Синоним, антоним, омоним

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Ж О С П А Р

І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Синоним
2. Антоним
3. Омоним
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі -- Алматы. Сөздік-Словарь, 2005
2. "Қазақстан": Ұлттық энцклопедияБас редактор Ә. Нысанбаев - Алматы "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998
3. Қазіргі қазақ тілі, Қазақ ССР Ғылым Академиясы, Алматы, 1954
4. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ ЭКО, 2006.

СИНОНИМ
Синоним (гр. 'synonymos' -- мағыналас, мәндес) -- тұлғалары әртүрлі, мағынасы жақын сөздер. Тілдердің дамып жетілуі, оның сөз байлығынан, оралымдағы синонимдерінің молдығынан көрінеді. Синоним ретінде жұмсалатын мәндес сөздер тобы синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп аталады. Синонимдік қатар құрамындағы мағыналық тұрғыдан ұйыстырып тұрған сөзді тірек сөз не доминант дейміз.
Синонимдік қатарға енген сөздердің мағыналық тұрғыдан айырмасы болады. Мысалы, құлшыну -- белсену, соғыс -- ұрыс, жабу -- кілттеу сөздерінің мағыналық салмағы әртүрлі.
Синоним сөздерді үш түрлі белгілері арқылы тануға болады:
мағыналық реңк (бала -- перзент, ұстаз -- мұғалім);
стильдік реңк (еліру -- желпілдеу, ақсақал -- қария);
сөз қолданысындағы реңктер (өмір -- ғұмыр, биік тау -- бойшаң адам).
Синонимдер мынадай жағдайларда қолданылады:
мәтінде бір рет пайдаланылған сөзді қайталамау үшін;
бір ұғымды түрлі белгілермен жан-жақты сипаттау мақсатында;
мағыналас екі сөз қатар келсе, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейтеді. Мұндай сөз қолданысынплеоназм дейді. Мысалы, заңғар биік тау, құр бекер жүру;
Синонимдер фразеологизмдерде кездеседі. Мысалы, Бармақ шайнап, сан соғып, құсамен өткен өмір ғой -- бұл да бір.
Сөздің орнына оның жеке түсінігін перифраза тәсілімен сипаттау арқылы; Мысалы, Астана деудің орнына Қазақстанның астанасы;
Мағынасы жағымсыз сөздерді эвфемистік тәсілмен жұмсартып, жеңілдетіп айту. Мысалы, өлді -- о дүниелік болды, қартаю -- жасы ұлғаю, т.б.
Стилистикалық синонимдер -- стилистикалық жағынан ерекшеленетін синоним сөздер.

АНТОНИМ
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапа-сын, артық-кем қаснетін, мөлшср-көлемін салыстырып, бір-бірі-не қарама-қарсьі қоюдан шығады. Мысалы: Кейі сараң, кейі мыр-за. Кейде қапа, ксйі ырза, Барша жұртты сынадық (С. Сейфул-ин).
Кейдс қайғы, кейдс шат, кейде түнық,кейде ылат, кейде қорқақ, кейде өжет, кейде тірі, кейдс өлет (I. Жансүгіров). Бо-лысекең кейде паң, кейде мүләйім, кейдс жұмсақ, кейде қатты,кейде береген, кейдс сарақ (Ғ. Мүстафнн). Мұны әлділер әділет деп қуанса, әлсіздер қиянат деп қынжылады (Ә. Сәрсепбаев). Түймедей затқа өкпелесеңіз, түйадей көретініңіз қалмаган, мыр-за (Қ. Оразалин).
Осыпдағы сараң -- мырза, қапа -- ырза, қайғы -- шат, тұнық -- ылат, қорқақ -- өжет, тірі -- өлі; паң -- мүләйім, жұмсак -- қатты, береген -- ,сараң, әлді -- әлсіз, әділет -- қияпат, түймедей -- түйедей дегендер жагымсыздық пен ұнамдылықтың, жақсылық пен жа- маншылықтын, үлкен мсн кішініц керегар ұгымдары бір-біріне қарама-қарсы қойылып айтылып тұр. Екі жагыныц салмақ-мөл-. шері бірі артық, бірі кем емес, нақ бірден, тепе-тең. Сонда антоним дегеніміз магынасы бір-біріне карама-қарсы сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндінтсн, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері ксдей, нс болмаса, тіптеп ксздеспсуі де гажап емес.
Қазақ тілінде антоннмдер көбіне-көп сын есшдерден болады онан соң етістіктерде зат есімдерде, үстеулерде азды-көпті кез- деседі. Ал калған сөз таптарьшан ангонимдер тым тапшы.
Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар: түбір күйінде кездесетіндері: ауыр -- жеңіл, кең -- тар, ыстық- суық, үлкен -- кіші, жас -- кәрі, биік -- аласа, ұзын -- қысқа артық -- кем, аш -- тоқ, жақсы -- жаман, қалың -- жұқа, терең-арарық -- семіз, оңай -- қиын, араз -- тату, ашы -- тәтті, көп-аз,оң- теріс т. б.
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық-жасырын, өэімшіл -- көпшіл, ашық -- жабық, тілазар -- елгезек, қаты -- ақырын, орнықты -- шалағай, олақ -- іскер, оңқай -- солақай сүйкімді -- жексүрын, бүтін -- жыртық, жүрдек -- шабан, түзу-қисық т. б. Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антоним- дер көбінесе -- лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті жұрнақтары арқылы анто- нимнің жағымды сыңарларын ал -- сыз, -сіз жұрнақтары сыз мағынадағы сыңарларын жасайды. Мысалы:
Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз,
Аргымақ бірде жалды, бірде жалсыз.
Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме.
Куэлі істі куә табар,
Куәсіз істі күман табар.
Арлы арына қараса,
Арсыз жеңдім дейді.
Сол сияқты сын есімнің -- ғы, -гі, -қы, -кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы соңғы, бұрынғы -- қазіргі, үйдегі -- түздегі, сыртқы -- ішкі, күндізгі -- түнгі, қысқы -- жазғы т. б. Етістікке тон мынадай антонимдер бар: а) тубір күйінде кездесетіндері: озу -- қалу, кету -- келу, қону -- ұшу, айырылу -- қосылу, шашу -- жинау, бару -- қайту, 1 жату -- тұру, ашу -- жабу, кіру -- -шыгу, ұту -- ұтылу, жеңу -- жеңілу, қуану -- ренжу, сүйіну -- күйіну, көшу -- қону, күлу -- жылау, сату -- алу, ысу -- суу, шабу -- ілбу, даму -- тоқырау, қату-жібу , ауыру -- сауығу т. б. ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері: таю -- жасару, жогарылау -- төмендеу, татуластыру -- араздастыру, ақтау -- қаралау, елдестіру -- жауластыру, мақтау -- даттау күшею -- бәсеңдеу, баю -- кедейлену, арықтау -- семірту, жаңар- күшсю -- бәсеңдеу, баю -- кедейлену, арықтау -- семіру, жаңару ескіру т. б.
Зат есімге тән антонимдер де негізгі және туынды түбір күй- інде кездеседі; а) түбір күйінде кездесетіндері: өтірік -- шын алғыс -- қарғыс, рақат -- бейнет, бақ -- сор, өмір -- өлім, өц -- түс', алды -- арты, шарапат -- кесепат, асты -- үсті, пайда -- зиян, бай-. кедей, жаз -- қыс, күн -- түн г. б. ә) Туынды түбір күйінде кезде- сетіндері: аласы -- бересі, байлық -- жоқтык, кісілік -- иттік,аш- тық -- тоқтық, тарлық -- кеңдік, жеңіс -- жеңіліс, ұтыс -- ұтылыс азшылық -- көпшілік, кіріс -- шығыс, алыс -- беріс, сыпайыгерші- лік -- арсыздық т. б.
Үс т т е у г е қ а т ы с т ы а н т о н и м д е р: ерте -- кеш, ілгері -- кейін жогары -- томен, алыс -- жақын, әрі -- бсрі, сылбыр~тез т.б. Е е і м д і к к е қ а т ы с т ы анау -- мынау, әне- міне, осы -- `сол тәрізді бірен-саран антонимдер гана үшырасады. Тілде қарама-қарсы ұгыммен қатар, кейде, аралық ұгым да кездеседі.
Мәселен ескі мен жаңаның арасында көне (көнетоз), шикі мен пісінің арасында дүмбілез, суық пен ыстықтың арасында жылы.ұтыс пен ұтылыстың арасында теқ, ерте мен кештің арасыпда дәл біткен мен бітпсгснніц арасында шала, жеңу мен жецілудің арасында итжығыс деген аралық ұғымдар бар. Бұлар антоним (бітксннің бәріне тең емес, кейбірлеулеріндс ғана үшырайды. Аралық ұгым кереғар екі ұғымды тең ұстап тұрады. Тілдсгі антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды біріне-біріп шендестіріп,салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Сол себептен, антонимдер өте-мөте мақал-мәтелдерде жиі қолдапылады. Антонимдерді қолданудыц негізінен үш жолы бар:
1. Антонимдер бір сөйлемнің, өз ішінде салыстырылып айты-лады. Мысалы: Қорльіқ өмірден ерлік өлім артық. Ер бакыттың қонганын білмейді, ұшқанын біледі. Еріншек егіншідсн елгезек масақшы озады. Ақымақ бұзуга бар, түзеуге жоқ. Өлі арыстан-нан тірі тышкан артық. Досыңның асынқасыңдай іш.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама-қарсы койылып шен-дестіріледі. Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі. Тоқшылықта жеген тоқпан жілік. Ашаршылықта кезіцнен бір-бір ұшар. Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, Төртеу түгел болса, төбедегі келеді. Жаңаны күтіп, жалаңаш үйден шыкпай қалған-нан, Ескіні жамап киіп, жацаны іздеп тапқан артык. Көп ақы-мақтың ағасы болғанша. Бір ақылдының інісі бол. Жауластырмақжаушыдан Елдестірмек елшіден.
3. Аигонимдер ыцғайлес кезектесіп қатар жұмсалады Мыса-лы: Арымақ, семірмек көңілден. Палуанға он, терісі бірдей. Ылдисыз өр болмайды. Ит үрер жақсыга да, жаманға да, Қылмағы бірақ залал құдайдан-ды (Ы. Алтынсарин). Ащы менен түщынытатқан білер, Алыс пенен жақындыжорытқан білер. Бір суып,бір ысып,
Барады іш пысып (Абай). Қарсы койылып айтылгаиныц бәрін антоним деп тануға болмайды. Ксйде синоним:: сөздер де бір-біріне салыстырылып антыла беретд. Мысалы: Гүрілдеи келген жаудан, Күлімдеп келген қас жаман. Қауіп бар жерде қатер бар. Қауіп қайдан болса, қатер содан. Өлімбар жерде аза бар. Бет көрсе, жуз ұялады. Жан-жақты дамып, ке мелденгсн тілде белгілі бір ойды әр турлі мақсат-мүдеге карай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануга болады. Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антонимге де оншалиқты тапшы емес екендігін байқаймыз.

ОМОНИМ
Көп магыналы сәздер мен омонимдсрдіц сыртқы формасы жағынан бір-біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құры- лымы жагыиан бұлар нақ бірдей дсугс болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір-бірінен өзгешелігі тұр-тұрпатын да емес, магынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады. Бірақ бұлар әр сөз табына емес, гана сөз табына катысты. Сондықтан да көп мағыналы сөздердің бір нсгізден ишққандыгын магыналардыц өзара жақындығынан, ұксасгыгынан бірден таньш білуге болады.
Мәселен, май да тас, майда ұн дегендердсн ұсақ, уақ дегенді ұқсак, майда шөп, майда сөз дегендерден жұмсақ, биязы дегенді түсінеміз. Ал мінезі майдадсгеннен сыпайы, кішіпсйіл дегенді аңгарамыз. Бұл мағыналар бір гана сөз табына қатысты болып, бір негізден тарағандығы ап-айкын білініп тұр. Бір. сөздің әлдененеше мағынасы тіліміздсгі ауыспалы магына тудырудын бсліілі бір тәсілі (метафора) аркылы жасалгандығын бұлжытпай танмыз.
Омонимдер біркелкі дыбысталып, антылатын, бірақ ұғымы әр баска баска сөздер тобын білдіреді^Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына да, әр сөз табына да дара-дара болып бөлініп жарылып тұра береді Қейбір омонимдердіц түп-төркіні жағынан бслгілі бір байланысы болганымен, мағына жағынан бір-біріне соншалықгы алшақ екендігі аңғарылады. Мысал Ара I. Ағаш кееетін жұқа темірден жасалған құрал. Ара II. Гүл шырынынан бал жиятын қанатты насеком.Ара III. Екі орта, аралық. Ана I. Туған шсше. Ана II. Сілтеу есімдігі. Айі I. Діни мейрам. Айт II. Сөзбен ой-пікірін білдіру, сөйлеу, деу. Айт III. Итті айтақтап қосу үшін айтылатын одағай.
Сонда омоним дсгсніміз түрлі себсптермен, дыбысталуы бір- дей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер болын шығады. Көп мағыналы сөздер омоиимніц барлық түрімен емес, бір ғана тү-рімен тығыз байланысты. Тілдің даму барысында сөздің мағы-сында турлі-турлі өзгсрістср болып жатады. Сөз семантикалық жақтан үздіксіз дами келе, мағыналық шеңберін сонша-кеңейтіп, әр мағына бір-бірінен өзара алшақтай бастайды.Бара-бара ондай мағыналардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.