Қазақ әдебиетінде Абылай хан тұлғасының жасалу ерекшеліктері
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Қазақ халық ауыз әдебиеті мен ақын – жыраулар шығармаларындағы Абылай
хан бейнесінің сомдалуы
1.1 Аңыз-әңгімелердегі Абылай хан бейнесі және фольклорлық
элементтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай хан образы
... ... ... ... ... ... ... ..17
II. Тарихи жырлар мен поэмалардағы Абылай хан бейнесі
2.1 Тарихи жырлардағы Абылай хан
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 XX ғ. басындағы қазақ поэзиясында Абылай хан
образы ... ... ... ... ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Aбылaй зaмaны, oның сaяси,
қaйpaткeрлiк қызмeтi көп yaқыт тapихи caxнaғa шықпaй жaтсa, қaзaқ әдeбиeтi
тapихындa Aбылaй тypaлы бipжaқты, қapaлaйтын дүниeлeр бepiлдi.
Eлiмiз тәyeлсiздiк aлғaннaн кeйiн Абылайға қатысты тарихымыздағы
ақтаңдақтар айқындала бaстaды. Oның қoлбacшылық, қaйpаткeрлік pөлiнe, caяси
қызмeтiнe тұжыpымды бaғaлap бepiлe бacтaды. Aбылaйнaмaлық тyындылap шoғыpы
бacпaсөздe жapиялaнып, кiтaптap жapық көpдi.
Кeңecтiк кeзeңдe М.Әyeзoвтiң өзi бac бoлып Aбылaй жaйындaғы өлeң-
жыpлap мeн тapихи жыpлapды зepттeугe нeгiз қaлaнғaнымeн, сoл кeздeгi
идeoлoгиялaндыpылғaн caяcaт oны қaтaң cынғa aлып, ғылыми құндылығынa ықпaл
eттi. Одан кейін Н.С. Смирнованың монографиясында Абылай жайлы аңыз-
әңгімелердің тек ханды қаралайтындары ғана екшеліп берілді. Алайда ақын-
жыраулар поэзиясын зерттеу негізінде Қ. Мұхаметханов, Ә. Марғұлан, Б.
Кенжебаев, Ә. Дербісәлин, Х. Сүйіншәлиев, Ә. Қоңыратбаев, М. Мағауин Абылай
бейнесі жайлы пікірлерін білдіріп кетті. Абылай есімін халыққа танытуда І.
Есенберлиннің Жанталас тарихи романы елеулі рөл атқарды. С. Қасқабасов
зерттеу еңбектерінде Ш. Уәлиханов жинаған Абылай туралы аңыз-әңгімелерді
саралап өтіп, аңызды тарихи шындықпен саралады. Соңғы жылдары Абылай хан
әдеби зерттеудің негізгі нысанасына айналды. Ж. Тілепов XVIII-ғасырдағы
ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай өмірінің тарихи эволюциясын жасауға
ұмтылса, Р. Бердібай, Ш. А. Уәлихан ауыз әдебиеті, өлең-жырлардағы Абылай
бейнесінің сомдалуына сипаттама беріп, жаңа тарихи дерек көздерімен Абылай
өмірінің шындығын ашты. А. Тарақты Абылай күйлерін жинап, күй аңызын
зерттеді. Б. Рахимов XVIII-ғасырдағы тарихи жырлар жайындағы еңбегінде
Абылай өз заманындағы батырлармен бірге жалпылама қарастырылды. Ж.Артықбаев
Бұқар жырау толғауларындағы Абылай өміріне тарихи зерттеу жасады. Дегенмен,
қазақ поэзиясындағы Абылай ханның айбынды тұлғасын ашуда бұл деректер әлі
де жеткіліксіз.
Диплом жұмысының мақсаты: Ақын-жыраулары мен тарихи жыр дастандарда,
кейінгі дәуірдегі қазақ әдебиетінде Абылай хан тұлғасының жасалу
ерекшеліктері, Абылай өмірінің айтулы кезеңдері, ел билігіндегі,
қолбасшылық, дипломатиялық қызметтегі даңқты істерінің көрініс табуы, оның
тарихи шындықтармен сәйестігін ажыратып, айқындау. Бұқар, Үмбетей,
Тәтіқара, Көтеш, Шал сияқты ақын-жыраулардың өлең-толғаулары, жырларындағы
Абылай тұлғасының сипатталуының мән-маңызы, Абылай өмірінің шындығымен
астасуы, көркемдік ерекшеліктері жан-жақты талдау.
Диплом жұмысының міндеттері:
-18-19-ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай тұлғасының
жасалуындағы ерекшеліктерінің мәнін ашу;
-Өлең-толғаулардағы Абылай өмірінің елеулі кезеңдерінің тарихи дерек
көздерімен сәйкестігін анықтап беру; Әдеби шындық пен тарихи шындықтың ара
жігін анықтау;
-Қазақ поэзиясындағы Абылай өмірінің тарихи эволюциясын жасау;
-Тарихи жыр-дастандардың көпнұсқалылығын жүйелеп, саралап, оның шығу
негізін анықтау, мәтіндік өзгерістерді сараптау;
-Абылай жайындағы шығармалардың жанрлық түрлерін анықтап, қазақ
поэзиясындағы Абылай бейнесін сомдаудағы эпикалық дәстүр жалғастығын
анықтау;
-Қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын бейнелеуде Абылайға қатысты
оқиғалардағы фолькларлық үлгілердің ұштасуының себептерін ашып көрсетіп,
өзіндік тұжырым жасау;
-Жалпы қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын жырлаудағы ерекшеліктер,
Абылайдың көркемдік тұлғасының биік поэтикалық қуатпен сомдалуы, хан
өмірінің айтулы кезеңдеріндегі тарихи шындықтардың көрініс табуы;
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері: Диплом жұмысын жазу
барысында аңыз әңгімелердегі, ақын-жыраулар толғауларындағы, романдардағы
Абылай хан бейнесі басшылыққа алынды. Сонымен бірге талдау, жинақтау және
салыстыру әдістері қолданды. Жұмыстың негізгі теориялық тұжырымдары мен
түйіндерін қорытуда Ш.Уәлиханов, М.Ж.Көпеев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Қасқабасов,
Р.Бердібай, Ж.Тілепов, Е.Сыдықов, А.Әбсадықов сынды ғалым-жазушылардың
еңбектері басшылыққа алынды. Қазақ әдебиетіндегі Абылай хан бейнесін
танытуда аңыз әңгімелер, өлең-жырлар талданды.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдері: еңбектерді саралап талдау,
өзара салыстыру, пікірлерді жинастыру, жүйелеу, таныту, зерделеу, зерттеу.
Ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы. Зерттеу нәтижесін жоғарғы оқу
орындарының филология факультеттерінде, қазақ әдебиеті тарихына арналған
арнайы курстарды оқытып, арнайы семинарлар жүргізуге пайдалануға болады.
Сонымен бірге, бұл жұмыс қазақ тарихы, қазақ әдебиетінің тарихы,
философиясы, тағы басқа ғылым салалары мамандары үшін де маңызды, ғылыми
негізді материалдар көзі ретінде қызмет ете алады.
Диплом жұмысының дерек көздері: оқу құралдары, Ш.Уәлихановтың,
М.Ж.Көпеевтің, Ш.Құдайбердіұлының, С.Қасқабасовтың, Е.Сыдықовтың,
А.Әбсадықовтың еңбектері.
Зерттеудің нысаны: Абылай хан туралы жазылған аңыз, роман, жыр-
дастандарды саралап талдау, өзара салыстыру, Абылай хан жайлы жазылған
мақалаларды жинастыру, зерттеу, зерделеу.
Жұмыс нәтижелілігі: Диплoм жұмыcында aқын-жыраулардың өлең-толғаулары
мен тарихи жыр-дастандар, кейінгі дәуірдегі поэзиялық шығармалардағы Абылай
бейнесі мен Абылай өмірінің елеулі кезеңдері тарихи дерек көздерімен
салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы еңбекте көтерілген мәселелердің
маңыздылығын ауқымдылығын дәлелдейді. Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара, Көтеш,
Ақтамберді өлең-толғауларындағы Абылай бейнесінің сомдалуы сол кезеңдегі
тарихи оқиғаларда Абылайдың қайраткерлік, қолбасшылық, саясаткерлік
қызметінің көрініс табуы нақты дәлелденеді. Сол арқылы Абылай өмірінің
тұтастай эволюциясы жасалды. Абылай төңірегіне топтастырылған ең ықпалды би-
батырлардың аттары аталып қоймай, сол тарихи кезеңдердегі Абылай қатысқан
шешуші жорықтарда, маңызды мәселелерде, бітімгерлік миссияларында қандай
жағдайда іскерлік, батылдық танытқаны айтылады.
Диплом жұмысында Абылай тұлғасы жасалған, Абылай өмірі қамтылған өлең-
толғау, тарихи жыр, дастандарды қамтумен бірге, әрқайсысы жеткілікті
талданып, Абылай тұлғасын екшелейтін оқиғалардың тарихи шындықпен
сәйкестігі сипатталған.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, негізгі екі
тараудан және қорытындыдан тұрады, соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілді.
І. Қазақ халық ауыз әдебиеті мен ақын – жыраулар шығармаларындағы
Абылай хан бейнесінің сомдалуы
1.1. Аңыз - әңгімелердегі Абылай хан бейнесі және фольклорлық элементтер
Aңыздaр – қaй хaлықтың дa бoлмaсын eлeyлі oқиғaлap мeн aйтyлы тұлғaлаp
жaйындa, бeлгілi бiр мeкeн-жaйдың aтaуы жaйындa aйтaтын ayызекi тaрихы.
Oндa хaлықтың түpлi тaрихи дaмy кeзeңдepi мeн әp тұcтa oрын aлғaн
oқиғалaрдaн aлғaн түйiнi, шығapғaн қoрытындыcы, көpнектi тұлғaлаpдың ic-
әрeкeтіне бeрiлгeн бaғaлaры caқтaлып жeткeн. Oл фoльклopдың жeкe жaнpы
peтiндe қoғaм дaмyының бeлгiлi бiр тaрихи шындығы мeн өмiрдe oрын aлғaн
тaрихи фaктiлердiң нeгiзiндe қaлыптaсaды.
Фoльклoрдың өзгe жaнрынa, әсiресe, eртeгілiк пpoзa, қaһaрмaндық
эпocтaрғa қaрaғaндa aңыздapдa aқылғa cыймaйтын әсiрeлeу мeн aлыc қияғa
тaртaтын қиялдap бoлмaйды. Дeй тұрcақ тa, oл жaнpдa әсiрeлeу мeн қиялдың
opны мүлдeм мapдымcыз дeп aйтyғa бoлмaйды. Aлғaшқыдa қoғaмның cұрaнысы мeн
қызығyшылығынa тoлық жaуaп бeргeн шындық кeйiнгi ұpпaқтың дүниeгe
көзқaрaсы, тaптық мүддeсiнe oрaй oқиғaның мaзмұны, oлaрдың ic-әpeкеттерi
бaсқaшa бағалaнып, өзгешe сипaтталуы мүмкiн [1;124б.]. Хaлықтың aуызшa
aйтылғaн тaрихынa бaғалaнaтын aңыздaрды тaзa тaрих дeп қaрaуғa жәнe
бaяндaлaтын oқиғaлар сoл aлғaшқы тaрaғaн тұcынaн eш өзгeріcкe ұшыpaмaй,
шындық қaз-қaлпындa қaлғaн дeп үзiлдi-кecілдi тaнyғa бoлмaйды, екiншi
сөзбeн aйтқaндa, aңыздық дeрeктeрдің бapлығын aқиқaт дeп қaбылдaуғa
бoлмaйды.
Aбылaй тyралы aңыздap iшіндe мынaдaй aйыpықшa бeлгiлeрмeн
eрeкшeлeнeтiн aңыздaр тoбы бaр:
1) бaяндaлaтын oқиғaлаpдың cюжeттiк жeлicі бip-бipiмeн бaйлaнысқa
түcкeн;
2) бaс кейiпкep бoйындaғы, eрeкшe қaсиeттiлiк бacым cипaттaлғaн жәнe
oның қaсиeттeрi түpлi жaғдaйдa біpеyдiң қaтыcyымeн cынaлaтыны;
3) aңыз cюжeтiнде бaс кeйiпкepдiң жeкe бaс бeлсeндiлігiн epекшe
дaрaлaп cypеттeйтiн aңыздap.
Aтaлғaн epeкшeліктeрiмeн capaлaнатын aңыздapды ғұмыpнaмaлық aңыздap
тiзбегi дeп бeлгiлeймiз. Бұл тoптaғы aңыздap Aбылaйдың жeкe бaсындaғы қaдip-
қacиетiнe, жaсaғaн epлiк-icтеpiнe қaйpaт пeн қaжыpлығынa, тaпқыpлық пeн
aмaл-aйлa әpекeтiнe, мұң-қaйғыcынa бaсты нaзaр aудaрaды. Aбылaй жaс
шaғындa жeтiмдiк күйiн кeшкeн дeгeн мaзмұндaғы aңыздaр көп нұcқaлы бoлып
кeлeдi. Oл aңыздaрдың бaрлығы дерлік болашақ билеуші жас күнінде әкеден
жетім қалып, кісі қолында (Дәулеткелді,Төле би) жалшылық қызмет атқарды.
Оның үстінде аңыздар жас Абылайды сырттан (Түркістан,Үргеніш, Бұқара)
келтіріп,қазақ арасынан пана тапты деп көрсетеді. Бұл деректер Бұқар
Үмбетей,Тәттіқара жыраулардың ханға айтқан толғаулары арқылы іргесі
бекіп,шынайы шындыққа айналған.
Сырттан келген жас жетімнің күйі –тек Абылай басында ғана емес,қазақ
фольклорындағы Шыңғыс, Алаша хан бейнелеріне де ортақ күй. Мысалы,
аллатағаланың әмірімен жүкті болған Алтынбел ханның қызы елден қуылып,ол
Шыңғысты бөтен елде дүниеге келтіреді, сол Шыңғыс патша болды. [2;91-93].
Бұқарада хандық құрған қызыл Арыстан ханның ордасында анадан ала болып
туғандықтан шеттетіліп, Сырдария суынан өтіп, Алатау, Қаратау өлкесінде жан
сақтаған Алашаны Майқы би өз қолына алып,алдына үш жүз жұрт салып хан
етеді.[2,60-63].
Сырттан келу сарыны жекелеген кісі атауының түп-төркініне де енген.
Қазақ хандарының түп атасы болып саналатын Алаша хан атауының бір мағынасы
сырттан келген бөтен кісі дегенді білдіреді. Бұл туралы ХІХ ғасырда
Шоқан былай деп жазған: Қазақ деген одақты құрайтын үш жүз өзінің шығу
тегін Алаша деген кісіге тірейді. Алаша сөзі жатжұрттық немесе, дәлірек
айтқанда, сырттан келген бөтен кісі дегенді білдіреді[3;24].
Жас Абылайдың сырттан келу сарынын жеткізетін аңыздық нұсқалардың
жазбаға түскен уақыты бойынша ең көнесі – Шоқан Уалиханов жазбалары.Оның
еңбектерінде Абылай атты мақала және жыр сондай-ақ ХҮІІ ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыздар жинағында атақты ханның балалық шағы туралы аңыз
нұсқасы тіркелген. Аңыздық жинақ пен мақалада Шоқан Абылайдың өмірбаяны
мен қызметіне мол орын береді. Ғалым қаламына ілігіп, алғаш жазбаға түскен
аңыздың мазмұны мынадай: Аңыз бойынша, Түркістаннан қырға ең жақын туысы
Әбілмәмбет ханға жол тартқан Абылай Ораз құлмен бір атқа мінгесіп келеді.
Қалыптасқан жағдай оны біраз уақыт Қарауыл руының Жақсылық атасындағы
Дәулетбай деген бай кісінің жылқысын бағып күн көруіне мәжбүр етеді.
Дәулетбайдың әйелі сырттан келген жас баланың әкеп бермесе өзі ешқашан ас
сұрап ішпейтінін, ішкеннің өзінде де тартынып отыратынын ешқашан жуылмаған
ыдыстан ас алмайтынын байқайды. Бұл қазаққа тән емес мінез-құлық еді:
баланың бекзаттылығы Дәулетбайдың да назарын аударып, Ораздан баланың жөн-
жосығын, тегін сұрайды. Бар шындықты білген Дәулетбай Абылайға табыннан ең
жақсы ат мінгізіп,Әбілмәмбет ханға апарады. Абылайға тарту етілген ат
атақты Шалқұйрық еді.Шалқұйрық жас сұлтанның жорықтарында алғашқы сенімді
серігі бола біледі.Соның арқасында Абылай өзіне батыр атағын алады, қазақ
құрметіне ие болады [3;217].
Шоқан келесі бір еңбегінде – Абылай атты мақаласында осы аңыздың
кеңейтілген екінші бір нұсқасын келтіреді:
...Атасы (оның да аты - Абылай)Түркістанның билеушісі болып тұрған.
Батырлығымен,батылдығымен аты шығып,сол үшін қанішер деген қаһарлы да
,құрметті атаққа ие болған кісі. Бірақ баласы Уәли әкесінің даңқын асыра
алмай, Түркістанды басып алған көрші билеушілердің бірінің қолынан қаза
табады. Қалтықсыз берілген бір құлының арқасында ғана он үш жасар ұлы
Абылай аман қалады. Адал құл өз түлегін ертіп, қазақ даласына тартты.
Ақсүйек ағайын-туғандары сыртқа тепкен жас Абылай қырға келіп, Жақсылық
руының бір байына малшы болады [4;111].
Сырттан келу сарыны Мәшһүр Жүсіп жинаған Абылайға қатысты аңыздарда
түрлене түседі:
Он екі жасар бала күнінде қасында Оразаулық деген сарт бар екеуі
Түркістан шaһaрынa келіп, Әбілмәмбет патшаға қызметкерлік қылады. Ол жерде
орнығып тұра алмай , Ұлы жүз Үйсін Төле бидің түйесін бағып жүрді. Онда да
байырқалап тұра алмады: Сарыарқаға шығып, Атығай Қарауыл деген елдің ішіне
келіп, Дәулеткелді байдың жылқысын бақты [5;12]. Абылайдың Төле бидің
қолында түйеші болғаны туралы аңызды Халид Құрбанғали да өз еңбегіне
пайдаланады Бірақ ол онда алғашқыда жау (қалмақ) қолына, тағы бір
шапқыншылықта қазақ қолына түсіп, Төле биді паналайды.
Қазақтың белгілі оқымыстылары мен ғалым-жазушылары жазбаға тіркелген
осы аңыздарды жай көзбен оқып шыққанда көптеген қайшылықтарды байқаймыз.
Олар:
1.Абылайдың аталары билеген қала әр түрлі (Түркістан, Үргеніш,
Бұқара);
2.Жетім Абылайды қамқорлығына алған кісілер саны бірнешеу;
3.Шоқанға тіркелмеген Төле би, Әбілмансұр-Сабалақ есімдері кейінгі
жазбаларда ғана орын алған.
Абылайдың жетімдік күйін кешіп, Даулеткелді байдың, кей нұсқада Төле
бидің аулына келуі, қарапайым малшы болып лақап есіммен (Сабалақ) жүріп,
қалмақтардан кек алуға аттанып бара жатқан батырларға қосылуы, өзінің тегі
бөлек жан екендігін танытуы, бір жағынан, осы фольклор эстетикасының
көрінісі болса, екінші жағынан, сол дәуірдің шындығынан туындаған сарын
деуге де негіз бар. Тарихи жазба деректерде Абылайдың оңтүстік өлкені, атап
айтқанда, Ташкентті билегені туралы айтылады. Мәселен, Абылайдың хатшысы
болған М.Мамедов 1768 жылы орыс үкіметі өкілдеріне былай деп хабарлайды;
Абылай сұлтанның атасы мен әкесі Ташкент қаласының хандары болған. Қаланы
жоңғар қалмақтары жаулап алғанда, он жасар Абылай Түркістан қаласындағы
Әбілмәмбетке барады [6;41].
Абылайдың атасы мен әкесінің Ташкентті биледі дейтін М.Мәмедов
хабарламасы шындыққа жақын. Себебі тарихи шындықта ХҮІІІ ғасырдың бас
кезеніндегі Ташкент билігі қазақ хандарының қолында, дәлірек айтқанда,
айбарлы Әз-Тәукенің ықпалында билігінде болады. Әз-Тәукенің маңызды сауда
орталығы Ташкент билігін Абылай ханның аталарына беруі мүмкін еді. Бұл
жорамалды дәлелдейтін жанама дерек-сұлтан Абылайдың хан тағына жету
жолындағы іс-әрекеті.
Қалмақты жеңуде ерлік, ақыл-айла танытқан сұлтан Абылай өзінің атақты
даңқты немере ағасы Әбілмәмбет ханнан асып тұрса да оның көзі тірісінде тақ
иесімін деп ұмтылмайды.
Жас Абылайды Шәкәрімнің Үргеніштен, С.Мұқановтың Бұқарадан келді
дейтін аңыздық деректері де тарихи шындыққа сәйкес келмейді. Өйткені
Үргеніш, Бұқара сияқты мұсылман діні берік орныққан Орта Азия қалаларында
ХҮІІ ғасырдан бастап–ақ хандық биліктің күші әлсіреп,өзбек арасында
ақсүйектік ру деп есептеленетін рубасылардың билігі күшейеді. Жаңа билікті
хандық санасына орнықтыру жолында ақсүйек рубасылардың тегін Шыңғыс ханнан
тарататын идеологиялық сипаттағы шежіре Алтын бешик аңызы да дүниеге
келеді. Мұнан шығатын қорытынды:ХҮІІ ғасырдан бастап Орта Азияда Шыңғыс
тұқымынан мұрагерлікпен келе жатқан хандық билік тек қазақ даласында ғана
толық үлгісін сақтап, өзге өлкелерде әлсірей бастаған. Сол себептен де
Абылайдың аталары аталмыш қалаларды биледі деу үлкен күмән туғызады.
Абылай туралы аңыздар сюжетінде дәстүрлі тұрақты мотивтердің
орны ерекше. Фольклорлық мотивтердің бір ерекшелігі - шығарманың жанрлық
тегі мен дүниеге келген дәуіріне қарамастан еркін "кезіп" жүретіндігі.
Бұған қарап мотивтер жаңа дәуірге лайықты мазмұн игеруде "икемсіз" деуге
болмайды. Олардың табиғаты екі жақтылы: әрі дәстүрлі, әрі жаңашыл сипатты.
Мотивтер тарихи жаңа мазмұнды дәстүрлі машықтармен игеруде де айрықша
қызмет атқарады. Олар басты қаһарманның, Абылайдың бейнесін сомдауға қызмет
етеді. Тұрақты мотивтердің қолданылуы нәтижесінде қалыптасқан дәуірге
лайықты жаңа мазмұнға ие дәстүрлі фольклор қаһарманның халық танымындағы
эпикалық идеал бейнесі сомдалады.
Батырлық ертегі мен эпостардың тұрақты композициялық құрылымдарының
бірі – қаһарманның ерекше балалық шағы. Бұл кезеңде болашақ батыр жауынан
немесе өзінің ағайындарынан қысастық көреді, бірақ оған мойымай, ерекше
батырлық қасиетімен көзге түседі., өзіне лайық тұлпар мінеді. Міне, осы
эпикалық шығармаға тән көріністер мен сарындар Абылай тарихынан да орын
алған.
Қаһарманның қысастық көруі. Феодалдық қоғамда қаһарманның ерекше
жағдайда өскенін білдіретін көркемдік формуланың бірі – оның өз ағайынынан
қысастық пен қорлық көруі. Қазақ аңыздарында Абылай мен оның аталары өз
ағайындарынан қысастық көреді. Халық баянындағы ...Ақсүйек ағайын-
туғандары сыртқа тепкен жас Абылай қырға келіп, Жақсылық руының бір байына
малшы болады [4;111], Жәңгірдің орнына Әз Тәуке хан болғанда, хандыққа
өкпелеп Уәлибақи Ғайып ханға кетіп еді... Жоғарыда үш атасы да Ғайып хан
қолында тұрып, хан болмай өлген. Мұның тұсында Ғайыптың нәсілінен хандық
кетіп, жүдеу тартқан соң, Әбілмансұр жетім бала күнінде Қазақ – елім,
Сарыарқа - жерім деп іздеп, Үйсін Төле бидің қолына келеді...[7;25-27]
деген жолдар – осы сарынның көрінісі.
Қазақ эпостары мен аңыздарында атақты батырлардың қысастық көруі –
тұрақты сарын. Онда батырлар ең алдымен өз ағайынынан қорлық көріп, өзге
елге аттанып кетеді. Мысалы, Абылайдың заманында өмір сүрген Жауғаш батыр
жас кезінде әкесінің жалғыз баласы болғандықтан еркелеу өсіп, алғырлығын
аңғартып, Бабалы бидің, әсіресе кіші әйелі Бөртенің балаларынан асық
ойындарынан ат ойындарына дейін артықшылығын көрсетіп, ерегесіп, төбелесіп
қала береді.[8;5]. Бірде үлкен астың үстінде Жауғаш батыр күші басым жақ
зорлық көрсеткен бір кісіге араша түседі, қарсы топқа басу айтады. Бірақ
олар көптігін пайдаланып, батырға тізесін батырып жібереді. Батырдың
атасымен бірге туған Бабалақтың тоғыз ұлы бауырына араша түсіп,
жақтаспайды. Жауғашты жалғыз қалдырады. Батыр бұған қатты қапаланып, наразы
болып, Алатаудан Сарыарқаға – Абылайға аттанады. Сөйтіп ол Абылайдың
сүйікті батырларының біріне айналады.
Ханның кеңес құруы. Абылай туралы аңыздарда ханның кеңес құруы жорық
үстіндегі қалыптасқан жағдайларды талқыға салу түрінде болып келеді. Хан
кеңесінің тұрақты мүшелері - би, батыр, жырау-жыршылар.
Хан кеңесінде жасалатын жорықтардың тиімді, шығынсыз болатын бағыт -
бағдарлары талқыға салынады. Мұндай кеңестерде пікір таластырушылар - хан
батырлары. Төрелік айтатын - ханның өзі, ал кейде бұл міндет Бұқар жырауға
да тиеді. Хан кеңесінде Бұқардың төрелік айтуы мына бір аңызда бьылайша
сақталған:
Абылай хан соңғы соғыстарының бірінде көп қолымен Қалба тауына
келгенде, елдің етекке түскен шағы екен. Торғауыттар Тарбағатайдьщ
солтүстігі - Ласты-Шорга бойында екенінен, ал қалмақ руларының
Тарбағатайдың оңтүстігі - Үржар, Еміл бойында отырғанынан хабар алыпты. Қай
шеттен тиіп, қай жақтан шабу керек деп үлкендермен кеңес құрғанда, әскер
басылардан Қабанбай мен Бөгенбай екі түрлі пікір айтыпты. Бөгенбай:
"Тарбағатайды асып барып Үржар, Еміл бойындағы қалмақты шабамыз. Ласты-
Шорғадағы торғауыт елдің шеті, біз жақ беті болғандықтан, аты дайын, адамы
сай, сергек отырған ел. Біздің аттанатынымызды біліп, етекке ерте түсіп
отырған торғауытты шабамыз деп әскерді шығындатамыз, жағдайдан ұттырамыз,
алыстағы ел бейғам болады. Ал алыстағы ел алаңсыз отырады, қапысыз басамыз,
олжалы болып қайтамыз, - дейді. Қабанбай: "Алыс жолдан ат арып, қол
әлсірейді. Егер торғауыт аттанған ізімізді біліп қалса, ілгері елге хабар
беріп, іздері артымыздан тосады, ортада қалып шығынданамыз, - дейді.
Келтірілген мысалдардан мынадай түйін жасаймыз: Ханның кеңес құру
мотиві аңыздарда жиі кездесіп, сюжетті оқиға құруға көп септігін тигізеді.
Онда жорықтың бағыт-бағдарлары, соғыс пен бейбітшілік мәселелері қаралады.
Абылай туралы аңыздарда ірі феодалдық мемлекеттілікке тән салтанатты хан
кеңесі көрінбейді. Мұндай көрініс эпостық жырларға тән. Аңыз ел өміріндегі
ең маңызды оқиғалардан хабар, дерек беруге құрылатындықтан хан кеңесі
мотивін эпостық ірі баяндауларға түсірмеген. Бұл мотив ел ішіндеі ең
маңызды деген оқиғаны баяндайтын аңыз сюжеттеріне пайдаланылды.
Батырға лайықты тұлпарды сыйға тарту – батырлық эпостың тұрақты
желісі[9;124]. Жүйрік тұлпар – батырдың жорықтағы сенімді серігі әрі
жорықта жаудың құтын қашыратын аруақ иесі. Ертедегі адамдардың түсінігі
бойынша, жүйрік ат – о дүниеге аттанған батырдың да сенімді серігі. Ер
серігі тұлпар – елдің батырға артқан үлкен үміт-сенімінен, елді сыртқы
жаудан қорғау мақсатына тікелей байланысты [10;117 ] туған эпостық аңсар.
Түркі халықтарының эпостық жырларында болашақ батыр өзіне лайық
тұлпарды әкесінің, немесе нағашысының, болмаса қайын жұртының жылқы
табынынан таңдап алады. Бала батырға жүйрік тұлпарды таңдап беруші оның ең
жақын адамдары – сүйікті жары, нағашысы немесе әкеге жақын кісі. Батырдың
өзіне лайық тұлпарға ие болуы – оның ерлік істерінің бастауы. Қазақ
арасындағы Ер қанаты - ат, Жеті қазынаның бірі – жүйрік ат деген
қанатты сөздер жорықшы батырлардың бейнесінен түзілген ұғымдар. Абылай мен
оның замандас батырлары туралы аңыздарда басты қаһарманға тұлпар таңдаушы
немесе сыйға тартушы оның туысы, жақыны емес, жауға қарсы күресте сан мәрте
ерлік көрсеткен, жорықта шыңдалған аға батырлар. Бұл көрініс – Абылай
тұсындағы жаугершілік заман рухының аңызда сәулеленуі.
