ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙНЕЛЕУДІҢ КӨП ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ МЕН ТӘСІЛДЕРІ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТ ӘЛЕМІНДЕГІ ТҰҒЫРЛЫ ТҰЛҒА ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.1 Қазақ прозасындағы психологизмнің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ..
2 ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙНЕЛЕУДІҢ КӨП ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ МЕН ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ұлттық психология, оның Д.Исабеков шығармаларындағы көріну әдіс-тәсілдері
2.2 Суреткердің кейіпкер психологиясын беру шеберлігі ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеудің жалпы сипаттамасы. Адамзат жаратылғалы бері өзін-өзі тануға деген талпыныс толастаған емес. Адам баласының табиғи, биологиялық, физикалық, психологиялық сезімдік құбылыстарын әрбір ғылым өз саласы бойынша зерттеді; әдебиет адамтану ғылымы деп есептелініп, адамзаттың сүю, күю үшін, азап шегу үшін жаралған (Ж.Аймауытов) жұмбақ әлемі жан-жақты зерттеле бастағалы қашан. Адам психикасы, оның құпиясы мол табиғаты, есті және ессіздік т.б. секілді психологиялық үдерістер философия, психология және әдебиеттану ғылымдарында жан талдау тәсілін тудырып, адам мәселесін терендей зерттеуге зейін қоя бастады.
Көркем шығарма дәлдігі -- адамның ішкі әлемін, құпия-қалтарыстарын нақты бейнелеуінде. Жазушы кейіпкерінің ішкі әлемін, рухани өмірін, кейіпкерінің әрбір іс-әрекетінің себеп-салдарын көркемдік тұрғыда зерделей-зерттеп, жан-жақты талдап жазғанда ғана психологиялық шығарма талабына сәйкеседі.
Ұлы суреткер М.Әуезов айтқандай нағыз көркем прозаға ...психология араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы екендігі күмәнсіз [1, 129].
Әдебиеттегі психологизм -- шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін терең әрі детальді түрде бейнелеу [2, 835].
Шынында да көркем шығармада кейіпкердің әр түрлі қалыптағы ішкі ой-толғаныстары әрдайым өзгеріп, іс-әрекет, сезім қайшылықтарын тудыратын психологиялық құбылыстарды терендетіп, күрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап берері хақ.
Белгілі әдебиеттанушы, ф.ғ.д. Б.Майтанов: ...психологизм сөз өнерінің тектік белгісі... қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал-тәсілдердің жиынтығы..., - дейді [3, 4]. Яғни психологизм көркем әдебиеттегі психологиялық талдау өнері өрісінде жинақталған арнаулы специфических бейнелеу құралдарының көмегімен кейіпкердің сезімін, ойын, толғанысын тереңдетіп, жан-жақты суреттеп, оны эстетикалық биік деңгейге көтеріп, көркемдік құндылыққа қол жеткізу болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында ұлттық әдебиетіміздің жетекші саласы - проза проблемалары түбегейлі шешімін тапты деуге тіпті болмайды. Соның ең бастысы ұлттық әдебиетіміздің көркемдік даму тарихын түсіндіретін тенденциялары, негізгі концепциялары мен методологиясы көп сөз бола бермейді. Соған қарамастан көркем әдебиеттегі психологизм табиғаты - бүгінгі таңдағы жиі айтыла бастаған күрделі теориялық, тәжірибелік мәні бар зор мәселе.
Д.Исабеков прозасында жеке адамның психологиясын тереңірек аша түсу, оның жеке басының күйініш, сүйініш сезімін әсерлі беру мәселелерін басым қою тенденциясы өріс алып отырғанымен зерттеуді қажет ететін тақырып. Көркемдік психологизм өзінің дәстүрлік қалпын бүгінгі қазақ прозасында қалыптастыру үстінде.
Кейіпкерлердің жан-дүниесіне үңілу оны әр қырынан танытатын көркемдік құралдарды пайдалану жазушы шеберлігіне, талантына байланысты. Осы заманғы әдебиеттің даму жағдайына сәйкес уақыт қойып отырған міндеттердің бірі - адам жанының диалектикасын ашу, кейіпкерлердің рухани әлеміне үңілу, жан сарайына психологиялық талдау жасау, адамның ішкі дүниесінің құпиясын ашу.
Зерттеуші Б.Майтановтың сөзімен айтқанда: Көркем шығармадағы өмір шындығының басты бір кепілі психологияда, соны жеткізу амал-тәсілдерінің жиынтығы немесе идеялық-эстетикалық, творчестволық феномен - психологизм [3, 4].
Әдебиеттегі психологизмнің мақсаты - өмірдегі шындық пен көркем шындықтың бірлігін сақтау.
Қазіргі қазақ прозасы құрылымдық жағынан байып, мазмұн-салмағы кемелденіп келеді. Д.Исабеков прозасында кейіпкердің көбісі қарапайым, елеусіз адамдар болып келеді. Бірақ әр қаһарманның өз тағдыры бар, соны шығармада әр қырынан көрсетіп, ішкі жан дүниесіне үңіліп, сырт көзге елеусіз болып көрінетін өмірдің бұралаң жолы көп екенін, қатпарлы ойсырлардың мол екенідігін көрсетеді. Жазушы туындыларында нақты тұрмыстық жайлар негізге алынады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Белгілі сыншы және әдебиет зерттеушісі С.Қирабаев Ең бастысы - адам атты мақаласында [4, 51] бірқатар қазақ қаламгерлерінің шығармаларына шолу жасай отырып, мынадай қорытындыға келеді: ... жоғарыда талданған прозалық шығармалар өмірлік маңызы бар проблемаларды, оның ішінде ең бастысы адамның қоғаммен қарым-қатынасын терең ашып көрсеткен. Сюжет пен тілдегі жаңалықтар,талас-тартыстарға көркемдік тұрғыдан қарау, ішкі монолог байлығы - бұл ізденістердің үлкен жетістігі. Әлемдік әдебиеттің жетістіктерін пайдалана отырып, ұлттық әдебиеттің дәстүрлерін одан әрі дамыта түскен. М.Атымовтың Прозадағы психологизм [5] атты мақаласында қазақ ауыз әдебиетінде және жазба әдебиетте адамның ішкі өмірін көркем түрде суреттеудің бай дәстүрлері бар екенін нақтылы деректермен дәлелдейді. Ал Ш.Елеукеновтің Замандас парасаты [6] атты кітабының Адамның ішкі сырын ойлап білген атты бөлімінде қазіргі заман тақырыбына жазылған шығармалардағы психологизм мәселесіне тоқталады. Б.Майтановтың Қазақ прозасындағы замандас бейнесі [7] деген кітабында қазіргі қазақ әдебиетіндегі туындыларда психологиялық талдаудың тәсілдері мен жолдарын сипаттаудан баяндаудың субъективті формаларына және оларды теориялық жағынан қорытындыласа, Қаһарманның рухани әлемі [5] атты еңбегі қазіргі қазақ прзасындағы әлеуметтік-психологиялық өмірді талдау арқылы елеулі жетістіктер сырын ашуға арналған. Ж.Дәдебаевтың Шымырлап бойға жайылған [8] атты зерттеуінде психологизмнің кейбір проблемалары, дәстүр мен жаңашылдық, типтік характер мен типтік бейне секлді бүгінгі әдебиеттің маңызды мәселелері сөз етіледі. Ф.ғ.д., проф. Г.Пірәлиеваның Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері [9] атты зерттеуі психологиялық прозаның күрделі көркемдік бейнелеу құралдары - түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлемнің көркемдік қызметі теориялық тұрғыдан талданады.
Зерттеудің нысаны, мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның негізгі нысаны - Д.Исабеков прозасындағы психологизмнің көріну жолдарын ашу. Теориялық зерттеулер мен ұлттық характерге қатысты қазақ әдебиетіндегі дәстүр мәселесі, XX ғасырдың 70-80 жылдарындағы жазушылар туындылары негізінде қаламгердің прозасындағы психологизмнің көрінісін анықтап, сараптау - жұмыстың басты мақсаты. Осы мақсатқа сай төмендегідей міндеттер белгіленді:
oo жазушы прозасының идеялық-мазмұндық ерекшелігін талдау арқылы
ұлттық мінез бен образ типтілігінің арақатынасын ашу;
қаламгер шығармаларындағы үндес ұлттық мінездердің ерекшелену
жолын, олардың ұнамды, ұнамсыз ұлттық мінез болатындығын анықтау;
ұлттық кейіпкер болмысының қазақ даналығы мен тағылымы, жантану
ілімі арқылы танылатынын және олардың ұлттық мінездің дамығыш, өзгермелі әрі тұрақтылығына әсерін дәлелдеу;
жазушы прозасындағы қазақ болмысын талдау арқылы ұлттық мінездің адам концепциясы мен жалпыадамзаттық сипатпен байланыстылығын көрсету;
- тартыс негізінде шығарманың мазмұны мен пішініне ұлттық мінез
ықпалы болатындығына назар аудару.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу Д.Исабеков шығармашылығын арнайы қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан, суреткер шеберлігіне, оның өмір шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ерекшеліктеріне басты назар аударылды. Өйткені талантты суреткердің шығармалары қазіргі кезеңнің әдеби-қоғамдық беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып табылады. Әсіресе сөз зергерінің ұлттық психология, әйел кейіпкердің ішкі жан әлемін бейнелеудегі көркемдік әдістерін арнайы сөз ету жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Жазушы шығармашылығын алғаш рет психологизм тұрғысынан зерделеп, жан-жақты салыстыру мен талдаулар нәтижесінде қаламгер прозасының идеялық-көркемдік ізденістеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп, жазушының туындыларындағы замандас бейнесінің, әйел образының ашылуы қарастырылды.
1. Қазақ прозасындағы психологизмнің дамуы
Өнердегі, мәдениеттегі кез-келген құбылыс тәрізді психологизм де әдебиетте бір сәтте пайда болған жоқ, ол әдебиеттің белгілі бір даму сатысында пайда болып, ұзақ даму жолынан өтті. Әдебиетте психологизмнің пайда болу себебін түсіну үшін оның даму тарихына қысқаша көз жүгірткен жөн, сонда барып біз әдебиет пен өнердің ең алғашқы даму тарихында психологизмнің пайда болып, әдебиет үшін қажеттілікке айналғанын түсінуге болады.
Адамның ішкі әлемін суреттеу әдебиетте бірден дербес обьектіге айналған жоқ. Алғашқыда көркем бейнелеу обьектісіне көзге бірден түсетін, сыртқы процестер және оқиғалар болды. Себебі бұл оқиғалар өзінен өзі түсінікті, талдауды талап етпейтін еді. Екінші жағынан бүкіл өнерде, әдебиетте болған оқиғаның маңызы, сол оқиға болған кездегі адам толғанысынан әлдеқайда артық болды. Бұл кезде адам өмірі, оның ішкі толғаныстары қазіргі кездегідей бағаға ие болмаған еді. Ол кезде оқиға барысы ғана жалпыға бірдей қызықты еді, оның ішінде кез-келген оқиға емес, тек түбірлі өзгерістерге жеткізетін оқиғалар ғана әдебиет обьектісіне айналған еді.
Б.э.д. ІІ-ІҮ ғасырдағы көркем шығармалардағы кейіпкерлерді жалпылама бейнелеу жайында М.М.Бахтин былай дейді: Бұл шығармаларда адамның іші мен сырты бірдей, ешқандай алшақ кету жоқ, сырты қандай болса, іші де сондай. Адамның бүкіл ішкі қабілеті, мүмкіндігі оның әлеуметік орны, оның бүкіл тағдыры арқылы шешіліп отыр, оның осы белгілі бір тағдырынан басқа, әлеуметтік орнынан басқа одан ештеңе қалмай отыр. Адам қандай дәрежеге жетуге мүмкіндігі болса, ол сол дәрежеге жетті, ол адамның басқа жағдайда болуы мүмкін емес. Ол адамның ішкі ойы түгелдей ашық, түгелдей айтылған, оның ішкі ойы мен ол ойының сыртқы көріністері бір-бірімен дәл келеді, ешқандай алшақтық жоқ, ол тым қарапайым.
Кейіпкерді бұлай суреттеу үшін психологиялық анализдің ешбір қажеті жоқ, демек оның ішкі өміріне, жеке адамның ішіне үңілудің ешбір қажеті жоқ. Бұл кездегі әдебиет адамның жеке өміріне жеке үңілуді әлі білмейді, жеке адамның қоғам үшін пайдалы емес өмірінің қырлары әдебиетті қызықтырмайды. Ол кездегі әдебиет тек атақты, жұрттың бәрі білетін, қоғамдық өмірде ықпалы бар адамдардың тек жұрттың бәрін қызықтыратын өмірінің сәттерін ғана бейнелеген. Ол адамның өзіне деген көзқарасы бұл жөніндегі басқалардың көз-қарасымен толық сәйкес келеді. Ол адам өзі жайында басқалар нені көріп, нені біліп отырса, өзі де тек соны ғана біледі. Өзі жайында басқа адам, яғни атор не айта алатын болса, ол да өзі жайында тек соны ғана айта алады. Бұл кейіпкерде жасырын құпия ештеңе жоқ, сондықтан оның ойының ішкі қалтарыстарына үңілудің қажеттігі жоқ, оның сырты қандай болса, іші де сондай, онда ядро, оны қоршаған сыртқы қабық деген болмайды.
Осындай жағдайға байланысты адамның ішкі әлемін суреттеу өте қатаң рамкалармен шектеледі. Әдебиет өзінің бұл даму сатысында сезімге, толғаныстарға тіптен көңіл бөлмейді деп айтуға болмайды, алайда бұл жан толғаныстары тек адамның сыртқы қимылы мимикасы арқылы ғана беріледі. Мұның бәрі кез келген адамға байқалатын, көрнекі, ұғыныңқы бейне еді. Адамның сыртқы қимылы, әрекеті мен ішкі ойының арасында алшақтық жоқ болғандықтан олардың арасында біржақты қатаң байланыс орнатылды. Мұндай эстетикалық системада адамның ішкі ойы бұрқан-тарқан болып жатса, онда оның сыртқы түрі, эмоциясы да соған сәйкес болуы керек болды, бұл бір дәстүрлі міндеттілік болды. Адамның эмиоциялық күйін сипаттайтын дәстүрлі міндеттілік автордан кейіпкердің ішкі толғаныстарының оның сыртқы түрімен сәйкес келуін талап етті. Мысалы ертегілерде кейіпкерлердің қайғысын білдіру үшін мынадай сөздер пайдаланылды. Ол өте көңілсіз болды, ұнжырғасы түсіп, басы салбырап кетті. Бұл көркем шығармаларда тек эмоциялық күйдің сыртқы бейнесі ғана стереотипті, біржақты болған жоқ, адам толғанысының шын мәні сондай болды. Әдебиет белгілі бір даму сатысына дейін қайғының, қуаныштың бір-ақ түрін білді, бір кейіпкердің эмоциялық күйі оның сыртқы белгісі басқа кейіпкердің эмоциялық күйіне оның сыртқы белгісіне өте ұқсас болды, себебі ол кездегі басқадай жолды білмейтін еді. Б.э.д. ІІ-ІҮ ғасырдағы әдебиетте эмоциялық күйлердің өзінің саны шектеулі еді, одан басқа ол күйлердің градациясы болған жоқ, басқаша айтқанда қайғының, қуаныштың қаттырақ түрі деген болмайтын еді. Ол кезде қайғының, қуаныштың бір-ақ түрін білетін еді. Әрбір сезім тек қана максимум дәрежесінде берілетін, егер қуаныш болса, міндетте түрде қатты қуаныш, ал қайғы болса онда ол міндетті түрде қатты қайғы болуы керек еді.
Адамның эмоциялық күйін былай бейнелеу ерекшелігі адамның сыртқы тірлігі мен ішкі ойы сәйкес келу керек деген ұғымнан туған еді, себебі кейіпкер стереорипті, дәстүрлі түрде бейнеленуі керек еді, оның жеке сезімі, жұрттың ойынан бөлек ойлары ешкімді қызықтырмайтын. Көркем бейнелеуде қуаныштың, қайғының, әртүрлі варианттары пайда болуы үшін, адамның сыртқы тірлігі, ішкі ойынан бөлектенуі қажет еді.
Сонымен әдебиеттің ертедегі даму сатысында психологиялық бейнелеу адамның ішкі ойының сыртқы көрінісін сипаттау үшін қажет болды.
Қай кезде әдебиетте психологизм пайда болды? Қай кезде бірінші рет автор мен жеке оқырманды жеке адам проблемасы, оның рухани өмірі қызықтыра бастады?
Психологизмнің пайда болуы үшін қоғам мәдениетінің даму сатысы жеткілікті түрде жоғары болу керек, ең бастысы бұл қоғамда жеке адамға үлкен көңіл аударылуы қажет. Егер адам толық дерлік қоғамдық, әлеуметтік кәсіби дәрежесі арқылы бағаланатын болса, ал оның өмірге деген жеке көзқарасы есепке алынбаса, тіпті ондай көзқарасы жоқ деп есептелсе, онда мұндай жағдайда психологизмнің пайда болуы қиын. Себебі, мұндай қоғамда сынауға болмайтын, абсолютті түрде дұрыс деп есептелетін көзқарас үстемдік құрады мысалы, діни көзқарас. Сондықтан жеке адамның ол көзқарасынан басқа көзқарастарына жол берілмейді, тіпті пайда болған күннің өзінде ондай көзқарасты жөргегінде құртуға система мүдделі болды. Басқа сөзбен айтқанда авторритарлық принципке құрылған системада психологизмнің пайда болуы қиын.
Керісінше, егер қоғамда демократиялық мәдени атмосфера пайда болатын болса, әсіресе авторитарлық принципке құрылған системаның күйреуі кезінде жеке адам проблемасына деген ықылас күшейер еді. Бұл кезде жазушылардың ықыласы жеке адамның кәсібіне, оның әлеуметтік жағдайына емес, оның идеялық, адамгершілік, дүние-танымдық көзқарасына, оның ашылмай жатқан мүмкіншіліктеріне ауады. Тек сол кезде ғана идеялық-адамгершілік проблематикасының алғы шарттары, сонымен бірге психологизм пайда бола бастайды. Сол сияқты жаңа мәдениеттің даму барысында да психологизм дами бастайды, себебі жеке адамның идеялық, адамгершілік инициативасы қоғам үшін қызықты бола бастайды. Адамның ішкі мүмкіндіктерінің байлығы мәдениет үшін, оның дамуы үшін аса бағалы өмірлік қажеттілік бола бастайды. Европада ондай алға шарттар көне дәуірде ІІ-ІҮ ғасыр б.э.д. қалыптасты. Гелиодордың Эфиопка және Лонганың Дафнис және Хлоя романдарынан белгілі бір дәрежеде сипатталған жеке адам характерін, оның ішкі жан дүниесін көреміз. Кейіпкердің ішкі әлеміне, сөзіміне әжептәуір көңіл бөлінген, кейде кейіпкерлер өз ішіне үңілуге тырысады. Мысалы Лонгтің Дафнис және Хлоя романында Хлоя өзінің Дафниске деген сезімін былай бейнелейді. Мені қанша тікенді бұта тырнаса да, мен шыдадым, мені қанша ара шақты, бірақ мен бал арасын жеуді тоқтатпадым, алайда менің жүрегіме түскен шоқ олардан әлдеқайда күшті. Дафнис әдемі, бірақ гүлдер де әдемі, оның сыбызғысы әдемі күй шығарады, бірақ бұлбұлдар да әдемі сайрайды, ал мен олар жайында ойланған да емес едім.
Әрине бұл психологизмнің алғашқы даму сатысы еді, бұл қадам сол уақытпен салыстырғанда көркем әдебиеттің даму жолындағы үлкен қадам еді. Қазіргі уақытпен салыстырғанда антикалық автордың психологизмі жетілмеген, аңғырт, кей жері нанымсыз болып келеді. Әлі де психологиялық бейнелеу тереңдігі саяз, жеке адам проблемасы бөлініп қаралмаған, сезімдер диапозоны тым шағын, көбіне қарапайым көңіл-күй сипатталатын еді. Бейнелеу формалары да тым дөрекі еді, бұл бенелеу формалары, көбіне психологиялық процестердің ерекшелігі ескерілмеген, сыртқы баяндау желісі бойынша құрылған ішкі монолог түрінде болды.
Антикалық психологизмнің дамуға, жетілуге ішкі мүмкіндіктері болғанымен Ү-ҮІ ғасырда бүкіл антикалық мәдениет төмендеуі, оның бір тармағы антикалық психологизм де дамымай қалды. Сондықтан Европаның көркем мәдениетіне жаңадан антикалық дәуір мәдениетінен де төмен сатыдан бастауға тура келді. Орта ғасырлық Европа мәдениеті типтік авторитарлық мәдениет еді, монополистік христиан діні бұл мәдениеттің негізі болып табылады.
Қайта өрлеу дәуірінде, яғни орта ғасырлық мәдениет кризиске ұшырап, буржуазиялық қатынастар дами бастаған, буржуазиялық сана пайда бола бастаған дәуірде қалыптасқан жағдай түбірлі өзгерістерге ұшырады. Феодалдық қатынастар кризисі әдеби психологизмнің кең дамуына алғы шарттар дайындады. Қазіргі әдебиет теоретиктерінің бірі М.Б.Храпченко психологизмнің пайда болуын және дамуын феодалдық қатынастардың үзілуімен өмірдің буржуазиялық формаларының пайда болуынан және дамуымен тығыз байланыстырады.
Қайта өрлеу дәуірінде адамның ішкі әлемін зерттеуге үлкен ықылас пайда болды. Мысалы, Бокаччоның Декамероны және Фьяметта романдарында, Сервантестің Дон Кихотында, сәл кейінірек Боярда және Арнесто поэмаларында адамның ішкі әлемін игеру басталды. Бұл шығармалардың психологизмі антикалық авторлардың психологизміне ұқсас, бірақ көркемдік жағынан біршама ұтады. Бұл кезде лтрткада да, драматкргияда да психологизм пайда бола бастады.
Қайта өрлеу дәуірінен бастап Европа әдебиетінде психологизмнің дамуы бірде тоқтамайды. ХҮІІІ-ХІХ ғасырда әдебиетте сентиментализм және романтизм бағыттарының пайда болуына байланысты психологизм дамуында ерекше жемісті кезең басталады. ХҮІІІ ғасырдың ортасынан бастап Г.Н.Поспеловтың айтуынша Әр түрлі қоғамдық топтардан тұратын, өзінің бұрынғы патриархиялық-сословиелік тірлігін жоғалтқан, құрып бара жатқан феодалдық қоғамда біртіндеп жаңа капиталистік қоғамның негізгі топтары пісіп жетіле бастады, бұл ағымдар бір-бірімен идеологиялық күресті бастады. Бұл құбылыс мәдениет системасындағы адамның ролін арттырды, идеялық-адамгершілік проблемасының дамуына жағдай жасады, бұл жағдай психологизмнің дамуына, онда апалық өзгерістердің тууына алып келді. Руссоның Жаңа Элоиза, Тәубеге келу, Ричардсонның Памела, Мопассанның Ғасыр баласының тәубеге келуі деген романдарында адамның жан дүниесі терең бейнеленген. Бұл шығармаларда адамның ішкі күйіне психологиялық анализ жасау талпыныстары бар, тіпті рухани өмірдің динамикасын да көрсетуге тырысқан. Бұл кезде психологизм жазушы үшін шын мәнінде басты стильге айналған еді. Ал адамның рухани өмірін, жан-дүниесінің динамикасын суреттеу сентименталистік және романтикалық бағыт үшін өнердің ең бірінші кезектегі мақсаттарының бірі деп есептелді. Психологизмнің техникалық жағы да толыға түсті. Әдебиет адамның ішкі өмірін зерттеудің авторлық психологиялық баяндау, психологиялық деталь, түс пен елестің композициялық формалары тәрізді жаңа тәсілдерін игере бастады. Кейіпкерлердің эмоциялық көңіл күйін, табиғатпен салыстыра сипаттау үшін психологиялық пейзаж тәрізді тәсіл әдебиетте кең қолданыла бастады. Ішкі монологтар белсенді түрде қолданыла бастады. Әдебиет бұл формаларды пайдалана отырып күрделі психологиялық күйлерге, интуциялық мәселелерге анализ жасауға мүмкіндік алды, сонымен бірге рухани өмір қайшылықтарын яғни адам жанының диалектикасын зерттеуге алғашқы қадам жасай бастады.
Көркем әдебиетте психологизм ролінің күрт күшеюі, оның эстетикалық жағынан жетілуі, ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың басы үшін заңды құбылыс. Бұл процестер қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерге және сентименталистік, романтикалық мәдениетте жеке адамның алатын ролінің күшеюіне байланысты туған еді.
Сентиментальдық, романтикалық психологизмнің жан-жақты өңделгені, нәзіктігіне қарамастан кемшілігі болды. Бұл кемшілік бұл ағымдардың адамның қоғамдағы орнын абстрактілі түсуіне және оның тарихи ролін жете бағаламауына байланысты еді. Сентименталистер мен романистер адамды оны қоршаған ортадан бөлек, ол ортамен ешбір байланыссыз қарастырады. Олардың барлық назары жеке адамға ғана бағытталды, ол адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ескерусіз қалды. Мұндай көзқарас адамның, ішкі әлемі жөніндегі түсінікті кедейлендірді, суреттелетін психологиялық күйлер диапозонын шектеді, идеялық ізденістерге кең қанат жаюға жағдай жасамады, осының бәрі психологизмге абстрактілік, риторикалық сипат берді. Мұндай кемшіліктердің бәрін реалистік метод арқылы түзетуге болатын болды.
Жоғарыда айтылғандай кемшіліктерге қарамастан, өз уақыты үшін сентименталистік әсіресе романтикалық психологизм үлкен жаңалық болды, адамның ішкі өмірінің құпияларын ашу үшін жасалған үлкен қадам еді.
Бұл кезең психологизмнің реалистік психологизммен салыстырғанда эстетикалық жағынан жетілмеген деп айта алмаймыз, сондықтан ол өзінің көркемдік құндылығын толық сақтап отыр.
Психологизм дамуындағы сапалық жағынан жаңа дәуір ХІХ ғасырдан, әсіресе екінші жартысынан басталады. Бұл жағдай реалистік әдістің терең мәніне және оның кең таралуына байланысты болды. Реализмнің негізгі эстетикалық қағидасы обьективті шындықты танып - білу. Реализмде әдебиеттің танымдық - проблемалық функциясының алдыңғы қатарға шығуы заңды құбылыс. Сондықтан да жазушы - реалистердің өз шығармаларында суреттеліп отырған құбылыстың түпкі тамырын ашуға себеп - салдарлы байланыстарын зерттеуге үлкен мән береді.
Реализм үшін негізгі сұрақтардың бірі қалай, қандай өмірлік факторлардың, пікірлердің әсерінен кейіпкердің идеялық - адамгершілік принциптері өзгеруі немесе қалыптасуы мүмкін, қандай оқтғалардың, толғаныстардың әсерінен кейіпкер өзінің философиясын қалыптастырады?
Мұның бәрі әрине, баяндаудағы психологиялық бейнелеудің жеке салмағының өсуіне, оның санасының өзгеруіне, бүге - шігесіне дейін білуге, демек психологиялық процесті бейнелеудің үлкен дәлдігіне алып келеді.
Реалистік принцип бойынша жеке адамды тек қана белгілі бір жағдайдың жемісі етіп бейнелеп қана қоймай, оны айнала қоршаған ортамен кең, жан-жақты қарым-қатынаста тұрған индивидуал ретінде қарастырады. Қоршаған ортамен тығыз байланыста тұрған адам характері жан-жақты кеңірек ашылады, идеялық-адамгершілік проблематикасының өрісі кеңейеді болмыстың күнделігі және мінез байлығы демек, адамның ішкі әлемі көркем шығармада толығырақ сипатталады.
ХІХ ғасырдағы психологизмнің дамуына қолайлы әсерін тигізген жалпы мәдениет процестері мен заңдылықтары анық көріне бастады. Біріншіден, бүкіл адам тарихында адам бағасының құны біртіндеп өсіп отырады және сонымен бір мезгілде оның идеялық, адамгершілік жауапкершілігі де өсіп отырады. Екіншіден, қоғамдық даму барысында тарихи қалыптасып келе жатқан жеке адам бейнесі де күрделене түседі, себебі, әрбір жеке адамның жан байлығының обьективті негізі болып табылатын қоғамдық қатынастардың системасы дамып баю үстінде. Адам тұрмыстық жанұялық, іскерлік, идеологиялық, моральдық, праволық қатынастарға түседі, бұл қатынастар бір-бірімен қосылып, тұтасып адамда күрделі реакция тудырады, адамның алдына өмірлік маңызы бар идеялық және адамгершілік мәселелерін қояды. Адамдардың байланысы интенсивті бола түседі, жеке адамөмірі күрделене түседі.
Адамның қоршаған орта жайындағы түсінігі дамып, өсіп, күрделене түседі. Көптеген саяси философиялық теориялар мен системалар пайда болды. Бұл теориялар көбіне тым күрделі, іштей қарама қайшылықтарға толы болып келеді, идеялар диалогына өнер шығармалары да белсенді түрде араласа бастайды. Бұл шығармалар көбіне белгілі бір этикалық, философиялық көзқарастар негізінде жазылған еді. Адамзаттың рухани мәдениеті, демек, әрбір жеке адамның мәдени ой-өрісі өсіп, дами түседі. Нәтижесінде белгілі бір тарихи ортада өмір сүріп отырған жеке адамның потенциалы күрделене түседі, осындай себептер психологизмнің дамуына тікелей стимул тудырады.
Осының бәрі ХІХ ғасыр реалистік психологизмнің адамның ішкі өмірін әдеби көркем түрде игеру мүмкіндіктерін толық игеруіне алып келді.
Бүкіл дүние жүзі әдебиетіндегі психологизмдер сияқты қазақ әдебиетінде де психологизм бірден пайда болған жоқ. Психологизмнің алғашқы элементтері көне түркі әдебиетінде кездеседі, соның ішінде Иоллығ тегін жаздырған Күлтегін жазуларында үлкен жазу мынадай жолдар бар [10, 17].
26. Нең иүлсығ бай 26. Ең болмаса бай
Будунка олурмадым. Халыққа отырмадым.
Ічре ашсыз, Іші ассыз
Ташра тонсыз Сырты тонсыз
Иабыз, иаблақ будунта Бейшара, мүсәпір
Үзе олуртым халыққа отырдым
Бұл шығармада ел басы қағанның реніші сыртқы баяндау желісі бойынша ішкі монолог түрінде құрылған. Шығарма үзіндісінен байқалып тұрғандай, сезім диапазоны қарапайым көңіл күйімен ғана шектелген және адамның ішкі жан-дүниесінің сезімдері терең бейнеленбеген. Аталған кемшіліктерге қарамастан шығарманы психологизмге алғаш қадам басқан шығармалардың бірі деп есептеуге болады.
Қазақ әдебиетінде психологизмнің дамуына үлкен үлес қосқан кезең ол Х-ХІІ ғ.ғ. дәуірі кезіндегі әдебиет. Бұл дәуірде әдебиеттегі психологизм проблемаларын қозғаған ғалым, әдебиетші, ақындар жеткілікті. Әбунасыр Әл-Фараби, Мұхамед Хорезми. Әбурайхан әл-Бируни. Әбуәлі ибн-Синаларға жалғасып жатқан Махмұт Қашғари, Қожа Ахмет Ясауи, Ахмет Югнеки, Сүлеймен Бақырғани, Жүсіп Баласағұни сияқты түркі халықтарынан шыққан ғалым-ойшылдар, әдебиетшілер аталған дәуірде мәдениеттің, ғылымның өсуі, қоғамдық ойдың дамуына көп үлес қосты.
Уақыт жылжыған сайын әдебиеттегі психологизм мәселесі де дамыды, ежелгі дәуірдегі әдебиеттен кейінгі дәуірдегі шығармаларда адамның ішкі жан-дүниесі кеңірек, жан-жақты бейнеленген, сезім диапазоны да әлдеқайда күрделі. Орхон ескерткіштерінде адамның көңіл күйі эпизод түрінде, үстіртін, анда-санда қысқа ғана бейнеленсе, ислам дәуіріндегі әдебиетте психологизмге көбірек барып, көңіл бөлген, шығармаларда психологизмнің үлес салмағы біршама қомақты және бұл психологизм белгілі бір философия ағымында жазылғаны. Мысалы, Әбунасір Әл-Фараби Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат [11, 38]. - деген еңбегінде былай дейді: Мамыражай күйдегі адам кейде қиялға шомып, мәселен серуендеп жүргендей, жағадағы жапырлаған шынығушыларға қарағанда, немесе жерде тұрып, көктемгі бұлттардың жөңкіген көшін қара барқыт аспандағы ай мен жұлдыздарды көргендей бір түрлі күй кешеді.
Бұл үзіндіде демалып жүрген адамның сол кездегі көңіл күйі табиғатпен байланыстырыла көрсетіледі. Ауыз әдебиетінде геройлардың бастарында болатын күйініш, әртүрлі психологиялық өзгерістерді суреттегенде, оған табиғатта не жануарларда болатын әртүрлі құбылыстар қатарласа жарыса жүретін. Сол қатарластыру арқылы адамның басындағы сезім дүниесін суреттен психологиялық параллелизм әдісі болатын, - дейді Қ.Жұмалиев [12, 91].
Психологиялық параллелизм әдісі ауыз әдебиетінде әбден бекіп, тұрақталған әдіс еді. Мысалы:
Кейбір жұлдыз әуеде ай секілді
Кей жаман бас білмеген тай секілді
Келген жерден өлеңді қоя беріп
Баласы жақсы ауылдың қай секілді [10, 102].
Бұл психологиялық параллелизмнің ескі түрлері. Параллелизмнің адам баласының табиғат тануының сәбилік дәрежесімен байланыстылығы, ескі кездегі көп тәңірге табынушылық, кейінгі кезде бір тәңірге сенумен байланысты жақтары, оның өзара түрлері, тарихи даму жолдарына толық зерттеу жұмысын жасамай-ақ, бұл жерде паралелизмнің тек іс-әрекет, қимыл жақтарынан табиғат, жануарларға құбылыстарды қарама-қарсы қойып, солар арқылы адамның көңіл-күйін суреттейтін кейбір түрлеріне ғана тоқталайық.
Ауыз әдебиетіндегі, адамның ішкі сезімін уреттеудегі ең үлгілі саналатын Тарғын жырындағы белі мертігіп жатқанда айтқан Тарғынның монологінен бір үзінді келтірелік.
Күнді байқап қарасам
Күн жауарға ұқсайды
Айды байқай қарасам
Айды бұл құрсайды
Бұл Тарғынның өмір алдындағы жан күйзелісін, оның қиналып жатқандағы ішкі сезім дүниесіндегі күйініш халін суреттеу. Бірақ, соны суреттеу үшін табиғаттағы әртүрлі құбылыстарды, әртүрлі жануарлардың арасындағы қарым-қатынастарды параллель етеді. Қаһарманның басындағы ауыр халін оқырмандар сол қатарластыра суреттеген табиғат құбылысы, жануарлардың арасындағы қарым-қатынастар арқылы ғана сезеді. Ауыз әдебиетінде - дағдылы әдіс еді.
Қыз Жібек жырында Төлегенмен ауылынан бірге шыққан махаббат пен ғашықтық символы іспетті, алты қыз жаралы болып жатқан Төлегеннің қасына сазға келіп қонайын десе, жаулар атқылап қондырмайды. Алты қаз айналып, қиқулап ұшып жүргенде әлсіреп жатқан Төлегеннің көзі түсті.
Әуелеп ұшқан алты қаз,
Қасірет, қайғы халімді,
Неге келіп білмейсің?
Тілсіз мақұлұқ жануар,
Бірге келген жолдасым,
Қасыма неге келмейсің?
деп құстарға өтініш айтып, мұңын шағады.
Романдық эпостағы негізгі мотив қыздың сүйгеніне қосыла алмай арманда кетуі, сондай-ақ жастардың ата-анасына деген жаласы мен реніші болып табылады. Мұндағы композициялық құбылыстың мәнін ашып тұрған негізгі компоненті адам образын суреттеудегі психологиялық бейнелеудің ролі ерекше екені байқалады. Бұл романдық эпостағы өлең құбылысының қандай дәрежеде дамығандығын да білдіреді. Ғашықтық жырларда кездесетін тағы бір көрініс бір-бірін ұғымы жағынан жақын заттар салыстыра бейнеленгенде де параллель ұғым тудырады.
Жыраулар мен ақындар поэзиясы дәуірінде қазақ әдебиеті біраз жетістіктерге жетті. Еңбекші халықтың ортасында өскен ақын - жазушылар халыққа жөн сілтеуге, жұртшылықтың көзін ашып, көңілін оятуға тырысады. Кейде олар зорлықшы үстемдерге қарсы болып, халық жоқшысы болуға белін байлайды. Сондай ақындардың қатарына жанақ Сағындықұлын, Шернияз Жарылғабұлын айтамыз. Тек осы екі ақын ғана деген ой тумауы керек.
Жанақ ақынның кәрібай болысқа арнаған өлеңінде болыстың психологиялық портретін, мінез-құлқын былай дейді:
Алты руды басып тұрған кәрібайсың
Мен түгіл өз әкеңді танымайсың.
Жүгінсе екі кісі алдыңа кеп,
Қай бұрын пұл бергенін жарылғайсың.
Махамбет өлеңдерінде де осы сияқты өз басының азабын халқының басындағы қайғы-зарға байланысты да суреттеген өлеңдері көп.
Махамбет адамның басындағы күйініш-сүйінішті суреттеуде жоғарғы айтылған параллелизм әдісінен әрі бара алған жоқ.
Исатай досы өліп, өзі хан, төрелерден қуғын-сүргін көріп жүрген кезіндегі өз басындағы ауыр халін суреттемек өлеңдерінде Махамбет сол айтылған психологиялық және синтаксистік параллелизм әдісін қолданды.
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс
Көл қорығын сен едің,
Сен де айрылдың көліңнен
Ел қорыған мен едім
Мен де айрылдым елімнің
Сені көлден айырған -
Лашын құстың тепкіні
Мені елден айырған -
Хан Жәңгірдің екпіні... [14, 59].
Ақын өз басындағы ауыр хал, көрген зорлығына, лашыннан тепкі көрген қызғыш құстың ауыр халін қаз-қатар рараллель қойып, соңғы арқылы ішкі өз жағдайын көрсетеді.
Абай шығармаларынан психология мәселелері жөнінде аса қызық және аса бағалы пікірлер табуға болады. Ол өзінің психологиялық пікірлері мен ұғымдарын көбінесе поэзиялық шығармаларында, сол сияқты өсиет, өнеге-үлгі сөздерінде айқын көрсетіп отырды. Абайдың түсінігінше, өлең адамдардың жан дүниесіне терең кіріп, әсер қалдырып, адамды ойға, жетелеуі керек. Өлең арқылы адамның ішкі монологын былай көрсетеді:
Ішіп, терең бойлаймын,
Өткен күннің уларын.
