Сөйлеу тілі мен жазба тілдің ерекшеліктері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қожа Ахмет Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ Ұлттық Университеті

СӨЖ

Тақырып: Сөйлеу тілі мен жазба тілдің ерекшеліктері

Орындаған: Жумадуллаева Арайлым

Ауызекі сөйлеу - адамдар арасындағы коммуникативтік қатынастың және бәсекеге қабілетті тұлғаны даярлау негізінің басты әрі жиі көрінетін формасы. Осыған байланысты тіл білімінде тілдің ауызекі сөйлеу ерекшеліктерін арнайы зерттеу негізгі мәселелердің бірі болып келеді. Сонымен бірге ауызекі сөйлеу тілін зерттеудің бағыт-бағдары, әдіс-тәсілдері де алуан түрлі. Бірсыпыра еңбектерде лексикология, грамматикалық тұрғыдан ауызекі тілдің лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерін тану мақсат етілсе, басқа, мәселен, психолингвистикалық зерттеулерде ауызекі сөйлеудегі сөзді құрау, түсіну процестерінің психикалық астарын ашу мақсат етілген.

Қазақ тіл білімі о бастан ауызекі сөйлеу тілінің фактілерін зерттеуден басталған. Бұлай болуы, бір жағынан, ол кездегі жазбаша әдебиеттің шама-шарқына байланысты болса, екінші жағынан, ғалымдардың қазақ тілінің таза халықтық көзін, негізін тауып, сол фактілерге сүйеніп, зерттеуге талпынуына да байланысты еді. Қазақ тілін алғаш зерттеушілердің бірі - белгілі ғалым Н. И. Ильминский де осы бағытты ұстады. Ол қазақ тілін осы тілде сөйлеушілердің өз ауызынан жазып алынған фактілер негізінде зерттеу қажет, қазіргі кітаби материалдарда қазақ тілінің өз заңдылықтарына сай келе бермейтін шағатай тілінің элементтері көп деп үнемі ескертіп отырды. Н. И. Ильминский қазақтардың сөзді өнерге балап, оған ерекше талап қойып, мән беруін жоғары бағалады. Ол; «Қазақтың шешен кісілерін тыңдау бір рақат нәрсе; олардың сөзі ұйқасты, сымбатты, анық, көркем» деп жазды. Қазақ тілі жөнінде алғаш толық, жүйелі лингвистикалық еңбек жазған П. М. Мелиоранский де өзі, негізінен, ауызекі сөйлеу тілінің фактілеріне сүйенетінін ерекше атап отырады. Қазақ тіліне арналған алғашқы бұл зерттеулерде оның басты фонетикалық, грамматикалық жүйесін анықтауға ғана баса мән беріліп, стильдік тармақтарын даралап тану міндет етіледі

Қазіргі кезде қазақ тілін зерттеудің бағыт, мазмұны мүлде өзгерді, ол тарихи ұлы міндетке - қазақ халқының жаңа мәдениетін жасау, соған жол ашу мүдделеріне қызмет ету мақсатын көздеді. Сондықтан да бұл кездегі қазақ тіл білімі баса көңіл бөлген мәселелер - әдеби тіліміздің фонетикалық, грамматикалық жүйесін тану болды. Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері, ауызекі сөйлеу тілі мен жазба әдеби тілінің арасындағы өзара қатынастың сыры ашылмады. Ауызекі сөйлеу тілі - қазақ тілінің қайнар көзі, негізі дегеннен аса алмады.

Бәсекеге қабілетті тұлғаның білім, мәдениет дәрежесінің өсуі, олардың қоғамдық өрісінің ұлғаюы, творчестволық белсенділігінің артуы ауызекі сөйлеу тілінің ролін көтерді. Ауызекі сөйлеу тілінің жұмсалу аясы да орасан кеңіді, тақырыбы кеңейіп, мазмұны да күрделенді. Сондықтан жұртшылықтың ауызекі сөзге қоятын талабы да өсті, білік дағдыларын қалыптастыру жағдайларындағы бәсекеге қабілетті тұлғаны даярлау негізі болды. Тіл білімі саласында ауызекі сөйлеу тіліне ден қою бәсекеге қабілетті тұлғаны даярлау, осы қоғамдық, әлеуметтік талапқа байланысты. Ауызекі сөйлеу тілін зерттеу оның коммуникативтік (пікір алысу) сипатын анықтап, фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін, сол грамматикалық тәсілдерді қолдану, пайдалану ерекшеліктерін ашуды көздейді, мұның өзі нақты бәсекеге қабілеттікке жетудегі білім жүйесінің негізгі міндеттері және мәдени дәрежесін өсіруге көмектеседі.

Сөйлеу тілі дегеніміз әдеби тілге жататын бейресми жағдаятта қолданылатын, сөйлеушілердің тікелей қатысуымен жүзеге асатын машықты (спонтанды) сөз

Қарым-қатынастың бейресмилігі, ситуацияға тәуелділігі, машықтылығы сөйлеушілердің әлеуметтік рөлі, психологиясы, эмоциялық күйі сөйлеу тілінің құралымдық сипатының күрделі екенін танытады.

Сөйлеу тілінің эмоционалды-экспресивті бояуы қанық болады және осымен байланысты интонациясы бай, ым, ишара тәрізді бейвербалды таңбалар тілдік таңбалармен жарыса жүреді.

Сөзде редукция, эллипсистердің болуы сөйлеу тілінің табиғатына тән. Осылар арқылы нақты тілдік ситуацияда сөз құрылымы басы артық сөздерден арылып отырады. Мысалы: - Мынаны алсам ба? Жоқ, мынау тәуір сияқты. Бұл жерде тілдік емес ситуация - кітап дүкені, әңгіме кітап жайында. Алайда нақты ситуациядан тыс сөздің не жайында болып жатқанын түсіну қиын.

Тілдің лексикалық, грамматикалық тәсілдерді, сөз тудыру, сөз құбылту, сөйлем құрау ережелерін қамтитыны белгілі. Бірақ тіл қамтитын амал-тәсілдерді әр стиль өзінше жұмсайды, сөйтіп өзінше сөз тіркестіру, синтаксистік форма құрау ерешеліктерін тудырады. Стильдің өзгешелігіне себеп болатын нәрсе - коммуникативтік сипаты. Пікір алысудың ретіне қарай (диалог, монолог, ауызша, жазбаша түрде пікірлесу), мазмұнына қарай (ғылыми еңбек, көркем шығарма, газет очеркі т. б. ) сөйлеуші тілдік амалдарды талғап жұмсайды.

Ауызекі сөйлеу тілін дара стильдік сала деп танимыз. Мұның солай екендігі, арнайы сөз болмаса да лексикографиялық, лексикологиялық, грамматикалық еңбектерде айтылып тұр. Бұл еңбектерде жеке сөздер, грамматикалық формалар ауызекі сөйлеу тіліне тән фактілер екендігі ара-тұра ескертіліп отырады. Көпшілік жұрт көркем шығармадан, радио, телевидение хабарларынан ауызекі сөйлеу тілі дара стильдік сала ретінде объективтік факт екенін дәлелдейді.

Ауызекі сойлеу тілінің стильдік мәнерін қалыптастыратын нәрсе оның өзіндік коммуникативтік сипаты болса, бұл ауызекі сөйлеу стиліне коммуникативтік жағдай барлық тілдерде бірдей көрінеді.

Ауызекі сөйлеу тілін қалыптастыратын жағдайлардың бастылары ретінде мыналар аталады:

1. Пікір айту ауызша әрі сөйлеуші мен тындаушының жүзбе-жүз отырып қатысуы үстінде болады.

2. Пікір айту диалог түрінде, яғни екі немесе бірнеше адамның қатысуы арқылы жүреді.

3. Пікір айту ешқандай дайындықсыз, емін-еркін әңгіме үстінде құралады [1, 78] .

Осы үш шарт ауызекі сөзге бірдей тән болғанымен, оның лексикалық ерекшеліктерін қалыптастыруда соңғы екеуінің мәні ерекше. Тындаушы мен сөйлеушінің жүзбе-жүз отырып ауызекі пікір алысуы, информация беруі лекция, баяндама жасау, әңгіме айту кезінде де болатын жағдай. Бұл шарт тек ауызекі сөйлеу тіліне ғана тән емес, ауызекі түрі де жүзеге асатын бірнеше стильдерге де тән. Ауызекі сөздің диалог түрінде жүруі оның синтаксистік құрылысына, лексикасына көп әсер етеді. Біріншіден, сөз айтуға, түсінуге ыңғайлы құралуға тиіс. Осы талап ауызекі сөзде сөйлемдердің, сөз тіркестерінің үнемді болып құралатын варианттарының күрделі ойды білдіретін сөйлемдердің мағыналық бунақтарға (сегменттерге) таратылып айтылуынан (кім келгенін сұрады - кім келді, соны сұрады), осыны іске асыратын синтаксистік тәсілдерден т. б. көрінеді. Екіншіден, диалог сөзін репликалар (диалогқа қатысушы екі жақтың сөзі) өзара ұштасып, сабақтасып жатады.

Ауызекі сөздің диалог ретінде жүруі репликаларды байланыстыратын синтаксистік тәсілдерден ғана көрініп қоймайды. Бұл коммуникативтік жағдай сөйлемдердің құрылысына да әсер етеді. Диалог сөз тындаушысына өтімді болуды, оған бір пікірді мойындатуды немесе істі міндеттеуді мақсат етеді, немесе естіген хабарынан туған әсерді түрліше білдіріп жауап қатуды білдіреді. Осыған орай ауызекі сөздің құрамында экспрессивті, эмоциялы лексика, синтаксистік формалар ерекше көп жұмсалады, бұл сипаттағы лексика мен грамматикалық формалардың тек ауызекі сөзде ұшырайтындары көп.

Эмоциялықпен қатар ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік құрылысына әсер ететін тағы жай бар. Ол сөйлеу үстінде көрінетін полемикалық қатынас. Сөйлеуші пікір айтып, қатынас жасағанда, екінші жақтың оған қандай жауап қайтаратынын, әсіресе оның қарсы пікірде болуы мүмкін екенін алдын ала ескеріп сөз құрайды. Репликаның тек пікір білдіріп қана қоймай, тыңдаушының қарсы райын ескеріп, полемикалық сипат алуы сөйлемнің құрылысына әсер етеді. Ауызекі сөйлеу тілінде полемикалықты білдіретін сөйлемдер интонациясы жағынан, конструкциялық құрылысы жағынан ерекше болады.

Пікір алысу - творчество. Адам сөйлегенде қалыптасқан грамматикалық тұрақты формаларды жұмсап, соның жетегінде қалып түрлендіріп құрай, тыңдаушысына тартымды болу жағын қарастырады.

Ауызекі сөйлеу тілінде сөзді түрлендіретін түрлі паралель амалдар көп ұшырайды. Және, бір қызығы, фунция жағынан паралель келетін бұл амалдар құрылысы жағынан біркелді бола бермейді. Мысалы, құрмалас сөйлемге кейбір жай сөйлемнің түрлері параллель ретінде жұмсалады (Айтпады, себебі ұялды: Айтпағаны - ұялғаны), баяндауыштық формаға жай сөйлем ретіндегі конструкция параллель амал болып жұмсалатыны да бар (Мен кеше келдім: Менің кеше келгенім бар) . Осындай сөз түрлендіретін параллель амалдарлын ішінде ауызекі сөйлеу тіліне ғана тән болып, ауызекі сойлеу мәнерін қалыптастыратын формалар не дәүір: қалады - қалау қылды, сұрады - сұрау салды, сұрау қылды, той жасады - той берді т. т.

Келтірілген мысалдарға карап, ауызекі тілдін ерекшілігін грамматика аясынан ғана табылады деп түсінбеу керек, ауызекі сөйлеу тілінің алуан түрлілікке, эмоциялылыққа, ықшамдылыққа талпынуы лексикадан да айқын. Әр жердің кәсібіне, тіршілігіне байланысты сөздерді, диалект сөздерді былай қойғанда, қазақ жеріне түгел тараған экспрессивті, эмоциялы сөздердің өзі едәуір: өкіректеу, тәлімсу, сызылу, өлмелі, шам көру, еті тірі, кұшырлану, сыңайы, бұртаңдау, көңірсіту, т. т. Экспрессивтік, эмоциялық мағына тудыру үшін ауызекі сөйлеу тілі көптеген сөздерді ерекше мәнде қолданады. Осыған қарап отыру, жаман, дүние, жұмсау, соқыр деген сөздердің мына төмендегі жұмсалысы дәлел: қайырсыз ит қой, малын игере алмай отырып, . . . осы ауыз үйін пәтерге жіберген ақшаға қарап отыр ма екен! Біз елден кететін күні кешке жақын далада сөйлескенді шам көріп, Есімбек Шұғаны жаман сөкті. Шынында да байдын үйі бар тігінін соған тіккізіп алып, соқыр ақша бере білмейді екен. Шұға шын ауруға айналған соң, Есімбек жұмсайын деді.

Ілгерлі мысалдарда сөздердің мағыналарының дамуы, жұмсалу жағдайы кейде әр түрлі стильде ерекше өріс алатынын байқатады.

Сөйлеу процесінің коммуникативтік жағдайы негізінде пайда болған лексикалық ерекше фактілер немесе ортақ амалдардың ерекше жұмсалуы ауызекі сөйлеу тілінің бір тұтас стильдік бейнесін қалыптастырады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.