Аға батырлар кіші батырларға тұлпар таңдап береді немесе бала батыр
аға батырдың тұлпарын сыйға қалап алады. Бұл тұста балаға ақыл-кеңес беруші
– батыр әкесі. Айталық, бала Олжабайды әкесі Толы би нағашысы Қабанбайға
Нарқызыл аттың енесінен туған Тайбурылды қалап алуға жібереді. Қартайған
Қаракерей Қабанбайдан он төрт жасар Олжабай тартуға Тайбурыл мен ақ
сауытты киіп қайтады[11;171]. Тайбурыл – Қаракерей Қабанбайдың тұлпары
болса, Нарқызыл – Қанжығалы Бөгенбайдың тұлпары. Сонда екі атақты батырдың
астындағы тұлпарлары бір биеден туған болып шығады. Сол Нарқызыл тұлпарды
Бөгенбай батыр Төле бидің қолында малшы болып жүрген Сабалаққа сыйға
тартады. Қалмаққа қарсы жорыққа аттанбақ болған Қанжығалы Бөгенбай Төле
биден бата алуға келеді. Сабалақ Төле биден рұқсат алып, батырға еріп,
қалмаққа қарсы жорыққа аттанады. Сол жорықта Сабалақ қалмақтың батырын
жекпе-жекте жеңіп, ерлік көрсетеді. Сабалақтың ерлігіне разы болған
Қанжығалы Бөгенбай Абылайға өзінің Нарқызыл тұлпарын мінгізеді.
Нарқызыл тұлпарды мінген сабалақ ұрыста Абылайлап шауып, жау батыры
Шарышты жекпе-жекте жеңеді. Атақ - абыройы артып, хан атанады. Абылай хан
өзінің алғашқы және кейінгі басқа да ерлік істеріне серік болған Нарқызыл
тұлпарды жекпе-жек алдында жаман түс көрген Шақшақ Жәнібек батырдың жолына
құрбандыққа шалып та жібереді. Қайрат - қуаты бұрынғысынан да басым болып
кеткен Шақшақ Жәнібек құты қашып, аяғын әукелетіп басып, найзасын қалай
толғарын білмей, өзінен қалбалақтап сасып қалған[5;3] қалмақтың батырын
шаншып түсіреді.
Қаракерей Қабанбай Қанжығалы Бөгенбай батырлардың өздері мінген
тұлпарды жас батырға сыйға тартуында көпті көрген ерлік жолын жаңа бастаған
жас батырға сәттілік тілеуімен қатар аға батырдың ісін жас батыр
жалғастырсын деген тілек жатыр:
Қол жайып бата берді қарт Бөгенбай,
Астынан атын берді таңдап қандай.
-Жылқының Нарқызылым тұлпары еді,
Мен қартайдым, шырағым, саған орай!
Сонымен қатар аталмыш тілекте талай шайқастарда жеңіске жетіп,
жаудың құтын қашырған батырдың жорықтағы сенімді серігін- жүйрік тұлпарды
жас батырға сыйға тарту арқылы оның бойындағы батырлық қасиеттер жаңа
батырға ауысады деген түсінік те орын алған.
Батырлардың достығы. Батырлардың достасу мотиві – фольклорлық
шығармалардың тұрақты сарыны. Мотивтың түп төркіні, көне мифтердегі басқа
дүниеге өткен қаһарманның ерекше күш иелерімен достасу мотивіне
тіреледі.Аталмыш мотив қазақтың қаһармандық ертегілерінде де кездеседі. Ер
Төстік ертегісіндегі Төстіктің Таусоғар, Көлтауысар, Желаяқ, Қырағы сынды
достары – мифтік кейіпкерлер.
Абылай туралы аңыздарда ханның атақты батырлары мен билеушілері
негізгі басты жау – қалмақтардың қонтайшы-батырларымен достасады. Достық
тізгінін ұсынушы, әдетте, жау өкілі болып келеді. Жау қазақ батырының
мерейінің үстемдігін, аруағының, күшінің артықтығын мойындап, достық ұсынып
отырады.
Абылайдың жау батырымен достасуы оның тұтқынға түскен уақытында
жүзеге асады. Қалмақ тұтқынында болған Абылай қалмақ ханы Қалдан Серенмен
және оның баласы Әмірсанамен достасады. Қазақ батыры Қалдан Серенмен асыл
тегі бөлек, дәрежесі асқан тұлға болғандықтан достасса, Әмірсанамен
достасуы сол Қалданның ұсынысымен жүзеге асады. Қалдан Серенмен достасар
алдында Абылай бірнеше сыннан өтеді. Қалмақ билеушісі Абылайдың асыл егін,
қайсарлығын, өжеттігін, шешендігін сынайды. Осы сындардан абыроймен өткен
Абылайға Қалдан тектілік танытып, тұтқынды өзімен тең көреді, оған
әйелдікке қызы Топыш сұлуды береді, оны өзінің баласы Әмірсанамен
достастырады. Халық Абылайдың Жоңғар тағына таласқан, Қытаймен соғысқан
Әмірсанаға көмек көрсетуін оның достыққа, антқа адалдығы еді деп таниды.
Батырдың тұтқынға түсуі. Тұтқын жаугершілік заманның шындығы. Қазақ
қалмақ соғысында жау қолына тұтқынға түскен атақты тарихи тұлғалардың
қатары мол. Тұтқында болу – қаһарманның асыл тегін, батырлығы мен
ержүректігін, қайсарлығын, қадір-қасиетін тағы да бір сынау жолы. Абылайдың
тұтқынға түсуі ел аңыздарында фольклорлық дәстүр ізімен баяндалған. Мысалы,
Ш. Уәлиханов жазбаларына түскен аңыз бойынша, Абылай жекпе-жекте Қалдан
Сереннің Шарыш атты баласын өлтіреді. Қалдан Серен әскеріне Абылайды
қайдан болса да тауып әкеліңдер деген бұйрық береді. Қалмақ әскері
Абылайдың соңына түсіп, оны аз ғана серігімен аңда жүргенде қолға
түсіреді.[3;217]. Енді бір аңызда аңдыған қалмақ қосыны Ұлытауда аңшылықта
жүрген Абылайды қапыда ұстап алады. Кей нұсқада Абылай Қалдан Сереннің Сәру
деген інісін өлтіріп қоймайды, Қалдан Серен тарапынан қудаланған қалмақтың
Сына батырын паналатады. Қалдан Серен кісі жіберіп, бейбітшілікпен Сына
батырды қайтаруды сұрайды. Қазақ ханы оны бермейді. Қалдан Абылайды ұстап
әкеліңдер деп бүкіл қалмаққа жарлық салады. Қалмақтар Көкшетауда бүркіт
салып жүрген Абылайды ұйықтап жатқан жерінде ұстап алып, Қалдан Серенге
әкеледі.
Батырдың жау қолына қапыда не ұйқы үстінде, болмаса аң аулап
жүргенде тұтқынға түсуі – фольклорлық шығармада, әсіресе эпостық
шығармаларда жиі кездесетін сюжеттер. Аңыз эпостағы осы тұрақты мотивті өз
мақсатына өзгерте пайдаланады. Аңыз қаһарманы Абылай эпос кейіпкеріндей
қалың ұйқыға кетпейді, шын өмірдегідей ұйықтап қалып, қапыда қолға түседі.
Мұның өзі де фольклорлық дәріптеуге қызмет етіп тұр: онда қаһарман жау
қолына қапыда түспесе, болмаса алданып қалмаса, күші кемдігінен ешқашан жау
қолына түспеуі керек. Абылай қалмақ тұтқынына абайсызда түскен деп таниды
және ол тұтқыннан үлкен абыроймен босап шығады.
Тектілікті сынау. Абылай туғаннан хан, батыр дәрежесіне көтерілгенге
дейін тектілік сынына түседі.[12;125]. Оның асыл тегі Төле би қолында
болған жалшылық кезеңінде алғаш сыналады. Онда атақты би болашақ билеушінің
тегіне сын айтады, баға береді:
Ас болып кетіп еді би бір жаққа,
Балаға сарқыт алды сынамаққа.
Келсе, бала тал түсте ұйықтап жатыр,
Серейіп төрт борбайы төрт тарапқа.
Би келіп, тамашалап, бұған бақты:
Айтамын ғой, бұл бала текті,затты!
Жатқанын көрмейсің бе жазып құлаш,
Тірей туған ұлмын,- деп,- төрт тарапты! [5;87].
Тектілікті сынаудың жаугершілік замандағы көрінісі – батырлықты
сынау. Жалшылықта жүрген Сабалақты қазақ батырлары жорыққа алып шығып,
батырлығын сынайды. Бұл көріністі аға батырлардың інілерін сынауы деп те
айтуға болады.
Тектілікті сынау сюжетінің түп бастауы ғайыптан пайда болу мотивіне
тіреледі. Тегі бөлек жан дүниеге ерекше жан болып жаратылуы керек.
Сондықтан халық үшін жанын шүберекке түйген қаһарманның өзгеден бөлек
бейнесін сомдауда бұл мотивтің атқаратын қызметі зор.
Түс көру. Абылай туралы аңыздар сюжетінде қаһарманның эпикалық
бейнесін сомдауға қызмет ететін тұрақты мотивтердің қатары қалың. Солардың
бірі – қаһарманның ерекше түс көруі немесе оған аян берілуі.
Түс көру – көнеден келе жатқан тұрақты мотив. Ол атақты қаһарманды
фольклорлық шарттылықпен идеализациялау тәсілдерінің бірі. Қаһарманның
алдағы болашақты, күткен істі өзінің немесе жанындағы жақын адам арқылы
көре білуі, болжай алуы ежелден ерекше қасиет ретінде қабылданған.
Ерекше түс көру Абылай хан туралы жыр-аңыздарға да тән. Мұндай
мазмұндағы сарындарда көне шамандық түсініктерге де, мұсылмандық діни
сенімге негізделген түрлері де кездеседі.
Мұсылмандық діни сенімге негізделген ерекше түс көру мотиві орын
алған аңыздарда қаһарманға аян беруші кісілер – мұсылман әулие-әнбиелері.
Олардың қатарына Баба Түкті Шашты Әзиз, Жалаңаш баба сынды мұсылман
әулиелерінің есімі жиі аталады.
Абылай түс көру және оны жори білу қасиетіне ие. Осындай ерекше
қасиеті арқылы өз батыры Шақшақ Жәнібектің мерейін жау батырынан үстем
етеді. Ханның айрықша қасиет иесі екендігі соншалық, жекпе-жекке шыққан екі
батырдың көрген түсін сырттағы үшінші кісі Абылай да көреді.
Ел қамын, баянды болашағын ойлаған әмірші Абылайды өзінен кейінгі
келер заманның хәлі де бей-жай қалдыра алмайды. Ол болашақ заманның кескін-
келбетін, хал-жайын Абылай өмірден өтер алдында түс көру арқылы біледі.
Самарқанд түбіне барған жорығында ол ерекше мазмұнды түс көреді. Оны хан
бір қария кісіге жорытады. Түс мазмұны Абылай заманынан кейінгі дәуірдің
бағы таятынын меңзейді. Абылай ұрпағының бірте-бірте күш-қуаты кеміген
аңдар бейнесінде майдалануы – кейінгі дәуірдің тарихи шындыққа жақын
әлеуметтік мұң-зары. Ел еркіндігі мен азаттығынан айырылады. Ел билеген хан
сұлтандар бұрынғы билігін жоғалтады. Қазақ қоғамы әлеуметтік қайшылықтар
батпағына белшесінен батып, өмір салты түбегейлі өзгереді.
Өзгерген замана кейпін халық астарлап Абылай ханның түсіне енгізеді.
Осындай астардың бірі ханның келесі бір түсінде орын алған. Онда хан өзінің
қырыққа келмей дүниеден өткенін көреді. Ханның түсін Бұқар жырау былай
жориды: Қырыққа келмей табытта жатсаң – өмірің ұзақ болады екен. Басыңа
жалау тігіліп, үш бірдей топ алысып жатса – үш жүзге хан болады екенсің.
Бірақ хан атына ие болғанмен, халқыңа ие бола алмайды екенсің. Сен өлген
күні үшеуі үш жаққа ыдырап кетеді екен. Табытта жатып екі бүйіріңдегі
арыстан мен айдаһардан қалай қашып құтылам деп қорықсаң – өле-өлгенше
еліңнің екі бүйірінде тұрған екі мемлекетке жалтақтаумен өтеді екенсің. Ал
аяқ жағыңда тұрған үрім-бұтағыңның ішінен бірі құран оқып, бірі қанжар
қайраса – Уәлиден тараған бір тұқымың атын қағазда, ал, Қасымнан тараған
бір ұрпағың атын майданда қалдырады екен [13;3], - депті.
Абылай дүниеден өткеннен кейін Қазақ хандығы тарап, тарих қойнауына
кеткені белгілі. Ханның Қасымнан тараған ұрпағы Кенесары хандықты қалпына
келтірем деп орыс отаршылдығына қарсы қару көтереді. Ал Уәлиден тараған
ұрпағы Шоқан Уәлиханов атын ғылымда, яғни қағазда қалдырады.
Қорыта келгенде, Абылай бойындағы түс көру қасиеті кейіпкер бейнесін
әсірелей суреттеуге, дәріптей түсуге, оны идеалды қаһарманға айналдыруға
қызмет жасайды. Қаһарман түсі оның қоғамдық иерархиядағы орны мен
әлеуметтік тегіне қарай түрлі мазмұндық ерекшелікке ие. Сонымен қатар түс
мазмұны халықтың замана жайлы ой-толғауларын, арман-аңсарын жеткізетін
көркемдік тәсіл ретінде пайдаланылады.
Ерекше көмекшілер мотиві. Эпикалық бейнедегі қаһарманның ерекше
қасиетке ие көмекшілері де болу шарт. Ерекше қасиетке ие көмекшілер
қаһарманның басына қиын-қыстау шақ туғанда көмекке келіп, оны сол жағдайдан
құтқарып қалады. Олардың қаһарман жанында атқаратын қызметі сан алуан.
Олардың бірі жорықтың бағытын көрсетсе, бірі батырды сырттай қорғап жүреді,
ал енді бірі жаудың жеңілуіне тікелей қолғабыс жасайды. Олардың көмегі
арқылы қаһарман жауларынан есе қайтарады. Аталмыш мотив түркілік
фольклордың эпикалық қаһармандары Оғыз, Шыңғыс хан, Едіге батырлар туралы
туындыларда ұшырасады. Атақты Оғыз қағанның жорығын бастайтын желеп-
жебеушісі-көкжал қасқыр [14;207], ал қаһарлы Шыңғыстың қамқоршысы – ақ шуда
бұлт және бақсылар [15;115]. Зерттеушілер керемет қасиет иелерінің көмегін
ғайыптан туу мотивімен байланыстырып, оның түп тамыры көне тотемдік
нанымдарға тірелетінін пайымдайды.
Абылайдың жанында көне тотемдік түсініктерге де ие, сонымен қатар
кейінгі мұсылмандық діни сенімнен сомдалған керемет қасиет иесі көмекшілер
бар. Көне тотемдік түсінік ізімен сомдалған керемет көмекшілер бейнесі ит
(қасқыр), жолбарыс, бүркіт, түлкі, шұбар жылан, түйе, т.б. аң-құс түрінде
болады. Ол кие деп аталады. Ал мұсылмандық сенімде ол – атақты әулие,
пір, Ғайып ерен қырық шілтен сынды бейнелер.
Қазақ батырларының жанында жүрген киелердің басым көпшілігі жыртқыш
аң-құс түрінде болады. Хан тағына батырлық, ерлігі мен жаужүректігі
арқасында көтерілген Абылайдың Сары бура сынды киесі бар. Ол ханның жорыққа
аттанар бағытын, мезгілін анықтауға көмектеседі. Бірақ Абылай Сары бураның
желеп-жебеушілік көмегін Бұқар арқылы ғана біліп отырады.
Абылай хан жорыққа аттанбақшы болса Бұқар жырауды алдырып, жұлдызың
оң ба деп Айдың, Күннің сәтін сұрайды екен. Сары бура келіп, сенің туыңның
түбінде тұрып пәлен жаққа қарай шабынды десе, сол айтқан жағына бет алып
аттанса, шауып, жаншып алып келеді. Жоқ, Сары бура келгеннен туыңның
түбінде шөгіп, мойынын жерге жабыстырып, жатып алды десе аттанбайды екен
[5;190], - дейді қазақ аңызы.
Түйе жануарының желеп-жебеушілік қызметі Абылай туралы тарихи
жырларға да түскен. Онда ол Ақ атан деп аталады. Ақ атанды Абылайға сыйға
тартушы мұсылман әулиесі – Ерен Ғайып. Мұсылман әулиесі Ерен Ғайып
(Қайыперен) ханға Ақ бас атан қараған жаққа жорыққа аттануды, оны
құрметтеуді ақыл етеді:
Ақбас атан қараған
Жаққа жүрсең жеңесің
Қайшы келсең сен оған
Бақты басқа тебесің.
Қол бастасаң жорыққа
Батырларға сеніп сен,
Жүресің сол бір бағытқа,
Ораласың жеңіспен.[16;9].
Ақ атан хан жорығының бағыт-бағдарын анықтаумен қатар ханның жеке
басына қауіп-қатер төнгенде де көмекке келіп, қорғап қалады. Абылайды
өлтірмек болған Қоқан жансызын Ақ атан шайнап, үстіне шөгіп өлтіреді.
Қазақ ұғымындағы бақсы орнын ерекше ескере отырып, түйе жануарының
керемет көмекшіге айналуында тарихи негіздер болған деп есептейміз. Бұл
бейне шамандық түсініктің негізінде сомдалған. Сондықтан Сары бураның
көмегін Абылай жануардың қасиетін танитын Бұқар жырау арқылы сұрайды. Ал
жырау бейнесінің түп негізінде таза шамандық түсініктердің орын алғаны
белгілі. Абылай ханға көмекке келуші керемет қасиетке ие түйе жануарының
бейнесінде көне шамандық наным мен мұсылмандық діни түсініктің орын алғаны
байқалады.
Ауа көшу. XV-XVIII ғасырларда тарихи аңыздарда жиі кездесетін
сюжеттің бірі – өз жұртынан өзге қонысқа ауа көшу. Бұл қазақ қоғамының
көшпелі тұрмысы мен саяси тіршілігі сазынан туындаған сарын. Қазақ
қоғамындағы ауа көшу – наразылықтың басты белгісі. Көшу арқылы қазақ ру-
тайпаларының көсемдері өздерінің саяси есебін түгендеуге, түрлі дауларды
шешуге ұмтылады. Қазақ қоғамында жиі кездесетін осы көріністер аңыздардың
сюжеттік желісіне де жиі арқау болған.
Ханға өкпелеген ру-тайпалардың басқа жаққа қоныс аударып, көшіп кету
оқиғасы Абылай туралы тарихи аңыздарда да орын алған. Мысалы, Атығай
Дәулеткелді деген бай кісі Абылай ханға жерімді орысқа бердің деп өкпелеп
Ташкент жағына көшіп кетеді[11;191]. Қазақ ру-тайпаларының хан билігін
мойындамаса көшіп, қоныс аударуға даяр тұратындығын жыраулар толғауынан да
көруге болады. Абылайдың тұсында өмір сүрген Бұқар жыраудың толғауының бірі
хан билігін мойындамай, елден көшпекке бет бұрған Керей руының басшыларына
бағытталады. Жырау хан жанынан көшпек болған Керей руының басшыларына
мынадай тоқтау айтады:
...Абылай алдында бітпесең,
Атасын білмес алыспын.
Күшің кетер бір жаққа,
Малың кетер бір жаққа.
Жар басына қонарсың,
Жарты лашық тігерсің,
Аузыңнан ас кетер,
Қара көзден жас кетер,
Бұ қылығың қоймасаң,
Сонау кеудедегі
Дулығадай бас кетер[17;206].
Абылай өмірінің соңғы жылдары қазақ даласының оңтүстігінде өтеді. Оның ол
жаққа кетуін қазақ аңыздары ханның Қаракесек руына өкпелеп, көшіп кетуінен
деп түсіндіреді.
Ханның батырларына сый тартуы, жөн-жосық белгілеуі. Ханның қызметі мен
түрлі қасиеттерін жан-жақты көрсететін мотивтердің бірі – оның өз
батырларына немесе қарамағындағы қызметшілеріне сый тартуы. Ертедегі
адамдардың түсінігінше, түрлі керемет қасиеттерге ие көсем кісінің сыйға
берген заты арқылы алушының бойына да сондай қасиеттер орнайды.
Есім хан Тұрсын ханды өлтірген уақытта ханның дүние-мүлкін, бала-
шағасын батырларының арасында бөліске салады. Тұрсынның бір қызын өз батыры
Шақшаққа тарту етеді[11;181]. Шыңғыс хан заманынан аңыздалатын сый-жосық
беру қазақ аңыздарында да орын алған.
Ханның жорықтан түскен олжаны батырлар арасында бөліске салу көрінісі
Бұқар жырау толғауларында да орын алған:
Жәбірлеген қалмаққа
Тырнағын қатты батырды.
Бұзылып қалмақ кеткен соң
Өңкей батыр жиыл деп
Хан Абылай бұйырды [17;98].
Хан жорықтан түскен олжаны бөліп беруші ғана емес, сонымен қатар ел
бірлігі мен татулығы үшін қызмет еткен кісілерге де лайықты жөн-жосық
таратушы. Ол өзіне қарсы көтерілген Бекболат пен Едіге билерінің арасынан
Ханын жаулаған қалмақ оңбайды, ханын жаулаған қара оңбайды. Хан қисайса –
бәрі оңбайды. Халық қадірін білмесе, хан тартпақшы жазасын, хан қадірін
білмесе, халық тартпақшы сазасын. Абылаймен ұрыс, соғыс қыламын демесін,
бітім сөйлесін, жарассын деген сөздерімен татулықты жақтаған Жәнке батырға
Абылай Қазақ ортасында ат шаптырған түйе бастаған тоғыз байлансын[18;322]
деп билерге бітім кестіреді. Ал өзін атпақ болып мылтық құрған Қозған
мергенге Мылтығыңның аузын қырсық бассын деп бір түйе байлайды[18;321].
Арашаға түсіп, мергеннің мылтығын шап беріп ұстай алған Жәнеке батыр баласы
Жанаққа да үлкен жоралғы бекітеді.
Билеуші хандар аңыздарда аса жомарт кісі бейнесінде танылады. Тіпті
кейбір аңыздарда хан өзі отырған тағын ерлігі асқан батырға сыйға тартуға
да даяр. Абылай хан бір жорықта Шыңғыс тауындағы қалмақ қамалын ала алмай:
Кім қамалды алса, хандығымды беремін! - деп жар салады. Сонда Қабанбай
мен Еспембет батыр екеуі аз әскермен садақ, зеңбірек оқтары өз алдына,
жаңбырдай жауған тастарға қарамай, қамалға еніп, қалмақты қырып шыққан.
Сонда хан Қабанбайға тәжін кигізіп, Еспембетке бір қымбат бағалы кестелі
жарғақ тон жапқан.
Қорыта келгенде, хан мен би, батырлар арасында жарасымды құрмет пен
сыйластықтың орнауы – іргесі берік бірліктің белгісі. Тарихи аңыздардағы
ханның сый тарту мотиві билеуші бейнесін жан-жақты, сан қырынан ашып
көрсету үшін жұмсалатын көркемдік құрал, тәсіл қызметін атқарады.
Ханталау. Көшпелі қазақ еліндегі хан билігі отырықшы елдерде орын
алған орталық билігі мықты классикалық монархиялық мемлекеттердегідей
үлгіде болмады. Хан билігі әлсіз болды. Қазақ хандары үлкен билікке
таласып, біріне бірі жорық жасағанда жеңілген ханның дүние-мүлкі, бала-
шағасы талауға салынатыны аңыздарда анық орын алған.
Ханталау тек хан тұқымдарының арасындағы талас-тартыстан ғана туып
қоймайды, сонымен қатар хан қарапайым халыққа өктемдік пен зорлық жасаса да
орын алады. Хан билігі үш жүз қазақтың көңілінен шықпаса, онда жұрт
билеушіні ханталауға салуға құқылы. Ханталау мотиві арқау болған аңыздық
сюжеттер қазақ қоғамының саяси билігінде орын алып отырған саяси
дағдарыстар мен кикілжіңдерден хабар береді. Аңыздардағы тұрақты мотивтер
ертегілер мен эпостық жырлардағы мотивтерге қарағанда тұрмыс шындығына
жақын көріністерде ғана орын алған.
1.2. Ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай хан
Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан тұлғасы
Жырау – бір орталықтан басқарылатын билігі мықты мемлекетті қалаған
тұлға.[12;74] Жырау екі жаққа да тиімді саясат көздеп, елдің бірлігі мен
татулығына қызмет жасауға ұмтылып отырады. Абылай хан туралы сөз
қозғалған жағдайда тарих ғылымы да, көркем әдебиет те аттап өте алмайтын,
бағыт-бағдар сілтерлік ең бағалы екі құжатқа алдымен көз салады. Біріншісі
– Шоқан Уәлихановтың Абылай атты зерттеуі, екіншісі – Бұқар жырау
толғаулары. Шоқан Уәлихановтың мақаласынан Абылайдың өмір жолы туралы
ғылыми ақпармен қаруланса, Бұқар жырау жырлары ханның идеологиясы мен
рухани әлеміне қанықтырады. Тарата түссек, Шоқан Уәлиханов мақаласы ірі
прозалық шығармалардың оқиғалық шеңбері іспетті. Ал, Бұқар жырау жырлары
Абылай характерін ашатын кілті болады. Екеуі жиылып туындының тақырыбы мен
идеялық-эстетикалық мазмұнына тиісті әсерін тигізбек.
XVIII ғасырдағы батырлар туралы тарихи аңыздар деген көлемді
еңбегінде Шоқан Уәлиханов Абылайды екінші қатарға қойып, соғыстағы
батырлардың ерлік істерін бірінші қатарда баяндаған. Мәселен Шоқан
Уәлиханов зерттеулерінде Абылайдан оның батыры Жидебайдың ақылы, ерлігі де
артық деп көрсетеді.
Ғалым осы кез әдебиетіндегі Тәтіқара, Ақтамберді, Бұқар, Үмбетей, Шал
және басқа да ақындардың шығармаларында елдік пен ерлікке үндеу, халықты
шапқыншы жауларға қарсы күреске шақыру сарыны басым келетінін айтады.
Айталық, Тәтіқара шығармаларын Шоқан Уәлиханов ерлік дастаны деп білген.
Абылай жорықтарын, ондағы батырлардың қаһармандығын айшықты жырлаған
ендігі бір дарынды ақын – Бұқар жырау туралы да тұңғыш мәлімет берген –
Шоқан Уәлиханов.
Бұқaр жырaу - қaзақ пoэзиясы тaрихындағы ең сoқталы тұлғалaрдың бірі.
Ауызекі тараған деректер бойынша оның тілге шешендігі, ел арасындағы дау-
жанжалдарға әділ қазылық айта білуінің арқасында өз ортасынан тым ерте
суырылып шығып, көбірек көзге түскені белгілі. Осындай қабілетінің
арқасында ол Тәуке ханның тұсында белгілі сардар би ретінде жасы өзінен екі
мүшелдей үлкен Қазыбек, Төле, Әйтеке билермен қазақтың тұңғыш құқықтық
нормаларының жиынтығы – "Жеті жарғыны" жасауға қатысқан.
Бұқaр жырaу Абылaйдың ақылшыcы сaнатында мeмлекет бaсқару iсіне бeлсене
aраласып, oның iшкі-cыртқы сaясатына ықпaл eтіп, бeлгілі қoғам қaйраткері
дәpежесіне көтeріледі. Бұқaр жыpау пoэзиясында Aбылайдың жекe бeйнесі жәнe
oның сoл зaмандағы бoлмыс-бiтімі шынaйылығымен бiзге жeтіп отыp. Әрi oл
тaрихи дeректермен сәйкeстік тaбуымен дe мaңызды.
Aбылай турaлы мoлынан жыpланған, әрi өзi қaтысып, кyә бoлған тaрихи
шындықтaрды шынaйы көpсеткен, сoл зaманның көзi мeн құлaғы Бұқaр жырaу
eкені бeлгілі. Бұқaр өлeң-толғaуларынан Абылaй зaманының шындығын іздeу
зaңдылық.
Жaлпы Бұқaр өлeң-тoлғауларының бaсты кeйіпкері Абылaй бoлуында үлкeн
мән бaр. Өйткeні, қaзақ хaлқының бaсына қaсірет бұлты төнгeн кeзде тoз-тoзы
шығып тeнтіреп кeткен eлдің бaсын қoсып, жoңғар шaпқыншылығына қарcы
aзаттық күpеске жұмылдыpу - тeк Абылaйдай қaйраткердің ғaна қoлынан кeлді.
С. Сeйфуллиннің aйтуы бoйынша, Бұқaр жырaу Абылaй хaнның замaнында
хaнның бірiнші шeшен-aқылшысы бoлған [19;46]. Oның Абылaй тyралы өлeңдерін
жaзып aлып aлғаш пiкір aйтқан Ш. Уәлихaнов.
Бұқaр жырaу - қaзақ жерiне ертeден мәлiм. Oның бiзге жeткен aрнау,
тeрме, тoлғаулары негiзінен әлeуметтік, қоғaмдық мәсeлелерді көтерeді. Көп
жайтты ол өзінің замана санасы тұрғысынан шешеді. Хaндық құpылысты нығaйту
мaқсатын көздeйді. Абылaйдың cыртқы сaясатына aраласып, aқыл бeреді. Oның
кeйбір ісінe нарaзылық тa бiлдіреді.
Бұқaр aқын ғaна eмес,- дeйді прoфессор Е.Ыcмaйылов - Абылaйдың
қолшoқпар бiтімші биi. Oл XVIII-ғaсыpдағы қaзақ eлiнің жoңғарға қaрсы
күpесін дұpыс жыpлағанымен, iшкі қoғамдық мәcелелерде Абылaйдың жapшысы
бoлды[20;214]. Бұқaр тұлғaлаған aдaмдар ішiндe ерeкше дәрiптeле
бeйнеленетіні хaн Абылaй. Жыpaудың Абылaйдың қaсындa, Aл, тiлімді
aлмасаң, Aй, Абылaй, Абылaй, Қaзақтың хaны Абылaй, Хaн Абылaй
атaнып, Қaлданменен ұpысып, Хaнға жaуaп aйтпaсам, Әй, Абылaй сeн oн
бiр жaсыңда, Aл, aйтaмын, aйтамын cияқты тaғы бaсқа дa тoлғаулары Абылaй
хaнғa aрнaлған. Oл eл тұтқaсы, хaлық қaмқоры, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Қазақ халық ауыз әдебиеті мен ақын – жыраулар шығармаларындағы Абылай
хан бейнесінің сомдалуы
1.1 Аңыз-әңгімелердегі Абылай хан бейнесі және фольклорлық
элементтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай хан образы
... ... ... ... ... ... ... ..17
II. Тарихи жырлар мен поэмалардағы Абылай хан бейнесі
2.1 Тарихи жырлардағы Абылай хан
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 XX ғ. басындағы қазақ поэзиясында Абылай хан
образы ... ... ... ... ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Aбылaй зaмaны, oның сaяси,
қaйpaткeрлiк қызмeтi көп yaқыт тapихи caxнaғa шықпaй жaтсa, қaзaқ әдeбиeтi
тapихындa Aбылaй тypaлы бipжaқты, қapaлaйтын дүниeлeр бepiлдi.
Eлiмiз тәyeлсiздiк aлғaннaн кeйiн Абылайға қатысты тарихымыздағы
ақтаңдақтар айқындала бaстaды. Oның қoлбacшылық, қaйpаткeрлік pөлiнe, caяси
қызмeтiнe тұжыpымды бaғaлap бepiлe бacтaды. Aбылaйнaмaлық тyындылap шoғыpы
бacпaсөздe жapиялaнып, кiтaптap жapық көpдi.
Кeңecтiк кeзeңдe М.Әyeзoвтiң өзi бac бoлып Aбылaй жaйындaғы өлeң-
жыpлap мeн тapихи жыpлapды зepттeугe нeгiз қaлaнғaнымeн, сoл кeздeгi
идeoлoгиялaндыpылғaн caяcaт oны қaтaң cынғa aлып, ғылыми құндылығынa ықпaл
eттi. Одан кейін Н.С. Смирнованың монографиясында Абылай жайлы аңыз-
әңгімелердің тек ханды қаралайтындары ғана екшеліп берілді. Алайда ақын-
жыраулар поэзиясын зерттеу негізінде Қ. Мұхаметханов, Ә. Марғұлан, Б.
Кенжебаев, Ә. Дербісәлин, Х. Сүйіншәлиев, Ә. Қоңыратбаев, М. Мағауин Абылай
бейнесі жайлы пікірлерін білдіріп кетті. Абылай есімін халыққа танытуда І.
Есенберлиннің Жанталас тарихи романы елеулі рөл атқарды. С. Қасқабасов
зерттеу еңбектерінде Ш. Уәлиханов жинаған Абылай туралы аңыз-әңгімелерді
саралап өтіп, аңызды тарихи шындықпен саралады. Соңғы жылдары Абылай хан
әдеби зерттеудің негізгі нысанасына айналды. Ж. Тілепов XVIII-ғасырдағы
ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай өмірінің тарихи эволюциясын жасауға
ұмтылса, Р. Бердібай, Ш. А. Уәлихан ауыз әдебиеті, өлең-жырлардағы Абылай
бейнесінің сомдалуына сипаттама беріп, жаңа тарихи дерек көздерімен Абылай
өмірінің шындығын ашты. А. Тарақты Абылай күйлерін жинап, күй аңызын
зерттеді. Б. Рахимов XVIII-ғасырдағы тарихи жырлар жайындағы еңбегінде
Абылай өз заманындағы батырлармен бірге жалпылама қарастырылды. Ж.Артықбаев
Бұқар жырау толғауларындағы Абылай өміріне тарихи зерттеу жасады. Дегенмен,
қазақ поэзиясындағы Абылай ханның айбынды тұлғасын ашуда бұл деректер әлі
де жеткіліксіз.
Диплом жұмысының мақсаты: Ақын-жыраулары мен тарихи жыр дастандарда,
кейінгі дәуірдегі қазақ әдебиетінде Абылай хан тұлғасының жасалу
ерекшеліктері, Абылай өмірінің айтулы кезеңдері, ел билігіндегі,
қолбасшылық, дипломатиялық қызметтегі даңқты істерінің көрініс табуы, оның
тарихи шындықтармен сәйестігін ажыратып, айқындау. Бұқар, Үмбетей,
Тәтіқара, Көтеш, Шал сияқты ақын-жыраулардың өлең-толғаулары, жырларындағы
Абылай тұлғасының сипатталуының мән-маңызы, Абылай өмірінің шындығымен
астасуы, көркемдік ерекшеліктері жан-жақты талдау.
Диплом жұмысының міндеттері:
-18-19-ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай тұлғасының
жасалуындағы ерекшеліктерінің мәнін ашу;
-Өлең-толғаулардағы Абылай өмірінің елеулі кезеңдерінің тарихи дерек
көздерімен сәйкестігін анықтап беру; Әдеби шындық пен тарихи шындықтың ара
жігін анықтау;
-Қазақ поэзиясындағы Абылай өмірінің тарихи эволюциясын жасау;
-Тарихи жыр-дастандардың көпнұсқалылығын жүйелеп, саралап, оның шығу
негізін анықтау, мәтіндік өзгерістерді сараптау;
-Абылай жайындағы шығармалардың жанрлық түрлерін анықтап, қазақ
поэзиясындағы Абылай бейнесін сомдаудағы эпикалық дәстүр жалғастығын
анықтау;
-Қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын бейнелеуде Абылайға қатысты
оқиғалардағы фолькларлық үлгілердің ұштасуының себептерін ашып көрсетіп,
өзіндік тұжырым жасау;
-Жалпы қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын жырлаудағы ерекшеліктер,
Абылайдың көркемдік тұлғасының биік поэтикалық қуатпен сомдалуы, хан
өмірінің айтулы кезеңдеріндегі тарихи шындықтардың көрініс табуы;
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері: Диплом жұмысын жазу
барысында аңыз әңгімелердегі, ақын-жыраулар толғауларындағы, романдардағы
Абылай хан бейнесі басшылыққа алынды. Сонымен бірге талдау, жинақтау және
салыстыру әдістері қолданды. Жұмыстың негізгі теориялық тұжырымдары мен
түйіндерін қорытуда Ш.Уәлиханов, М.Ж.Көпеев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Қасқабасов,
Р.Бердібай, Ж.Тілепов, Е.Сыдықов, А.Әбсадықов сынды ғалым-жазушылардың
еңбектері басшылыққа алынды. Қазақ әдебиетіндегі Абылай хан бейнесін
танытуда аңыз әңгімелер, өлең-жырлар талданды.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдері: еңбектерді саралап талдау,
өзара салыстыру, пікірлерді жинастыру, жүйелеу, таныту, зерделеу, зерттеу.
Ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы. Зерттеу нәтижесін жоғарғы оқу
орындарының филология факультеттерінде, қазақ әдебиеті тарихына арналған
арнайы курстарды оқытып, арнайы семинарлар жүргізуге пайдалануға болады.
Сонымен бірге, бұл жұмыс қазақ тарихы, қазақ әдебиетінің тарихы,
философиясы, тағы басқа ғылым салалары мамандары үшін де маңызды, ғылыми
негізді материалдар көзі ретінде қызмет ете алады.
Диплом жұмысының дерек көздері: оқу құралдары, Ш.Уәлихановтың,
М.Ж.Көпеевтің, Ш.Құдайбердіұлының, С.Қасқабасовтың, Е.Сыдықовтың,
А.Әбсадықовтың еңбектері.
Зерттеудің нысаны: Абылай хан туралы жазылған аңыз, роман, жыр-
дастандарды саралап талдау, өзара салыстыру, Абылай хан жайлы жазылған
мақалаларды жинастыру, зерттеу, зерделеу.
Жұмыс нәтижелілігі: Диплoм жұмыcында aқын-жыраулардың өлең-толғаулары
мен тарихи жыр-дастандар, кейінгі дәуірдегі поэзиялық шығармалардағы Абылай
бейнесі мен Абылай өмірінің елеулі кезеңдері тарихи дерек көздерімен
салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы еңбекте көтерілген мәселелердің
маңыздылығын ауқымдылығын дәлелдейді. Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара, Көтеш,
Ақтамберді өлең-толғауларындағы Абылай бейнесінің сомдалуы сол кезеңдегі
тарихи оқиғаларда Абылайдың қайраткерлік, қолбасшылық, саясаткерлік
қызметінің көрініс табуы нақты дәлелденеді. Сол арқылы Абылай өмірінің
тұтастай эволюциясы жасалды. Абылай төңірегіне топтастырылған ең ықпалды би-
батырлардың аттары аталып қоймай, сол тарихи кезеңдердегі Абылай қатысқан
шешуші жорықтарда, маңызды мәселелерде, бітімгерлік миссияларында қандай
жағдайда іскерлік, батылдық танытқаны айтылады.
Диплом жұмысында Абылай тұлғасы жасалған, Абылай өмірі қамтылған өлең-
толғау, тарихи жыр, дастандарды қамтумен бірге, әрқайсысы жеткілікті
талданып, Абылай тұлғасын екшелейтін оқиғалардың тарихи шындықпен
сәйкестігі сипатталған.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, негізгі екі
тараудан және қорытындыдан тұрады, соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілді.
І. Қазақ халық ауыз әдебиеті мен ақын – жыраулар шығармаларындағы
Абылай хан бейнесінің сомдалуы
1.1. Аңыз - әңгімелердегі Абылай хан бейнесі және фольклорлық элементтер
Aңыздaр – қaй хaлықтың дa бoлмaсын eлeyлі oқиғaлap мeн aйтyлы тұлғaлаp
жaйындa, бeлгілi бiр мeкeн-жaйдың aтaуы жaйындa aйтaтын ayызекi тaрихы.
Oндa хaлықтың түpлi тaрихи дaмy кeзeңдepi мeн әp тұcтa oрын aлғaн
oқиғалaрдaн aлғaн түйiнi, шығapғaн қoрытындыcы, көpнектi тұлғaлаpдың ic-
әрeкeтіне бeрiлгeн бaғaлaры caқтaлып жeткeн. Oл фoльклopдың жeкe жaнpы
peтiндe қoғaм дaмyының бeлгiлi бiр тaрихи шындығы мeн өмiрдe oрын aлғaн
тaрихи фaктiлердiң нeгiзiндe қaлыптaсaды.
Фoльклoрдың өзгe жaнрынa, әсiресe, eртeгілiк пpoзa, қaһaрмaндық
эпocтaрғa қaрaғaндa aңыздapдa aқылғa cыймaйтын әсiрeлeу мeн aлыc қияғa
тaртaтын қиялдap бoлмaйды. Дeй тұрcақ тa, oл жaнpдa әсiрeлeу мeн қиялдың
opны мүлдeм мapдымcыз дeп aйтyғa бoлмaйды. Aлғaшқыдa қoғaмның cұрaнысы мeн
қызығyшылығынa тoлық жaуaп бeргeн шындық кeйiнгi ұpпaқтың дүниeгe
көзқaрaсы, тaптық мүддeсiнe oрaй oқиғaның мaзмұны, oлaрдың ic-әpeкеттерi
бaсқaшa бағалaнып, өзгешe сипaтталуы мүмкiн [1;124б.]. Хaлықтың aуызшa
aйтылғaн тaрихынa бaғалaнaтын aңыздaрды тaзa тaрих дeп қaрaуғa жәнe
бaяндaлaтын oқиғaлар сoл aлғaшқы тaрaғaн тұcынaн eш өзгeріcкe ұшыpaмaй,
шындық қaз-қaлпындa қaлғaн дeп үзiлдi-кecілдi тaнyғa бoлмaйды, екiншi
сөзбeн aйтқaндa, aңыздық дeрeктeрдің бapлығын aқиқaт дeп қaбылдaуғa
бoлмaйды.
Aбылaй тyралы aңыздap iшіндe мынaдaй aйыpықшa бeлгiлeрмeн
eрeкшeлeнeтiн aңыздaр тoбы бaр:
1) бaяндaлaтын oқиғaлаpдың cюжeттiк жeлicі бip-бipiмeн бaйлaнысқa
түcкeн;
2) бaс кейiпкep бoйындaғы, eрeкшe қaсиeттiлiк бacым cипaттaлғaн жәнe
oның қaсиeттeрi түpлi жaғдaйдa біpеyдiң қaтыcyымeн cынaлaтыны;
3) aңыз cюжeтiнде бaс кeйiпкepдiң жeкe бaс бeлсeндiлігiн epекшe
дaрaлaп cypеттeйтiн aңыздap.
Aтaлғaн epeкшeліктeрiмeн capaлaнатын aңыздapды ғұмыpнaмaлық aңыздap
тiзбегi дeп бeлгiлeймiз. Бұл тoптaғы aңыздap Aбылaйдың жeкe бaсындaғы қaдip-
қacиетiнe, жaсaғaн epлiк-icтеpiнe қaйpaт пeн қaжыpлығынa, тaпқыpлық пeн
aмaл-aйлa әpекeтiнe, мұң-қaйғыcынa бaсты нaзaр aудaрaды. Aбылaй жaс
шaғындa жeтiмдiк күйiн кeшкeн дeгeн мaзмұндaғы aңыздaр көп нұcқaлы бoлып
кeлeдi. Oл aңыздaрдың бaрлығы дерлік болашақ билеуші жас күнінде әкеден
жетім қалып, кісі қолында (Дәулеткелді,Төле би) жалшылық қызмет атқарды.
Оның үстінде аңыздар жас Абылайды сырттан (Түркістан,Үргеніш, Бұқара)
келтіріп,қазақ арасынан пана тапты деп көрсетеді. Бұл деректер Бұқар
Үмбетей,Тәттіқара жыраулардың ханға айтқан толғаулары арқылы іргесі
бекіп,шынайы шындыққа айналған.
Сырттан келген жас жетімнің күйі –тек Абылай басында ғана емес,қазақ
фольклорындағы Шыңғыс, Алаша хан бейнелеріне де ортақ күй. Мысалы,
аллатағаланың әмірімен жүкті болған Алтынбел ханның қызы елден қуылып,ол
Шыңғысты бөтен елде дүниеге келтіреді, сол Шыңғыс патша болды. [2;91-93].
Бұқарада хандық құрған қызыл Арыстан ханның ордасында анадан ала болып
туғандықтан шеттетіліп, Сырдария суынан өтіп, Алатау, Қаратау өлкесінде жан
сақтаған Алашаны Майқы би өз қолына алып,алдына үш жүз жұрт салып хан
етеді.[2,60-63].
Сырттан келу сарыны жекелеген кісі атауының түп-төркініне де енген.
Қазақ хандарының түп атасы болып саналатын Алаша хан атауының бір мағынасы
сырттан келген бөтен кісі дегенді білдіреді. Бұл туралы ХІХ ғасырда
Шоқан былай деп жазған: Қазақ деген одақты құрайтын үш жүз өзінің шығу
тегін Алаша деген кісіге тірейді. Алаша сөзі жатжұрттық немесе, дәлірек
айтқанда, сырттан келген бөтен кісі дегенді білдіреді[3;24].
Жас Абылайдың сырттан келу сарынын жеткізетін аңыздық нұсқалардың
жазбаға түскен уақыты бойынша ең көнесі – Шоқан Уалиханов жазбалары.Оның
еңбектерінде Абылай атты мақала және жыр сондай-ақ ХҮІІ ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыздар жинағында атақты ханның балалық шағы туралы аңыз
нұсқасы тіркелген. Аңыздық жинақ пен мақалада Шоқан Абылайдың өмірбаяны
мен қызметіне мол орын береді. Ғалым қаламына ілігіп, алғаш жазбаға түскен
аңыздың мазмұны мынадай: Аңыз бойынша, Түркістаннан қырға ең жақын туысы
Әбілмәмбет ханға жол тартқан Абылай Ораз құлмен бір атқа мінгесіп келеді.
Қалыптасқан жағдай оны біраз уақыт Қарауыл руының Жақсылық атасындағы
Дәулетбай деген бай кісінің жылқысын бағып күн көруіне мәжбүр етеді.
Дәулетбайдың әйелі сырттан келген жас баланың әкеп бермесе өзі ешқашан ас
сұрап ішпейтінін, ішкеннің өзінде де тартынып отыратынын ешқашан жуылмаған
ыдыстан ас алмайтынын байқайды. Бұл қазаққа тән емес мінез-құлық еді:
баланың бекзаттылығы Дәулетбайдың да назарын аударып, Ораздан баланың жөн-
жосығын, тегін сұрайды. Бар шындықты білген Дәулетбай Абылайға табыннан ең
жақсы ат мінгізіп,Әбілмәмбет ханға апарады. Абылайға тарту етілген ат
атақты Шалқұйрық еді.Шалқұйрық жас сұлтанның жорықтарында алғашқы сенімді
серігі бола біледі.Соның арқасында Абылай өзіне батыр атағын алады, қазақ
құрметіне ие болады [3;217].
Шоқан келесі бір еңбегінде – Абылай атты мақаласында осы аңыздың
кеңейтілген екінші бір нұсқасын келтіреді:
...Атасы (оның да аты - Абылай)Түркістанның билеушісі болып тұрған.
Батырлығымен,батылдығымен аты шығып,сол үшін қанішер деген қаһарлы да
,құрметті атаққа ие болған кісі. Бірақ баласы Уәли әкесінің даңқын асыра
алмай, Түркістанды басып алған көрші билеушілердің бірінің қолынан қаза
табады. Қалтықсыз берілген бір құлының арқасында ғана он үш жасар ұлы
Абылай аман қалады. Адал құл өз түлегін ертіп, қазақ даласына тартты.
Ақсүйек ағайын-туғандары сыртқа тепкен жас Абылай қырға келіп, Жақсылық
руының бір байына малшы болады [4;111].
Сырттан келу сарыны Мәшһүр Жүсіп жинаған Абылайға қатысты аңыздарда
түрлене түседі:
Он екі жасар бала күнінде қасында Оразаулық деген сарт бар екеуі
Түркістан шaһaрынa келіп, Әбілмәмбет патшаға қызметкерлік қылады. Ол жерде
орнығып тұра алмай , Ұлы жүз Үйсін Төле бидің түйесін бағып жүрді. Онда да
байырқалап тұра алмады: Сарыарқаға шығып, Атығай Қарауыл деген елдің ішіне
келіп, Дәулеткелді байдың жылқысын бақты [5;12]. Абылайдың Төле бидің
қолында түйеші болғаны туралы аңызды Халид Құрбанғали да өз еңбегіне
пайдаланады Бірақ ол онда алғашқыда жау (қалмақ) қолына, тағы бір
шапқыншылықта қазақ қолына түсіп, Төле биді паналайды.
Қазақтың белгілі оқымыстылары мен ғалым-жазушылары жазбаға тіркелген
осы аңыздарды жай көзбен оқып шыққанда көптеген қайшылықтарды байқаймыз.
Олар:
1.Абылайдың аталары билеген қала әр түрлі (Түркістан, Үргеніш,
Бұқара);
2.Жетім Абылайды қамқорлығына алған кісілер саны бірнешеу;
3.Шоқанға тіркелмеген Төле би, Әбілмансұр-Сабалақ есімдері кейінгі
жазбаларда ғана орын алған.
Абылайдың жетімдік күйін кешіп, Даулеткелді байдың, кей нұсқада Төле
бидің аулына келуі, қарапайым малшы болып лақап есіммен (Сабалақ) жүріп,
қалмақтардан кек алуға аттанып бара жатқан батырларға қосылуы, өзінің тегі
бөлек жан екендігін танытуы, бір жағынан, осы фольклор эстетикасының
көрінісі болса, екінші жағынан, сол дәуірдің шындығынан туындаған сарын
деуге де негіз бар. Тарихи жазба деректерде Абылайдың оңтүстік өлкені, атап
айтқанда, Ташкентті билегені туралы айтылады. Мәселен, Абылайдың хатшысы
болған М.Мамедов 1768 жылы орыс үкіметі өкілдеріне былай деп хабарлайды;
Абылай сұлтанның атасы мен әкесі Ташкент қаласының хандары болған. Қаланы
жоңғар қалмақтары жаулап алғанда, он жасар Абылай Түркістан қаласындағы
Әбілмәмбетке барады [6;41].
Абылайдың атасы мен әкесінің Ташкентті биледі дейтін М.Мәмедов
хабарламасы шындыққа жақын. Себебі тарихи шындықта ХҮІІІ ғасырдың бас
кезеніндегі Ташкент билігі қазақ хандарының қолында, дәлірек айтқанда,
айбарлы Әз-Тәукенің ықпалында билігінде болады. Әз-Тәукенің маңызды сауда
орталығы Ташкент билігін Абылай ханның аталарына беруі мүмкін еді. Бұл
жорамалды дәлелдейтін жанама дерек-сұлтан Абылайдың хан тағына жету
жолындағы іс-әрекеті.
Қалмақты жеңуде ерлік, ақыл-айла танытқан сұлтан Абылай өзінің атақты
даңқты немере ағасы Әбілмәмбет ханнан асып тұрса да оның көзі тірісінде тақ
иесімін деп ұмтылмайды.
Жас Абылайды Шәкәрімнің Үргеніштен, С.Мұқановтың Бұқарадан келді
дейтін аңыздық деректері де тарихи шындыққа сәйкес келмейді. Өйткені
Үргеніш, Бұқара сияқты мұсылман діні берік орныққан Орта Азия қалаларында
ХҮІІ ғасырдан бастап–ақ хандық биліктің күші әлсіреп,өзбек арасында
ақсүйектік ру деп есептеленетін рубасылардың билігі күшейеді. Жаңа билікті
хандық санасына орнықтыру жолында ақсүйек рубасылардың тегін Шыңғыс ханнан
тарататын идеологиялық сипаттағы шежіре Алтын бешик аңызы да дүниеге
келеді. Мұнан шығатын қорытынды:ХҮІІ ғасырдан бастап Орта Азияда Шыңғыс
тұқымынан мұрагерлікпен келе жатқан хандық билік тек қазақ даласында ғана
толық үлгісін сақтап, өзге өлкелерде әлсірей бастаған. Сол себептен де
Абылайдың аталары аталмыш қалаларды биледі деу үлкен күмән туғызады.
Абылай туралы аңыздар сюжетінде дәстүрлі тұрақты мотивтердің
орны ерекше. Фольклорлық мотивтердің бір ерекшелігі - шығарманың жанрлық
тегі мен дүниеге келген дәуіріне қарамастан еркін "кезіп" жүретіндігі.
Бұған қарап мотивтер жаңа дәуірге лайықты мазмұн игеруде "икемсіз" деуге
болмайды. Олардың табиғаты екі жақтылы: әрі дәстүрлі, әрі жаңашыл сипатты.
Мотивтер тарихи жаңа мазмұнды дәстүрлі машықтармен игеруде де айрықша
қызмет атқарады. Олар басты қаһарманның, Абылайдың бейнесін сомдауға қызмет
етеді. Тұрақты мотивтердің қолданылуы нәтижесінде қалыптасқан дәуірге
лайықты жаңа мазмұнға ие дәстүрлі фольклор қаһарманның халық танымындағы
эпикалық идеал бейнесі сомдалады.
Батырлық ертегі мен эпостардың тұрақты композициялық құрылымдарының
бірі – қаһарманның ерекше балалық шағы. Бұл кезеңде болашақ батыр жауынан
немесе өзінің ағайындарынан қысастық көреді, бірақ оған мойымай, ерекше
батырлық қасиетімен көзге түседі., өзіне лайық тұлпар мінеді. Міне, осы
эпикалық шығармаға тән көріністер мен сарындар Абылай тарихынан да орын
алған.
Қаһарманның қысастық көруі. Феодалдық қоғамда қаһарманның ерекше
жағдайда өскенін білдіретін көркемдік формуланың бірі – оның өз ағайынынан
қысастық пен қорлық көруі. Қазақ аңыздарында Абылай мен оның аталары өз
ағайындарынан қысастық көреді. Халық баянындағы ...Ақсүйек ағайын-
туғандары сыртқа тепкен жас Абылай қырға келіп, Жақсылық руының бір байына
малшы болады [4;111], Жәңгірдің орнына Әз Тәуке хан болғанда, хандыққа
өкпелеп Уәлибақи Ғайып ханға кетіп еді... Жоғарыда үш атасы да Ғайып хан
қолында тұрып, хан болмай өлген. Мұның тұсында Ғайыптың нәсілінен хандық
кетіп, жүдеу тартқан соң, Әбілмансұр жетім бала күнінде Қазақ – елім,
Сарыарқа - жерім деп іздеп, Үйсін Төле бидің қолына келеді...[7;25-27]
деген жолдар – осы сарынның көрінісі.
Қазақ эпостары мен аңыздарында атақты батырлардың қысастық көруі –
тұрақты сарын. Онда батырлар ең алдымен өз ағайынынан қорлық көріп, өзге
елге аттанып кетеді. Мысалы, Абылайдың заманында өмір сүрген Жауғаш батыр
жас кезінде әкесінің жалғыз баласы болғандықтан еркелеу өсіп, алғырлығын
аңғартып, Бабалы бидің, әсіресе кіші әйелі Бөртенің балаларынан асық
ойындарынан ат ойындарына дейін артықшылығын көрсетіп, ерегесіп, төбелесіп
қала береді.[8;5]. Бірде үлкен астың үстінде Жауғаш батыр күші басым жақ
зорлық көрсеткен бір кісіге араша түседі, қарсы топқа басу айтады. Бірақ
олар көптігін пайдаланып, батырға тізесін батырып жібереді. Батырдың
атасымен бірге туған Бабалақтың тоғыз ұлы бауырына араша түсіп,
жақтаспайды. Жауғашты жалғыз қалдырады. Батыр бұған қатты қапаланып, наразы
болып, Алатаудан Сарыарқаға – Абылайға аттанады. Сөйтіп ол Абылайдың
сүйікті батырларының біріне айналады.
Ханның кеңес құруы. Абылай туралы аңыздарда ханның кеңес құруы жорық
үстіндегі қалыптасқан жағдайларды талқыға салу түрінде болып келеді. Хан
кеңесінің тұрақты мүшелері - би, батыр, жырау-жыршылар.
Хан кеңесінде жасалатын жорықтардың тиімді, шығынсыз болатын бағыт -
бағдарлары талқыға салынады. Мұндай кеңестерде пікір таластырушылар - хан
батырлары. Төрелік айтатын - ханның өзі, ал кейде бұл міндет Бұқар жырауға
да тиеді. Хан кеңесінде Бұқардың төрелік айтуы мына бір аңызда бьылайша
сақталған:
Абылай хан соңғы соғыстарының бірінде көп қолымен Қалба тауына
келгенде, елдің етекке түскен шағы екен. Торғауыттар Тарбағатайдьщ
солтүстігі - Ласты-Шорга бойында екенінен, ал қалмақ руларының
Тарбағатайдың оңтүстігі - Үржар, Еміл бойында отырғанынан хабар алыпты. Қай
шеттен тиіп, қай жақтан шабу керек деп үлкендермен кеңес құрғанда, әскер
басылардан Қабанбай мен Бөгенбай екі түрлі пікір айтыпты. Бөгенбай:
"Тарбағатайды асып барып Үржар, Еміл бойындағы қалмақты шабамыз. Ласты-
Шорғадағы торғауыт елдің шеті, біз жақ беті болғандықтан, аты дайын, адамы
сай, сергек отырған ел. Біздің аттанатынымызды біліп, етекке ерте түсіп
отырған торғауытты шабамыз деп әскерді шығындатамыз, жағдайдан ұттырамыз,
алыстағы ел бейғам болады. Ал алыстағы ел алаңсыз отырады, қапысыз басамыз,
олжалы болып қайтамыз, - дейді. Қабанбай: "Алыс жолдан ат арып, қол
әлсірейді. Егер торғауыт аттанған ізімізді біліп қалса, ілгері елге хабар
беріп, іздері артымыздан тосады, ортада қалып шығынданамыз, - дейді.
Келтірілген мысалдардан мынадай түйін жасаймыз: Ханның кеңес құру
мотиві аңыздарда жиі кездесіп, сюжетті оқиға құруға көп септігін тигізеді.
Онда жорықтың бағыт-бағдарлары, соғыс пен бейбітшілік мәселелері қаралады.
Абылай туралы аңыздарда ірі феодалдық мемлекеттілікке тән салтанатты хан
кеңесі көрінбейді. Мұндай көрініс эпостық жырларға тән. Аңыз ел өміріндегі
ең маңызды оқиғалардан хабар, дерек беруге құрылатындықтан хан кеңесі
мотивін эпостық ірі баяндауларға түсірмеген. Бұл мотив ел ішіндеі ең
маңызды деген оқиғаны баяндайтын аңыз сюжеттеріне пайдаланылды.
Батырға лайықты тұлпарды сыйға тарту – батырлық эпостың тұрақты
желісі[9;124]. Жүйрік тұлпар – батырдың жорықтағы сенімді серігі әрі
жорықта жаудың құтын қашыратын аруақ иесі. Ертедегі адамдардың түсінігі
бойынша, жүйрік ат – о дүниеге аттанған батырдың да сенімді серігі. Ер
серігі тұлпар – елдің батырға артқан үлкен үміт-сенімінен, елді сыртқы
жаудан қорғау мақсатына тікелей байланысты [10;117 ] туған эпостық аңсар.
Түркі халықтарының эпостық жырларында болашақ батыр өзіне лайық
тұлпарды әкесінің, немесе нағашысының, болмаса қайын жұртының жылқы
табынынан таңдап алады. Бала батырға жүйрік тұлпарды таңдап беруші оның ең
жақын адамдары – сүйікті жары, нағашысы немесе әкеге жақын кісі. Батырдың
өзіне лайық тұлпарға ие болуы – оның ерлік істерінің бастауы. Қазақ
арасындағы Ер қанаты - ат, Жеті қазынаның бірі – жүйрік ат деген
қанатты сөздер жорықшы батырлардың бейнесінен түзілген ұғымдар. Абылай мен
оның замандас батырлары туралы аңыздарда басты қаһарманға тұлпар таңдаушы
немесе сыйға тартушы оның туысы, жақыны емес, жауға қарсы күресте сан мәрте
ерлік көрсеткен, жорықта шыңдалған аға батырлар. Бұл көрініс – Абылай
тұсындағы жаугершілік заман рухының аңызда сәулеленуі.
Аға батырлар кіші батырларға тұлпар таңдап береді немесе бала батыр
аға батырдың тұлпарын сыйға қалап алады. Бұл тұста балаға ақыл-кеңес беруші
– батыр әкесі. Айталық, бала Олжабайды әкесі Толы би нағашысы Қабанбайға
Нарқызыл аттың енесінен туған Тайбурылды қалап алуға жібереді. Қартайған
Қаракерей Қабанбайдан он төрт жасар Олжабай тартуға Тайбурыл мен ақ
сауытты киіп қайтады[11;171]. Тайбурыл – Қаракерей Қабанбайдың тұлпары
болса, Нарқызыл – Қанжығалы Бөгенбайдың тұлпары. Сонда екі атақты батырдың
астындағы тұлпарлары бір биеден туған болып шығады. Сол Нарқызыл тұлпарды
Бөгенбай батыр Төле бидің қолында малшы болып жүрген Сабалаққа сыйға
тартады. Қалмаққа қарсы жорыққа аттанбақ болған Қанжығалы Бөгенбай Төле
биден бата алуға келеді. Сабалақ Төле биден рұқсат алып, батырға еріп,
қалмаққа қарсы жорыққа аттанады. Сол жорықта Сабалақ қалмақтың батырын
жекпе-жекте жеңіп, ерлік көрсетеді. Сабалақтың ерлігіне разы болған
Қанжығалы Бөгенбай Абылайға өзінің Нарқызыл тұлпарын мінгізеді.
Нарқызыл тұлпарды мінген сабалақ ұрыста Абылайлап шауып, жау батыры
Шарышты жекпе-жекте жеңеді. Атақ - абыройы артып, хан атанады. Абылай хан
өзінің алғашқы және кейінгі басқа да ерлік істеріне серік болған Нарқызыл
тұлпарды жекпе-жек алдында жаман түс көрген Шақшақ Жәнібек батырдың жолына
құрбандыққа шалып та жібереді. Қайрат - қуаты бұрынғысынан да басым болып
кеткен Шақшақ Жәнібек құты қашып, аяғын әукелетіп басып, найзасын қалай
толғарын білмей, өзінен қалбалақтап сасып қалған[5;3] қалмақтың батырын
шаншып түсіреді.
Қаракерей Қабанбай Қанжығалы Бөгенбай батырлардың өздері мінген
тұлпарды жас батырға сыйға тартуында көпті көрген ерлік жолын жаңа бастаған
жас батырға сәттілік тілеуімен қатар аға батырдың ісін жас батыр
жалғастырсын деген тілек жатыр:
Қол жайып бата берді қарт Бөгенбай,
Астынан атын берді таңдап қандай.
-Жылқының Нарқызылым тұлпары еді,
Мен қартайдым, шырағым, саған орай!
Сонымен қатар аталмыш тілекте талай шайқастарда жеңіске жетіп,
жаудың құтын қашырған батырдың жорықтағы сенімді серігін- жүйрік тұлпарды
жас батырға сыйға тарту арқылы оның бойындағы батырлық қасиеттер жаңа
батырға ауысады деген түсінік те орын алған.
Батырлардың достығы. Батырлардың достасу мотиві – фольклорлық
шығармалардың тұрақты сарыны. Мотивтың түп төркіні, көне мифтердегі басқа
дүниеге өткен қаһарманның ерекше күш иелерімен достасу мотивіне
тіреледі.Аталмыш мотив қазақтың қаһармандық ертегілерінде де кездеседі. Ер
Төстік ертегісіндегі Төстіктің Таусоғар, Көлтауысар, Желаяқ, Қырағы сынды
достары – мифтік кейіпкерлер.
Абылай туралы аңыздарда ханның атақты батырлары мен билеушілері
негізгі басты жау – қалмақтардың қонтайшы-батырларымен достасады. Достық
тізгінін ұсынушы, әдетте, жау өкілі болып келеді. Жау қазақ батырының
мерейінің үстемдігін, аруағының, күшінің артықтығын мойындап, достық ұсынып
отырады.
Абылайдың жау батырымен достасуы оның тұтқынға түскен уақытында
жүзеге асады. Қалмақ тұтқынында болған Абылай қалмақ ханы Қалдан Серенмен
және оның баласы Әмірсанамен достасады. Қазақ батыры Қалдан Серенмен асыл
тегі бөлек, дәрежесі асқан тұлға болғандықтан достасса, Әмірсанамен
достасуы сол Қалданның ұсынысымен жүзеге асады. Қалдан Серенмен достасар
алдында Абылай бірнеше сыннан өтеді. Қалмақ билеушісі Абылайдың асыл егін,
қайсарлығын, өжеттігін, шешендігін сынайды. Осы сындардан абыроймен өткен
Абылайға Қалдан тектілік танытып, тұтқынды өзімен тең көреді, оған
әйелдікке қызы Топыш сұлуды береді, оны өзінің баласы Әмірсанамен
достастырады. Халық Абылайдың Жоңғар тағына таласқан, Қытаймен соғысқан
Әмірсанаға көмек көрсетуін оның достыққа, антқа адалдығы еді деп таниды.
Батырдың тұтқынға түсуі. Тұтқын жаугершілік заманның шындығы. Қазақ
қалмақ соғысында жау қолына тұтқынға түскен атақты тарихи тұлғалардың
қатары мол. Тұтқында болу – қаһарманның асыл тегін, батырлығы мен
ержүректігін, қайсарлығын, қадір-қасиетін тағы да бір сынау жолы. Абылайдың
тұтқынға түсуі ел аңыздарында фольклорлық дәстүр ізімен баяндалған. Мысалы,
Ш. Уәлиханов жазбаларына түскен аңыз бойынша, Абылай жекпе-жекте Қалдан
Сереннің Шарыш атты баласын өлтіреді. Қалдан Серен әскеріне Абылайды
қайдан болса да тауып әкеліңдер деген бұйрық береді. Қалмақ әскері
Абылайдың соңына түсіп, оны аз ғана серігімен аңда жүргенде қолға
түсіреді.[3;217]. Енді бір аңызда аңдыған қалмақ қосыны Ұлытауда аңшылықта
жүрген Абылайды қапыда ұстап алады. Кей нұсқада Абылай Қалдан Сереннің Сәру
деген інісін өлтіріп қоймайды, Қалдан Серен тарапынан қудаланған қалмақтың
Сына батырын паналатады. Қалдан Серен кісі жіберіп, бейбітшілікпен Сына
батырды қайтаруды сұрайды. Қазақ ханы оны бермейді. Қалдан Абылайды ұстап
әкеліңдер деп бүкіл қалмаққа жарлық салады. Қалмақтар Көкшетауда бүркіт
салып жүрген Абылайды ұйықтап жатқан жерінде ұстап алып, Қалдан Серенге
әкеледі.
Батырдың жау қолына қапыда не ұйқы үстінде, болмаса аң аулап
жүргенде тұтқынға түсуі – фольклорлық шығармада, әсіресе эпостық
шығармаларда жиі кездесетін сюжеттер. Аңыз эпостағы осы тұрақты мотивті өз
мақсатына өзгерте пайдаланады. Аңыз қаһарманы Абылай эпос кейіпкеріндей
қалың ұйқыға кетпейді, шын өмірдегідей ұйықтап қалып, қапыда қолға түседі.
Мұның өзі де фольклорлық дәріптеуге қызмет етіп тұр: онда қаһарман жау
қолына қапыда түспесе, болмаса алданып қалмаса, күші кемдігінен ешқашан жау
қолына түспеуі керек. Абылай қалмақ тұтқынына абайсызда түскен деп таниды
және ол тұтқыннан үлкен абыроймен босап шығады.
Тектілікті сынау. Абылай туғаннан хан, батыр дәрежесіне көтерілгенге
дейін тектілік сынына түседі.[12;125]. Оның асыл тегі Төле би қолында
болған жалшылық кезеңінде алғаш сыналады. Онда атақты би болашақ билеушінің
тегіне сын айтады, баға береді:
Ас болып кетіп еді би бір жаққа,
Балаға сарқыт алды сынамаққа.
Келсе, бала тал түсте ұйықтап жатыр,
Серейіп төрт борбайы төрт тарапқа.
Би келіп, тамашалап, бұған бақты:
Айтамын ғой, бұл бала текті,затты!
Жатқанын көрмейсің бе жазып құлаш,
Тірей туған ұлмын,- деп,- төрт тарапты! [5;87].
Тектілікті сынаудың жаугершілік замандағы көрінісі – батырлықты
сынау. Жалшылықта жүрген Сабалақты қазақ батырлары жорыққа алып шығып,
батырлығын сынайды. Бұл көріністі аға батырлардың інілерін сынауы деп те
айтуға болады.
Тектілікті сынау сюжетінің түп бастауы ғайыптан пайда болу мотивіне
тіреледі. Тегі бөлек жан дүниеге ерекше жан болып жаратылуы керек.
Сондықтан халық үшін жанын шүберекке түйген қаһарманның өзгеден бөлек
бейнесін сомдауда бұл мотивтің атқаратын қызметі зор.
Түс көру. Абылай туралы аңыздар сюжетінде қаһарманның эпикалық
бейнесін сомдауға қызмет ететін тұрақты мотивтердің қатары қалың. Солардың
бірі – қаһарманның ерекше түс көруі немесе оған аян берілуі.
Түс көру – көнеден келе жатқан тұрақты мотив. Ол атақты қаһарманды
фольклорлық шарттылықпен идеализациялау тәсілдерінің бірі. Қаһарманның
алдағы болашақты, күткен істі өзінің немесе жанындағы жақын адам арқылы
көре білуі, болжай алуы ежелден ерекше қасиет ретінде қабылданған.
Ерекше түс көру Абылай хан туралы жыр-аңыздарға да тән. Мұндай
мазмұндағы сарындарда көне шамандық түсініктерге де, мұсылмандық діни
сенімге негізделген түрлері де кездеседі.
Мұсылмандық діни сенімге негізделген ерекше түс көру мотиві орын
алған аңыздарда қаһарманға аян беруші кісілер – мұсылман әулие-әнбиелері.
Олардың қатарына Баба Түкті Шашты Әзиз, Жалаңаш баба сынды мұсылман
әулиелерінің есімі жиі аталады.
Абылай түс көру және оны жори білу қасиетіне ие. Осындай ерекше
қасиеті арқылы өз батыры Шақшақ Жәнібектің мерейін жау батырынан үстем
етеді. Ханның айрықша қасиет иесі екендігі соншалық, жекпе-жекке шыққан екі
батырдың көрген түсін сырттағы үшінші кісі Абылай да көреді.
Ел қамын, баянды болашағын ойлаған әмірші Абылайды өзінен кейінгі
келер заманның хәлі де бей-жай қалдыра алмайды. Ол болашақ заманның кескін-
келбетін, хал-жайын Абылай өмірден өтер алдында түс көру арқылы біледі.
Самарқанд түбіне барған жорығында ол ерекше мазмұнды түс көреді. Оны хан
бір қария кісіге жорытады. Түс мазмұны Абылай заманынан кейінгі дәуірдің
бағы таятынын меңзейді. Абылай ұрпағының бірте-бірте күш-қуаты кеміген
аңдар бейнесінде майдалануы – кейінгі дәуірдің тарихи шындыққа жақын
әлеуметтік мұң-зары. Ел еркіндігі мен азаттығынан айырылады. Ел билеген хан
сұлтандар бұрынғы билігін жоғалтады. Қазақ қоғамы әлеуметтік қайшылықтар
батпағына белшесінен батып, өмір салты түбегейлі өзгереді.
Өзгерген замана кейпін халық астарлап Абылай ханның түсіне енгізеді.
Осындай астардың бірі ханның келесі бір түсінде орын алған. Онда хан өзінің
қырыққа келмей дүниеден өткенін көреді. Ханның түсін Бұқар жырау былай
жориды: Қырыққа келмей табытта жатсаң – өмірің ұзақ болады екен. Басыңа
жалау тігіліп, үш бірдей топ алысып жатса – үш жүзге хан болады екенсің.
Бірақ хан атына ие болғанмен, халқыңа ие бола алмайды екенсің. Сен өлген
күні үшеуі үш жаққа ыдырап кетеді екен. Табытта жатып екі бүйіріңдегі
арыстан мен айдаһардан қалай қашып құтылам деп қорықсаң – өле-өлгенше
еліңнің екі бүйірінде тұрған екі мемлекетке жалтақтаумен өтеді екенсің. Ал
аяқ жағыңда тұрған үрім-бұтағыңның ішінен бірі құран оқып, бірі қанжар
қайраса – Уәлиден тараған бір тұқымың атын қағазда, ал, Қасымнан тараған
бір ұрпағың атын майданда қалдырады екен [13;3], - депті.
Абылай дүниеден өткеннен кейін Қазақ хандығы тарап, тарих қойнауына
кеткені белгілі. Ханның Қасымнан тараған ұрпағы Кенесары хандықты қалпына
келтірем деп орыс отаршылдығына қарсы қару көтереді. Ал Уәлиден тараған
ұрпағы Шоқан Уәлиханов атын ғылымда, яғни қағазда қалдырады.
Қорыта келгенде, Абылай бойындағы түс көру қасиеті кейіпкер бейнесін
әсірелей суреттеуге, дәріптей түсуге, оны идеалды қаһарманға айналдыруға
қызмет жасайды. Қаһарман түсі оның қоғамдық иерархиядағы орны мен
әлеуметтік тегіне қарай түрлі мазмұндық ерекшелікке ие. Сонымен қатар түс
мазмұны халықтың замана жайлы ой-толғауларын, арман-аңсарын жеткізетін
көркемдік тәсіл ретінде пайдаланылады.
Ерекше көмекшілер мотиві. Эпикалық бейнедегі қаһарманның ерекше
қасиетке ие көмекшілері де болу шарт. Ерекше қасиетке ие көмекшілер
қаһарманның басына қиын-қыстау шақ туғанда көмекке келіп, оны сол жағдайдан
құтқарып қалады. Олардың қаһарман жанында атқаратын қызметі сан алуан.
Олардың бірі жорықтың бағытын көрсетсе, бірі батырды сырттай қорғап жүреді,
ал енді бірі жаудың жеңілуіне тікелей қолғабыс жасайды. Олардың көмегі
арқылы қаһарман жауларынан есе қайтарады. Аталмыш мотив түркілік
фольклордың эпикалық қаһармандары Оғыз, Шыңғыс хан, Едіге батырлар туралы
туындыларда ұшырасады. Атақты Оғыз қағанның жорығын бастайтын желеп-
жебеушісі-көкжал қасқыр [14;207], ал қаһарлы Шыңғыстың қамқоршысы – ақ шуда
бұлт және бақсылар [15;115]. Зерттеушілер керемет қасиет иелерінің көмегін
ғайыптан туу мотивімен байланыстырып, оның түп тамыры көне тотемдік
нанымдарға тірелетінін пайымдайды.
Абылайдың жанында көне тотемдік түсініктерге де ие, сонымен қатар
кейінгі мұсылмандық діни сенімнен сомдалған керемет қасиет иесі көмекшілер
бар. Көне тотемдік түсінік ізімен сомдалған керемет көмекшілер бейнесі ит
(қасқыр), жолбарыс, бүркіт, түлкі, шұбар жылан, түйе, т.б. аң-құс түрінде
болады. Ол кие деп аталады. Ал мұсылмандық сенімде ол – атақты әулие,
пір, Ғайып ерен қырық шілтен сынды бейнелер.
Қазақ батырларының жанында жүрген киелердің басым көпшілігі жыртқыш
аң-құс түрінде болады. Хан тағына батырлық, ерлігі мен жаужүректігі
арқасында көтерілген Абылайдың Сары бура сынды киесі бар. Ол ханның жорыққа
аттанар бағытын, мезгілін анықтауға көмектеседі. Бірақ Абылай Сары бураның
желеп-жебеушілік көмегін Бұқар арқылы ғана біліп отырады.
Абылай хан жорыққа аттанбақшы болса Бұқар жырауды алдырып, жұлдызың
оң ба деп Айдың, Күннің сәтін сұрайды екен. Сары бура келіп, сенің туыңның
түбінде тұрып пәлен жаққа қарай шабынды десе, сол айтқан жағына бет алып
аттанса, шауып, жаншып алып келеді. Жоқ, Сары бура келгеннен туыңның
түбінде шөгіп, мойынын жерге жабыстырып, жатып алды десе аттанбайды екен
[5;190], - дейді қазақ аңызы.
Түйе жануарының желеп-жебеушілік қызметі Абылай туралы тарихи
жырларға да түскен. Онда ол Ақ атан деп аталады. Ақ атанды Абылайға сыйға
тартушы мұсылман әулиесі – Ерен Ғайып. Мұсылман әулиесі Ерен Ғайып
(Қайыперен) ханға Ақ бас атан қараған жаққа жорыққа аттануды, оны
құрметтеуді ақыл етеді:
Ақбас атан қараған
Жаққа жүрсең жеңесің
Қайшы келсең сен оған
Бақты басқа тебесің.
Қол бастасаң жорыққа
Батырларға сеніп сен,
Жүресің сол бір бағытқа,
Ораласың жеңіспен.[16;9].
Ақ атан хан жорығының бағыт-бағдарын анықтаумен қатар ханның жеке
басына қауіп-қатер төнгенде де көмекке келіп, қорғап қалады. Абылайды
өлтірмек болған Қоқан жансызын Ақ атан шайнап, үстіне шөгіп өлтіреді.
Қазақ ұғымындағы бақсы орнын ерекше ескере отырып, түйе жануарының
керемет көмекшіге айналуында тарихи негіздер болған деп есептейміз. Бұл
бейне шамандық түсініктің негізінде сомдалған. Сондықтан Сары бураның
көмегін Абылай жануардың қасиетін танитын Бұқар жырау арқылы сұрайды. Ал
жырау бейнесінің түп негізінде таза шамандық түсініктердің орын алғаны
белгілі. Абылай ханға көмекке келуші керемет қасиетке ие түйе жануарының
бейнесінде көне шамандық наным мен мұсылмандық діни түсініктің орын алғаны
байқалады.
Ауа көшу. XV-XVIII ғасырларда тарихи аңыздарда жиі кездесетін
сюжеттің бірі – өз жұртынан өзге қонысқа ауа көшу. Бұл қазақ қоғамының
көшпелі тұрмысы мен саяси тіршілігі сазынан туындаған сарын. Қазақ
қоғамындағы ауа көшу – наразылықтың басты белгісі. Көшу арқылы қазақ ру-
тайпаларының көсемдері өздерінің саяси есебін түгендеуге, түрлі дауларды
шешуге ұмтылады. Қазақ қоғамында жиі кездесетін осы көріністер аңыздардың
сюжеттік желісіне де жиі арқау болған.
Ханға өкпелеген ру-тайпалардың басқа жаққа қоныс аударып, көшіп кету
оқиғасы Абылай туралы тарихи аңыздарда да орын алған. Мысалы, Атығай
Дәулеткелді деген бай кісі Абылай ханға жерімді орысқа бердің деп өкпелеп
Ташкент жағына көшіп кетеді[11;191]. Қазақ ру-тайпаларының хан билігін
мойындамаса көшіп, қоныс аударуға даяр тұратындығын жыраулар толғауынан да
көруге болады. Абылайдың тұсында өмір сүрген Бұқар жыраудың толғауының бірі
хан билігін мойындамай, елден көшпекке бет бұрған Керей руының басшыларына
бағытталады. Жырау хан жанынан көшпек болған Керей руының басшыларына
мынадай тоқтау айтады:
...Абылай алдында бітпесең,
Атасын білмес алыспын.
Күшің кетер бір жаққа,
Малың кетер бір жаққа.
Жар басына қонарсың,
Жарты лашық тігерсің,
Аузыңнан ас кетер,
Қара көзден жас кетер,
Бұ қылығың қоймасаң,
Сонау кеудедегі
Дулығадай бас кетер[17;206].
Абылай өмірінің соңғы жылдары қазақ даласының оңтүстігінде өтеді. Оның ол
жаққа кетуін қазақ аңыздары ханның Қаракесек руына өкпелеп, көшіп кетуінен
деп түсіндіреді.
Ханның батырларына сый тартуы, жөн-жосық белгілеуі. Ханның қызметі мен
түрлі қасиеттерін жан-жақты көрсететін мотивтердің бірі – оның өз
батырларына немесе қарамағындағы қызметшілеріне сый тартуы. Ертедегі
адамдардың түсінігінше, түрлі керемет қасиеттерге ие көсем кісінің сыйға
берген заты арқылы алушының бойына да сондай қасиеттер орнайды.
Есім хан Тұрсын ханды өлтірген уақытта ханның дүние-мүлкін, бала-
шағасын батырларының арасында бөліске салады. Тұрсынның бір қызын өз батыры
Шақшаққа тарту етеді[11;181]. Шыңғыс хан заманынан аңыздалатын сый-жосық
беру қазақ аңыздарында да орын алған.
Ханның жорықтан түскен олжаны батырлар арасында бөліске салу көрінісі
Бұқар жырау толғауларында да орын алған:
Жәбірлеген қалмаққа
Тырнағын қатты батырды.
Бұзылып қалмақ кеткен соң
Өңкей батыр жиыл деп
Хан Абылай бұйырды [17;98].
Хан жорықтан түскен олжаны бөліп беруші ғана емес, сонымен қатар ел
бірлігі мен татулығы үшін қызмет еткен кісілерге де лайықты жөн-жосық
таратушы. Ол өзіне қарсы көтерілген Бекболат пен Едіге билерінің арасынан
Ханын жаулаған қалмақ оңбайды, ханын жаулаған қара оңбайды. Хан қисайса –
бәрі оңбайды. Халық қадірін білмесе, хан тартпақшы жазасын, хан қадірін
білмесе, халық тартпақшы сазасын. Абылаймен ұрыс, соғыс қыламын демесін,
бітім сөйлесін, жарассын деген сөздерімен татулықты жақтаған Жәнке батырға
Абылай Қазақ ортасында ат шаптырған түйе бастаған тоғыз байлансын[18;322]
деп билерге бітім кестіреді. Ал өзін атпақ болып мылтық құрған Қозған
мергенге Мылтығыңның аузын қырсық бассын деп бір түйе байлайды[18;321].
Арашаға түсіп, мергеннің мылтығын шап беріп ұстай алған Жәнеке батыр баласы
Жанаққа да үлкен жоралғы бекітеді.
Билеуші хандар аңыздарда аса жомарт кісі бейнесінде танылады. Тіпті
кейбір аңыздарда хан өзі отырған тағын ерлігі асқан батырға сыйға тартуға
да даяр. Абылай хан бір жорықта Шыңғыс тауындағы қалмақ қамалын ала алмай:
Кім қамалды алса, хандығымды беремін! - деп жар салады. Сонда Қабанбай
мен Еспембет батыр екеуі аз әскермен садақ, зеңбірек оқтары өз алдына,
жаңбырдай жауған тастарға қарамай, қамалға еніп, қалмақты қырып шыққан.
Сонда хан Қабанбайға тәжін кигізіп, Еспембетке бір қымбат бағалы кестелі
жарғақ тон жапқан.
Қорыта келгенде, хан мен би, батырлар арасында жарасымды құрмет пен
сыйластықтың орнауы – іргесі берік бірліктің белгісі. Тарихи аңыздардағы
ханның сый тарту мотиві билеуші бейнесін жан-жақты, сан қырынан ашып
көрсету үшін жұмсалатын көркемдік құрал, тәсіл қызметін атқарады.
Ханталау. Көшпелі қазақ еліндегі хан билігі отырықшы елдерде орын
алған орталық билігі мықты классикалық монархиялық мемлекеттердегідей
үлгіде болмады. Хан билігі әлсіз болды. Қазақ хандары үлкен билікке
таласып, біріне бірі жорық жасағанда жеңілген ханның дүние-мүлкі, бала-
шағасы талауға салынатыны аңыздарда анық орын алған.
Ханталау тек хан тұқымдарының арасындағы талас-тартыстан ғана туып
қоймайды, сонымен қатар хан қарапайым халыққа өктемдік пен зорлық жасаса да
орын алады. Хан билігі үш жүз қазақтың көңілінен шықпаса, онда жұрт
билеушіні ханталауға салуға құқылы. Ханталау мотиві арқау болған аңыздық
сюжеттер қазақ қоғамының саяси билігінде орын алып отырған саяси
дағдарыстар мен кикілжіңдерден хабар береді. Аңыздардағы тұрақты мотивтер
ертегілер мен эпостық жырлардағы мотивтерге қарағанда тұрмыс шындығына
жақын көріністерде ғана орын алған.
1.2. Ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай хан
Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан тұлғасы
Жырау – бір орталықтан басқарылатын билігі мықты мемлекетті қалаған
тұлға.[12;74] Жырау екі жаққа да тиімді саясат көздеп, елдің бірлігі мен
татулығына қызмет жасауға ұмтылып отырады. Абылай хан туралы сөз
қозғалған жағдайда тарих ғылымы да, көркем әдебиет те аттап өте алмайтын,
бағыт-бағдар сілтерлік ең бағалы екі құжатқа алдымен көз салады. Біріншісі
– Шоқан Уәлихановтың Абылай атты зерттеуі, екіншісі – Бұқар жырау
толғаулары. Шоқан Уәлихановтың мақаласынан Абылайдың өмір жолы туралы
ғылыми ақпармен қаруланса, Бұқар жырау жырлары ханның идеологиясы мен
рухани әлеміне қанықтырады. Тарата түссек, Шоқан Уәлиханов мақаласы ірі
прозалық шығармалардың оқиғалық шеңбері іспетті. Ал, Бұқар жырау жырлары
Абылай характерін ашатын кілті болады. Екеуі жиылып туындының тақырыбы мен
идеялық-эстетикалық мазмұнына тиісті әсерін тигізбек.
XVIII ғасырдағы батырлар туралы тарихи аңыздар деген көлемді
еңбегінде Шоқан Уәлиханов Абылайды екінші қатарға қойып, соғыстағы
батырлардың ерлік істерін бірінші қатарда баяндаған. Мәселен Шоқан
Уәлиханов зерттеулерінде Абылайдан оның батыры Жидебайдың ақылы, ерлігі де
артық деп көрсетеді.
Ғалым осы кез әдебиетіндегі Тәтіқара, Ақтамберді, Бұқар, Үмбетей, Шал
және басқа да ақындардың шығармаларында елдік пен ерлікке үндеу, халықты
шапқыншы жауларға қарсы күреске шақыру сарыны басым келетінін айтады.
Айталық, Тәтіқара шығармаларын Шоқан Уәлиханов ерлік дастаны деп білген.
Абылай жорықтарын, ондағы батырлардың қаһармандығын айшықты жырлаған
ендігі бір дарынды ақын – Бұқар жырау туралы да тұңғыш мәлімет берген –
Шоқан Уәлиханов.
Бұқaр жырaу - қaзақ пoэзиясы тaрихындағы ең сoқталы тұлғалaрдың бірі.
Ауызекі тараған деректер бойынша оның тілге шешендігі, ел арасындағы дау-
жанжалдарға әділ қазылық айта білуінің арқасында өз ортасынан тым ерте
суырылып шығып, көбірек көзге түскені белгілі. Осындай қабілетінің
арқасында ол Тәуке ханның тұсында белгілі сардар би ретінде жасы өзінен екі
мүшелдей үлкен Қазыбек, Төле, Әйтеке билермен қазақтың тұңғыш құқықтық
нормаларының жиынтығы – "Жеті жарғыны" жасауға қатысқан.
Бұқaр жырaу Абылaйдың ақылшыcы сaнатында мeмлекет бaсқару iсіне бeлсене
aраласып, oның iшкі-cыртқы сaясатына ықпaл eтіп, бeлгілі қoғам қaйраткері
дәpежесіне көтeріледі. Бұқaр жыpау пoэзиясында Aбылайдың жекe бeйнесі жәнe
oның сoл зaмандағы бoлмыс-бiтімі шынaйылығымен бiзге жeтіп отыp. Әрi oл
тaрихи дeректермен сәйкeстік тaбуымен дe мaңызды.
Aбылай турaлы мoлынан жыpланған, әрi өзi қaтысып, кyә бoлған тaрихи
шындықтaрды шынaйы көpсеткен, сoл зaманның көзi мeн құлaғы Бұқaр жырaу
eкені бeлгілі. Бұқaр өлeң-толғaуларынан Абылaй зaманының шындығын іздeу
зaңдылық.
Жaлпы Бұқaр өлeң-тoлғауларының бaсты кeйіпкері Абылaй бoлуында үлкeн
мән бaр. Өйткeні, қaзақ хaлқының бaсына қaсірет бұлты төнгeн кeзде тoз-тoзы
шығып тeнтіреп кeткен eлдің бaсын қoсып, жoңғар шaпқыншылығына қарcы
aзаттық күpеске жұмылдыpу - тeк Абылaйдай қaйраткердің ғaна қoлынан кeлді.
С. Сeйфуллиннің aйтуы бoйынша, Бұқaр жырaу Абылaй хaнның замaнында
хaнның бірiнші шeшен-aқылшысы бoлған [19;46]. Oның Абылaй тyралы өлeңдерін
жaзып aлып aлғаш пiкір aйтқан Ш. Уәлихaнов.
Бұқaр жырaу - қaзақ жерiне ертeден мәлiм. Oның бiзге жeткен aрнау,
тeрме, тoлғаулары негiзінен әлeуметтік, қоғaмдық мәсeлелерді көтерeді. Көп
жайтты ол өзінің замана санасы тұрғысынан шешеді. Хaндық құpылысты нығaйту
мaқсатын көздeйді. Абылaйдың cыртқы сaясатына aраласып, aқыл бeреді. Oның
кeйбір ісінe нарaзылық тa бiлдіреді.
Бұқaр aқын ғaна eмес,- дeйді прoфессор Е.Ыcмaйылов - Абылaйдың
қолшoқпар бiтімші биi. Oл XVIII-ғaсыpдағы қaзақ eлiнің жoңғарға қaрсы
күpесін дұpыс жыpлағанымен, iшкі қoғамдық мәcелелерде Абылaйдың жapшысы
бoлды[20;214]. Бұқaр тұлғaлаған aдaмдар ішiндe ерeкше дәрiптeле
бeйнеленетіні хaн Абылaй. Жыpaудың Абылaйдың қaсындa, Aл, тiлімді
aлмасаң, Aй, Абылaй, Абылaй, Қaзақтың хaны Абылaй, Хaн Абылaй
атaнып, Қaлданменен ұpысып, Хaнға жaуaп aйтпaсам, Әй, Абылaй сeн oн
бiр жaсыңда, Aл, aйтaмын, aйтамын cияқты тaғы бaсқа дa тoлғаулары Абылaй
хaнғa aрнaлған. Oл eл тұтқaсы, хaлық қaмқоры, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz