Партия тарихы институтымен, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы Бас Мұрағат басқармасымен және журналист, жазушылармен бірігіп, "Кеңес Одағының батырлары- қазақстандықтар" атты екі томдық еңбек шығарды. Онда алғашқы рет сол кезде белгілі болған Ленин орденімен және Алтын Жүлдыз медалімен марапатталған 447 қазақстандық жауынгерлер туралы материалдар жинақталды [1-2] . 1945 жылғы басылымда олардың барлығы 57 ғана сипатталған еді [3] . Бірінші томға 236 очерк, екінші томға 212 очерк енгізілген. Әліпбилік ретпен қазақстандық батырлармен қатар бір кезде тағдыры республика өмірімен тығыз байланысты болған, Қазақстанда құрылған әскери құрамаларды басқарған Совет Одағының Батыры атағын алған, аға офицерлер мен генералдардың, оның ішінде Ұлы Отан соғысы аяқталғаннан кейін Қазақстанға тұруға келген Совет Одағының Батырларының аттары енгізілген. Бұл жерде айта кету керек, қолданылған мәліметтердің толықтығын және жоғары деңгейдегі обьективтілігін, әскери қимылдарды сипаттаудағы нақтылық пен анықтылықты атап өту керек. Алайда кемшіліктері де болды, бір жағынан басылымдарды дайындау мен жүзеге асыруда асығыстық танытты, екінші жағынан авторлар мен құраушылар көптеген батырлар туралы толық мәліметтерге ие емес еді, соңғысының себебі соғыс жылдарындағы Қарулы күштердің бөлімдері мен бірлестіктеріндегі іс қағаздарды жүргізудің жетімсіздігінен болды. Мәселен, әскерге алынушылардың шақыртылған әскери коммисариаттарының атауы, немесе өздерінің тұрғылықты мекен-жайы, әскерге дейін атқарған қызметі туралы мәліметтер толық болмады.

Сонымен қатар қазақстандық Кеңес Одағының батырлары туралы республиканың тарихшылары мен өлкетанушылары бірнеше очерктер мен кітаптар шығарды [4-6] . Мәселен, П. С. Беланның «Казахстанцы-кавалеры Золотой звезды» атты еңбегінде сол кезеңде Кеңес Одағының батыры атағын шамамен 12, 5 мың адам иеленгенін, олардан шамамен 500-қазақстандықтар, оның ішінде 85 қазақ екендігін көрсетеді. Одан басқа республикалардың территориясында туып, әскерге алынған 11 қазақ: Т. Ақбауов, Ж. А. Елеусов, М. Мұсаев, К. Туғанбаев -РСФСР, Д. Қаракұлов, П. К. Нүрпеисов, И. Оразов, А. Шакиров-Өзбекстанда, Д. Қалдықаев-Түркменияда және К. Д. Жұмалиев Украинада болған. Біздің жерлестеріміз «Алтын жұлдыз» иегерлерінің әскери мамандықтары туралы қызықты мәліметтер бар: 252-сі атқыштар бөлімінде (қатардағы жауынгерден корпус командиріне дейінгі қызметте), 73-артиллерияда, 19- танк және өздігінен жүретін-артилерриялық бөлімдерде, 26- саперлік, 25- кавалерияда, 7- байланысшы, 2-шекара қорғаушысы, 2- чекист, 3-партизан болған. Авиацияда 49 қазақстандық және Әскери-Теңіз флотында-10 адам Кеңес Одағының Батыры атағын алған. Қазақстандықтардың ішінде алғашқы екеуі батыр атағын Хасан көліндегі шайқаста алған. (С. Г. Гуденко Солтүстік Қазақстан облысы, Мамлют ауданынан, пулеметші, 1938 ж 25. 10 айда осы атақты алған. Ол Ұлы Отан соғысына қатысып, қаза тапқан. 1938 ж батыр атағын Е. С. Чуйков алды, ол Талдықорғандық, соғысқа қатысқан, 1963 ж қайтыс болған) . 1939-1940 жылдардағы ақ финдерге қарсы соғыста 3 қазақстандық ерліпен қаза тауып, батыр атанған. «Совет Одағының қазақстандық батырлары» жинағында олардың біреуі ғана- В. К. Булавский белгілі болған. Ал екіншісі Н. Т. Видящев туралы автордың «Казахстанцы в боях за Ленинград» еңбегінде жазылған [7] . Үшінші батыр Зубарев М. С. республикада тек 1973 ж ғана белгілі болды [4, 18 б. ] .

1960-1980 жылдары қазақстандық Кеңес Одағының Батырлары туралы бірқатар кітапшалар, естеліктер жинағы, ардагерлердің естеліктері жарық көрді. Мысалы, Қарсыбай Сыпатаев туралы Н. Оразбековтың, Төлеген Тоқтаров, генерал Панфилов туралы Б. Момышұлының, Әлия Молдағұлова туралы Ж. Жұмақановтың, Кеңес Одағының Батырлары-әйелдер туралы очерктер жинағы жарық көрді [8-9] . Сонымен қатар қазақстандықтардың қаһармандық істері Ғ. Әбішевтің, К. Аманжоловтың еңбектерінде барынша кеңінен суреттеліп берілді. [10-11] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.