Және шын деп ойлаймын,
Жұрттың жалған шуларын.
Тағы сене бастаймын,
Күнде алдаған қуларға.
Есім шығып қашпаймын,
Мен ішпеген у бар ма?
Абай халқын саяси правосыздықтан, экономика, мәдениет жағынан артта қалушылықтан құтқарудың жолы жас буынға білім беруде және адамгершілікке тәрбиелеуде деп түсінеді. Ол үшін балалардың психологиясын өте терең білу керек. Үшіншіден жеке адамның психологиясы мен мінездерінің ерекшеліктерін тани білу керек дейді.
Академик Қ.Жұмалиев Абай психологизмі жөнінде былай дейді: Абайға дейінгі әдебиетімізде адамның басындағы күйініш, сүйініш, әртүрлі ішкі сезім дүниесін, екінші сөзбен айтқанда, адамның психологиясында болатын өзгерістерді суреттеудің екі түрлі әдісі бар еді. Бірінші - психологиялық параллелизм, екіншісі ерекше құрылатын әр түрлі монологтар.
Қазақтың ауыз әдебиеті мен Абай алдындағы, не тұсындағы әдебиетінің толық шеше алмай келе жатқан мәселесінің бірі ішкі сезім дүниесін суреттеу болатын.
Ауыз әдебиеті, Абай алдындағы тарихи әдебиеттердің не үлгілі деген шығармаларын алсақ та, адамның ішкі сезімін, психологиялық моменттерді суреттеуде үлгі етерлік нәрселері оншалық көп емес. Өзіне дейінгі әдебиеттердің бұл тәрізді өрістей алмағанжағын толықтырып, сезім дүниесін сөз арқылы терең суреттеу әдісінің тамаша үлгілерін көрсеткен Абай - қазақтың бірінші ақыны болды.
Абайға шейінгі әдебиетімізде адамның басындағы күйініш, сүйініш, әртүрлі ішкі сезім дүниесін, екінші сөзбен айтқанда, адамның психологиясында болатын өзгерістерді суреттеудің екі түрлі әдісі бар еді. Бірінші - психологиялық параллелизм, екіншісі ерекше құрылатын әр түрлі монологтар.
Бұл екі әдістің екеуі де әдебиетте адамның сезім дүниесін суреттеуде кейін қалғандығын Абай сезді де, түсіне де білді. Көп елдің әдебиетін терең зерттеп, олардан керегін ала білген және алғанын өз бойына сіңіріп, қазақ оқушыларының жүрегіне жатемес, жақын етіп шығара білетін Абай сезім құбылысын тікелей суреттеп, адамның басында болатын әр түрлі халді көрсете алды. Бұл - адамның сезімінде болатын әртүрлі құбылыстарды тікелей суреттеу әдісі - Абайдың ең сүйіп қолданған әдісі болды. Мұны Абайдың көп өлеңдерінен кездестіруге болады, сондықтан, бір өлеңінің үзіндісіне тоқталық:
Қызарып, сұрланып,
Лүпілдеп жүрегі
Өзгеден ұрланып,
Өзді-өзі керегі
Екі ғашық құмарлы
Бір жолдан қайта алмай,
Жолықса ол зарлы
Сөз жөндеп айта алмай
Аңдап ақырын
Жүрекпен алысып
Сыбдырын, тықырын
Көңілмен танысып...
Дем алыс ісініп
Саусағы суынып,
Белгісіз қысылып,
Пішіні құбылып,
Иығы тиісіп,
Тұмандап көздері,
Үндемей сүйісіп
Мас болып өздері...
Бұл тәрізді адамның ішкі сезімінде болатын әр түрлі құбылыс, өзгерістерді шебер түрде суреттеу Абайға дейінгі қазақ әдебиетінде болған емес. Абайдың қолданысындағы жоғарғы өлеңнің әр сөзі - ішкі сезімінің айналасы. Алыстан аңсап қосылған шын ғашық екі жастың жан жүйелеріндегі құмарлық, мастық, жан рақат тәтті сүйістерді, қысқасы адамның сыртқы құбылыстарын суреттеу арқылы, іштегі әр түрлі сезіну түйсіктерін дәл бере білген.
Мәселе, тек адамның сезім құбылысын суреттеуінде ғана емес, сол сезімдегі әр түрлі өзгерістерді басқаға сездіре алуында, өлеңді оқығаныңда әр сөздің жан жүйесін тербете алуынада ғой.
Абайдың өзіне дейінгілерден бұл жөніндегі ерекшелігі де, оның үлкен психологтігі де осынысында. Бұл шеберлікке жету үшін Абай екі түрлі қағиданы берік ұстанған тәрізді.
Бірінші, суреттеген болмысының өмір шындығының дәл келуі. Екінші, басқаның сезім-күйініш-сүйінішін өз сезімінан өткізе білетіндігі, сол арқылы оқушыларының сезімін тербете алуы.
Сонымен қатар, оны талантты психолог ақын-жазушылардың қатарына қосатын екінші бір шеберлік, суреттеп отырған құбылысын, қаншама, өзінің сезім жүйесінен өткізіп, жан толқынымен жазаотырса да, оқушыларына сол құбылысты сырттан ғана суреттеуші болып көріне білуінде.
Абайдың Күлембайға деген өлеңінен үзінді алып қаралық:
Болыс болдым мінеки
Бар малымды шығындап
Түйеде қап, атта жал
Қалмады өлге тығындап
Абай өлеңдегі бір ғана болыстың ішкі монологі арқылы сол кездегі бар болыстың ішкі сырын ақтарады. Олар характерінің қалтарыс, бұрылыстарына дейін оқырманды ертіп апарып, болыс зыминдығын әшкерелей түсседі. Осылайша болыстың карикатуралық портретін жасап - бүйткен күні құрысын! - деп мысқылдай күліп, өткір сатирамен өлтіре сынайды. Күлембай болыстыққа оңайлықпен келген жоқ, жоғарғы ұлықтарға пара беріп, малын шығындап, зорға дегенде қолы жетті. Ал:
Сөйтсе дағы өлімді
Ұстай алмадым мығымдап, -
деген жолдар арқылы ақын парағы сатып алынған болыстықтың халық алдында қадірінің жоқтығын аңғартады.
Одан әрі болыстың ішкі сырына үңіліп
Күштілерім сөз айтса
Бас имеймін шыбындап.
Әлсіздің сөзін салғыртсып,
Шала ұғамын қырындап
Деп екі жүзді болыс мінезінен хабар береді. Одан болыс психологиясына тереңдей еніп:
Сияз бар десе жүрегім
Орнықпайды суылдап
Сыртқыларға сыр бермей
Құр күлемін жымыңдап -
Десе, келесі сайлауда болыстықтан түсіп қаламын ба? - деп ине ұшындағы адамдай қылпылдап отырған болыс жағдайын мазақ етеді. Ақын осылайша өмір сүріп тұрған қоғамдық құрылыстың, оның чиновниктік аппаратының психологиясын жеріне жете әшкерелеп, өтірікші, өсекші, парақор, жағымпаз, сұрқия болыстың характерін алуан қырынан қамтыған.
Психологизм үлгісін Шәкәрім жырлаған Ләйлі-Мәжнүн эпосынан кездестіруге болады.
Қайысым саған не қолдым
Жан жүрегім сенде тұр
Сен не сездің, не білдің,
Сенің жаның менде тұр.
Көркем әдебиетте психологизм ролінің күрт күшеюі, оның эстетикалық жетілуі ХХ ғасыр әдебиеті үшін заңды құбылыс. Жоғарыда айтып кеткен қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер, көркем әдебиетке де әсерін тигізді. Көп формаларды пайдалана отырып әдебиет күрделі психологиялық күйлерге, интуциялық мәселелерді шешуге, жеке адамның ішкі сезім құбылыстарын зерттеуге мүмкіндік алды. Рухани өмір қайшылықтарын, адам жанының диалектикасын зерттеуге алғашқы қадам жасалына бастады.
Характерін мәнін ашудың интроспективті формаларын игерудің жаңашыл ізденістері мен өмірді көркем бейнелеудің ұлттық дәстүрлері қазақ прозасындағы психологизмнің одан әрі дамуына үлкен үлес қосты деуге болады.
Жазушы адам жан дүниесін мүмкіндігінше оқырманға түсінідіріп, кейін оқырманнан адам жаны диалектикасының қорытындысын өзі шешуін талап етуге толық қақысы бар. Көбінесе жазушылар персонаждың ішкі өмір көрінісін әбден зерттеген абсолют түрде емес, тек кейбір детальдар арқылы, осындай болуы мүмкін-ау деген жорамалмен әдейі оқырманның өзі шешуін қалайды. Дәл осы жерде абсолютті талап етпейтін, тек қосымша толықтыратын, тіпті суреттелген көріністі өзгертуі мүмкін басқа персонаждың атынан жүргізілген психологиялық талдаудың орны бөлек. Проблематика ерекшелігіне сәйкес, қандай характер жазушыны қызықтыруына қарай әр автор адамның ішкі жан дүниесіне әр түрлі жолмен келеді, де оны әр қырынан ашады.
Қазақ әдебиеті тарихында жазушыларымыз өздерінің творчествосында адамтану мәселесін ешуақытта естен шығармады. Олар ескі мен жаңаның күресін, адам бойындағы қоғамдық саланың қалыптасуын, заман өзгерістерінің адам жанына әсерін жалаң суреттемей, көркемдік тұрғыдан таныту арқылы шешті. Үздік таланттарымыздың бірі Бейімбет Майлин шығармаларындағы негізгі арқау, авторлық идеяның түп қазығы болып келетін ой - жаңа адамның қалыптасуы. Қырманда повесіндегі оқиға колхоз қырманның төңірегінде өтеді. Мұнда колхоздың болашағына сенбейтін, есебін тауып жеуді ғана көздеген, бұрын қылмыскер болған Жүсіптің есепші Досқожасы, дүкенші Әлжаппарды, келіні Әсияны ықпалына тартып, топ құрғаны, ақырында қылмысы ашылатынын сезген кезде колхоз бастығы Ертайды, колхозшылар Тұмаршаны, Өмірбекті өлтірмек болғаны, бірақ арам ниетінің іске аспағына әңгімеленеді. Ел дұшпандарының жаулық пейілінің орындалуына қарсы көп қайрат жұсаған кісі - колхоз конторының күзетшісі Тұмарша болады. Тұмарша - жаңа адам бейнесінде көрінеді.
Повесте кейіпкерлердің қазіргі мен бұрынғысы кезек көрсетіліп, толықтырылып отырады. Байдың тоқалының жымиғанына елтіп, көп жұмысты аңқау, албырттықпен бүлдірген Нұрым кейін ғана мән-жайға түсінеді. Шығармада түрлі адам тағдырлары баяндалған.
Бейімбет Майлин повестерін талдау бізге жазушы творчествосындағы психологизм мәселесі туралы ой түюімізге мүмкіндік береді. Егер сол ойларымызды жинақтап айтар болсақ: біріншіден, жазушы дәуір талабына дер кезінде үн қосып отырған. Халық өміріндегі ең келелі мәселелерді көтерген. Бірақ соның қай-қайсысында да Бейімбет туындыларынан ұраншылдық, көзге ұрып тұрған үгітшілікті көре алмаймыз. Жазушы мейлі тап теңсіздігін, әйел бостандығын немесе сауаттандыру жайын өз туындыларына арқау етсін, немесе күні еткен ескілікке қарсы күресті бейнелесін - заман алға қойған осы тәрізді барлық көкейкесті проблемаларына, ең алдымен, өз кейіпкерлерінің ішкі дүниесін зерттеп келеді. Өмірдегі әділетсіздікті де, жаңа өзгерістерді де адамның ішкі әлеміндегі сан қилы сезімдердің шарпысуы арқылы, солардың қайғы-қасіреті, мұңы, жылт еткен үміті, қуанышы арқылы бейнелейді.
Екіншіден, Б.Майлин шығармаларында психологиялық талдау тәсілдерінің молдығында. Шығармаларындағы кейіпкерлердің психологиясын талдау олардың сөйлеген сөздері арқылы да, іс-әрекеттері арқылы да, ішкі монолог, психологиялық диалогтар арқылы да жүзеге асып жатады. Ал осы тәсілдерінің қайсысын қолданса да, Бейімбет артық-кемі жоқ табиғи өлшемнің шегінен шықпайды.
Жазушы шығармаларын оқи отырып, олармен іштей сырласа отырып, біз қалтқысыз көңілді, бар құпиясын жасырмайтын, ішіне бүгіп қалатыны жоқ ақкөңіл жандармен жүздесіп, тілдескендей боламыз. Олардың ішкі сезімдерінің ашылуынан ешқандай жасандылық таппаймыз. Кейіпкерлер өз бойына шақ сөз сөйлейді, өз шамаларына шақ ой ойлайды.
Жазушының ерекшелігі: жаңа заман жаңалығын колхозға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТ ӘЛЕМІНДЕГІ ТҰҒЫРЛЫ ТҰЛҒА ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.1 Қазақ прозасындағы психологизмнің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ..
2 ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙНЕЛЕУДІҢ КӨП ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ МЕН ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ұлттық психология, оның Д.Исабеков шығармаларындағы көріну әдіс-тәсілдері
2.2 Суреткердің кейіпкер психологиясын беру шеберлігі ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеудің жалпы сипаттамасы. Адамзат жаратылғалы бері өзін-өзі тануға деген талпыныс толастаған емес. Адам баласының табиғи, биологиялық, физикалық, психологиялық сезімдік құбылыстарын әрбір ғылым өз саласы бойынша зерттеді; әдебиет адамтану ғылымы деп есептелініп, адамзаттың сүю, күю үшін, азап шегу үшін жаралған (Ж.Аймауытов) жұмбақ әлемі жан-жақты зерттеле бастағалы қашан. Адам психикасы, оның құпиясы мол табиғаты, есті және ессіздік т.б. секілді психологиялық үдерістер философия, психология және әдебиеттану ғылымдарында жан талдау тәсілін тудырып, адам мәселесін терендей зерттеуге зейін қоя бастады.
Көркем шығарма дәлдігі -- адамның ішкі әлемін, құпия-қалтарыстарын нақты бейнелеуінде. Жазушы кейіпкерінің ішкі әлемін, рухани өмірін, кейіпкерінің әрбір іс-әрекетінің себеп-салдарын көркемдік тұрғыда зерделей-зерттеп, жан-жақты талдап жазғанда ғана психологиялық шығарма талабына сәйкеседі.
Ұлы суреткер М.Әуезов айтқандай нағыз көркем прозаға ...психология араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы екендігі күмәнсіз [1, 129].
Әдебиеттегі психологизм -- шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани күйзелісін терең әрі детальді түрде бейнелеу [2, 835].
Шынында да көркем шығармада кейіпкердің әр түрлі қалыптағы ішкі ой-толғаныстары әрдайым өзгеріп, іс-әрекет, сезім қайшылықтарын тудыратын психологиялық құбылыстарды терендетіп, күрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап берері хақ.
Белгілі әдебиеттанушы, ф.ғ.д. Б.Майтанов: ...психологизм сөз өнерінің тектік белгісі... қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал-тәсілдердің жиынтығы..., - дейді [3, 4]. Яғни психологизм көркем әдебиеттегі психологиялық талдау өнері өрісінде жинақталған арнаулы специфических бейнелеу құралдарының көмегімен кейіпкердің сезімін, ойын, толғанысын тереңдетіп, жан-жақты суреттеп, оны эстетикалық биік деңгейге көтеріп, көркемдік құндылыққа қол жеткізу болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында ұлттық әдебиетіміздің жетекші саласы - проза проблемалары түбегейлі шешімін тапты деуге тіпті болмайды. Соның ең бастысы ұлттық әдебиетіміздің көркемдік даму тарихын түсіндіретін тенденциялары, негізгі концепциялары мен методологиясы көп сөз бола бермейді. Соған қарамастан көркем әдебиеттегі психологизм табиғаты - бүгінгі таңдағы жиі айтыла бастаған күрделі теориялық, тәжірибелік мәні бар зор мәселе.
Д.Исабеков прозасында жеке адамның психологиясын тереңірек аша түсу, оның жеке басының күйініш, сүйініш сезімін әсерлі беру мәселелерін басым қою тенденциясы өріс алып отырғанымен зерттеуді қажет ететін тақырып. Көркемдік психологизм өзінің дәстүрлік қалпын бүгінгі қазақ прозасында қалыптастыру үстінде.
Кейіпкерлердің жан-дүниесіне үңілу оны әр қырынан танытатын көркемдік құралдарды пайдалану жазушы шеберлігіне, талантына байланысты. Осы заманғы әдебиеттің даму жағдайына сәйкес уақыт қойып отырған міндеттердің бірі - адам жанының диалектикасын ашу, кейіпкерлердің рухани әлеміне үңілу, жан сарайына психологиялық талдау жасау, адамның ішкі дүниесінің құпиясын ашу.
Зерттеуші Б.Майтановтың сөзімен айтқанда: Көркем шығармадағы өмір шындығының басты бір кепілі психологияда, соны жеткізу амал-тәсілдерінің жиынтығы немесе идеялық-эстетикалық, творчестволық феномен - психологизм [3, 4].
Әдебиеттегі психологизмнің мақсаты - өмірдегі шындық пен көркем шындықтың бірлігін сақтау.
Қазіргі қазақ прозасы құрылымдық жағынан байып, мазмұн-салмағы кемелденіп келеді. Д.Исабеков прозасында кейіпкердің көбісі қарапайым, елеусіз адамдар болып келеді. Бірақ әр қаһарманның өз тағдыры бар, соны шығармада әр қырынан көрсетіп, ішкі жан дүниесіне үңіліп, сырт көзге елеусіз болып көрінетін өмірдің бұралаң жолы көп екенін, қатпарлы ойсырлардың мол екенідігін көрсетеді. Жазушы туындыларында нақты тұрмыстық жайлар негізге алынады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Белгілі сыншы және әдебиет зерттеушісі С.Қирабаев Ең бастысы - адам атты мақаласында [4, 51] бірқатар қазақ қаламгерлерінің шығармаларына шолу жасай отырып, мынадай қорытындыға келеді: ... жоғарыда талданған прозалық шығармалар өмірлік маңызы бар проблемаларды, оның ішінде ең бастысы адамның қоғаммен қарым-қатынасын терең ашып көрсеткен. Сюжет пен тілдегі жаңалықтар,талас-тартыстарға көркемдік тұрғыдан қарау, ішкі монолог байлығы - бұл ізденістердің үлкен жетістігі. Әлемдік әдебиеттің жетістіктерін пайдалана отырып, ұлттық әдебиеттің дәстүрлерін одан әрі дамыта түскен. М.Атымовтың Прозадағы психологизм [5] атты мақаласында қазақ ауыз әдебиетінде және жазба әдебиетте адамның ішкі өмірін көркем түрде суреттеудің бай дәстүрлері бар екенін нақтылы деректермен дәлелдейді. Ал Ш.Елеукеновтің Замандас парасаты [6] атты кітабының Адамның ішкі сырын ойлап білген атты бөлімінде қазіргі заман тақырыбына жазылған шығармалардағы психологизм мәселесіне тоқталады. Б.Майтановтың Қазақ прозасындағы замандас бейнесі [7] деген кітабында қазіргі қазақ әдебиетіндегі туындыларда психологиялық талдаудың тәсілдері мен жолдарын сипаттаудан баяндаудың субъективті формаларына және оларды теориялық жағынан қорытындыласа, Қаһарманның рухани әлемі [5] атты еңбегі қазіргі қазақ прзасындағы әлеуметтік-психологиялық өмірді талдау арқылы елеулі жетістіктер сырын ашуға арналған. Ж.Дәдебаевтың Шымырлап бойға жайылған [8] атты зерттеуінде психологизмнің кейбір проблемалары, дәстүр мен жаңашылдық, типтік характер мен типтік бейне секлді бүгінгі әдебиеттің маңызды мәселелері сөз етіледі. Ф.ғ.д., проф. Г.Пірәлиеваның Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері [9] атты зерттеуі психологиялық прозаның күрделі көркемдік бейнелеу құралдары - түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлемнің көркемдік қызметі теориялық тұрғыдан талданады.
Зерттеудің нысаны, мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның негізгі нысаны - Д.Исабеков прозасындағы психологизмнің көріну жолдарын ашу. Теориялық зерттеулер мен ұлттық характерге қатысты қазақ әдебиетіндегі дәстүр мәселесі, XX ғасырдың 70-80 жылдарындағы жазушылар туындылары негізінде қаламгердің прозасындағы психологизмнің көрінісін анықтап, сараптау - жұмыстың басты мақсаты. Осы мақсатқа сай төмендегідей міндеттер белгіленді:
oo жазушы прозасының идеялық-мазмұндық ерекшелігін талдау арқылы
ұлттық мінез бен образ типтілігінің арақатынасын ашу;
қаламгер шығармаларындағы үндес ұлттық мінездердің ерекшелену
жолын, олардың ұнамды, ұнамсыз ұлттық мінез болатындығын анықтау;
ұлттық кейіпкер болмысының қазақ даналығы мен тағылымы, жантану
ілімі арқылы танылатынын және олардың ұлттық мінездің дамығыш, өзгермелі әрі тұрақтылығына әсерін дәлелдеу;
жазушы прозасындағы қазақ болмысын талдау арқылы ұлттық мінездің адам концепциясы мен жалпыадамзаттық сипатпен байланыстылығын көрсету;
- тартыс негізінде шығарманың мазмұны мен пішініне ұлттық мінез
ықпалы болатындығына назар аудару.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу Д.Исабеков шығармашылығын арнайы қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан, суреткер шеберлігіне, оның өмір шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ерекшеліктеріне басты назар аударылды. Өйткені талантты суреткердің шығармалары қазіргі кезеңнің әдеби-қоғамдық беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып табылады. Әсіресе сөз зергерінің ұлттық психология, әйел кейіпкердің ішкі жан әлемін бейнелеудегі көркемдік әдістерін арнайы сөз ету жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Жазушы шығармашылығын алғаш рет психологизм тұрғысынан зерделеп, жан-жақты салыстыру мен талдаулар нәтижесінде қаламгер прозасының идеялық-көркемдік ізденістеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп, жазушының туындыларындағы замандас бейнесінің, әйел образының ашылуы қарастырылды.
1. Қазақ прозасындағы психологизмнің дамуы
Өнердегі, мәдениеттегі кез-келген құбылыс тәрізді психологизм де әдебиетте бір сәтте пайда болған жоқ, ол әдебиеттің белгілі бір даму сатысында пайда болып, ұзақ даму жолынан өтті. Әдебиетте психологизмнің пайда болу себебін түсіну үшін оның даму тарихына қысқаша көз жүгірткен жөн, сонда барып біз әдебиет пен өнердің ең алғашқы даму тарихында психологизмнің пайда болып, әдебиет үшін қажеттілікке айналғанын түсінуге болады.
Адамның ішкі әлемін суреттеу әдебиетте бірден дербес обьектіге айналған жоқ. Алғашқыда көркем бейнелеу обьектісіне көзге бірден түсетін, сыртқы процестер және оқиғалар болды. Себебі бұл оқиғалар өзінен өзі түсінікті, талдауды талап етпейтін еді. Екінші жағынан бүкіл өнерде, әдебиетте болған оқиғаның маңызы, сол оқиға болған кездегі адам толғанысынан әлдеқайда артық болды. Бұл кезде адам өмірі, оның ішкі толғаныстары қазіргі кездегідей бағаға ие болмаған еді. Ол кезде оқиға барысы ғана жалпыға бірдей қызықты еді, оның ішінде кез-келген оқиға емес, тек түбірлі өзгерістерге жеткізетін оқиғалар ғана әдебиет обьектісіне айналған еді.
Б.э.д. ІІ-ІҮ ғасырдағы көркем шығармалардағы кейіпкерлерді жалпылама бейнелеу жайында М.М.Бахтин былай дейді: Бұл шығармаларда адамның іші мен сырты бірдей, ешқандай алшақ кету жоқ, сырты қандай болса, іші де сондай. Адамның бүкіл ішкі қабілеті, мүмкіндігі оның әлеуметік орны, оның бүкіл тағдыры арқылы шешіліп отыр, оның осы белгілі бір тағдырынан басқа, әлеуметтік орнынан басқа одан ештеңе қалмай отыр. Адам қандай дәрежеге жетуге мүмкіндігі болса, ол сол дәрежеге жетті, ол адамның басқа жағдайда болуы мүмкін емес. Ол адамның ішкі ойы түгелдей ашық, түгелдей айтылған, оның ішкі ойы мен ол ойының сыртқы көріністері бір-бірімен дәл келеді, ешқандай алшақтық жоқ, ол тым қарапайым.
Кейіпкерді бұлай суреттеу үшін психологиялық анализдің ешбір қажеті жоқ, демек оның ішкі өміріне, жеке адамның ішіне үңілудің ешбір қажеті жоқ. Бұл кездегі әдебиет адамның жеке өміріне жеке үңілуді әлі білмейді, жеке адамның қоғам үшін пайдалы емес өмірінің қырлары әдебиетті қызықтырмайды. Ол кездегі әдебиет тек атақты, жұрттың бәрі білетін, қоғамдық өмірде ықпалы бар адамдардың тек жұрттың бәрін қызықтыратын өмірінің сәттерін ғана бейнелеген. Ол адамның өзіне деген көзқарасы бұл жөніндегі басқалардың көз-қарасымен толық сәйкес келеді. Ол адам өзі жайында басқалар нені көріп, нені біліп отырса, өзі де тек соны ғана біледі. Өзі жайында басқа адам, яғни атор не айта алатын болса, ол да өзі жайында тек соны ғана айта алады. Бұл кейіпкерде жасырын құпия ештеңе жоқ, сондықтан оның ойының ішкі қалтарыстарына үңілудің қажеттігі жоқ, оның сырты қандай болса, іші де сондай, онда ядро, оны қоршаған сыртқы қабық деген болмайды.
Осындай жағдайға байланысты адамның ішкі әлемін суреттеу өте қатаң рамкалармен шектеледі. Әдебиет өзінің бұл даму сатысында сезімге, толғаныстарға тіптен көңіл бөлмейді деп айтуға болмайды, алайда бұл жан толғаныстары тек адамның сыртқы қимылы мимикасы арқылы ғана беріледі. Мұның бәрі кез келген адамға байқалатын, көрнекі, ұғыныңқы бейне еді. Адамның сыртқы қимылы, әрекеті мен ішкі ойының арасында алшақтық жоқ болғандықтан олардың арасында біржақты қатаң байланыс орнатылды. Мұндай эстетикалық системада адамның ішкі ойы бұрқан-тарқан болып жатса, онда оның сыртқы түрі, эмоциясы да соған сәйкес болуы керек болды, бұл бір дәстүрлі міндеттілік болды. Адамның эмиоциялық күйін сипаттайтын дәстүрлі міндеттілік автордан кейіпкердің ішкі толғаныстарының оның сыртқы түрімен сәйкес келуін талап етті. Мысалы ертегілерде кейіпкерлердің қайғысын білдіру үшін мынадай сөздер пайдаланылды. Ол өте көңілсіз болды, ұнжырғасы түсіп, басы салбырап кетті. Бұл көркем шығармаларда тек эмоциялық күйдің сыртқы бейнесі ғана стереотипті, біржақты болған жоқ, адам толғанысының шын мәні сондай болды. Әдебиет белгілі бір даму сатысына дейін қайғының, қуаныштың бір-ақ түрін білді, бір кейіпкердің эмоциялық күйі оның сыртқы белгісі басқа кейіпкердің эмоциялық күйіне оның сыртқы белгісіне өте ұқсас болды, себебі ол кездегі басқадай жолды білмейтін еді. Б.э.д. ІІ-ІҮ ғасырдағы әдебиетте эмоциялық күйлердің өзінің саны шектеулі еді, одан басқа ол күйлердің градациясы болған жоқ, басқаша айтқанда қайғының, қуаныштың қаттырақ түрі деген болмайтын еді. Ол кезде қайғының, қуаныштың бір-ақ түрін білетін еді. Әрбір сезім тек қана максимум дәрежесінде берілетін, егер қуаныш болса, міндетте түрде қатты қуаныш, ал қайғы болса онда ол міндетті түрде қатты қайғы болуы керек еді.
Адамның эмоциялық күйін былай бейнелеу ерекшелігі адамның сыртқы тірлігі мен ішкі ойы сәйкес келу керек деген ұғымнан туған еді, себебі кейіпкер стереорипті, дәстүрлі түрде бейнеленуі керек еді, оның жеке сезімі, жұрттың ойынан бөлек ойлары ешкімді қызықтырмайтын. Көркем бейнелеуде қуаныштың, қайғының, әртүрлі варианттары пайда болуы үшін, адамның сыртқы тірлігі, ішкі ойынан бөлектенуі қажет еді.
Сонымен әдебиеттің ертедегі даму сатысында психологиялық бейнелеу адамның ішкі ойының сыртқы көрінісін сипаттау үшін қажет болды.
Қай кезде әдебиетте психологизм пайда болды? Қай кезде бірінші рет автор мен жеке оқырманды жеке адам проблемасы, оның рухани өмірі қызықтыра бастады?
Психологизмнің пайда болуы үшін қоғам мәдениетінің даму сатысы жеткілікті түрде жоғары болу керек, ең бастысы бұл қоғамда жеке адамға үлкен көңіл аударылуы қажет. Егер адам толық дерлік қоғамдық, әлеуметтік кәсіби дәрежесі арқылы бағаланатын болса, ал оның өмірге деген жеке көзқарасы есепке алынбаса, тіпті ондай көзқарасы жоқ деп есептелсе, онда мұндай жағдайда психологизмнің пайда болуы қиын. Себебі, мұндай қоғамда сынауға болмайтын, абсолютті түрде дұрыс деп есептелетін көзқарас үстемдік құрады мысалы, діни көзқарас. Сондықтан жеке адамның ол көзқарасынан басқа көзқарастарына жол берілмейді, тіпті пайда болған күннің өзінде ондай көзқарасты жөргегінде құртуға система мүдделі болды. Басқа сөзбен айтқанда авторритарлық принципке құрылған системада психологизмнің пайда болуы қиын.
Керісінше, егер қоғамда демократиялық мәдени атмосфера пайда болатын болса, әсіресе авторитарлық принципке құрылған системаның күйреуі кезінде жеке адам проблемасына деген ықылас күшейер еді. Бұл кезде жазушылардың ықыласы жеке адамның кәсібіне, оның әлеуметтік жағдайына емес, оның идеялық, адамгершілік, дүние-танымдық көзқарасына, оның ашылмай жатқан мүмкіншіліктеріне ауады. Тек сол кезде ғана идеялық-адамгершілік проблематикасының алғы шарттары, сонымен бірге психологизм пайда бола бастайды. Сол сияқты жаңа мәдениеттің даму барысында да психологизм дами бастайды, себебі жеке адамның идеялық, адамгершілік инициативасы қоғам үшін қызықты бола бастайды. Адамның ішкі мүмкіндіктерінің байлығы мәдениет үшін, оның дамуы үшін аса бағалы өмірлік қажеттілік бола бастайды. Европада ондай алға шарттар көне дәуірде ІІ-ІҮ ғасыр б.э.д. қалыптасты. Гелиодордың Эфиопка және Лонганың Дафнис және Хлоя романдарынан белгілі бір дәрежеде сипатталған жеке адам характерін, оның ішкі жан дүниесін көреміз. Кейіпкердің ішкі әлеміне, сөзіміне әжептәуір көңіл бөлінген, кейде кейіпкерлер өз ішіне үңілуге тырысады. Мысалы Лонгтің Дафнис және Хлоя романында Хлоя өзінің Дафниске деген сезімін былай бейнелейді. Мені қанша тікенді бұта тырнаса да, мен шыдадым, мені қанша ара шақты, бірақ мен бал арасын жеуді тоқтатпадым, алайда менің жүрегіме түскен шоқ олардан әлдеқайда күшті. Дафнис әдемі, бірақ гүлдер де әдемі, оның сыбызғысы әдемі күй шығарады, бірақ бұлбұлдар да әдемі сайрайды, ал мен олар жайында ойланған да емес едім.
Әрине бұл психологизмнің алғашқы даму сатысы еді, бұл қадам сол уақытпен салыстырғанда көркем әдебиеттің даму жолындағы үлкен қадам еді. Қазіргі уақытпен салыстырғанда антикалық автордың психологизмі жетілмеген, аңғырт, кей жері нанымсыз болып келеді. Әлі де психологиялық бейнелеу тереңдігі саяз, жеке адам проблемасы бөлініп қаралмаған, сезімдер диапозоны тым шағын, көбіне қарапайым көңіл-күй сипатталатын еді. Бейнелеу формалары да тым дөрекі еді, бұл бенелеу формалары, көбіне психологиялық процестердің ерекшелігі ескерілмеген, сыртқы баяндау желісі бойынша құрылған ішкі монолог түрінде болды.
Антикалық психологизмнің дамуға, жетілуге ішкі мүмкіндіктері болғанымен Ү-ҮІ ғасырда бүкіл антикалық мәдениет төмендеуі, оның бір тармағы антикалық психологизм де дамымай қалды. Сондықтан Европаның көркем мәдениетіне жаңадан антикалық дәуір мәдениетінен де төмен сатыдан бастауға тура келді. Орта ғасырлық Европа мәдениеті типтік авторитарлық мәдениет еді, монополистік христиан діні бұл мәдениеттің негізі болып табылады.
Қайта өрлеу дәуірінде, яғни орта ғасырлық мәдениет кризиске ұшырап, буржуазиялық қатынастар дами бастаған, буржуазиялық сана пайда бола бастаған дәуірде қалыптасқан жағдай түбірлі өзгерістерге ұшырады. Феодалдық қатынастар кризисі әдеби психологизмнің кең дамуына алғы шарттар дайындады. Қазіргі әдебиет теоретиктерінің бірі М.Б.Храпченко психологизмнің пайда болуын және дамуын феодалдық қатынастардың үзілуімен өмірдің буржуазиялық формаларының пайда болуынан және дамуымен тығыз байланыстырады.
Қайта өрлеу дәуірінде адамның ішкі әлемін зерттеуге үлкен ықылас пайда болды. Мысалы, Бокаччоның Декамероны және Фьяметта романдарында, Сервантестің Дон Кихотында, сәл кейінірек Боярда және Арнесто поэмаларында адамның ішкі әлемін игеру басталды. Бұл шығармалардың психологизмі антикалық авторлардың психологизміне ұқсас, бірақ көркемдік жағынан біршама ұтады. Бұл кезде лтрткада да, драматкргияда да психологизм пайда бола бастады.
Қайта өрлеу дәуірінен бастап Европа әдебиетінде психологизмнің дамуы бірде тоқтамайды. ХҮІІІ-ХІХ ғасырда әдебиетте сентиментализм және романтизм бағыттарының пайда болуына байланысты психологизм дамуында ерекше жемісті кезең басталады. ХҮІІІ ғасырдың ортасынан бастап Г.Н.Поспеловтың айтуынша Әр түрлі қоғамдық топтардан тұратын, өзінің бұрынғы патриархиялық-сословиелік тірлігін жоғалтқан, құрып бара жатқан феодалдық қоғамда біртіндеп жаңа капиталистік қоғамның негізгі топтары пісіп жетіле бастады, бұл ағымдар бір-бірімен идеологиялық күресті бастады. Бұл құбылыс мәдениет системасындағы адамның ролін арттырды, идеялық-адамгершілік проблемасының дамуына жағдай жасады, бұл жағдай психологизмнің дамуына, онда апалық өзгерістердің тууына алып келді. Руссоның Жаңа Элоиза, Тәубеге келу, Ричардсонның Памела, Мопассанның Ғасыр баласының тәубеге келуі деген романдарында адамның жан дүниесі терең бейнеленген. Бұл шығармаларда адамның ішкі күйіне психологиялық анализ жасау талпыныстары бар, тіпті рухани өмірдің динамикасын да көрсетуге тырысқан. Бұл кезде психологизм жазушы үшін шын мәнінде басты стильге айналған еді. Ал адамның рухани өмірін, жан-дүниесінің динамикасын суреттеу сентименталистік және романтикалық бағыт үшін өнердің ең бірінші кезектегі мақсаттарының бірі деп есептелді. Психологизмнің техникалық жағы да толыға түсті. Әдебиет адамның ішкі өмірін зерттеудің авторлық психологиялық баяндау, психологиялық деталь, түс пен елестің композициялық формалары тәрізді жаңа тәсілдерін игере бастады. Кейіпкерлердің эмоциялық көңіл күйін, табиғатпен салыстыра сипаттау үшін психологиялық пейзаж тәрізді тәсіл әдебиетте кең қолданыла бастады. Ішкі монологтар белсенді түрде қолданыла бастады. Әдебиет бұл формаларды пайдалана отырып күрделі психологиялық күйлерге, интуциялық мәселелерге анализ жасауға мүмкіндік алды, сонымен бірге рухани өмір қайшылықтарын яғни адам жанының диалектикасын зерттеуге алғашқы қадам жасай бастады.
Көркем әдебиетте психологизм ролінің күрт күшеюі, оның эстетикалық жағынан жетілуі, ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың басы үшін заңды құбылыс. Бұл процестер қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерге және сентименталистік, романтикалық мәдениетте жеке адамның алатын ролінің күшеюіне байланысты туған еді.
Сентиментальдық, романтикалық психологизмнің жан-жақты өңделгені, нәзіктігіне қарамастан кемшілігі болды. Бұл кемшілік бұл ағымдардың адамның қоғамдағы орнын абстрактілі түсуіне және оның тарихи ролін жете бағаламауына байланысты еді. Сентименталистер мен романистер адамды оны қоршаған ортадан бөлек, ол ортамен ешбір байланыссыз қарастырады. Олардың барлық назары жеке адамға ғана бағытталды, ол адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ескерусіз қалды. Мұндай көзқарас адамның, ішкі әлемі жөніндегі түсінікті кедейлендірді, суреттелетін психологиялық күйлер диапозонын шектеді, идеялық ізденістерге кең қанат жаюға жағдай жасамады, осының бәрі психологизмге абстрактілік, риторикалық сипат берді. Мұндай кемшіліктердің бәрін реалистік метод арқылы түзетуге болатын болды.
Жоғарыда айтылғандай кемшіліктерге қарамастан, өз уақыты үшін сентименталистік әсіресе романтикалық психологизм үлкен жаңалық болды, адамның ішкі өмірінің құпияларын ашу үшін жасалған үлкен қадам еді.
Бұл кезең психологизмнің реалистік психологизммен салыстырғанда эстетикалық жағынан жетілмеген деп айта алмаймыз, сондықтан ол өзінің көркемдік құндылығын толық сақтап отыр.
Психологизм дамуындағы сапалық жағынан жаңа дәуір ХІХ ғасырдан, әсіресе екінші жартысынан басталады. Бұл жағдай реалистік әдістің терең мәніне және оның кең таралуына байланысты болды. Реализмнің негізгі эстетикалық қағидасы обьективті шындықты танып - білу. Реализмде әдебиеттің танымдық - проблемалық функциясының алдыңғы қатарға шығуы заңды құбылыс. Сондықтан да жазушы - реалистердің өз шығармаларында суреттеліп отырған құбылыстың түпкі тамырын ашуға себеп - салдарлы байланыстарын зерттеуге үлкен мән береді.
Реализм үшін негізгі сұрақтардың бірі қалай, қандай өмірлік факторлардың, пікірлердің әсерінен кейіпкердің идеялық - адамгершілік принциптері өзгеруі немесе қалыптасуы мүмкін, қандай оқтғалардың, толғаныстардың әсерінен кейіпкер өзінің философиясын қалыптастырады?
Мұның бәрі әрине, баяндаудағы психологиялық бейнелеудің жеке салмағының өсуіне, оның санасының өзгеруіне, бүге - шігесіне дейін білуге, демек психологиялық процесті бейнелеудің үлкен дәлдігіне алып келеді.
Реалистік принцип бойынша жеке адамды тек қана белгілі бір жағдайдың жемісі етіп бейнелеп қана қоймай, оны айнала қоршаған ортамен кең, жан-жақты қарым-қатынаста тұрған индивидуал ретінде қарастырады. Қоршаған ортамен тығыз байланыста тұрған адам характері жан-жақты кеңірек ашылады, идеялық-адамгершілік проблематикасының өрісі кеңейеді болмыстың күнделігі және мінез байлығы демек, адамның ішкі әлемі көркем шығармада толығырақ сипатталады.
ХІХ ғасырдағы психологизмнің дамуына қолайлы әсерін тигізген жалпы мәдениет процестері мен заңдылықтары анық көріне бастады. Біріншіден, бүкіл адам тарихында адам бағасының құны біртіндеп өсіп отырады және сонымен бір мезгілде оның идеялық, адамгершілік жауапкершілігі де өсіп отырады. Екіншіден, қоғамдық даму барысында тарихи қалыптасып келе жатқан жеке адам бейнесі де күрделене түседі, себебі, әрбір жеке адамның жан байлығының обьективті негізі болып табылатын қоғамдық қатынастардың системасы дамып баю үстінде. Адам тұрмыстық жанұялық, іскерлік, идеологиялық, моральдық, праволық қатынастарға түседі, бұл қатынастар бір-бірімен қосылып, тұтасып адамда күрделі реакция тудырады, адамның алдына өмірлік маңызы бар идеялық және адамгершілік мәселелерін қояды. Адамдардың байланысы интенсивті бола түседі, жеке адамөмірі күрделене түседі.
Адамның қоршаған орта жайындағы түсінігі дамып, өсіп, күрделене түседі. Көптеген саяси философиялық теориялар мен системалар пайда болды. Бұл теориялар көбіне тым күрделі, іштей қарама қайшылықтарға толы болып келеді, идеялар диалогына өнер шығармалары да белсенді түрде араласа бастайды. Бұл шығармалар көбіне белгілі бір этикалық, философиялық көзқарастар негізінде жазылған еді. Адамзаттың рухани мәдениеті, демек, әрбір жеке адамның мәдени ой-өрісі өсіп, дами түседі. Нәтижесінде белгілі бір тарихи ортада өмір сүріп отырған жеке адамның потенциалы күрделене түседі, осындай себептер психологизмнің дамуына тікелей стимул тудырады.
Осының бәрі ХІХ ғасыр реалистік психологизмнің адамның ішкі өмірін әдеби көркем түрде игеру мүмкіндіктерін толық игеруіне алып келді.
Бүкіл дүние жүзі әдебиетіндегі психологизмдер сияқты қазақ әдебиетінде де психологизм бірден пайда болған жоқ. Психологизмнің алғашқы элементтері көне түркі әдебиетінде кездеседі, соның ішінде Иоллығ тегін жаздырған Күлтегін жазуларында үлкен жазу мынадай жолдар бар [10, 17].
26. Нең иүлсығ бай 26. Ең болмаса бай
Будунка олурмадым. Халыққа отырмадым.
Ічре ашсыз, Іші ассыз
Ташра тонсыз Сырты тонсыз
Иабыз, иаблақ будунта Бейшара, мүсәпір
Үзе олуртым халыққа отырдым
Бұл шығармада ел басы қағанның реніші сыртқы баяндау желісі бойынша ішкі монолог түрінде құрылған. Шығарма үзіндісінен байқалып тұрғандай, сезім диапазоны қарапайым көңіл күйімен ғана шектелген және адамның ішкі жан-дүниесінің сезімдері терең бейнеленбеген. Аталған кемшіліктерге қарамастан шығарманы психологизмге алғаш қадам басқан шығармалардың бірі деп есептеуге болады.
Қазақ әдебиетінде психологизмнің дамуына үлкен үлес қосқан кезең ол Х-ХІІ ғ.ғ. дәуірі кезіндегі әдебиет. Бұл дәуірде әдебиеттегі психологизм проблемаларын қозғаған ғалым, әдебиетші, ақындар жеткілікті. Әбунасыр Әл-Фараби, Мұхамед Хорезми. Әбурайхан әл-Бируни. Әбуәлі ибн-Синаларға жалғасып жатқан Махмұт Қашғари, Қожа Ахмет Ясауи, Ахмет Югнеки, Сүлеймен Бақырғани, Жүсіп Баласағұни сияқты түркі халықтарынан шыққан ғалым-ойшылдар, әдебиетшілер аталған дәуірде мәдениеттің, ғылымның өсуі, қоғамдық ойдың дамуына көп үлес қосты.
Уақыт жылжыған сайын әдебиеттегі психологизм мәселесі де дамыды, ежелгі дәуірдегі әдебиеттен кейінгі дәуірдегі шығармаларда адамның ішкі жан-дүниесі кеңірек, жан-жақты бейнеленген, сезім диапазоны да әлдеқайда күрделі. Орхон ескерткіштерінде адамның көңіл күйі эпизод түрінде, үстіртін, анда-санда қысқа ғана бейнеленсе, ислам дәуіріндегі әдебиетте психологизмге көбірек барып, көңіл бөлген, шығармаларда психологизмнің үлес салмағы біршама қомақты және бұл психологизм белгілі бір философия ағымында жазылғаны. Мысалы, Әбунасір Әл-Фараби Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат [11, 38]. - деген еңбегінде былай дейді: Мамыражай күйдегі адам кейде қиялға шомып, мәселен серуендеп жүргендей, жағадағы жапырлаған шынығушыларға қарағанда, немесе жерде тұрып, көктемгі бұлттардың жөңкіген көшін қара барқыт аспандағы ай мен жұлдыздарды көргендей бір түрлі күй кешеді.
Бұл үзіндіде демалып жүрген адамның сол кездегі көңіл күйі табиғатпен байланыстырыла көрсетіледі. Ауыз әдебиетінде геройлардың бастарында болатын күйініш, әртүрлі психологиялық өзгерістерді суреттегенде, оған табиғатта не жануарларда болатын әртүрлі құбылыстар қатарласа жарыса жүретін. Сол қатарластыру арқылы адамның басындағы сезім дүниесін суреттен психологиялық параллелизм әдісі болатын, - дейді Қ.Жұмалиев [12, 91].
Психологиялық параллелизм әдісі ауыз әдебиетінде әбден бекіп, тұрақталған әдіс еді. Мысалы:
Кейбір жұлдыз әуеде ай секілді
Кей жаман бас білмеген тай секілді
Келген жерден өлеңді қоя беріп
Баласы жақсы ауылдың қай секілді [10, 102].
Бұл психологиялық параллелизмнің ескі түрлері. Параллелизмнің адам баласының табиғат тануының сәбилік дәрежесімен байланыстылығы, ескі кездегі көп тәңірге табынушылық, кейінгі кезде бір тәңірге сенумен байланысты жақтары, оның өзара түрлері, тарихи даму жолдарына толық зерттеу жұмысын жасамай-ақ, бұл жерде паралелизмнің тек іс-әрекет, қимыл жақтарынан табиғат, жануарларға құбылыстарды қарама-қарсы қойып, солар арқылы адамның көңіл-күйін суреттейтін кейбір түрлеріне ғана тоқталайық.
Ауыз әдебиетіндегі, адамның ішкі сезімін уреттеудегі ең үлгілі саналатын Тарғын жырындағы белі мертігіп жатқанда айтқан Тарғынның монологінен бір үзінді келтірелік.
Күнді байқап қарасам
Күн жауарға ұқсайды
Айды байқай қарасам
Айды бұл құрсайды
Бұл Тарғынның өмір алдындағы жан күйзелісін, оның қиналып жатқандағы ішкі сезім дүниесіндегі күйініш халін суреттеу. Бірақ, соны суреттеу үшін табиғаттағы әртүрлі құбылыстарды, әртүрлі жануарлардың арасындағы қарым-қатынастарды параллель етеді. Қаһарманның басындағы ауыр халін оқырмандар сол қатарластыра суреттеген табиғат құбылысы, жануарлардың арасындағы қарым-қатынастар арқылы ғана сезеді. Ауыз әдебиетінде - дағдылы әдіс еді.
Қыз Жібек жырында Төлегенмен ауылынан бірге шыққан махаббат пен ғашықтық символы іспетті, алты қыз жаралы болып жатқан Төлегеннің қасына сазға келіп қонайын десе, жаулар атқылап қондырмайды. Алты қаз айналып, қиқулап ұшып жүргенде әлсіреп жатқан Төлегеннің көзі түсті.
Әуелеп ұшқан алты қаз,
Қасірет, қайғы халімді,
Неге келіп білмейсің?
Тілсіз мақұлұқ жануар,
Бірге келген жолдасым,
Қасыма неге келмейсің?
деп құстарға өтініш айтып, мұңын шағады.
Романдық эпостағы негізгі мотив қыздың сүйгеніне қосыла алмай арманда кетуі, сондай-ақ жастардың ата-анасына деген жаласы мен реніші болып табылады. Мұндағы композициялық құбылыстың мәнін ашып тұрған негізгі компоненті адам образын суреттеудегі психологиялық бейнелеудің ролі ерекше екені байқалады. Бұл романдық эпостағы өлең құбылысының қандай дәрежеде дамығандығын да білдіреді. Ғашықтық жырларда кездесетін тағы бір көрініс бір-бірін ұғымы жағынан жақын заттар салыстыра бейнеленгенде де параллель ұғым тудырады.
Жыраулар мен ақындар поэзиясы дәуірінде қазақ әдебиеті біраз жетістіктерге жетті. Еңбекші халықтың ортасында өскен ақын - жазушылар халыққа жөн сілтеуге, жұртшылықтың көзін ашып, көңілін оятуға тырысады. Кейде олар зорлықшы үстемдерге қарсы болып, халық жоқшысы болуға белін байлайды. Сондай ақындардың қатарына жанақ Сағындықұлын, Шернияз Жарылғабұлын айтамыз. Тек осы екі ақын ғана деген ой тумауы керек.
Жанақ ақынның кәрібай болысқа арнаған өлеңінде болыстың психологиялық портретін, мінез-құлқын былай дейді:
Алты руды басып тұрған кәрібайсың
Мен түгіл өз әкеңді танымайсың.
Жүгінсе екі кісі алдыңа кеп,
Қай бұрын пұл бергенін жарылғайсың.
Махамбет өлеңдерінде де осы сияқты өз басының азабын халқының басындағы қайғы-зарға байланысты да суреттеген өлеңдері көп.
Махамбет адамның басындағы күйініш-сүйінішті суреттеуде жоғарғы айтылған параллелизм әдісінен әрі бара алған жоқ.
Исатай досы өліп, өзі хан, төрелерден қуғын-сүргін көріп жүрген кезіндегі өз басындағы ауыр халін суреттемек өлеңдерінде Махамбет сол айтылған психологиялық және синтаксистік параллелизм әдісін қолданды.
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс
Көл қорығын сен едің,
Сен де айрылдың көліңнен
Ел қорыған мен едім
Мен де айрылдым елімнің
Сені көлден айырған -
Лашын құстың тепкіні
Мені елден айырған -
Хан Жәңгірдің екпіні... [14, 59].
Ақын өз басындағы ауыр хал, көрген зорлығына, лашыннан тепкі көрген қызғыш құстың ауыр халін қаз-қатар рараллель қойып, соңғы арқылы ішкі өз жағдайын көрсетеді.
Абай шығармаларынан психология мәселелері жөнінде аса қызық және аса бағалы пікірлер табуға болады. Ол өзінің психологиялық пікірлері мен ұғымдарын көбінесе поэзиялық шығармаларында, сол сияқты өсиет, өнеге-үлгі сөздерінде айқын көрсетіп отырды. Абайдың түсінігінше, өлең адамдардың жан дүниесіне терең кіріп, әсер қалдырып, адамды ойға, жетелеуі керек. Өлең арқылы адамның ішкі монологын былай көрсетеді:
Ішіп, терең бойлаймын,
Өткен күннің уларын.
Және шын деп ойлаймын,
Жұрттың жалған шуларын.
Тағы сене бастаймын,
Күнде алдаған қуларға.
Есім шығып қашпаймын,
Мен ішпеген у бар ма?
Абай халқын саяси правосыздықтан, экономика, мәдениет жағынан артта қалушылықтан құтқарудың жолы жас буынға білім беруде және адамгершілікке тәрбиелеуде деп түсінеді. Ол үшін балалардың психологиясын өте терең білу керек. Үшіншіден жеке адамның психологиясы мен мінездерінің ерекшеліктерін тани білу керек дейді.
Академик Қ.Жұмалиев Абай психологизмі жөнінде былай дейді: Абайға дейінгі әдебиетімізде адамның басындағы күйініш, сүйініш, әртүрлі ішкі сезім дүниесін, екінші сөзбен айтқанда, адамның психологиясында болатын өзгерістерді суреттеудің екі түрлі әдісі бар еді. Бірінші - психологиялық параллелизм, екіншісі ерекше құрылатын әр түрлі монологтар.
Қазақтың ауыз әдебиеті мен Абай алдындағы, не тұсындағы әдебиетінің толық шеше алмай келе жатқан мәселесінің бірі ішкі сезім дүниесін суреттеу болатын.
Ауыз әдебиеті, Абай алдындағы тарихи әдебиеттердің не үлгілі деген шығармаларын алсақ та, адамның ішкі сезімін, психологиялық моменттерді суреттеуде үлгі етерлік нәрселері оншалық көп емес. Өзіне дейінгі әдебиеттердің бұл тәрізді өрістей алмағанжағын толықтырып, сезім дүниесін сөз арқылы терең суреттеу әдісінің тамаша үлгілерін көрсеткен Абай - қазақтың бірінші ақыны болды.
Абайға шейінгі әдебиетімізде адамның басындағы күйініш, сүйініш, әртүрлі ішкі сезім дүниесін, екінші сөзбен айтқанда, адамның психологиясында болатын өзгерістерді суреттеудің екі түрлі әдісі бар еді. Бірінші - психологиялық параллелизм, екіншісі ерекше құрылатын әр түрлі монологтар.
Бұл екі әдістің екеуі де әдебиетте адамның сезім дүниесін суреттеуде кейін қалғандығын Абай сезді де, түсіне де білді. Көп елдің әдебиетін терең зерттеп, олардан керегін ала білген және алғанын өз бойына сіңіріп, қазақ оқушыларының жүрегіне жатемес, жақын етіп шығара білетін Абай сезім құбылысын тікелей суреттеп, адамның басында болатын әр түрлі халді көрсете алды. Бұл - адамның сезімінде болатын әртүрлі құбылыстарды тікелей суреттеу әдісі - Абайдың ең сүйіп қолданған әдісі болды. Мұны Абайдың көп өлеңдерінен кездестіруге болады, сондықтан, бір өлеңінің үзіндісіне тоқталық:
Қызарып, сұрланып,
Лүпілдеп жүрегі
Өзгеден ұрланып,
Өзді-өзі керегі
Екі ғашық құмарлы
Бір жолдан қайта алмай,
Жолықса ол зарлы
Сөз жөндеп айта алмай
Аңдап ақырын
Жүрекпен алысып
Сыбдырын, тықырын
Көңілмен танысып...
Дем алыс ісініп
Саусағы суынып,
Белгісіз қысылып,
Пішіні құбылып,
Иығы тиісіп,
Тұмандап көздері,
Үндемей сүйісіп
Мас болып өздері...
Бұл тәрізді адамның ішкі сезімінде болатын әр түрлі құбылыс, өзгерістерді шебер түрде суреттеу Абайға дейінгі қазақ әдебиетінде болған емес. Абайдың қолданысындағы жоғарғы өлеңнің әр сөзі - ішкі сезімінің айналасы. Алыстан аңсап қосылған шын ғашық екі жастың жан жүйелеріндегі құмарлық, мастық, жан рақат тәтті сүйістерді, қысқасы адамның сыртқы құбылыстарын суреттеу арқылы, іштегі әр түрлі сезіну түйсіктерін дәл бере білген.
Мәселе, тек адамның сезім құбылысын суреттеуінде ғана емес, сол сезімдегі әр түрлі өзгерістерді басқаға сездіре алуында, өлеңді оқығаныңда әр сөздің жан жүйесін тербете алуынада ғой.
Абайдың өзіне дейінгілерден бұл жөніндегі ерекшелігі де, оның үлкен психологтігі де осынысында. Бұл шеберлікке жету үшін Абай екі түрлі қағиданы берік ұстанған тәрізді.
Бірінші, суреттеген болмысының өмір шындығының дәл келуі. Екінші, басқаның сезім-күйініш-сүйінішін өз сезімінан өткізе білетіндігі, сол арқылы оқушыларының сезімін тербете алуы.
Сонымен қатар, оны талантты психолог ақын-жазушылардың қатарына қосатын екінші бір шеберлік, суреттеп отырған құбылысын, қаншама, өзінің сезім жүйесінен өткізіп, жан толқынымен жазаотырса да, оқушыларына сол құбылысты сырттан ғана суреттеуші болып көріне білуінде.
Абайдың Күлембайға деген өлеңінен үзінді алып қаралық:
Болыс болдым мінеки
Бар малымды шығындап
Түйеде қап, атта жал
Қалмады өлге тығындап
Абай өлеңдегі бір ғана болыстың ішкі монологі арқылы сол кездегі бар болыстың ішкі сырын ақтарады. Олар характерінің қалтарыс, бұрылыстарына дейін оқырманды ертіп апарып, болыс зыминдығын әшкерелей түсседі. Осылайша болыстың карикатуралық портретін жасап - бүйткен күні құрысын! - деп мысқылдай күліп, өткір сатирамен өлтіре сынайды. Күлембай болыстыққа оңайлықпен келген жоқ, жоғарғы ұлықтарға пара беріп, малын шығындап, зорға дегенде қолы жетті. Ал:
Сөйтсе дағы өлімді
Ұстай алмадым мығымдап, -
деген жолдар арқылы ақын парағы сатып алынған болыстықтың халық алдында қадірінің жоқтығын аңғартады.
Одан әрі болыстың ішкі сырына үңіліп
Күштілерім сөз айтса
Бас имеймін шыбындап.
Әлсіздің сөзін салғыртсып,
Шала ұғамын қырындап
Деп екі жүзді болыс мінезінен хабар береді. Одан болыс психологиясына тереңдей еніп:
Сияз бар десе жүрегім
Орнықпайды суылдап
Сыртқыларға сыр бермей
Құр күлемін жымыңдап -
Десе, келесі сайлауда болыстықтан түсіп қаламын ба? - деп ине ұшындағы адамдай қылпылдап отырған болыс жағдайын мазақ етеді. Ақын осылайша өмір сүріп тұрған қоғамдық құрылыстың, оның чиновниктік аппаратының психологиясын жеріне жете әшкерелеп, өтірікші, өсекші, парақор, жағымпаз, сұрқия болыстың характерін алуан қырынан қамтыған.
Психологизм үлгісін Шәкәрім жырлаған Ләйлі-Мәжнүн эпосынан кездестіруге болады.
Қайысым саған не қолдым
Жан жүрегім сенде тұр
Сен не сездің, не білдің,
Сенің жаның менде тұр.
Көркем әдебиетте психологизм ролінің күрт күшеюі, оның эстетикалық жетілуі ХХ ғасыр әдебиеті үшін заңды құбылыс. Жоғарыда айтып кеткен қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер, көркем әдебиетке де әсерін тигізді. Көп формаларды пайдалана отырып әдебиет күрделі психологиялық күйлерге, интуциялық мәселелерді шешуге, жеке адамның ішкі сезім құбылыстарын зерттеуге мүмкіндік алды. Рухани өмір қайшылықтарын, адам жанының диалектикасын зерттеуге алғашқы қадам жасалына бастады.
Характерін мәнін ашудың интроспективті формаларын игерудің жаңашыл ізденістері мен өмірді көркем бейнелеудің ұлттық дәстүрлері қазақ прозасындағы психологизмнің одан әрі дамуына үлкен үлес қосты деуге болады.
Жазушы адам жан дүниесін мүмкіндігінше оқырманға түсінідіріп, кейін оқырманнан адам жаны диалектикасының қорытындысын өзі шешуін талап етуге толық қақысы бар. Көбінесе жазушылар персонаждың ішкі өмір көрінісін әбден зерттеген абсолют түрде емес, тек кейбір детальдар арқылы, осындай болуы мүмкін-ау деген жорамалмен әдейі оқырманның өзі шешуін қалайды. Дәл осы жерде абсолютті талап етпейтін, тек қосымша толықтыратын, тіпті суреттелген көріністі өзгертуі мүмкін басқа персонаждың атынан жүргізілген психологиялық талдаудың орны бөлек. Проблематика ерекшелігіне сәйкес, қандай характер жазушыны қызықтыруына қарай әр автор адамның ішкі жан дүниесіне әр түрлі жолмен келеді, де оны әр қырынан ашады.
Қазақ әдебиеті тарихында жазушыларымыз өздерінің творчествосында адамтану мәселесін ешуақытта естен шығармады. Олар ескі мен жаңаның күресін, адам бойындағы қоғамдық саланың қалыптасуын, заман өзгерістерінің адам жанына әсерін жалаң суреттемей, көркемдік тұрғыдан таныту арқылы шешті. Үздік таланттарымыздың бірі Бейімбет Майлин шығармаларындағы негізгі арқау, авторлық идеяның түп қазығы болып келетін ой - жаңа адамның қалыптасуы. Қырманда повесіндегі оқиға колхоз қырманның төңірегінде өтеді. Мұнда колхоздың болашағына сенбейтін, есебін тауып жеуді ғана көздеген, бұрын қылмыскер болған Жүсіптің есепші Досқожасы, дүкенші Әлжаппарды, келіні Әсияны ықпалына тартып, топ құрғаны, ақырында қылмысы ашылатынын сезген кезде колхоз бастығы Ертайды, колхозшылар Тұмаршаны, Өмірбекті өлтірмек болғаны, бірақ арам ниетінің іске аспағына әңгімеленеді. Ел дұшпандарының жаулық пейілінің орындалуына қарсы көп қайрат жұсаған кісі - колхоз конторының күзетшісі Тұмарша болады. Тұмарша - жаңа адам бейнесінде көрінеді.
Повесте кейіпкерлердің қазіргі мен бұрынғысы кезек көрсетіліп, толықтырылып отырады. Байдың тоқалының жымиғанына елтіп, көп жұмысты аңқау, албырттықпен бүлдірген Нұрым кейін ғана мән-жайға түсінеді. Шығармада түрлі адам тағдырлары баяндалған.
Бейімбет Майлин повестерін талдау бізге жазушы творчествосындағы психологизм мәселесі туралы ой түюімізге мүмкіндік береді. Егер сол ойларымызды жинақтап айтар болсақ: біріншіден, жазушы дәуір талабына дер кезінде үн қосып отырған. Халық өміріндегі ең келелі мәселелерді көтерген. Бірақ соның қай-қайсысында да Бейімбет туындыларынан ұраншылдық, көзге ұрып тұрған үгітшілікті көре алмаймыз. Жазушы мейлі тап теңсіздігін, әйел бостандығын немесе сауаттандыру жайын өз туындыларына арқау етсін, немесе күні еткен ескілікке қарсы күресті бейнелесін - заман алға қойған осы тәрізді барлық көкейкесті проблемаларына, ең алдымен, өз кейіпкерлерінің ішкі дүниесін зерттеп келеді. Өмірдегі әділетсіздікті де, жаңа өзгерістерді де адамның ішкі әлеміндегі сан қилы сезімдердің шарпысуы арқылы, солардың қайғы-қасіреті, мұңы, жылт еткен үміті, қуанышы арқылы бейнелейді.
Екіншіден, Б.Майлин шығармаларында психологиялық талдау тәсілдерінің молдығында. Шығармаларындағы кейіпкерлердің психологиясын талдау олардың сөйлеген сөздері арқылы да, іс-әрекеттері арқылы да, ішкі монолог, психологиялық диалогтар арқылы да жүзеге асып жатады. Ал осы тәсілдерінің қайсысын қолданса да, Бейімбет артық-кемі жоқ табиғи өлшемнің шегінен шықпайды.
Жазушы шығармаларын оқи отырып, олармен іштей сырласа отырып, біз қалтқысыз көңілді, бар құпиясын жасырмайтын, ішіне бүгіп қалатыны жоқ ақкөңіл жандармен жүздесіп, тілдескендей боламыз. Олардың ішкі сезімдерінің ашылуынан ешқандай жасандылық таппаймыз. Кейіпкерлер өз бойына шақ сөз сөйлейді, өз шамаларына шақ ой ойлайды.
Жазушының ерекшелігі: жаңа заман жаңалығын колхозға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz