Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Серикова Жұлдыз
Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050103- Педагогика және психология
Түркістан 2013
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., профессор - - - _____________Торыбаева Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру
050103- Педагогика және психология
Орындаған: ______________________________Серик ова Ж.Б.
ППП-911
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор:_________________________ __ Оспанова Б.А.
Түркістан - 2013
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы рефлексияның теориялық негіздері
1.1 Шет ел және педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі рефлексия жайлы теориялық зерттеулерге талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Тұлға дамуындағы өзіндік таным мен рефлексия мәселелері ... ... ... 17
1.3 Cтуденттердің оқу-танымдық белсенділігін арттырудағы рефлексияның ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2 Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1 Студенттердің оқу мотивтерін қалыптастырудағы рефлексияның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Инновациялық технологияларды пайдалану арқылы студенттердің танымдық іс-әрекетін белсендіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 Студенттердің оқу-танымдық белсенділігін арттыру мақсатындағы тәжірибелік жұмыстың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңда ұрпақ алдында Қазақстан -2050 стратегиясында Барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеу қауіпсіздіті мен әл ауқатының артуы деген ұзақ мерзімдік міндетті үшінші мыңжылдықта іске асыру жаупкершілігі туралы ұлттың болашағы, тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі ұрпағының рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.[1]
Студенттерді оқудың соңында алынған білімнің маңыздылығын ұғынуы, қарапайым болжамдар қоя білуі және олардың шешемдерін, дәлелдеу жолдарын табуы, өз қызметін талдай білуі, табысын бағалай алуы, қателіктер мен кемшіліктердің себебін анықтай алуы керек. Бұл егер студентке оқу қызметі қалыптасқанда, оқыту үрдісі студентті субьектіге айналдырса, яғни оқушыны өзін-өзі оқтуға үйретсе, оқу нәтижесіндегі өзінің жауапкершілігін сезінсе, өзін-өзі дамыту мен оқытудың білік пен біліктілігін игерсе ғана мүмкін болады. Бұл тұрғыда оқу әрекетіне деген рефлексивті қатынасты қалыптастыру маңызды.
Соңғы жылдары психология ғылымында психолог маманының қоғамдық ортадағы орны, зерттеуге деген қызығушылығы өсіп отыр. Бұл жұмыс ғылымдағы теориялық және практикалық базаның екі негізгі мәселесіне бағытталады, яғни рефлексия және кәсіби іс-әрекет. Бұл қазіргі адамдардың өмірлік іс-әрекетінде болсын, кәcіби іс-әрекетте болсын рефлексияның маңызы зор екендігімен түсіндіріледі. Бірақ бұл мәселе толығымен зерттелмеген, бұл әдістемелік құралдардың жетіспеуімен тікелей байланысты.
Бұл жұмыста рефлексия түсінігінің әлеуметтік - психологиялық интерпретациясы қолданылады, бұл процестің перцептивті жағын көрсетеді: қарым-қатынастағы серіктестер өзін қалай қабылдағаны жайлы индивидтің өзінің түсінігінің пайда болуы.
Рефлексия процесі барлық жас ерекшелік кезеңдерінде жүреді. Маңызды кезеңнің бірі ерте есею кезеңі болып саналады, өйткені бұл жас ерекшелік кезеңде қоршаған орта бағалауына көп көңіл бөледі де, сезімділік пайда болады. Абсолютті адекватты рефлексия болуы мүмкін емес, өйткені бұл процесте күйзелістерден арылу мүмкін емес, ол қабылданатын адам жайлы нақты пікірлерінің болмауына тікелей байланысты. Кейбір тұлғаларда бұл процесс толығымен қалыптаспаған болса, онда оларды басқа адамдар қалай қабылдағаны жайлы нақты пікірлерінің болмауына әкеледі.
Қазіргі ғылыми таным негізінде рефлексия мәселесінің екі көрініс белгілерін ажыратуға болады:
- адамның өзін-өзі танып білуінің көп ғасырлық тарихының болуы.
- рефлексия дәрежесінің көп аспектілі мазмұны
Рефлексвиті мүмкіндіктерді психикалық қасиетке жатқызу және кәсіби іс-әрекеттегі рефлексия мәселесінің туындауының маңыздылығымен байланысты. Қазіргі кезде рефлексия мәселесіне қатысты жетістіктерді көрсетіп, жүйелеп, сәйкестендіріледі. Рефлексия психологиясының даму тенденциялары мен кезеңдері сипатталып көрсетілді.
Зерттеу жұмысы көптеген авторлардың еңбектеріне сүйене отырып жүргізілді. Атап айтқанда В.А.Лефевраның еңбегі ол рефлексия ең алғаш философиядан бөліп алып, пән аралық деңгейге шығарған. Г.П.Щедровицкий рефлексия мәселесінің дамуы мен қалыптасуын зерттеген. С.Ю.Степанов пен И.П.Семенов рефлексияны жеке даму қасиеттерінің механизмдері ретінде карастырылды.[2,3]
Рефлексияны іс-әрекет бағытында зерттеген Л.С.Выготский мен Л.Н.Леонтьев теорияларына сүйенуге болады.[4,5]
В.Лушпаева қарым-қатынастағы рефлексия мәселесін теориялық зерттеген еңбектері, кәсіби іс-әрекет мәселесі бойынша Л.И.Божовичтің еңбектері қарастырылды. .[6,7]
Кәсіби іс-әрекеттегі рефлексия мәселесінің қалыптасуы қазіргі қоғам жағдайына байланысты өзгеше болатындығы анықталады. Кәсіби іс-әрекетте рефлексияның туындауы қызығушылығы мол, білімді маман алуға әсерін тигізеді.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында Қазір педагогикалық қоғамдастықтың алдында білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің ауқымды міндеті тұр. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды, машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес әлеуметтік және кәсіби біліктілікке-ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұғымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады, - деп көрсетілген. Осы бағытта әдістемелік жұмыстарды жүргізуде тек қана пәнді терең әрі мазмұны игеріп қана қоймай, өз ісіне сын көзбен қарай алатын, өз әрекетін бақылай және бағалай білетін ұрпақ тәрбиелеу қажет.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндеті әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, жауапкершіліті мол, барлық іс-әрекетінде шығармашылық бағыт ұстанатын тұлғаны қалыптастырудағы оқу-танымдық белсенділігіндеті рефлексия ісіне ерекше мән берілуде.
Ендеше болашақ мамандардың дүниетанымын кеңейтуде рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы ролін дамытып, білім біліктерін жетілдірудің қоғамдық мәні зор дегенсөз.
Оқу үрдісінде рефлексия арқылы оқытушылардың оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы мәнін, жолдары мен тәсілдерін, танымдық белсенділігін қалыптастыру туралы жазған еңбектерді атап өтсек: Ы.Алтынсарин, Н.А.Половникова, Т.И.Шамова, В.В.Давыдов, М.В.Кларин, И.Н.Семенов, А.В.Петровский, М.П.Ярошевский, У.Найссер, Б.М.Величковский, Д.Р.Андерсон т.б. .[8,9,10,]
Елімізде әлемдік білім кеңістітіне ену мен білім беру стандарт талабына сай жоғары оқу орындағы білім беру саласын жақсартуды жүзеге асыратын рефлексия арқылы оқытушылардың оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы проблемасы әліде зерттеуді қажет етеді.
Оқу-әдістемелік және психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі танымдық белсенділікті қалыптастырудағы рефлексия төңірегіндегі тұжырымдамалар мен пайымдаулар сондай-ақ зерттеу жұмыстарының мәліметтері рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру деген қажеттіліктің интеллектуалды еріктілік, төзімділік сияқты бір-бірімен өзара байланысты бөліктерінің бірлігі өзін-өзі тануға, ізденімпаздығын қалыптастырып, болашақ мамандар бағытын анықтаушы фактор ретінде қарастыруға болатынын анықтап берді. Олай болса рефлексия арқылы оқытушылардың оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру теориялық және әдістемелік зерттеу қажеттілітіне орай, ана тіліндегі қазіргі ғылыми әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, танымдық белсенділігін қалыптастырудағы рефлексияның қалыптасу деңгейі мен қазіргі талаптар жүйесі арасындағы қайшылықтардың болуы зерттеу тақырыбын: Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орны үрдісі
Зерттеу пәні: студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы рефлексияның алатын орны.
Зерттеудің мақсаты: жоғары оқу орындағы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы рефлексияның мәнін ғылыми тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
:: студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздерін қарастыру;
:: студенттердің оқу-танымдық қабілетін арттырудың рефлексияның ерекшеліктерін анықтау;
:: болашақ педагог-психолог мамандардың оқу-танымдық қабілетін арттырудың рефлексиялық әдіс тәсілдерін қарастыру.
Зерттеу әдістері: талдау кезеңі теориялық әдістер бойынша іске асады:психологиялық, педагогикалық, философиялық әдебиеттер, диссертациялық зерттеулерді талдау, зерттеу мәселесі бойынша материалдарды салыстыру, жалпылау мен жүйелеу, үлгілеу, жобалау.
Дипломның құрылымы: диплом кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І СТУДЕНТТЕРДІҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РЕФЛЕКСИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шет ел және педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі рефлексия жайлы теориялық зерттеулерге талдау
Теориялық талдауды құрайтын жұмыстың бұл бөлімінде психология ғылымындағы кәсіби іс-әрекеттегі рефлексияның рөлі, шет елдік және кеңестік "психологиядағы рефлексия мәселелерінің зерттеулері қарастырылады.
Зерттеу жұмысы педагогикалық психология саласында кәсіби іс-әрекеттегі рефлексияны анықтауға және кәсіби өзіндік анықталуды, өзін-өзі бағалауды зерттеуге арналған. Бұл зерттеу мәселесін қарастыру қажеттілігі бірнеше жағдайларға байланысты. Көптеген уақыттар бойы философия мен психологияда адамзатты қоғамдық құбылыс ретінде түсініп келді. Бұл адамзаттың қоғамдық өзгерістерге байланысты жеке тұлғалық дамудың бастамасынан тұрады. Сондықтан қоғамнан тыс, қоғамның дамуынан өзгешелеп тұлғаның өзгеруін қарастыру кез-келген зерттеудің өзектілігін тудырады. Екінші жағынан, бұл мәселенің өзіне тән ерекшелігі кәсіби іс-әрекеттегі рефлексия маңызын анықтайды.
Тұлға мен оның іс-әрекетінің күрделілігі, көп мәнділігі адамның белсенділігінің психологиялық реттеу ерекшелігі мен іс-әрекетінің өзіне тән сипатымен шарттанады.
Адамның кәсіби іс-әрекетті меңгеруі мен таңдауы оның қоғамдық, жекелік тәжірибесіне байланысты. Сондықтан кәсіпті меңгеру тек қандай да бір когнитивті жүйелерді меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар адамның жеке тұлғалық құрылымының қайта құрылуы мен субъективті тәжірибесін терең қарастыруды қажет етеді.
Соңғы кезде психологияда рефлексия мәселесін зерттеуге деген ықылас күрт өсті. Рефлексия термині (латынша - геflectere, ағылшынша - геflection, французша - геfleхion) оптикадан алынды, оны Р.Гоклениус философиялық сөздікке енгізген. .[11] Рефлексия білімдердің сенімділігін тексеру үшін, методологиялық функцияның рөлін орындады, бастапқыға оралу, артқа бұрылу деген мағынаны береді. Г.Ф.Гегельдің еңбектерінде де рефлексия физикалық бейнелеумен, сынумен байланысты екендігі көрсетілген. Латын тілінен рефлексия артқа майысу, бейнелеу (жарықты, дыбыс толқындарын) дегенді білдіреді. Ал XVII ғасырдан бастап бейнелеу сөзімен қатар ойлану, ойлау (яғни ойдың өзіңе қарай бұрылуы, өзінді бейнелеуі) деген мәндерде айтыла басталады.
Рефлексия ұғымы қаншалықты маңызды болғанымен ХХ ғасырдың екінші жартысына дейін психологияда оған қатысты зерттеу жұмыстары болмады. Осы ұғымды анықтаған көптеген анықтамалар рефлексияны, өз ақыл ой әрекетінің немесе психикалық күй туралы ойлану деп қарастырады.
Мұнда рефлексияға тән ойлау процесінің ерекшелігі көрсетілмейді, бағыттылығын ғана сипаттайды. Психологияда бұдан басқа рефлексияны басқа адамдардың ой пікірлерін имитациялау деп түсінген бағыттар да болды. Рефлексия психологиядан бұрын, философияда ұзақ зерттелініп, дамыды. Философиялық көзқарастарда рефлексия, теориялық танымның негізі, өзіндік санаға деген бейімділік, адамның өзіндік даму құралы деп түсінілді.
Психологияда рефлексивті жолдың орнының өсуі гуманитарлы және жаратылыстану ғылымдарында - синергетика ретінде, яғни ғылымдарда перспективті бағыттың жақындасуын В.Е.Лепский байқаған. .[12]
Рефлексия мәселесін өңдеу бағытында ойлау іс-әрекетінің жүйесі жолын айқындауға болады. Осымен келісе отырып рефлексия ойлау әрекетінің формасы деуге болады. Рефлексия мәселесін практикалық жоспарда толығымен зерттеген В.А.Лефевр болды. Бұл бағыттың өкілдеріне В.А.Лефевраның жұмыстарын жатқызуға болады. В.А.Лефевраның негізгі сіңірген еңбегі рефлексияны философиядан бөліп алып пән аралық деңгейге шығарды. Сонымен қатар, ол рефлексивті жүйе түсінігін енгізді, оның көмегімен рефлексивті жолдың дамуы жүрді. Даму бойынша зерттеу жүйесін салыстыру (1969), Рефлексивті ойын және рефлексивті басқару логикасы (1967), Конфликтілеу структурасы (2000), жұмыстарында автор рефлексия процесін феномен ретінде көрінуін қарастырды .[13]
Келесі рефлексия мәселесінің дамуы мен қалыптасуын зерттеген Г.П.Щедровицкий болды. Оны рефлексия философиялық көзқараста қызықтырды яғни құрастыруды басқаратын нақты ережелер немесе табиғи іс-әрекеттердің даму заңдылықтарының механизмдерінің көрінуі болды. Г.П.Щедровицкий рефлексияны түсіндіру үшін рефлексивті шығу түсінігін енгізді, ол индивид үшін қажет іс-әрекеттің әткен көзқарасынан шығып жаңа жаңа көзқарасқа өту, сырттай қарағанда жасалған әрекеттерге қатынасымен және болашақ жоспарланған әрекетке катынасы.
С.Ю.Степанов пен И.Н.Семенов рефлексияны жеке даму қасиеттерінің ламу механизмдері ретінде қарастырылады. Сонымен бірге рефлексияны өзіндік ұйымдастырушы мен өзіндік даму механизіміне жатқызады.
Рефлексия іс-әрекеттің бағытында, оның мәні оны іс-әрекет құрылымының компоненті ретінде қарастырудан тұрады. Осы бағыттағы өкілдерге Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев жатады.
Практикалық қатынаста Л.С.Выготский психикалық дамуда рефлексияның теориялық рөлін ескерген. Ол байланыстың жаңа типтері мен функцияның бірлестігі санадағы өзіндік процестің бейнесі ретінде болжамды деп есептейді. Мұның негізінде сыртқы әлемдегі жағдайларды өзінен кез-келген кайғыруды өткеру деп түсініледі.
Сонымен қатар Л.С.Выготский онтогенез процесінде адамның рефлексивті мүмкіндіктерінің игеруімен жеке психикалық актіде тұлғаның қатысуы байкалады деген ойы да маңызды. Бұл тұжырым ішкі тұлғалық белсенділіктің психикалық актісі арқылы байқалу мүмкіндігін меңгереді. Выготский рефсивтіліктің эмпирикалық зерттелу мүмкіндігін ескереді. Сонымен қатар жас ерекшеліктер, соның ішінде адамдағы рефлексияның пайда болуы мен сананың құрылу кезеңі ретіндегі жас өспірімдік кезең айтылады.
А.Н.Леонтьев рефлексияны психикалық бейненің формасы ретінде, сыртқы іс-әрекеттің ішкіге механикалық түрде өтуі деп қарастырады. Рефлексия адамда өзінің сыртқы іс-әрекет шындығында, өзінде сананың пайда болуы ретінде карастырылады. Мұнда рефлексия енді сананың критериясы ретінде көрінеді.
Б.Г.Ананьев тәрбие мен өзін ақылды тәрбиелеу жайлы сұрақ қойып, оқушылардың өзіндік жұмыс процесінде оны бақылап, рефлексияның даму проблемасын ажыратты. .[14]
Қазіргі уақытта рефлексия мәселесін қарастыру жаңа болып табылмайды. Оның рөлі нақты және гуманитарлық ғылымдардың әртүрлі теориялық бағыттарында, соның ішінде жалпы, әлеуметті, педагогикалық психологияның т.б. әртүрлі бағыттарында зерттелген. Психологияда рефлексия мәселесі сананың мәселесімен үздіксіз байланысты, осындай сапада рефлексия шет елдердегі сияқты отандық психотерапияда да кең тараған.
Рефлексия ішкі және сыртқы тіршіліктің күрделі және қайшылықты сипатын түсінудің, мәселелерді конструктивті шешудің және үйлесімді жан-жақты дамушы тұлға болып қалыптасудың қажетті шарты. Ойлауды деңгейлі ұйымдастыру динамикасында, кәсіби міндеттерді шешудің әртүрлі сатыларында, рефлексивті тұлғалық реттеу механизмдері ең маңызды сипатқа ие. Рефлексия ойлаумен тығыз байланысты. Кәсіби міндеттерді сәтті шешуде заттық - операциялық жоспарды жанамалап түсіндіретін рефлексивті жоспардың рөлі өте зор.
Рефлексия тұлғаның өзіндік танымына апаратын жол мен форма, тұлғаның кәсіби өсуі мен өзіндік жетілуін қамтамасыз етеді. Рефлексия өзінді, басқаларды түсіну арқылы өз іс-әрекетінің нәтижесін түсінетін жанамаланған танымдық процесс. Рефлексия өзіндік даму мен өзіндік жетілдіру негізі, өмір әрекетінің нағыз субъектісі, тұлғаның даму шарты.
Рефлексия - адам санасының маңызды ерекшеліктерінің бірі. Рефлексияны ойлау туралы ойлау деп те түсінеміз. А.П.Огурцовтың пікірінше, рефлексия - бейнеден ауытқығанда, бұрынғы бейнеге қанағаттанбаған сезімді ұғынғанда пайда болады, - дейді. Ал А.З.Зак рефлексия мәселесі бойынша бірнеше бағыттарды көрсетеді, соның бірі, рефлексияның кәсіптік ойлаумен байланысты .[15]. В.П.Зинченконың жұмыстарында әлемді бейнелеу, ол туралы ойлар, мінез-құлықты реттеу механизмдері, сана процестері рефлексияның объектісі ретінде қарастырылды, сананың екі деңгейі белгіленген: тұрмыстық және рефлексивтік. .[16] Рефлексивті деңгейге - мағына мен мән жатады.
Яғни санадағы идеялар әлемі, ұғымдар, түрмыстық және ғылыми білімдер, әсерленулер, құндылықтар, эмоциялар, аффектілер. Ойлау жұмысының продуктивтілігін қамтамасыз ете алатын рефлексивті - тұлғалық реттеу механизмдерде негізгі рөл атқарады.
Біз бұл зерттеуде, рефлексияны жүйелік ықпалда, ойлауды таза интеллекттік процесс, біртекті, гомогенді деп қарастырған рационалистік түсініктерден айырмашылығы бар, бір текті емес, күрделі ұйымдасқан, көп деңгейлі, тұтастай кұрылым деп қарастыратын тұжырымдарды талдадық.
К.Дункердің X- сәулелер деп аталатын модельдегі міндеттерді дискурсивті шешкен, классикалық тәжірибелеріне сүйеніп, біз мынандай тұжырым жасауға мүмкіндік алдық, субъектінің ойлауының интеллектік мазмұнын ғана емес, жүзеге асыратын ойлау ізденісіне өзіндік бағалау мен рефлексиялық қатынасты білідіретін мағыналарды шешу процесіндегі реттелуді көруге болады. .[17]
Кейінгі кездері, когнитивизмдегі интроспекцияға (Д.Рэдфорд, 1974); метакогнитивизмде рефлексияға (Д.Дорнер, 1984; Ф.Райтер, 1979) ойлаудың мағыналық құрылуларына (А.Г.Асмолов, В.С.Братусь, Б.В.Зейгарник және басқалар, 1979) деген қызығулар туындап, продуктивті ойлаудың, интеллектілік психологияның дамуы мен ассимиляциясының мүмкіндіктерін, рефлексивті - тұлғалық жоспарының мазмұнды жоспарымен әзара әрекетін мақсатты бағытты зерттеу жолы нақтыланды. .[18,19]
Рефлексия тұлғаның өзіндік танымына апаратын жол мен форма, тұлғаның өсуі мен өзіндік дамуға себепкер болады. Рефлексия мәселесі өзіндік жалпылаудың толық мәнде психологиялық тәсілі. Рефлексия - өзіңді басқаларды түсіну арқылы, өзіңді басқа адамдарда, өз іс-әрекетінің өнімдерінде бейнелеу арқылы түсінетін, жанамаланған, танымдық процесс. Танымның, карым-қатынастың, іс-әрекеттің белсенді субъектісі ретінде тұлғаның өзіндік танымы. Рефлексияны зерттеудің маңыздылығы ұғынудың, талдау мен оның мазмұнын өзгертудің көмегімен ойлауды жетілдіру арқылы анықталады.
Психологияда көпшілігінде ойлау процестері сондай-ақ рефлексияны түсіну мәселелері зерттелінуде. Алайда ол процестердің арақатынасы және біреуінің екіншісін жетілдіруде қолдану мәселесі болып отыр. Түсінудің рефлексия арқылы дамуы жайлы түсініктерді жасау, ол процестерді теориялық және эксперименттік негізде бөліп алып құруды ұйғарады. Екінші бір мәселе, оларды практикалық тұрғыда жүзеге асыру. Ендеше рефлексия түсінуге қатысты (кәсіби іс-әрекеттегі рефлексияны түсіну), оны дамыту құралы деп тұжырымдауға болады. Рефлексия түсіну процесінде оның мазмұнын қайталамайды, рефлексивті позиция түсінілетін жұмыстың орындалуын қадағсивті позиция түсінілетін жұмыстың орындалуын қадағаламайды, ол тек негіздемені талдайды. Түсіну тәсілдерін ұғыну, оның рефлексиясы кәсіпті түсінуде интуитивті тәсілдердің дамуы үшін өте маңызды.
Рефлексивті процестің жеке бастық мағыналық мезанизмін, Меннің бір ізді ауысуларын (репродуктивті, регрессивті, кульминациялық, прогрессивті, продуктивті) міндеттерді шешудің мазмұнды мағыналы талдауы арқылы зерттеуге болады (И.Н.Семенов). Қарастырылған рефлексия модельдері, тұлғаның кәсіп таңдаумен байланысты, бұрынғы рефлексия жайлы қайшылықты тұжырымдарды жеңуге мүмкіндік береді.
Рефлексия - тұлғаның өзіндік танымының негізгі формасы.
Рефлексия арқылы субъект біртіндеп өзіндік даму мен өзіндік жетілдіру негізінде болатын, өз әрекетінің нағыз субъектісі жетілген тұлғаға айналады.
Рефлексия - ойлаудың жүйе қалыптастырушы факторы және оның реттелуін жүзеге асырады.
Рефлексия мынандай жағдай себептерімен ішкі диалогқа апарылмайды: ол рефлексия) ішкі диалогтың барлық кезеңіне қатыспайды, тек қана үздіксіздікті үзген кезеңде, яғни тұрып қалудың (задержка) туындауына байланысты бұрынғы (танымдық процестер тізбегіндегі үзілу) іс-әрекетті жалғастыру мүмкіндігі жоқ кезеңде ғана қатысады. Нәтижесінде субъект өтіп жаткан іс-әрекетін тоқтатып, теория облысына келеді. Мұндай жағдайда теориялық ойлаудың функциясы мынада: біріншіден, пайда болған кедергінің себебін табады; екіншіден, басқа шығу жолдарын іздейді. Ендеше ішкі дискуссия тек рефлексивті шығуда ғана емес оған дейін де, содан кейін де катысады.
Ендеше ішкі диалогты когнетивті эмпатияның және рефлексияның бір түрі деп айтуда принципиялды мән жатыр. Сондықтан когнетивті эмпатияда, рефлексияда әрі интеллектуалды, әрі өнегелі бағалаушы жоспарда кезедеседі. С.Л.Рубинштейн көрсеткендей рефлексия психологиялық тұрғыдан былай түсініледі: өтіп жатқан іс-әрекетті сынды ұғыну процесі және жаңа іс-әрекетті кабылдау қажеттігін енгіз дейді.[20]. Осы айтылғандарға байланысты көне мәдениетте рефлексия бар формасының мазмұны басқаша, себебі ол ғылыми және тұрмыстық түсініктердің арақатынасына байланысты болады. Ғалым адам өмірінде көбінесе ғылыми рефлексияға барады, ал дәстүрлі мәдениет өкілі теориялық іс-әрекетке практикада аз барса да болады - деп өз ойларын осылайша тұжырымдаған ғалым, осы жағдайлардың бәрін эксперименталды зерттеулер барысында дәлелдеп, негіздеді.
Рефлексия ұғымының анықтамасын қарасақ ол теориялық іс-әрекеттің формасы дейді (А.П.Огурцов). Ендеше ол тек теориялық әрекетте ғана көрінеді, ал дәстүрлі мәдениетте кездеспейді деген ұғымға әкеледі. Ол теориялық іс-әрекет терминін түсінуге байланысты. Адамдар тек не теориялық, не практикалық ғана ойлайтын адамдар деп бөлінбейді ғой. Мұнда С.Л.Рубинштейннің пікіріне негізделеміз, яғни теориялық іс-әрекет практикалық іс-әрекеттен өндіріледі деген.
Адамның сүруінің екі тәсілі бар, бірі тікелей байланыстардан шықпау әкесі, шешесі, т.б.), екіншісі рефлексияның туындауымен байланысты, бұрынғы процесті тоқтатып, үзіп, ойша шегінен шығу. Рефлексияның бұлайша түсіндіру шын өмірден алынады (жеке адамның өнегелі қалыптасуы) және ол рефлексияның сипатын архаистік (көне) ақыл контекісінде қарастыруға итермелейді. Тікелейліктің шегіне шығу мәселесін ғылыми ұғымдарға өту деп тар мағынада түсінбей, кең мағынада өмірді өзгерту нәтижесі деп түсіну керек. Міне осы жағдай архаистік (көне) мәдениет өкілдерінде рефлексияны эксперименталды зерттеуге апарады. Сондықтан үздіксіз өтіп жатқан ойлау әрекетін өзгерген жағдайдың арқасында үзетіндей жасау керек (әдетте күнделікті өтіп жатқан ой-әрекетін).
Рефлексияны эксперименталды зерттеген ғалым, мына тұжырымдаманы береді. Рефлексия теориялық іс-әрекеттің формасы деген жағдай ол ғылыми рефлексияға қатысты айтылып, оның басқа деңгейлерін қамтымайды. Кең мағынада ғылыми рефлексиядан басқа күнделікті өмірдегі рефлексияда болады, әрине оларды бір біріне қарсы қоюға болмайды. Дәстүрлі мәдениетте теориялық пен эмпирикалық дифференциалданбаған түрде бірге кездеседі. Ендеше дәстүрлі мәдениетте рефлексия жоқ емес бар, тек формалары мен дәрежелері жаңа адамдардан (цивилизациялы) айырмашылығы болады.
Г.П.Щедровицкий айтқандай, эмпирия дәрежесінде ойлайтын адамда және балада мектепке түскенге дейін рефлексия жоқ деген тезис дұрыс емес. Рефлексия автоматты түрде сен не істедің, қалай істедің деген сұрақпен автоматты түрде бірден пайда болады.
Психологияда рефлексивті жолдың маңызы күрт өсті, оған субъективті -әрекеттің дамуы тікелей әсер етті. С.Л.Рубинштейн сананың туындауы өмірге тікелей қатысты қобалжу рефлексиясы қоршаған ортаға және өз-өзіне әсер етеді деген.
А.В.Карпов рефлексияға арналған мақаласында оның психологиялық зерттеуге арналған бағыттарын көрсетеді. Бірлескен іс-әрекет структурасындағы рефлексивті феномендер анализі (В.А.Недоспасова, А.Н.Перре-Клемон, В.В.Рубцов).
Педагогикалық бағытта, рефлексияны оқу іс-әрекетін ұйымдастырушы кұрал ретінде қарастырады (О.С.Анисимов, М.Э.Боцманова, А.З.Зак, А.В.Захарова). Рефлексивті процестердің метакогнитивті парадигмалық зерттеулеріне М.Келлер, М.Кэплинг, Дж Флейвель, М.А.Холодная қараған. [21]
А.В.Карпов рефлексияға тәуелді классикалық психологиялық үштік критериясын қолдануды ұсынды - психикалық процесс, психикалық қасиет және психикалық күйлер. Қазіргі көзқарас бойынша рефлексия мына касиеттерді дәлелдейді: рефлексия синтетикалық психикалық шындық ретінде психикалық процесс болады, бірақ ол біреуіне сәйкес ескерілмеді.
Рефлексия психологиясының дифференцияланған түсінігі бар, ол психикалық қасиет категориясы ретінде қарастыру. Басқаша айтқанда рефлексивтілік индивидттің ерекше қасиеті. Осыдан келе рефлексияны сандық өлшеу аргумент ретінде қарастыруға болады деген. Осындай зерттеулерді орыс психологтары А.В.Карпов, В.В.Пономарев, И.М.Скитяева жүргізіп жатыр. Рефлексияны процесс, қасиет және күй ретінде қарастыру негізінде олар осы рефлексия көріністеріне әдістемелер жасады. .[22]
Этногенетикалық көзқараста рефлексия үш рефлексивті процестердің бірігуінде қарастырылады: өзін-өзі тану, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеу. Рефлексияға ие болған адам, өзінің әрекеттерін реттей алады. Сонымен қатар бұл жерде өткен тәжірибелер мен рефлексия арасында өзара әрекет бар, яғни ережелер мен жоспарлардың өзгеруіне алғашқы қадамдар жасайды.
Рефлексия білім туралы білім және әрекеттен әрекет ету болады, ол тек мінезді қалыптастырып қоймайды, жағдайды дамытуға және өзгертуге көмектеседі.
Р.Харре рефлексияны адамның өзін-өзі реттеуге және өзін-өзі тануға, тұлға болуға мүмкіндік беретін құдіретті күш дейді. .[23]Оның негізгі көзі адам карым-қатынасы. Рефлексия мәселесін эмперикалық зерттеулерде өзін-өзі тану және тұлға аралық тану қажет. Рефлексия өзі жайлы ойлардың қалыптасуына әсерін тигізеді.
Рефлексия социометрикалық бағыт өлшемінде топ мүшелерінің тұлға аралық қатынасын сезіну мәселесі контекстінде қарастырылады. Рефлексивті көрсеткіштерді зерттеу үшін арнайы бірқатар нақты әдістер біріктірілді, ол аутосоциометрия деп аталады. Бұл әдістер рефлексивті көріністердің мазмұны мен мағынасын жүйелеуге арналған.
Е.Н.Емельяновтың пікірінше, авторлар рефлексия түсінігіндегі көптеген мәселелерді бір-бірімен біріктіру сәйкестілік дилеммадағы объектілердің ажырауында менің санам - біреудің санасы дегені әлеуметтік тұлғаның табиғатына бірігеді және оның жоғарғы психикалық функциясы .[24].
Қазіргі психологияда рефлексивті процестерді эксперименталды және қолданбалы зерттеудің қарқынды өсуі байқалуда. Бұл тұтастай рефлексия психологиясының білімдер аймағында негіз болды.
Бүгінгі таңда рефлексия келесі көріністерге ие, ол методологиялық мәселелерді негіздеуге немесе шешуге қолданылады және пән аралық байланысты ұйымдастыруға, үлкен жүйелерді басқаруға, объект жүйелерін кұрастыруға әсерін тигізеді.
Оқытушы мен студент арасында рефлексияның бірнеше түрі кездеседі, яғни коммуникативті рефлексия. Осы процесті оқытушы ұйымдастырса (мәселелік немесе ойын түріндегі жағдайларда) онда интеллектуалды, жекелік, коммуникативті рефлексия түрлері мен қатар кооперативті рефлексия түрі қолданылады. Рефлексия түрлерінің осы жағдайларда көрінуі рефлексивті процестерге тәуелді педагогикалық әрекеттің күрделілік деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Рефлексия түрлерінің бір уақытта барлығының жүруі нәтижесінде күрделі психикалық жаңа қалыптасулар жүреді. Осылайша, жекелік және коммуникативті немесе тұлға аралық, Н.И.Гуткинаның айтуынша, рефлексиялардың өзара бірлесінде жасөспірімдік кезеңде жаңа қалыптасатын күту рефлексиясы туындайды. Бұл рефлексия субъектісін адамдар қалай қабылдайтындығы қарастырылады. .[25].
Рефлексия адамның жеке потенциялын өсіруге, яғни өзіндік даму механизімінің шарты болып құрастырылған. Рефлексиялау мүмкіндігі өзінің жеке ерекшеліктерін анықтауға жағдай жасайды. Көп жағдайда рефлексияны субъект өзінің іс-әрекетінің негізін және амалын саналау деп анықталады. Әрине саналау рефлексияның негізгі кезеңі, бірақ оның негізін көрсетпейді.
Рефлексия түсінігін адамның жеке қасиеті және кәсіби бейнесі деп түсіну қажеттілігі бар екенін ескеру керегін көрсетеді. Егер философтар рефлексияны адамның ерекше мүмкіндігі, яғни өз іс-әрекетін ойланып жасау талабы бар, өзін-өзі таниды деп түсіндірсе, онда психологиялық контексте рефлексия даму механизімінде адамның дамуын, сонымен қатар кәсіби дамуын, сонымен қатар кәсіби дамуын және рефлексияны кәсіби қасиет деп қарастырады.
Рефлексия құндылық бағыт-бағдардың жаңаруын, ұмтылысын, іс-әрекет амалдарын өзіне деген қатынастардың қалыптасуының жасалуына әсер етеді, адамның өзіндік дамуының негізгі механизмі болады.
Шет елде рефлексия ұғымын, алғаш рет жеткіншектердің өзіндік санасын зерттеген А.Буземан кіргізді.. Ол рефлексия мен өзіндік сананы бөлек алып, рефлексия психологиясы деп зерттелінеді деген ойды айтты. Оның жұмыстарының маңыздылығы сол, эксперимент барысында рефлексия және соған негізделген өзіндік сана сезімдер жеткіншектердің дамуында бар деп көрсетті. Оның пікірінше, рефлексия сыртқы ортадан өзіне әсерленуді бастан кешіру.
Шет ел психологиясында метакогнитивизмде рефлексия мәселесіне катысты өзгерістер пайда болды (Дж. Флейвелл, 1971; А.Браун, 1980; Д.Дорнер, 1984; В.Маттеус, 1988; Ж.Пиаже, 1978). Информацияларды қайта өңдеуді басқаратын психикалық процестер танымдық белсенділікті рефлексивті реттеу иерархиясымен ұқсастырылды .[26].Ж.Пиаже өзінің соңғы жұмыстарында рефлексия мәселесін арнайы зерттеді. Ж.Пиаженің жұмыстарында да баланың рефлексивті ойлануының дамуы зерттелінді.
Қазіргі шет елдік зерттеулерде рефлексия ұғымы сирек қолданылады. Әрине бұл рефлексия жайлы жұмыстар жоқ дегенді білдірмейді.
Шет ел психологиясындағы рефлексия мәселесінің зерттелулерімен таныса келіп келесі жағдайларды байқаймыз:
Шет ел психологиясының өкілдері көп жағдайда рефлексияны зерттеу объектісі ретінде қарастырмайды; өзін-өзі тану және өзін-өзі бақылауды меңгеруде рефлексияның көрінуі негізінде мен шеңберінде ғана карастырады.
Рефлексия тұлға аралық танымның маңызды механизмі болып және тұлға аралық өзара қарым-қатынас жағдайларында мінез-құлықты реттеуші ретінде қарастырылады.
Кеңестік психологияда рефлексия мәселесінің дамуы бес сатыдан тұрады (И.Н.Семенов). И.Н.Семеновтың пікірінше, рефлексияның
дәстүрлі мәселесі, этнографиямен, психосемантикамен, психоленгвистикамен, философиямен, социологиямен, аксеологиямен тығыз байланысты.
Рефлексияны түсінуге өте көп, мәнді үлес қосқан С.Л.Рубинштейн болды. Оның пікірінше, рефлексия адам санасының дамуының белгілі бір деңгейі, адам ойша өз өмірінің шегінен шығады және одан тыс позицияға барады. С.Л.Рубинштейн Адам және әлем (1973) деген жұмысында тұлғаның дүниеге көзқарастық сезімдері деген рефлексияның аксеологиялық аспектісін кіргізді. Сондай-ақ рефлексия теориялық ойлау мен өзіндік сана мәселесіне байланысты эксперименттік зерттеулер аясында көп қаралды.
Рефлексия ұғымы қазір психологиялық құбылыстарды зерттеудегі әртүрлі феномендер мен фактілердің психологиялық мазмұнын ашуға негіз болды: ойлауда, есте, санада, тұлғада, қарым-қатынаста.
В.И.Слободчиков Рефлексия жеке сананың пайда болу принципі ретінде атты статиясында, өмірге еніп кету рефлексия түсінігімен тығыз байланысты деген. Автор рефлексия шкаласына түсініктеме береді де, бірнеше деңгейге бөледі. шкала екі шекке ие. Біріншісі, рефлексияның астыңғы шегі кейбір іс-әрекет процесімен сананы иемдену формасы. Екіншісі немесе рефлексияның астыңғы шегі қандай болмасын сіңіру жолынан босау болып табылады. Рефлексия шкаласының нөлдік нүктесі сананың тазалығына сәйкестеледі. Тазалық сөзінің астында адамның болмыс пен рефлексияланбағаны түсіндіріледі. Келесі үш деңгей гегелдік терминологияда: рефлексияны сіңіруші, салыстырушы және анықтаушы ретінде көрсетілген. В.И.Слободчиков рефлексияны түсіндіре келе рефлексияны өзіндік түсіну сананың босауы деген көзқарасқа келеді.[27]..
Рефлексия мәселесін теориялық жағдайын ескере келіп келесі мәселелерді карастыруымыз қажет:
1. алдында көрсетіліп кеткен теориялық зерттеулердегі рефлексия
касиеттерінің барлығын көрсетіп жүйелеу;
2. эмпирикалық тексеруге жіберілуге жағдай жасайтын жолды ойлап табу;
3. рефлексия қасиеттерінің жүйеленбеген және алынған амалдарға сәйкес келмейтін бірқатар жас өспірімдерді құрап көрсету.
Рефлексияны іс-әрекет контекстінде қарастырғанда негізінде екі аспектілі маңызы көрсетіледі:
1. рефлексияның процесс және іс-әрекетте ерекше жүйе болып көрінуі;
2. рефлексияны іс-әрекет принципінің өңделген кестесі ретінде анықтау; Рефлексивті шығу мен рефлексивті сіңу ретінде қарастырылған рефлексия,
жағымсыз жағдайға әкеледі, жағымды болу үшін ол өзіне тағы қосымша мәселелерді қосу қажет болады.
И.Е.Берляндтың пікірінше рефлексия қарым-қатынаста қажет болып есептелінбейді, оның өзі қарым-қатынас болып саналады, өзіңе басқа біреуге қатынасы ретінде қарау және басқа біреудің өзіне деген қатынасы болады. ИЕ.Берлянд өзіне деген рефлексивті қатынастың әсерінің қалыптасуының маңызын ескеріп, өз әрекетін сезінуінің қалыптасуына қарағанда, тәрбиелеу киынға түседі деген көзқарасты айтты. Мұндай қасиетті үйрену мүмкін емес, ол өмір тәжірибесінде өзіне деген қатынасында қалыптасу керек.
Кеңестік әлеуметтік психологияда рефлексияны зерттеу ерекшеліктері іс-әрекет контексті болып саналады.
Қазіргі шығыс европалық зерттеулерде рефлексия негізгі механизм ретінде карастырылады, механизм ретінде тұлға аралық таным қарым-қатынас жағдайында жүреді, ал рефлексия функциясы - реттеуші бірлескен іс-әрекет координация жағдайын меңгеруге болады.
Е.В.Лушпаева қарым-қатынастағы рефлексия түсінігін енгізді және оның келесі жүйе элементтері қарастырылды.
1. Әлеуметтік-перцептивті рефлексия (мен - рефлексиясы) - өзі жайлы
басқа адамдардың ойлау көрінісі Н.И.Гуткинаның рефлексивті күту
терминологиясында түсіндіріледі.
2. Коммуникативті рефлексия (басқаның рефлексиясы) - бірлескен әрекетте ішкі мазмұнды құрастыру.
3. Әлеуметтік - психологиялық рефлексия (жағдайлық рефлексия) -объективті және субъективті мазмұндағы оның бірлік жағдайын когнетивті меңгереді.
Көптеген зерттеушілер рефлексияны басқа бір адам санасына көшу бағытының болатындығын анықтайды, басқа адамдар өзі жайлы не ойлайтыны екені жайлы өзінің ойы. Рефлексия ұғымы қазір психологиялық кұбылыстарды зерттеудегі әртүрлі феномендер мен фактілердің психологиялық мазмұнын ашуға негіз болды: ойлауда, есте, санада, тұлғада, қарым-қатынаста.
Болашақ мамандардың оқу әрекетіне деген рефлексивті қатынасты қалыптастару өз білімін дұрыс бақылай және бағалай білуге негіздейді. Бұл адамның қызығушылығы мен мүддесін жүзеге асыру қабілетін дамытатын қоғамға белгілі әлеуметтік рөлді орындауға және жеке бастың дамуына жол ашатын маңызды қабілеттердің бірі болып табылады. Яғни жан-жақты, шығармашылық беленділігі жоғары адам болып шығуға әлеуметтік қажеттілік қанағаттандырады.
Өзіндік бақылау мен бағалау оқытушыға өз ойының бағытын өзгертуге, қажетсіз қимылдан сақтанып отыруға мүмкіндік береді. Зерттеліп отырған мәселемізбен тығыз байланысты болып отырған өзіндік бақылау мен бағалау ұғымдарының негізгі қызметтеріне тоқталайық.
Ю.К.Бабанскийдің пікірінше, өзіндік бақылаудың негізгі қызметі ретінде білім беру, дамыту, тәрбиелік, үйретуші, ал В.А.Петровский тексеруге арналған бақылау және тәрбиелеу функциясын және оқыту үрдісі үшін оқыту функцияларын атап көрсетті.
В.А.Крутецкийдің айтуынша, Өзіндік бақылау-адамның өзінің іс-әрекетін және тәртібін алдын ала қойылған мақсаттары мен талаптарын саналы бағалау және реттеп отыру. .[28].
А.С.Лында өзіндік бақылаудан өзіндік сананың компоненті деп түсіндіреді.
Педагагикалық-психологиялық әдебиеттердегі рефлексия-латынша бейнелеу деген сөзді білдіреді. Адам санасының өзін-өзі білуге, ішкі жан дүниесін, психикалық жай-күйін тануға бағытталуы. Субъектінің психикалық акты мен күйлерді өзінше талдау және тану процесі. Субъекті кім деген нақты сипат субьектінің өзін-өзі байқауы субьектінің біреулерге көрінуі.
Рефлексия әлеуметтік психологияда әрекеттегі субьектіні басқа индивидтер мен қауымдастық қалай қабылдайтынын, бағалайтынын ұғынудың түрі іспеттес. Рефлексия адамның өзі туралы білім және түсінік қана емес, өзгелердің өзіне деген көзқарастарының қандай екенінде анықтау.
Бірлескен қызметтің мазмұны туралы түсініктер үйлесіп жатса, онда рефлексияның ерекше түрі заттың рефлексиялық қатынастар қалыптасады.
Рефлексиология - психология дағы жаратылыстану ғылыми бағыт, қандайда болсын ойлау процесінің обыективтілік көрінісі болады деп есептеледі.
ХVII ғ. ғылыми революциясы тірі дененің жаңа түсініктемелерін белгілеген еді. Жанды механикалық заңдар бойынша жұмыс істейтін машинаға теңеген ой-пікірлерді шарттың қажетке шығарады.
Декарттың көзқарасын талдау жасаудан бастаймыз. Қазіргі күнге дейін белгілі болғандай, рефлектордың табиғи әрекетін ашқан жаңалығы механикалық ұғым ретінде жүректің жұмыс жасауы Декарт тәжірибесінде жүртізілген. Бұл тәжірибе Тарвейдың қанайналым әрекеті ретінде автоматты түрде өздігінен жұмыс жасады.
Ғылыми пікірлердің мәні, сонымен қатар Декарттың психофизиологиялық теориясын Тарвейдың пікірін ғана емес, атақты қатынас және жоғары дәрежеде минизм принципіне айналдырады. Тарвейдың еңбектерінде ішкі ағзаларды функционалдық жүйемен байланыстырса , Декарт тірі ағзалардың осы әлемнен яғни сыртқы ортамен өзара қарым-қатынасын, іс-әрекет процесін ашып, қиын сферадағы өмір сүру әрекетін жаңа әдістеме ретінде түсіндіре білді . Жүйке жүйесіндегі табиғат жайлы сенімді ақпараттар Декарттың қанайналым процесінің үлтісі ретінде қарастырылған. Бұл теория өзінің зерттеулеріндеті тәжірибеге байланысты ұсынды. Жануарлардағы жүрек соғысымен қанайналым жүйесін зерттеу арқылы Декарт та басқалар сияқты осындай шешім қабылдады.
Рене Декарт (1596 ж-1650ж) өмірінің негізгі шығармашылық кезеңін Голландияда өткізді. Рационализмнің көрнекті өкілі. Ол ақыл-ойлық танымды-сөзімдік танымнан жоғары қойғанымен тынбай, оны өз алдына дербес, сөзімдік танымның әлі келмейтін, бейнелей алмайтын тылсым құпияларды зерттей алатын танымның сатысы ретінде қарастырады. Ол тән мен жан адам ағзасының тұқымы болып табылады. Яғни ол адамның құрылымы автомат жүйе деп қарастыран, адамның өмірінің барлығы шартсыз рефлекстерге сүйенген. Бұл жерде Адамның барлық өмірі мен тәртібі жанға емес тек арнайы материалды конструкцияға тәуелді. Р.Декарт адамның тәні ол қөзашықтық субстанция болып табылады, жан да субстанция болып келеді, бірақ қашықсыз ойлардан пайда болады, бірақ жан тәнге міндетті түрде тәуелді. Ойға тек интеллектуалды процестер емес сонымен қатар түйсіктер, сөзімдер, елестер яғни сөзімдердің барлығын жатқызады.
Декарттың екінші жетістігі-ол рефлексия ұғымын физиологияда және психологияда алғаш іргетасын қалады. Декарттың схемасында рефлекс сыртқы импулыстардың әсерінен бұл рухтар әрекетке түседі, оны миға жеткізіп, олардан автоматты түрде бұлшықеттерде байқалады. Қарапайым мысалы: қолыңыз ыстық затқа тисе, тез қайтып алуға тырысасыз. Дүниедегі жарық сәуленің бейнесі арқылы реакцияға түседі.
Декарт қиын жауабы шарттың қажеті әрекеттерді физиологиялық механика арқылы түсіндірмекші болды. Мысалы: Аң аулаудағы иттің іс-әрекеті. Үйректі көрсе иттің ұмтылуы, ал мылтықтың оғы атылғанда оның дауысынан қорқып қашуы, бірақ қолда өсірген иттер аң аулауға үйретілтен. Олар үйректерді көргенде тоқтап, мылтық оғының даусы естілтенде үйрекке қарай жүгіреді.
Бұл заңдылықтың және механикалық есептерді білу адамдардың өз-өздеріне билік жүргізуіне жол ашады. Әлдеқандай әрекеттер арқылы жануарлар миының әрекетін өзгертуге, ақылдан айырғандарды адамдар қатарына қосуға, әлсіз жандар өздерінің нәпсілерін басу үшін қолдана алуға үйретеді. Жанды қинау арқылы емес, денедегі заңдылықтар мен механикаларды адамдар өз табиғатын білуге, қоршаған ортаның басшысы болуына өзгерістер арқылы пайдалана алады.
Р.Декарттың психологиялық шығармаларындағы үлкен де қажетті тақырып жан құмарлығы. Бұл құмарлық және жан ұғымдары Р.Декарт көзқарасындағы үлкен мағынаға ие. Құмарлықтың жобасында күшті емес және сөзім мәселесі, ал жан халінің азаптануы, барлығы мидың жүйке түтікшелеріне жануарлар рухы арқылы жаңғыртқанда оны сезіну, байқау кіреді. Автоматты түрде психикалық жағдай жан арқылы емес, дене арқылы шығады. Р.Декарт Адам машина жобасына қатысты қызметін ортаға салды. қабылдау, есте сақтау, ұзақ мерзімді ес, ішкі ұмтылыстар, бұл қызметтердің осы машинада ағзадағы мүшелердің орналасу күшіне байланысты олар үлкенді кішілі сағат сияқты әрекет жасап және басқа автомат сияқты әсерін титізетіні жайлы сіздердің білгендеріңізді қалаймын. Дене тек іс-әрекет жасауы, ал жан тек ойлауы керек-деп түсіндірді.
Философиялық энциклопедиялық сөздікте рефлексия - адамдық ойлаудың принципі ретінде анықталған. Мән, мағынасын ұғыну және алдыңғы себептерді өз формасында түсіндіруге тырысты.
Өз білімін зерттеу мақсатында есептеп, ттаным әдісі және оның мазмұнын талдау өте қиын болды. Өзін-өзі тану әрекетін, адамзат әлемінің рухани құндылығымен іштеті құрылым және жаңалық ашу.
Рефлексия таным формасы ретінде тек қана қиындық емес, сондай-ақ әвристикалық принцип те бола алады. Бұл жаңа білімдердің қайнар көзі ретінде ғылымға ене бастады.. Қабылдамағанды қабылдап, танып білметенді тану рефлексияны пәнде өзін тануға үтіттейді.
Бұл көзқарасты қолдаушы ежелті трек ойшылы. Платон рефлексияға мынадай анықтама береді: Өз іс-әрекетін бақылау адам жанының айнасы.
Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы өзін-өзі тексеру еш уақытта кеш болмайды және әрқашан пайдалы. Өзін өзі тексерген адам өзінен кейде қаншама кемшіліктер табады, ал мұның өзі-оған орнымен дұрыс келген жағдайда-оған күш-қуат береді. Өзін өзі жетілдіру үшін адамға ұсыныстың қай бөлімін, кандай ережені, дағдының қаншасын білу маңызды екендігі туралы білгеніміз орынды болып табылады. Бұл үшін адам өзін жақсы білуі қажет, ол үшін адам өзін өзі мұқият тексеруі, толық зерттеуі тиіс. Жекелеп айтқанда, осыдан барып өзін өзі тәрбнелеу, өзін өзі дамыту, өзін-өзі жетілдіру басталады. Өзін өзі тексеру жүртізуге итермелейтін бірқатар проблемаларды білмейінше, бәлкім, құр алақан өзін-өзі тексеруді бастауға болмайды.
Өзін-өзі тексеру өзіне көңіл бөліп, өзін қанағаттандыру үшін қажет емес, оның мәні мен маңызы туған Отаның үшін, өз халқын үшін, қүрып жатқан болашағымыз үшін керек екені сезіліп, өзіңнің сүйікті ісіңе толық берілу үшін қажет. Ғалымдар қателікті түзету және тәжірибені есепке алу мақсатында өзін өзі мұқият тексеру-мүлде қарапайым іс емес деп санайды. Бұл жерде өзіңмен өзіқ барынша адал болып, сені белгілі бір шешім қабылдауға мәжбүр еткен жаныңның әрбір тебіренісін өзің бақылауың, әртүрлі дәлел мен себепті талдауың қажет. Бұл ерекше киын және ерекше маңызды жұмыс. Ол ықыласты, жігерді және үздіксіз жаттығуды қажет етеді. Бірақ ол көрнекті нәтижеге жеткізеді. Адамның жеке басының сапасын мейірімділік, ізтілік, принциптілік, дөрекілік, күдікшілдік қасиеті бір адамға-оның өзіне ғана маңызды емес, басқалар ушін де маңызды.
Адамдардың өзара арласуы әрқашан кері байланыс жасауға басқалардан келіп толып жатқан импульстердің нәзік жерлерін есепке алуға ой салады. Бұл басқалар-әлеуметтік психологияда референтті топ деп аталатын белгілі бір топ. Біздің әр қайсымызда біз есептесетін осындай топ бар. Ол осы топ-біраз, ал кейде едәуір дәрежеде біздің өмірлік жатдайларға қарым-қатынасымызды, барынша жалпылау түрде айтқанда, біздің идеяларымызды қалыптастырады.
А.В.Петровскийдің басшылығымен жүргізілген кеңес психологтарының жүмысы арқылы адам қарым-катынас жасау процесінде белгілі бір үлгімен өзін үнемі тексеретіні және тексерудің нәтижелеріне байланысты өзіне өзі риза болатыны немесе риза болмайтыны анықталды.
Психологтар адамның белгілі бір ішкі монометрі болады, соның
көмегімен әркім өзіне айтарлықтай дәл баға бере алады, деп дәлелдейді.
Өзіне өзі өте жоғары баға беру, өзін асыра бағалауға апарып соғады,
демек, мұндай адамға референтті топ сенбестікпен карайды - ол өзі
туралы өте жоғары пікірде! Өзіне өзі өте төмен баға беру санасы төмендіктін дамуы туралы, өзіне өзі сенбейтіндігі туралы хабар береді.
Психологтардың корытындысы: үш көрсеткіш: өзіне баға беру, күтілетін баға, топтағы жеке адамның бағасы-адамның жеке басының кіреді, адам оны керек ете ме, немесе керек көңіл қүйі, хал-жағдайының өз мінез-құлқының жетістігі немесе жетімсіздігі, өзіне және өзін қоршағандарға қатысы көнінде осы бір индикаторлармен объективті турде есептесуіне мәжбүр болады. Өзіңмен өзің жұмыс істеуде, өзіңдегі жетілдірудегі қиын істе біздің ӨЗ сеніміміз, көзкарасымыз, пікіріміз бір жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Серикова Жұлдыз
Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050103- Педагогика және психология
Түркістан 2013
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.д., профессор - - - _____________Торыбаева Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру
050103- Педагогика және психология
Орындаған: ______________________________Серик ова Ж.Б.
ППП-911
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор:_________________________ __ Оспанова Б.А.
Түркістан - 2013
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы рефлексияның теориялық негіздері
1.1 Шет ел және педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі рефлексия жайлы теориялық зерттеулерге талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Тұлға дамуындағы өзіндік таным мен рефлексия мәселелері ... ... ... 17
1.3 Cтуденттердің оқу-танымдық белсенділігін арттырудағы рефлексияның ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2 Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1 Студенттердің оқу мотивтерін қалыптастырудағы рефлексияның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Инновациялық технологияларды пайдалану арқылы студенттердің танымдық іс-әрекетін белсендіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 Студенттердің оқу-танымдық белсенділігін арттыру мақсатындағы тәжірибелік жұмыстың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңда ұрпақ алдында Қазақстан -2050 стратегиясында Барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеу қауіпсіздіті мен әл ауқатының артуы деген ұзақ мерзімдік міндетті үшінші мыңжылдықта іске асыру жаупкершілігі туралы ұлттың болашағы, тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі ұрпағының рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.[1]
Студенттерді оқудың соңында алынған білімнің маңыздылығын ұғынуы, қарапайым болжамдар қоя білуі және олардың шешемдерін, дәлелдеу жолдарын табуы, өз қызметін талдай білуі, табысын бағалай алуы, қателіктер мен кемшіліктердің себебін анықтай алуы керек. Бұл егер студентке оқу қызметі қалыптасқанда, оқыту үрдісі студентті субьектіге айналдырса, яғни оқушыны өзін-өзі оқтуға үйретсе, оқу нәтижесіндегі өзінің жауапкершілігін сезінсе, өзін-өзі дамыту мен оқытудың білік пен біліктілігін игерсе ғана мүмкін болады. Бұл тұрғыда оқу әрекетіне деген рефлексивті қатынасты қалыптастыру маңызды.
Соңғы жылдары психология ғылымында психолог маманының қоғамдық ортадағы орны, зерттеуге деген қызығушылығы өсіп отыр. Бұл жұмыс ғылымдағы теориялық және практикалық базаның екі негізгі мәселесіне бағытталады, яғни рефлексия және кәсіби іс-әрекет. Бұл қазіргі адамдардың өмірлік іс-әрекетінде болсын, кәcіби іс-әрекетте болсын рефлексияның маңызы зор екендігімен түсіндіріледі. Бірақ бұл мәселе толығымен зерттелмеген, бұл әдістемелік құралдардың жетіспеуімен тікелей байланысты.
Бұл жұмыста рефлексия түсінігінің әлеуметтік - психологиялық интерпретациясы қолданылады, бұл процестің перцептивті жағын көрсетеді: қарым-қатынастағы серіктестер өзін қалай қабылдағаны жайлы индивидтің өзінің түсінігінің пайда болуы.
Рефлексия процесі барлық жас ерекшелік кезеңдерінде жүреді. Маңызды кезеңнің бірі ерте есею кезеңі болып саналады, өйткені бұл жас ерекшелік кезеңде қоршаған орта бағалауына көп көңіл бөледі де, сезімділік пайда болады. Абсолютті адекватты рефлексия болуы мүмкін емес, өйткені бұл процесте күйзелістерден арылу мүмкін емес, ол қабылданатын адам жайлы нақты пікірлерінің болмауына тікелей байланысты. Кейбір тұлғаларда бұл процесс толығымен қалыптаспаған болса, онда оларды басқа адамдар қалай қабылдағаны жайлы нақты пікірлерінің болмауына әкеледі.
Қазіргі ғылыми таным негізінде рефлексия мәселесінің екі көрініс белгілерін ажыратуға болады:
- адамның өзін-өзі танып білуінің көп ғасырлық тарихының болуы.
- рефлексия дәрежесінің көп аспектілі мазмұны
Рефлексвиті мүмкіндіктерді психикалық қасиетке жатқызу және кәсіби іс-әрекеттегі рефлексия мәселесінің туындауының маңыздылығымен байланысты. Қазіргі кезде рефлексия мәселесіне қатысты жетістіктерді көрсетіп, жүйелеп, сәйкестендіріледі. Рефлексия психологиясының даму тенденциялары мен кезеңдері сипатталып көрсетілді.
Зерттеу жұмысы көптеген авторлардың еңбектеріне сүйене отырып жүргізілді. Атап айтқанда В.А.Лефевраның еңбегі ол рефлексия ең алғаш философиядан бөліп алып, пән аралық деңгейге шығарған. Г.П.Щедровицкий рефлексия мәселесінің дамуы мен қалыптасуын зерттеген. С.Ю.Степанов пен И.П.Семенов рефлексияны жеке даму қасиеттерінің механизмдері ретінде карастырылды.[2,3]
Рефлексияны іс-әрекет бағытында зерттеген Л.С.Выготский мен Л.Н.Леонтьев теорияларына сүйенуге болады.[4,5]
В.Лушпаева қарым-қатынастағы рефлексия мәселесін теориялық зерттеген еңбектері, кәсіби іс-әрекет мәселесі бойынша Л.И.Божовичтің еңбектері қарастырылды. .[6,7]
Кәсіби іс-әрекеттегі рефлексия мәселесінің қалыптасуы қазіргі қоғам жағдайына байланысты өзгеше болатындығы анықталады. Кәсіби іс-әрекетте рефлексияның туындауы қызығушылығы мол, білімді маман алуға әсерін тигізеді.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында Қазір педагогикалық қоғамдастықтың алдында білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің ауқымды міндеті тұр. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды, машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес әлеуметтік және кәсіби біліктілікке-ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұғымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады, - деп көрсетілген. Осы бағытта әдістемелік жұмыстарды жүргізуде тек қана пәнді терең әрі мазмұны игеріп қана қоймай, өз ісіне сын көзбен қарай алатын, өз әрекетін бақылай және бағалай білетін ұрпақ тәрбиелеу қажет.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндеті әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, жауапкершіліті мол, барлық іс-әрекетінде шығармашылық бағыт ұстанатын тұлғаны қалыптастырудағы оқу-танымдық белсенділігіндеті рефлексия ісіне ерекше мән берілуде.
Ендеше болашақ мамандардың дүниетанымын кеңейтуде рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы ролін дамытып, білім біліктерін жетілдірудің қоғамдық мәні зор дегенсөз.
Оқу үрдісінде рефлексия арқылы оқытушылардың оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы мәнін, жолдары мен тәсілдерін, танымдық белсенділігін қалыптастыру туралы жазған еңбектерді атап өтсек: Ы.Алтынсарин, Н.А.Половникова, Т.И.Шамова, В.В.Давыдов, М.В.Кларин, И.Н.Семенов, А.В.Петровский, М.П.Ярошевский, У.Найссер, Б.М.Величковский, Д.Р.Андерсон т.б. .[8,9,10,]
Елімізде әлемдік білім кеңістітіне ену мен білім беру стандарт талабына сай жоғары оқу орындағы білім беру саласын жақсартуды жүзеге асыратын рефлексия арқылы оқытушылардың оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы проблемасы әліде зерттеуді қажет етеді.
Оқу-әдістемелік және психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі танымдық белсенділікті қалыптастырудағы рефлексия төңірегіндегі тұжырымдамалар мен пайымдаулар сондай-ақ зерттеу жұмыстарының мәліметтері рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру деген қажеттіліктің интеллектуалды еріктілік, төзімділік сияқты бір-бірімен өзара байланысты бөліктерінің бірлігі өзін-өзі тануға, ізденімпаздығын қалыптастырып, болашақ мамандар бағытын анықтаушы фактор ретінде қарастыруға болатынын анықтап берді. Олай болса рефлексия арқылы оқытушылардың оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру теориялық және әдістемелік зерттеу қажеттілітіне орай, ана тіліндегі қазіргі ғылыми әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, танымдық белсенділігін қалыптастырудағы рефлексияның қалыптасу деңгейі мен қазіргі талаптар жүйесі арасындағы қайшылықтардың болуы зерттеу тақырыбын: Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орны үрдісі
Зерттеу пәні: студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы рефлексияның алатын орны.
Зерттеудің мақсаты: жоғары оқу орындағы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы рефлексияның мәнін ғылыми тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
:: студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздерін қарастыру;
:: студенттердің оқу-танымдық қабілетін арттырудың рефлексияның ерекшеліктерін анықтау;
:: болашақ педагог-психолог мамандардың оқу-танымдық қабілетін арттырудың рефлексиялық әдіс тәсілдерін қарастыру.
Зерттеу әдістері: талдау кезеңі теориялық әдістер бойынша іске асады:психологиялық, педагогикалық, философиялық әдебиеттер, диссертациялық зерттеулерді талдау, зерттеу мәселесі бойынша материалдарды салыстыру, жалпылау мен жүйелеу, үлгілеу, жобалау.
Дипломның құрылымы: диплом кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І СТУДЕНТТЕРДІҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РЕФЛЕКСИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шет ел және педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі рефлексия жайлы теориялық зерттеулерге талдау
Теориялық талдауды құрайтын жұмыстың бұл бөлімінде психология ғылымындағы кәсіби іс-әрекеттегі рефлексияның рөлі, шет елдік және кеңестік "психологиядағы рефлексия мәселелерінің зерттеулері қарастырылады.
Зерттеу жұмысы педагогикалық психология саласында кәсіби іс-әрекеттегі рефлексияны анықтауға және кәсіби өзіндік анықталуды, өзін-өзі бағалауды зерттеуге арналған. Бұл зерттеу мәселесін қарастыру қажеттілігі бірнеше жағдайларға байланысты. Көптеген уақыттар бойы философия мен психологияда адамзатты қоғамдық құбылыс ретінде түсініп келді. Бұл адамзаттың қоғамдық өзгерістерге байланысты жеке тұлғалық дамудың бастамасынан тұрады. Сондықтан қоғамнан тыс, қоғамның дамуынан өзгешелеп тұлғаның өзгеруін қарастыру кез-келген зерттеудің өзектілігін тудырады. Екінші жағынан, бұл мәселенің өзіне тән ерекшелігі кәсіби іс-әрекеттегі рефлексия маңызын анықтайды.
Тұлға мен оның іс-әрекетінің күрделілігі, көп мәнділігі адамның белсенділігінің психологиялық реттеу ерекшелігі мен іс-әрекетінің өзіне тән сипатымен шарттанады.
Адамның кәсіби іс-әрекетті меңгеруі мен таңдауы оның қоғамдық, жекелік тәжірибесіне байланысты. Сондықтан кәсіпті меңгеру тек қандай да бір когнитивті жүйелерді меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар адамның жеке тұлғалық құрылымының қайта құрылуы мен субъективті тәжірибесін терең қарастыруды қажет етеді.
Соңғы кезде психологияда рефлексия мәселесін зерттеуге деген ықылас күрт өсті. Рефлексия термині (латынша - геflectere, ағылшынша - геflection, французша - геfleхion) оптикадан алынды, оны Р.Гоклениус философиялық сөздікке енгізген. .[11] Рефлексия білімдердің сенімділігін тексеру үшін, методологиялық функцияның рөлін орындады, бастапқыға оралу, артқа бұрылу деген мағынаны береді. Г.Ф.Гегельдің еңбектерінде де рефлексия физикалық бейнелеумен, сынумен байланысты екендігі көрсетілген. Латын тілінен рефлексия артқа майысу, бейнелеу (жарықты, дыбыс толқындарын) дегенді білдіреді. Ал XVII ғасырдан бастап бейнелеу сөзімен қатар ойлану, ойлау (яғни ойдың өзіңе қарай бұрылуы, өзінді бейнелеуі) деген мәндерде айтыла басталады.
Рефлексия ұғымы қаншалықты маңызды болғанымен ХХ ғасырдың екінші жартысына дейін психологияда оған қатысты зерттеу жұмыстары болмады. Осы ұғымды анықтаған көптеген анықтамалар рефлексияны, өз ақыл ой әрекетінің немесе психикалық күй туралы ойлану деп қарастырады.
Мұнда рефлексияға тән ойлау процесінің ерекшелігі көрсетілмейді, бағыттылығын ғана сипаттайды. Психологияда бұдан басқа рефлексияны басқа адамдардың ой пікірлерін имитациялау деп түсінген бағыттар да болды. Рефлексия психологиядан бұрын, философияда ұзақ зерттелініп, дамыды. Философиялық көзқарастарда рефлексия, теориялық танымның негізі, өзіндік санаға деген бейімділік, адамның өзіндік даму құралы деп түсінілді.
Психологияда рефлексивті жолдың орнының өсуі гуманитарлы және жаратылыстану ғылымдарында - синергетика ретінде, яғни ғылымдарда перспективті бағыттың жақындасуын В.Е.Лепский байқаған. .[12]
Рефлексия мәселесін өңдеу бағытында ойлау іс-әрекетінің жүйесі жолын айқындауға болады. Осымен келісе отырып рефлексия ойлау әрекетінің формасы деуге болады. Рефлексия мәселесін практикалық жоспарда толығымен зерттеген В.А.Лефевр болды. Бұл бағыттың өкілдеріне В.А.Лефевраның жұмыстарын жатқызуға болады. В.А.Лефевраның негізгі сіңірген еңбегі рефлексияны философиядан бөліп алып пән аралық деңгейге шығарды. Сонымен қатар, ол рефлексивті жүйе түсінігін енгізді, оның көмегімен рефлексивті жолдың дамуы жүрді. Даму бойынша зерттеу жүйесін салыстыру (1969), Рефлексивті ойын және рефлексивті басқару логикасы (1967), Конфликтілеу структурасы (2000), жұмыстарында автор рефлексия процесін феномен ретінде көрінуін қарастырды .[13]
Келесі рефлексия мәселесінің дамуы мен қалыптасуын зерттеген Г.П.Щедровицкий болды. Оны рефлексия философиялық көзқараста қызықтырды яғни құрастыруды басқаратын нақты ережелер немесе табиғи іс-әрекеттердің даму заңдылықтарының механизмдерінің көрінуі болды. Г.П.Щедровицкий рефлексияны түсіндіру үшін рефлексивті шығу түсінігін енгізді, ол индивид үшін қажет іс-әрекеттің әткен көзқарасынан шығып жаңа жаңа көзқарасқа өту, сырттай қарағанда жасалған әрекеттерге қатынасымен және болашақ жоспарланған әрекетке катынасы.
С.Ю.Степанов пен И.Н.Семенов рефлексияны жеке даму қасиеттерінің ламу механизмдері ретінде қарастырылады. Сонымен бірге рефлексияны өзіндік ұйымдастырушы мен өзіндік даму механизіміне жатқызады.
Рефлексия іс-әрекеттің бағытында, оның мәні оны іс-әрекет құрылымының компоненті ретінде қарастырудан тұрады. Осы бағыттағы өкілдерге Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев жатады.
Практикалық қатынаста Л.С.Выготский психикалық дамуда рефлексияның теориялық рөлін ескерген. Ол байланыстың жаңа типтері мен функцияның бірлестігі санадағы өзіндік процестің бейнесі ретінде болжамды деп есептейді. Мұның негізінде сыртқы әлемдегі жағдайларды өзінен кез-келген кайғыруды өткеру деп түсініледі.
Сонымен қатар Л.С.Выготский онтогенез процесінде адамның рефлексивті мүмкіндіктерінің игеруімен жеке психикалық актіде тұлғаның қатысуы байкалады деген ойы да маңызды. Бұл тұжырым ішкі тұлғалық белсенділіктің психикалық актісі арқылы байқалу мүмкіндігін меңгереді. Выготский рефсивтіліктің эмпирикалық зерттелу мүмкіндігін ескереді. Сонымен қатар жас ерекшеліктер, соның ішінде адамдағы рефлексияның пайда болуы мен сананың құрылу кезеңі ретіндегі жас өспірімдік кезең айтылады.
А.Н.Леонтьев рефлексияны психикалық бейненің формасы ретінде, сыртқы іс-әрекеттің ішкіге механикалық түрде өтуі деп қарастырады. Рефлексия адамда өзінің сыртқы іс-әрекет шындығында, өзінде сананың пайда болуы ретінде карастырылады. Мұнда рефлексия енді сананың критериясы ретінде көрінеді.
Б.Г.Ананьев тәрбие мен өзін ақылды тәрбиелеу жайлы сұрақ қойып, оқушылардың өзіндік жұмыс процесінде оны бақылап, рефлексияның даму проблемасын ажыратты. .[14]
Қазіргі уақытта рефлексия мәселесін қарастыру жаңа болып табылмайды. Оның рөлі нақты және гуманитарлық ғылымдардың әртүрлі теориялық бағыттарында, соның ішінде жалпы, әлеуметті, педагогикалық психологияның т.б. әртүрлі бағыттарында зерттелген. Психологияда рефлексия мәселесі сананың мәселесімен үздіксіз байланысты, осындай сапада рефлексия шет елдердегі сияқты отандық психотерапияда да кең тараған.
Рефлексия ішкі және сыртқы тіршіліктің күрделі және қайшылықты сипатын түсінудің, мәселелерді конструктивті шешудің және үйлесімді жан-жақты дамушы тұлға болып қалыптасудың қажетті шарты. Ойлауды деңгейлі ұйымдастыру динамикасында, кәсіби міндеттерді шешудің әртүрлі сатыларында, рефлексивті тұлғалық реттеу механизмдері ең маңызды сипатқа ие. Рефлексия ойлаумен тығыз байланысты. Кәсіби міндеттерді сәтті шешуде заттық - операциялық жоспарды жанамалап түсіндіретін рефлексивті жоспардың рөлі өте зор.
Рефлексия тұлғаның өзіндік танымына апаратын жол мен форма, тұлғаның кәсіби өсуі мен өзіндік жетілуін қамтамасыз етеді. Рефлексия өзінді, басқаларды түсіну арқылы өз іс-әрекетінің нәтижесін түсінетін жанамаланған танымдық процесс. Рефлексия өзіндік даму мен өзіндік жетілдіру негізі, өмір әрекетінің нағыз субъектісі, тұлғаның даму шарты.
Рефлексия - адам санасының маңызды ерекшеліктерінің бірі. Рефлексияны ойлау туралы ойлау деп те түсінеміз. А.П.Огурцовтың пікірінше, рефлексия - бейнеден ауытқығанда, бұрынғы бейнеге қанағаттанбаған сезімді ұғынғанда пайда болады, - дейді. Ал А.З.Зак рефлексия мәселесі бойынша бірнеше бағыттарды көрсетеді, соның бірі, рефлексияның кәсіптік ойлаумен байланысты .[15]. В.П.Зинченконың жұмыстарында әлемді бейнелеу, ол туралы ойлар, мінез-құлықты реттеу механизмдері, сана процестері рефлексияның объектісі ретінде қарастырылды, сананың екі деңгейі белгіленген: тұрмыстық және рефлексивтік. .[16] Рефлексивті деңгейге - мағына мен мән жатады.
Яғни санадағы идеялар әлемі, ұғымдар, түрмыстық және ғылыми білімдер, әсерленулер, құндылықтар, эмоциялар, аффектілер. Ойлау жұмысының продуктивтілігін қамтамасыз ете алатын рефлексивті - тұлғалық реттеу механизмдерде негізгі рөл атқарады.
Біз бұл зерттеуде, рефлексияны жүйелік ықпалда, ойлауды таза интеллекттік процесс, біртекті, гомогенді деп қарастырған рационалистік түсініктерден айырмашылығы бар, бір текті емес, күрделі ұйымдасқан, көп деңгейлі, тұтастай кұрылым деп қарастыратын тұжырымдарды талдадық.
К.Дункердің X- сәулелер деп аталатын модельдегі міндеттерді дискурсивті шешкен, классикалық тәжірибелеріне сүйеніп, біз мынандай тұжырым жасауға мүмкіндік алдық, субъектінің ойлауының интеллектік мазмұнын ғана емес, жүзеге асыратын ойлау ізденісіне өзіндік бағалау мен рефлексиялық қатынасты білідіретін мағыналарды шешу процесіндегі реттелуді көруге болады. .[17]
Кейінгі кездері, когнитивизмдегі интроспекцияға (Д.Рэдфорд, 1974); метакогнитивизмде рефлексияға (Д.Дорнер, 1984; Ф.Райтер, 1979) ойлаудың мағыналық құрылуларына (А.Г.Асмолов, В.С.Братусь, Б.В.Зейгарник және басқалар, 1979) деген қызығулар туындап, продуктивті ойлаудың, интеллектілік психологияның дамуы мен ассимиляциясының мүмкіндіктерін, рефлексивті - тұлғалық жоспарының мазмұнды жоспарымен әзара әрекетін мақсатты бағытты зерттеу жолы нақтыланды. .[18,19]
Рефлексия тұлғаның өзіндік танымына апаратын жол мен форма, тұлғаның өсуі мен өзіндік дамуға себепкер болады. Рефлексия мәселесі өзіндік жалпылаудың толық мәнде психологиялық тәсілі. Рефлексия - өзіңді басқаларды түсіну арқылы, өзіңді басқа адамдарда, өз іс-әрекетінің өнімдерінде бейнелеу арқылы түсінетін, жанамаланған, танымдық процесс. Танымның, карым-қатынастың, іс-әрекеттің белсенді субъектісі ретінде тұлғаның өзіндік танымы. Рефлексияны зерттеудің маңыздылығы ұғынудың, талдау мен оның мазмұнын өзгертудің көмегімен ойлауды жетілдіру арқылы анықталады.
Психологияда көпшілігінде ойлау процестері сондай-ақ рефлексияны түсіну мәселелері зерттелінуде. Алайда ол процестердің арақатынасы және біреуінің екіншісін жетілдіруде қолдану мәселесі болып отыр. Түсінудің рефлексия арқылы дамуы жайлы түсініктерді жасау, ол процестерді теориялық және эксперименттік негізде бөліп алып құруды ұйғарады. Екінші бір мәселе, оларды практикалық тұрғыда жүзеге асыру. Ендеше рефлексия түсінуге қатысты (кәсіби іс-әрекеттегі рефлексияны түсіну), оны дамыту құралы деп тұжырымдауға болады. Рефлексия түсіну процесінде оның мазмұнын қайталамайды, рефлексивті позиция түсінілетін жұмыстың орындалуын қадағсивті позиция түсінілетін жұмыстың орындалуын қадағаламайды, ол тек негіздемені талдайды. Түсіну тәсілдерін ұғыну, оның рефлексиясы кәсіпті түсінуде интуитивті тәсілдердің дамуы үшін өте маңызды.
Рефлексивті процестің жеке бастық мағыналық мезанизмін, Меннің бір ізді ауысуларын (репродуктивті, регрессивті, кульминациялық, прогрессивті, продуктивті) міндеттерді шешудің мазмұнды мағыналы талдауы арқылы зерттеуге болады (И.Н.Семенов). Қарастырылған рефлексия модельдері, тұлғаның кәсіп таңдаумен байланысты, бұрынғы рефлексия жайлы қайшылықты тұжырымдарды жеңуге мүмкіндік береді.
Рефлексия - тұлғаның өзіндік танымының негізгі формасы.
Рефлексия арқылы субъект біртіндеп өзіндік даму мен өзіндік жетілдіру негізінде болатын, өз әрекетінің нағыз субъектісі жетілген тұлғаға айналады.
Рефлексия - ойлаудың жүйе қалыптастырушы факторы және оның реттелуін жүзеге асырады.
Рефлексия мынандай жағдай себептерімен ішкі диалогқа апарылмайды: ол рефлексия) ішкі диалогтың барлық кезеңіне қатыспайды, тек қана үздіксіздікті үзген кезеңде, яғни тұрып қалудың (задержка) туындауына байланысты бұрынғы (танымдық процестер тізбегіндегі үзілу) іс-әрекетті жалғастыру мүмкіндігі жоқ кезеңде ғана қатысады. Нәтижесінде субъект өтіп жаткан іс-әрекетін тоқтатып, теория облысына келеді. Мұндай жағдайда теориялық ойлаудың функциясы мынада: біріншіден, пайда болған кедергінің себебін табады; екіншіден, басқа шығу жолдарын іздейді. Ендеше ішкі дискуссия тек рефлексивті шығуда ғана емес оған дейін де, содан кейін де катысады.
Ендеше ішкі диалогты когнетивті эмпатияның және рефлексияның бір түрі деп айтуда принципиялды мән жатыр. Сондықтан когнетивті эмпатияда, рефлексияда әрі интеллектуалды, әрі өнегелі бағалаушы жоспарда кезедеседі. С.Л.Рубинштейн көрсеткендей рефлексия психологиялық тұрғыдан былай түсініледі: өтіп жатқан іс-әрекетті сынды ұғыну процесі және жаңа іс-әрекетті кабылдау қажеттігін енгіз дейді.[20]. Осы айтылғандарға байланысты көне мәдениетте рефлексия бар формасының мазмұны басқаша, себебі ол ғылыми және тұрмыстық түсініктердің арақатынасына байланысты болады. Ғалым адам өмірінде көбінесе ғылыми рефлексияға барады, ал дәстүрлі мәдениет өкілі теориялық іс-әрекетке практикада аз барса да болады - деп өз ойларын осылайша тұжырымдаған ғалым, осы жағдайлардың бәрін эксперименталды зерттеулер барысында дәлелдеп, негіздеді.
Рефлексия ұғымының анықтамасын қарасақ ол теориялық іс-әрекеттің формасы дейді (А.П.Огурцов). Ендеше ол тек теориялық әрекетте ғана көрінеді, ал дәстүрлі мәдениетте кездеспейді деген ұғымға әкеледі. Ол теориялық іс-әрекет терминін түсінуге байланысты. Адамдар тек не теориялық, не практикалық ғана ойлайтын адамдар деп бөлінбейді ғой. Мұнда С.Л.Рубинштейннің пікіріне негізделеміз, яғни теориялық іс-әрекет практикалық іс-әрекеттен өндіріледі деген.
Адамның сүруінің екі тәсілі бар, бірі тікелей байланыстардан шықпау әкесі, шешесі, т.б.), екіншісі рефлексияның туындауымен байланысты, бұрынғы процесті тоқтатып, үзіп, ойша шегінен шығу. Рефлексияның бұлайша түсіндіру шын өмірден алынады (жеке адамның өнегелі қалыптасуы) және ол рефлексияның сипатын архаистік (көне) ақыл контекісінде қарастыруға итермелейді. Тікелейліктің шегіне шығу мәселесін ғылыми ұғымдарға өту деп тар мағынада түсінбей, кең мағынада өмірді өзгерту нәтижесі деп түсіну керек. Міне осы жағдай архаистік (көне) мәдениет өкілдерінде рефлексияны эксперименталды зерттеуге апарады. Сондықтан үздіксіз өтіп жатқан ойлау әрекетін өзгерген жағдайдың арқасында үзетіндей жасау керек (әдетте күнделікті өтіп жатқан ой-әрекетін).
Рефлексияны эксперименталды зерттеген ғалым, мына тұжырымдаманы береді. Рефлексия теориялық іс-әрекеттің формасы деген жағдай ол ғылыми рефлексияға қатысты айтылып, оның басқа деңгейлерін қамтымайды. Кең мағынада ғылыми рефлексиядан басқа күнделікті өмірдегі рефлексияда болады, әрине оларды бір біріне қарсы қоюға болмайды. Дәстүрлі мәдениетте теориялық пен эмпирикалық дифференциалданбаған түрде бірге кездеседі. Ендеше дәстүрлі мәдениетте рефлексия жоқ емес бар, тек формалары мен дәрежелері жаңа адамдардан (цивилизациялы) айырмашылығы болады.
Г.П.Щедровицкий айтқандай, эмпирия дәрежесінде ойлайтын адамда және балада мектепке түскенге дейін рефлексия жоқ деген тезис дұрыс емес. Рефлексия автоматты түрде сен не істедің, қалай істедің деген сұрақпен автоматты түрде бірден пайда болады.
Психологияда рефлексивті жолдың маңызы күрт өсті, оған субъективті -әрекеттің дамуы тікелей әсер етті. С.Л.Рубинштейн сананың туындауы өмірге тікелей қатысты қобалжу рефлексиясы қоршаған ортаға және өз-өзіне әсер етеді деген.
А.В.Карпов рефлексияға арналған мақаласында оның психологиялық зерттеуге арналған бағыттарын көрсетеді. Бірлескен іс-әрекет структурасындағы рефлексивті феномендер анализі (В.А.Недоспасова, А.Н.Перре-Клемон, В.В.Рубцов).
Педагогикалық бағытта, рефлексияны оқу іс-әрекетін ұйымдастырушы кұрал ретінде қарастырады (О.С.Анисимов, М.Э.Боцманова, А.З.Зак, А.В.Захарова). Рефлексивті процестердің метакогнитивті парадигмалық зерттеулеріне М.Келлер, М.Кэплинг, Дж Флейвель, М.А.Холодная қараған. [21]
А.В.Карпов рефлексияға тәуелді классикалық психологиялық үштік критериясын қолдануды ұсынды - психикалық процесс, психикалық қасиет және психикалық күйлер. Қазіргі көзқарас бойынша рефлексия мына касиеттерді дәлелдейді: рефлексия синтетикалық психикалық шындық ретінде психикалық процесс болады, бірақ ол біреуіне сәйкес ескерілмеді.
Рефлексия психологиясының дифференцияланған түсінігі бар, ол психикалық қасиет категориясы ретінде қарастыру. Басқаша айтқанда рефлексивтілік индивидттің ерекше қасиеті. Осыдан келе рефлексияны сандық өлшеу аргумент ретінде қарастыруға болады деген. Осындай зерттеулерді орыс психологтары А.В.Карпов, В.В.Пономарев, И.М.Скитяева жүргізіп жатыр. Рефлексияны процесс, қасиет және күй ретінде қарастыру негізінде олар осы рефлексия көріністеріне әдістемелер жасады. .[22]
Этногенетикалық көзқараста рефлексия үш рефлексивті процестердің бірігуінде қарастырылады: өзін-өзі тану, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеу. Рефлексияға ие болған адам, өзінің әрекеттерін реттей алады. Сонымен қатар бұл жерде өткен тәжірибелер мен рефлексия арасында өзара әрекет бар, яғни ережелер мен жоспарлардың өзгеруіне алғашқы қадамдар жасайды.
Рефлексия білім туралы білім және әрекеттен әрекет ету болады, ол тек мінезді қалыптастырып қоймайды, жағдайды дамытуға және өзгертуге көмектеседі.
Р.Харре рефлексияны адамның өзін-өзі реттеуге және өзін-өзі тануға, тұлға болуға мүмкіндік беретін құдіретті күш дейді. .[23]Оның негізгі көзі адам карым-қатынасы. Рефлексия мәселесін эмперикалық зерттеулерде өзін-өзі тану және тұлға аралық тану қажет. Рефлексия өзі жайлы ойлардың қалыптасуына әсерін тигізеді.
Рефлексия социометрикалық бағыт өлшемінде топ мүшелерінің тұлға аралық қатынасын сезіну мәселесі контекстінде қарастырылады. Рефлексивті көрсеткіштерді зерттеу үшін арнайы бірқатар нақты әдістер біріктірілді, ол аутосоциометрия деп аталады. Бұл әдістер рефлексивті көріністердің мазмұны мен мағынасын жүйелеуге арналған.
Е.Н.Емельяновтың пікірінше, авторлар рефлексия түсінігіндегі көптеген мәселелерді бір-бірімен біріктіру сәйкестілік дилеммадағы объектілердің ажырауында менің санам - біреудің санасы дегені әлеуметтік тұлғаның табиғатына бірігеді және оның жоғарғы психикалық функциясы .[24].
Қазіргі психологияда рефлексивті процестерді эксперименталды және қолданбалы зерттеудің қарқынды өсуі байқалуда. Бұл тұтастай рефлексия психологиясының білімдер аймағында негіз болды.
Бүгінгі таңда рефлексия келесі көріністерге ие, ол методологиялық мәселелерді негіздеуге немесе шешуге қолданылады және пән аралық байланысты ұйымдастыруға, үлкен жүйелерді басқаруға, объект жүйелерін кұрастыруға әсерін тигізеді.
Оқытушы мен студент арасында рефлексияның бірнеше түрі кездеседі, яғни коммуникативті рефлексия. Осы процесті оқытушы ұйымдастырса (мәселелік немесе ойын түріндегі жағдайларда) онда интеллектуалды, жекелік, коммуникативті рефлексия түрлері мен қатар кооперативті рефлексия түрі қолданылады. Рефлексия түрлерінің осы жағдайларда көрінуі рефлексивті процестерге тәуелді педагогикалық әрекеттің күрделілік деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Рефлексия түрлерінің бір уақытта барлығының жүруі нәтижесінде күрделі психикалық жаңа қалыптасулар жүреді. Осылайша, жекелік және коммуникативті немесе тұлға аралық, Н.И.Гуткинаның айтуынша, рефлексиялардың өзара бірлесінде жасөспірімдік кезеңде жаңа қалыптасатын күту рефлексиясы туындайды. Бұл рефлексия субъектісін адамдар қалай қабылдайтындығы қарастырылады. .[25].
Рефлексия адамның жеке потенциялын өсіруге, яғни өзіндік даму механизімінің шарты болып құрастырылған. Рефлексиялау мүмкіндігі өзінің жеке ерекшеліктерін анықтауға жағдай жасайды. Көп жағдайда рефлексияны субъект өзінің іс-әрекетінің негізін және амалын саналау деп анықталады. Әрине саналау рефлексияның негізгі кезеңі, бірақ оның негізін көрсетпейді.
Рефлексия түсінігін адамның жеке қасиеті және кәсіби бейнесі деп түсіну қажеттілігі бар екенін ескеру керегін көрсетеді. Егер философтар рефлексияны адамның ерекше мүмкіндігі, яғни өз іс-әрекетін ойланып жасау талабы бар, өзін-өзі таниды деп түсіндірсе, онда психологиялық контексте рефлексия даму механизімінде адамның дамуын, сонымен қатар кәсіби дамуын, сонымен қатар кәсіби дамуын және рефлексияны кәсіби қасиет деп қарастырады.
Рефлексия құндылық бағыт-бағдардың жаңаруын, ұмтылысын, іс-әрекет амалдарын өзіне деген қатынастардың қалыптасуының жасалуына әсер етеді, адамның өзіндік дамуының негізгі механизмі болады.
Шет елде рефлексия ұғымын, алғаш рет жеткіншектердің өзіндік санасын зерттеген А.Буземан кіргізді.. Ол рефлексия мен өзіндік сананы бөлек алып, рефлексия психологиясы деп зерттелінеді деген ойды айтты. Оның жұмыстарының маңыздылығы сол, эксперимент барысында рефлексия және соған негізделген өзіндік сана сезімдер жеткіншектердің дамуында бар деп көрсетті. Оның пікірінше, рефлексия сыртқы ортадан өзіне әсерленуді бастан кешіру.
Шет ел психологиясында метакогнитивизмде рефлексия мәселесіне катысты өзгерістер пайда болды (Дж. Флейвелл, 1971; А.Браун, 1980; Д.Дорнер, 1984; В.Маттеус, 1988; Ж.Пиаже, 1978). Информацияларды қайта өңдеуді басқаратын психикалық процестер танымдық белсенділікті рефлексивті реттеу иерархиясымен ұқсастырылды .[26].Ж.Пиаже өзінің соңғы жұмыстарында рефлексия мәселесін арнайы зерттеді. Ж.Пиаженің жұмыстарында да баланың рефлексивті ойлануының дамуы зерттелінді.
Қазіргі шет елдік зерттеулерде рефлексия ұғымы сирек қолданылады. Әрине бұл рефлексия жайлы жұмыстар жоқ дегенді білдірмейді.
Шет ел психологиясындағы рефлексия мәселесінің зерттелулерімен таныса келіп келесі жағдайларды байқаймыз:
Шет ел психологиясының өкілдері көп жағдайда рефлексияны зерттеу объектісі ретінде қарастырмайды; өзін-өзі тану және өзін-өзі бақылауды меңгеруде рефлексияның көрінуі негізінде мен шеңберінде ғана карастырады.
Рефлексия тұлға аралық танымның маңызды механизмі болып және тұлға аралық өзара қарым-қатынас жағдайларында мінез-құлықты реттеуші ретінде қарастырылады.
Кеңестік психологияда рефлексия мәселесінің дамуы бес сатыдан тұрады (И.Н.Семенов). И.Н.Семеновтың пікірінше, рефлексияның
дәстүрлі мәселесі, этнографиямен, психосемантикамен, психоленгвистикамен, философиямен, социологиямен, аксеологиямен тығыз байланысты.
Рефлексияны түсінуге өте көп, мәнді үлес қосқан С.Л.Рубинштейн болды. Оның пікірінше, рефлексия адам санасының дамуының белгілі бір деңгейі, адам ойша өз өмірінің шегінен шығады және одан тыс позицияға барады. С.Л.Рубинштейн Адам және әлем (1973) деген жұмысында тұлғаның дүниеге көзқарастық сезімдері деген рефлексияның аксеологиялық аспектісін кіргізді. Сондай-ақ рефлексия теориялық ойлау мен өзіндік сана мәселесіне байланысты эксперименттік зерттеулер аясында көп қаралды.
Рефлексия ұғымы қазір психологиялық құбылыстарды зерттеудегі әртүрлі феномендер мен фактілердің психологиялық мазмұнын ашуға негіз болды: ойлауда, есте, санада, тұлғада, қарым-қатынаста.
В.И.Слободчиков Рефлексия жеке сананың пайда болу принципі ретінде атты статиясында, өмірге еніп кету рефлексия түсінігімен тығыз байланысты деген. Автор рефлексия шкаласына түсініктеме береді де, бірнеше деңгейге бөледі. шкала екі шекке ие. Біріншісі, рефлексияның астыңғы шегі кейбір іс-әрекет процесімен сананы иемдену формасы. Екіншісі немесе рефлексияның астыңғы шегі қандай болмасын сіңіру жолынан босау болып табылады. Рефлексия шкаласының нөлдік нүктесі сананың тазалығына сәйкестеледі. Тазалық сөзінің астында адамның болмыс пен рефлексияланбағаны түсіндіріледі. Келесі үш деңгей гегелдік терминологияда: рефлексияны сіңіруші, салыстырушы және анықтаушы ретінде көрсетілген. В.И.Слободчиков рефлексияны түсіндіре келе рефлексияны өзіндік түсіну сананың босауы деген көзқарасқа келеді.[27]..
Рефлексия мәселесін теориялық жағдайын ескере келіп келесі мәселелерді карастыруымыз қажет:
1. алдында көрсетіліп кеткен теориялық зерттеулердегі рефлексия
касиеттерінің барлығын көрсетіп жүйелеу;
2. эмпирикалық тексеруге жіберілуге жағдай жасайтын жолды ойлап табу;
3. рефлексия қасиеттерінің жүйеленбеген және алынған амалдарға сәйкес келмейтін бірқатар жас өспірімдерді құрап көрсету.
Рефлексияны іс-әрекет контекстінде қарастырғанда негізінде екі аспектілі маңызы көрсетіледі:
1. рефлексияның процесс және іс-әрекетте ерекше жүйе болып көрінуі;
2. рефлексияны іс-әрекет принципінің өңделген кестесі ретінде анықтау; Рефлексивті шығу мен рефлексивті сіңу ретінде қарастырылған рефлексия,
жағымсыз жағдайға әкеледі, жағымды болу үшін ол өзіне тағы қосымша мәселелерді қосу қажет болады.
И.Е.Берляндтың пікірінше рефлексия қарым-қатынаста қажет болып есептелінбейді, оның өзі қарым-қатынас болып саналады, өзіңе басқа біреуге қатынасы ретінде қарау және басқа біреудің өзіне деген қатынасы болады. ИЕ.Берлянд өзіне деген рефлексивті қатынастың әсерінің қалыптасуының маңызын ескеріп, өз әрекетін сезінуінің қалыптасуына қарағанда, тәрбиелеу киынға түседі деген көзқарасты айтты. Мұндай қасиетті үйрену мүмкін емес, ол өмір тәжірибесінде өзіне деген қатынасында қалыптасу керек.
Кеңестік әлеуметтік психологияда рефлексияны зерттеу ерекшеліктері іс-әрекет контексті болып саналады.
Қазіргі шығыс европалық зерттеулерде рефлексия негізгі механизм ретінде карастырылады, механизм ретінде тұлға аралық таным қарым-қатынас жағдайында жүреді, ал рефлексия функциясы - реттеуші бірлескен іс-әрекет координация жағдайын меңгеруге болады.
Е.В.Лушпаева қарым-қатынастағы рефлексия түсінігін енгізді және оның келесі жүйе элементтері қарастырылды.
1. Әлеуметтік-перцептивті рефлексия (мен - рефлексиясы) - өзі жайлы
басқа адамдардың ойлау көрінісі Н.И.Гуткинаның рефлексивті күту
терминологиясында түсіндіріледі.
2. Коммуникативті рефлексия (басқаның рефлексиясы) - бірлескен әрекетте ішкі мазмұнды құрастыру.
3. Әлеуметтік - психологиялық рефлексия (жағдайлық рефлексия) -объективті және субъективті мазмұндағы оның бірлік жағдайын когнетивті меңгереді.
Көптеген зерттеушілер рефлексияны басқа бір адам санасына көшу бағытының болатындығын анықтайды, басқа адамдар өзі жайлы не ойлайтыны екені жайлы өзінің ойы. Рефлексия ұғымы қазір психологиялық кұбылыстарды зерттеудегі әртүрлі феномендер мен фактілердің психологиялық мазмұнын ашуға негіз болды: ойлауда, есте, санада, тұлғада, қарым-қатынаста.
Болашақ мамандардың оқу әрекетіне деген рефлексивті қатынасты қалыптастару өз білімін дұрыс бақылай және бағалай білуге негіздейді. Бұл адамның қызығушылығы мен мүддесін жүзеге асыру қабілетін дамытатын қоғамға белгілі әлеуметтік рөлді орындауға және жеке бастың дамуына жол ашатын маңызды қабілеттердің бірі болып табылады. Яғни жан-жақты, шығармашылық беленділігі жоғары адам болып шығуға әлеуметтік қажеттілік қанағаттандырады.
Өзіндік бақылау мен бағалау оқытушыға өз ойының бағытын өзгертуге, қажетсіз қимылдан сақтанып отыруға мүмкіндік береді. Зерттеліп отырған мәселемізбен тығыз байланысты болып отырған өзіндік бақылау мен бағалау ұғымдарының негізгі қызметтеріне тоқталайық.
Ю.К.Бабанскийдің пікірінше, өзіндік бақылаудың негізгі қызметі ретінде білім беру, дамыту, тәрбиелік, үйретуші, ал В.А.Петровский тексеруге арналған бақылау және тәрбиелеу функциясын және оқыту үрдісі үшін оқыту функцияларын атап көрсетті.
В.А.Крутецкийдің айтуынша, Өзіндік бақылау-адамның өзінің іс-әрекетін және тәртібін алдын ала қойылған мақсаттары мен талаптарын саналы бағалау және реттеп отыру. .[28].
А.С.Лында өзіндік бақылаудан өзіндік сананың компоненті деп түсіндіреді.
Педагагикалық-психологиялық әдебиеттердегі рефлексия-латынша бейнелеу деген сөзді білдіреді. Адам санасының өзін-өзі білуге, ішкі жан дүниесін, психикалық жай-күйін тануға бағытталуы. Субъектінің психикалық акты мен күйлерді өзінше талдау және тану процесі. Субъекті кім деген нақты сипат субьектінің өзін-өзі байқауы субьектінің біреулерге көрінуі.
Рефлексия әлеуметтік психологияда әрекеттегі субьектіні басқа индивидтер мен қауымдастық қалай қабылдайтынын, бағалайтынын ұғынудың түрі іспеттес. Рефлексия адамның өзі туралы білім және түсінік қана емес, өзгелердің өзіне деген көзқарастарының қандай екенінде анықтау.
Бірлескен қызметтің мазмұны туралы түсініктер үйлесіп жатса, онда рефлексияның ерекше түрі заттың рефлексиялық қатынастар қалыптасады.
Рефлексиология - психология дағы жаратылыстану ғылыми бағыт, қандайда болсын ойлау процесінің обыективтілік көрінісі болады деп есептеледі.
ХVII ғ. ғылыми революциясы тірі дененің жаңа түсініктемелерін белгілеген еді. Жанды механикалық заңдар бойынша жұмыс істейтін машинаға теңеген ой-пікірлерді шарттың қажетке шығарады.
Декарттың көзқарасын талдау жасаудан бастаймыз. Қазіргі күнге дейін белгілі болғандай, рефлектордың табиғи әрекетін ашқан жаңалығы механикалық ұғым ретінде жүректің жұмыс жасауы Декарт тәжірибесінде жүртізілген. Бұл тәжірибе Тарвейдың қанайналым әрекеті ретінде автоматты түрде өздігінен жұмыс жасады.
Ғылыми пікірлердің мәні, сонымен қатар Декарттың психофизиологиялық теориясын Тарвейдың пікірін ғана емес, атақты қатынас және жоғары дәрежеде минизм принципіне айналдырады. Тарвейдың еңбектерінде ішкі ағзаларды функционалдық жүйемен байланыстырса , Декарт тірі ағзалардың осы әлемнен яғни сыртқы ортамен өзара қарым-қатынасын, іс-әрекет процесін ашып, қиын сферадағы өмір сүру әрекетін жаңа әдістеме ретінде түсіндіре білді . Жүйке жүйесіндегі табиғат жайлы сенімді ақпараттар Декарттың қанайналым процесінің үлтісі ретінде қарастырылған. Бұл теория өзінің зерттеулеріндеті тәжірибеге байланысты ұсынды. Жануарлардағы жүрек соғысымен қанайналым жүйесін зерттеу арқылы Декарт та басқалар сияқты осындай шешім қабылдады.
Рене Декарт (1596 ж-1650ж) өмірінің негізгі шығармашылық кезеңін Голландияда өткізді. Рационализмнің көрнекті өкілі. Ол ақыл-ойлық танымды-сөзімдік танымнан жоғары қойғанымен тынбай, оны өз алдына дербес, сөзімдік танымның әлі келмейтін, бейнелей алмайтын тылсым құпияларды зерттей алатын танымның сатысы ретінде қарастырады. Ол тән мен жан адам ағзасының тұқымы болып табылады. Яғни ол адамның құрылымы автомат жүйе деп қарастыран, адамның өмірінің барлығы шартсыз рефлекстерге сүйенген. Бұл жерде Адамның барлық өмірі мен тәртібі жанға емес тек арнайы материалды конструкцияға тәуелді. Р.Декарт адамның тәні ол қөзашықтық субстанция болып табылады, жан да субстанция болып келеді, бірақ қашықсыз ойлардан пайда болады, бірақ жан тәнге міндетті түрде тәуелді. Ойға тек интеллектуалды процестер емес сонымен қатар түйсіктер, сөзімдер, елестер яғни сөзімдердің барлығын жатқызады.
Декарттың екінші жетістігі-ол рефлексия ұғымын физиологияда және психологияда алғаш іргетасын қалады. Декарттың схемасында рефлекс сыртқы импулыстардың әсерінен бұл рухтар әрекетке түседі, оны миға жеткізіп, олардан автоматты түрде бұлшықеттерде байқалады. Қарапайым мысалы: қолыңыз ыстық затқа тисе, тез қайтып алуға тырысасыз. Дүниедегі жарық сәуленің бейнесі арқылы реакцияға түседі.
Декарт қиын жауабы шарттың қажеті әрекеттерді физиологиялық механика арқылы түсіндірмекші болды. Мысалы: Аң аулаудағы иттің іс-әрекеті. Үйректі көрсе иттің ұмтылуы, ал мылтықтың оғы атылғанда оның дауысынан қорқып қашуы, бірақ қолда өсірген иттер аң аулауға үйретілтен. Олар үйректерді көргенде тоқтап, мылтық оғының даусы естілтенде үйрекке қарай жүгіреді.
Бұл заңдылықтың және механикалық есептерді білу адамдардың өз-өздеріне билік жүргізуіне жол ашады. Әлдеқандай әрекеттер арқылы жануарлар миының әрекетін өзгертуге, ақылдан айырғандарды адамдар қатарына қосуға, әлсіз жандар өздерінің нәпсілерін басу үшін қолдана алуға үйретеді. Жанды қинау арқылы емес, денедегі заңдылықтар мен механикаларды адамдар өз табиғатын білуге, қоршаған ортаның басшысы болуына өзгерістер арқылы пайдалана алады.
Р.Декарттың психологиялық шығармаларындағы үлкен де қажетті тақырып жан құмарлығы. Бұл құмарлық және жан ұғымдары Р.Декарт көзқарасындағы үлкен мағынаға ие. Құмарлықтың жобасында күшті емес және сөзім мәселесі, ал жан халінің азаптануы, барлығы мидың жүйке түтікшелеріне жануарлар рухы арқылы жаңғыртқанда оны сезіну, байқау кіреді. Автоматты түрде психикалық жағдай жан арқылы емес, дене арқылы шығады. Р.Декарт Адам машина жобасына қатысты қызметін ортаға салды. қабылдау, есте сақтау, ұзақ мерзімді ес, ішкі ұмтылыстар, бұл қызметтердің осы машинада ағзадағы мүшелердің орналасу күшіне байланысты олар үлкенді кішілі сағат сияқты әрекет жасап және басқа автомат сияқты әсерін титізетіні жайлы сіздердің білгендеріңізді қалаймын. Дене тек іс-әрекет жасауы, ал жан тек ойлауы керек-деп түсіндірді.
Философиялық энциклопедиялық сөздікте рефлексия - адамдық ойлаудың принципі ретінде анықталған. Мән, мағынасын ұғыну және алдыңғы себептерді өз формасында түсіндіруге тырысты.
Өз білімін зерттеу мақсатында есептеп, ттаным әдісі және оның мазмұнын талдау өте қиын болды. Өзін-өзі тану әрекетін, адамзат әлемінің рухани құндылығымен іштеті құрылым және жаңалық ашу.
Рефлексия таным формасы ретінде тек қана қиындық емес, сондай-ақ әвристикалық принцип те бола алады. Бұл жаңа білімдердің қайнар көзі ретінде ғылымға ене бастады.. Қабылдамағанды қабылдап, танып білметенді тану рефлексияны пәнде өзін тануға үтіттейді.
Бұл көзқарасты қолдаушы ежелті трек ойшылы. Платон рефлексияға мынадай анықтама береді: Өз іс-әрекетін бақылау адам жанының айнасы.
Рефлексия арқылы студенттердің оқу-танымдық белсенділігін қалыптастырудағы өзін-өзі тексеру еш уақытта кеш болмайды және әрқашан пайдалы. Өзін өзі тексерген адам өзінен кейде қаншама кемшіліктер табады, ал мұның өзі-оған орнымен дұрыс келген жағдайда-оған күш-қуат береді. Өзін өзі жетілдіру үшін адамға ұсыныстың қай бөлімін, кандай ережені, дағдының қаншасын білу маңызды екендігі туралы білгеніміз орынды болып табылады. Бұл үшін адам өзін жақсы білуі қажет, ол үшін адам өзін өзі мұқият тексеруі, толық зерттеуі тиіс. Жекелеп айтқанда, осыдан барып өзін өзі тәрбнелеу, өзін өзі дамыту, өзін-өзі жетілдіру басталады. Өзін өзі тексеру жүртізуге итермелейтін бірқатар проблемаларды білмейінше, бәлкім, құр алақан өзін-өзі тексеруді бастауға болмайды.
Өзін-өзі тексеру өзіне көңіл бөліп, өзін қанағаттандыру үшін қажет емес, оның мәні мен маңызы туған Отаның үшін, өз халқын үшін, қүрып жатқан болашағымыз үшін керек екені сезіліп, өзіңнің сүйікті ісіңе толық берілу үшін қажет. Ғалымдар қателікті түзету және тәжірибені есепке алу мақсатында өзін өзі мұқият тексеру-мүлде қарапайым іс емес деп санайды. Бұл жерде өзіңмен өзіқ барынша адал болып, сені белгілі бір шешім қабылдауға мәжбүр еткен жаныңның әрбір тебіренісін өзің бақылауың, әртүрлі дәлел мен себепті талдауың қажет. Бұл ерекше киын және ерекше маңызды жұмыс. Ол ықыласты, жігерді және үздіксіз жаттығуды қажет етеді. Бірақ ол көрнекті нәтижеге жеткізеді. Адамның жеке басының сапасын мейірімділік, ізтілік, принциптілік, дөрекілік, күдікшілдік қасиеті бір адамға-оның өзіне ғана маңызды емес, басқалар ушін де маңызды.
Адамдардың өзара арласуы әрқашан кері байланыс жасауға басқалардан келіп толып жатқан импульстердің нәзік жерлерін есепке алуға ой салады. Бұл басқалар-әлеуметтік психологияда референтті топ деп аталатын белгілі бір топ. Біздің әр қайсымызда біз есептесетін осындай топ бар. Ол осы топ-біраз, ал кейде едәуір дәрежеде біздің өмірлік жатдайларға қарым-қатынасымызды, барынша жалпылау түрде айтқанда, біздің идеяларымызды қалыптастырады.
А.В.Петровскийдің басшылығымен жүргізілген кеңес психологтарының жүмысы арқылы адам қарым-катынас жасау процесінде белгілі бір үлгімен өзін үнемі тексеретіні және тексерудің нәтижелеріне байланысты өзіне өзі риза болатыны немесе риза болмайтыны анықталды.
Психологтар адамның белгілі бір ішкі монометрі болады, соның
көмегімен әркім өзіне айтарлықтай дәл баға бере алады, деп дәлелдейді.
Өзіне өзі өте жоғары баға беру, өзін асыра бағалауға апарып соғады,
демек, мұндай адамға референтті топ сенбестікпен карайды - ол өзі
туралы өте жоғары пікірде! Өзіне өзі өте төмен баға беру санасы төмендіктін дамуы туралы, өзіне өзі сенбейтіндігі туралы хабар береді.
Психологтардың корытындысы: үш көрсеткіш: өзіне баға беру, күтілетін баға, топтағы жеке адамның бағасы-адамның жеке басының кіреді, адам оны керек ете ме, немесе керек көңіл қүйі, хал-жағдайының өз мінез-құлқының жетістігі немесе жетімсіздігі, өзіне және өзін қоршағандарға қатысы көнінде осы бір индикаторлармен объективті турде есептесуіне мәжбүр болады. Өзіңмен өзің жұмыс істеуде, өзіңдегі жетілдірудегі қиын істе біздің ӨЗ сеніміміз, көзкарасымыз, пікіріміз бір жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz