СТУДЕНТ ЖАСТАРДЫ БОЛАШАҚ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЯРЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЕСМУРЗАЕВ НУРЖАН СӘКЕНҰЛЫ
СТУДЕНТ ЖАСТАРДЫ БОЛАШАҚ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЯРЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6М010300-ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ
Магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымының
докторы, профессор м.а
Мұсабекова Г.Т
Түркістан - 2014
МАЗМҰНЫ
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Атаулар мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
СТУДЕНТ ЖАСТАРДЫ БОЛАШАҚ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЯРЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-8 Студент жастарды отбасылық өмірге даярлаудың теориялық және әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1. Отбасылық некелік өмірге даярлаудағы отбасы әлеуметтік дамуының
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-22
1.2. Студент жастарды болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
және психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-33
1.3. Қазақтардағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері ... ... ...
ІІ. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудағы тәрбиенің мазмұны және оны іске асыру әдістемесі ... ...
2.1 Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудағы тәрбиенің
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Студенттерді болашақ отбасылық өмірге дайындауда халықтық
әдеп-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Эксперимент барысына сипаттама және оның нәтижелеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативті сілтемелер:
1. Қазақстан Республикасының Білім беру заңы
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
3. Қазақстан-2050 Стратегиясы
Анықтамалар:
Отбасы дегеніміз -- әртүрлі жыныстағы адамдардың өзара көзқарастары мен іс - әрекеттері үйлескен, тығыз қарым -қатынаста болатын әлеуметтік топ .
Неке дегеніміз -- еркек пен әйел арасындағы табиғи қажеттіліктен туындаған, ерікті негізде құрылатын, өзара құқықтары мен міндеттері белгіленген, адамның табиғи, әлеуметтік, биологиялық, психологиялық және рухани өмірінің қажеттілігі.
Отбасы- некелік өмірге даярлау дегеніміз -- жастардың отбасы- некелік білімдерін жетілдіріп, олардың отбасы-некелік өмір туралы дұрыс көзқарастарын және жағымды іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру.
Отбасы- некелік өмір -- философиялық, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық, биологиялық, физиологиялық, жыныстық мәселелерді қамтитын құбылыс .
Репродуктивтік қызмет -- оның мәні өмірді ұдайы өндіру, яғни бала туу , адамзаттың жалғасуы болып табылады.
Эгалитарлық отбасы -- мұндай отбасы өз мүшелерінің өзара құрметі мен өзара жауапкершілігіне негізделген, үлкендер бала алдында беделді.
Сәтті отбасы -- отбасында тұрақтылық, отбасы мүшелері мүддесінің ортақтығы, апатты жағдайдың аз саны, барлық отбасын топтастыратын дәстүрлер мен салттарды сақтау немесе жасау тән.
Әлеуметтік сәтсіз отбасы -- мұнда ата-ананың балаларға әлеуметтік қарым-қатынасы нашар, мұндай отбасында мәдени деңгейі төмен, материалдық жетіспеушілік көп. Балалар мұндай отбасында нашар отбасы іс - әрекеттерін бойына сіңіреді және оны өзінің болашақ отбасына алып барады.
Ұстаздығы әлсіз отбасы -- мұндай отбасында ата-ана балаларының тәрбиесіне енжар қарайды.
Әлеуметтік- гомогендік отбасы -- мұнда жұбайлардың ұқсас білімдік деңгейі және ұқсас кәсіби әрекеті болады.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Біз XXI ғасырда, қарқынды өзгеріп отыратын қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы елдер жаңа қоғамға, ақпаратты қоғамға енуде. Осыған байланысты Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық саласында батыл өзгерістерді бастан кешіріп отыр. Сондықтан да қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын анықтау, ұлттық ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге мүмкіндік беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2050 стратегиялық бағдарламасында және Қазақстан халқына Жолдауында: Біз жергілікті деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табуымыз керек. Неке және отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда - еліміз үшін алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына түсуіміз керек. Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз, - деп атап көрсетті [1].
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын, отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады. Ажырасу статистикасы Республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Білім жүйесінің қоғамдық өмірінің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да тигізетін ықпалы мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда отбасының орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік қарым-қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалы, студенттердің отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық және репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы, құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан басқа білім жүйесі жоғары оқу орны деңгейінде белгілі пәндерді ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде көмектесуі қажет.
Отбасы қоғамда - ең маңызды орта. Ол қылықты әрқашан азшылық, кішкене топ, жеке адам істейді. Тарихтың шұғыл ұлы өзгерістерінде жеке адам белсенділігінің рөлі артатыны кездейсоқ емес. Бұл жағдайда жастардың сана деңгейімен, неке және отбасы өміріне дайындық дәрежесімен байланыстырылған субъективтік фактордың отбасы орнықтылығына әсері сөз болып отыр. Осыдан жоғары оқу орнының, білім беру жүйесінің атқаратын рөлдерін бүтіндей қайта бағалау өте қиын. Қазіргі уақытта жоғары оқу орны бірінші кезекте студенттің парасатты өсуіне бағыт алып, жеке бастың жан-жақты қалыптасып, өнегелі дамуына көңіл бөліп, бірақ студенттерді отбасы өміріне даярлау аспектісін ұмыт қалдыруда.
Көп жылдар бойы жоғары оқу орындары жоспарларында тиісті пән тіпті қарастырылмаған.
Отбасы - некелік қарым-қатынастың мәдениетіне тәрбиелеу көп факторлардың әсерімен болады. Қазіргі ғылымның міндеті олардың сырын ашып қана қоймай, ғылыми басқарудың жолдары мен әдістерін көрсету болып табылады.
Бұл проблемалар, қандай білім болса, сондай отбасы қалыптасады дегендей, отбасы мәселесі көп зерттеушілердің нысанына айналды.
Педагогтар, философтар, тарихшылар, демографтар, әлеуметтанушылар, психологтар және басқа да мамандардың зерттеулерінде олар өз аспектілері тұрғысынан қарайды, бірақ педагогикада оқу, тәрбие ұғымдары әрқашан да өзекті проблема болып қала береді. Білім жүйесі іс жүзінде отбасы мәселесіне бармайды, ал отбасы қажетті шамада білім жүйесімен жалғаспайды. Нәтижесінде бейтарап алаң пайда болады, дәл осындай алаңда жеке бастың әлеуметтену проблемасының бірі, атап айтқанда, білімнің әлеуметтік қызметі ретінде жастарды отбасы өміріне даярлау болып табылады. Мұның бәрі диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға және оның талдануына пәнаралық зерттеу тұрғысынан келуге себепші болды.
Жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік өмірге даярлаудың мәселесі бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау, студент жастарды отбасы-некелік өмірге даярлау мәселесінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде көрініс таппағандығы көрінеді. Демек, студент жастарды отбасы-некелік өмірге жүйелі түрде даярлау арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Сондықтан бүгінгі таңда, еліміздің жастарын отбасылық өмірге дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің тәрбие теориясы мен практикасында нақты тиімділігін таппағандығы арасындағы қайшылық алып тұрғандығымен ерекшеленеді. Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында зерттеу тақырыбын Қазіргі студент жастарды отбасылық өмірге даярлау мәселелері деп алуға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: жоғары оқу орындарында студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздерін анықтау, студенттерді отбасылық өмірге дайындау әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Зерттеу міндеттері:
1.Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздерін анықтау.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық түсініктеме беру.
3. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау үшін тәрбие жұмысының маңыздылығын айқындау.
4. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық шарттарын жасау.
5. Студентерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңалығы:
1. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздері анықталды.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық түсініктеме берілді.
3. Студенттерді отбасылық өмірге даярлауда тәрбие жұмысының маңыздылығы айқындалды.
4. Студенттердің отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық шарттары жасалып, мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
1.Студенттерді отбасылық өмірге даярлаудың қазіргі сипатын айқындайтын қағидалар берілді.
2. Отбасы-некелік өмірге дайындық элективті курсының бағдарламасы құрастырылды.
3. Студенттердің отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеуiмiзге философиялық, әлеуметтiк, психологиялық және педагогикалық әдебиеттер негiз етiп алынды.
Отбасындағы қарым-қатынастың дамуына бағытталған теориялар мен тұжырымдар адам психикасының онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қарым-қатынас туралы Л.С. Выготскийдің[2], А.Н. Леонтьевтің[3], С.Л. Рубинштейннің[4], А.Н. Ананьевтің[5], Д.Б. Элькониннің[6] т.б. ғалымдардың еңбектерінде, қазақстандық ғалымдар К.Ж.Қожахметованың[7], Қ.Б. Жарықбаевтың[8], С.Қ. Бердібаеваның[9], А.Ж. Аяғанованың[10], А.А.Жұмаділлаеваның[11] этнопедагогикалық, этнопсихологиялық зерттеулерінде көрініс тапқан.
А.Байтұрсынов[12], Ы.Алтынсарин[13], М.Жұмабаев[14], Ж.Аймауытов[15], М.Әуезов[16], К.Д.Ушинский[17], А.С.Макаренко[18], В.А.Сухомлинский[19] отбасылық тәрбиенің жалпы теориялық, педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес қосқан ғалымдар.
К.Кенжахметов [20], С.Қалиев[21], С.А.Ұзақбаева[22], С.Ғаббасов[23], З.Әбілова[24] және т.б. ғалымдар өз еңбектерінде халықтық педагогиканың жан-жақты мәселелерін зерттеген, отбасының педагогика, психология, өнер және әлеуметтану ғылымдарымен байланысының нығайуына үлкен еңбек сіңірген.
Қазақ отбасы туралы мәселелер А.Биекенова [25], Е.Мұқанғалиев[26], М.Баймұқанова[27], А.Бекжігіт, Ә.Ыстыбай[28], Б.Айтмамбетова[29] еңбектерінде қарастырылған. Қазақ халқының отбасылық ерекшеліктері туралы бұл ғалымдардың еңбектері жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік өмірге даярлауда бізге маңызды теориялық, этнографиялық, этносоциологиялық материалдар болып табылады.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары туралы білімдер мен көзқарастар Х.А.Арғынбаев[30], Б.Қожабекова[31], Т.Төлендиев, Иманбаев Қ. [32] еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған негізгі проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен неке мәселелері М.С.Мацковский, А.Г.Харчев[33], В.А.Сысенко[34] және басқа да ресейлік ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Шет елдік мамандардың ішінде Э.А.Тийт[35], Ф.Я.Варга[36], Д.В.Винникотт[37] және т.б. зертеулерінде ашылып көрсетілген.
Жастарды отбасын құруға және болашақ ерлі-зайыптылардың міндетін орындауға дайындау мақсатына бағытталған тәрбие жұмысын жүргізу керек. Бұл тұрғыда педагогика және отбасы әлеуметтануында көп жұмыстар жасалынды. Болашақ отбасы иесін даярлау проблемасының педагогикалық аспектілері И.В.Гребенников[38], Л.М.Панкова[39], Б.Шапиро[40],С.Д.Лаптенюк[41],Б.Кру глов[42],В.А.Бальцевич,С.Н.Бурова,Ф .Н.Воднева[43] және басқалардың еңбектерінде берілген. Бұдан басқа жыныстық тәрбие пролемалары И.С.Кон[44], В.Е.Какан[45] зерттеулерінде бейнеленген.
Зерттеу көздері: ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының Неке және отбасы заңы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан-2050 стратегиясы, Қазақстан халқына жыл сайынғы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдаулары, оқу-әдістемелік құралдар, зерттеу мәселесі бойынша психологтардың, педагогтардың, мәдениеттанушылардың, философтардың, демографтардың ғылыми еңбектерi.
Зерттеуде қолданылған әдістер: тақырыпқа байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды талдау, бақылау,әңгіме,интервью,анкета т.б.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2013; ОҚПУ, 2013), сонымен қатар, Қ.А.Ясауи Хабаршысы, Қазақстан ғылымы мен өмірі республикалық ғылыми-әдістемелік журнал беттерінде жарияланды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2013 ж.) отбасы мәселесіне байланысты әдебиеттерге теориялық талдау жасалынды, зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, пәні, жалпы және жеке болжамдары, мақсаты мен міндеттері, зерттеудің әдіснамалық негіздері мен әдістері анықталды.
Екінші кезеңде (2014 ж.) студенттерді болашақ отбасылық өмірге дайындау эксперименттік тұрғыда зерттеліп, нәтижелері талданды.
Зерттеу базасы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-ң тарих-педагогика факультеті.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Магистрлік диссертация кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Студент жастарды отбасылық өмірге даярлаудың теориялық және әдіснамалық негіздері
1.1 Отбасылық некелік өмірге даярлаудағы отбасы әлеуметтік дамуының теориялары
Адамзат отбасы- неке қарым - қатынасына ежелден - ақ назар аударып келеді. Өткен заманның ойшылдары өз дәуірінің мүмкіндігіне қарай отбасын зерттеуге ұмтылды. Олар отбасының пайда болу, даму үрдісін түсіндіруге; қызметін, даму заңдылықтарын, қоғамдағы орны мен өрістеуін анықтауға тырысты.
Көптеген философтар мен ойшылдардың шығармашылығы олардың жұбайлық проблемасына көп көңіл бөлгенін дәлелдейді. Алайда, көбінесе қоғамдық қарым -қатынасты отбасылық қарым - қатынастан бөліп, отбасы мен мемлекеттің арақатынасына назар аударған; отбасын жеке әлеуметтік институт ретінде аз қарастырған. Мысалы, француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо отбасы туралы былай деген: "Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы -- ол отбасы... Сонымен, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім -- әкеге ұқсайды, ал халық -- балаларға".
Жоғарыда келтірілген француз ағартушысының пікірінен отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметі ұқсас және отбасы қоғамды қайталайды деген қорытынды шығады. Руссо, сөйтіп, отбасын халықты ұдайы өндіру, жас буынды әлеуметтендіру сияқты проблемаларды шешетін құрал ретінде ғана қарап, отбасы институтын жеңілдетіп жіберді.
Немістің классикалық өкілдері отбасы-неке қарым - қатынасының мәнін өздерінше түсіндіруге әрекеттенді. И. Кант "Әдет-ғұрып метафизикасында" жұбайлықты заңдылық, өнегелік қарым - қатынас ретінде түсіндірді: "Еркек әйелді зат ретінде, яғни онымен таза хайуандық қатынаста болудан тікелей рахаттану үшін пайдалануды қаламайды. Бұл жағдайда әйел де өзара тәндік жақындасуда адамдық бейнесін жоғалтпау үшін күні бұрын некеге тұруды қалайды ".
И. Кант отбасы- неке қарым - қатынасын еркек пен әйелдің арасындағы қарым-қатынасты реттеу және заңдастыру тәсілі ретінде ғана қарастырды. Ол жыныстық қарым-қатынасты адамгершілік ережелермен шектеу керек, сондықтан отбасы мен неке қажет деп есептеді.
Гегель отбасын үш жақтың: неке, отбасы меншігі және балалар тәрбиесі мен отбасының ыдырауы бірлігі ретінде қарастырды. Бұл жерде неке тікелей адамгершілік қарым-қатынас ретінде анықталады: Неке дегеніміз -- адамгершілік қарым- қатынас. Бұрын , әсіресе, табиғаттық құқық туралы шығармалардың көпшілігінде неке табиғи күйінде қаралған . Оны тек жыныстық қатынас ретінде қарастырды, ал некеге басқа анықтама беру мүмкін болмады. Алайда, некені таза азаматтық шарт ретінде қарастыратын дөрекі түсінік Канттың өзінде де кездеседі. Шартта адамдардың бір-біріне қарым-қатынасы белгіленеді және неке шартқа сай өзара пайдалану формасына дейін төмендетіледі. Тағы бір айыпталатын түсінік
-- неке тек сүйіспеншілікте деп есептеу. Сүйіспеншілік сезім болғандықтан, әртүрлі кездейсоқтыққа жол береді. Сондықтан, некеге дәлірек мынадай анықтама беру керек:
Неке дегеніміз -- заңды, өнегелі сүйіспеншілік. Сондықтан, көңіл-күйге байланысты барлық өткінші нәрсеге жол берілмейді .
Адамзат тарихының көптеген ғасырлары бойында жұбайлық туралы философтар жеткілікті, әрі көп жазды. Бірақ, олардың көзқарасы негізінен өзіндік және ойша сипат алды. Тек әлеуметтану мен басқа ғылымдардың дамуымен отбасы институтын зерттеу ғылыми сипат ала бастады.
М. Меад таза оймен зерттеуге сүйенбей, этнографиялық материалды кеңінен қолдана отырып, отбасының өмірі мен эволюциясын зерттеуде бірінші болып әрекеттенді .
Тарихта көне отбасының сипаты туралы мол, әрі дұрыс мәліметтер бар. Мысалы, еврей отбасы бір некелі болды, дегенмен, көп әйел алу, тамырлық ( некесіз жыныстық қатынас) та кездесті. Әке отбасында басшы болды . Отбасы көп санды болған. Күйеу некеге тұрарда қалыңдықтың ата-анасына белгілі мөлшерде ақша төлеуге міндетті еді. Иудаизм некесіздікті қасиетті нәрсені қорлаушылық деп есептеді .
ХІХ ғасырда, әсіресе, ХХ ғасырда дамыған капиталистік елдерде жұбайлық отбасы өмірінде жаңа белгілер пайда болды. Некеге тұрарда материалдық, заттық себептердің әсері елеулі болғанмен, романтикалық сүйіспеншілік, серікті таңдау еркіндігі көп жағдайда шешуші факторға айналды. Қалыңдықты немесе күйеуді таңдарда бұрынғы заманға тән әкенің өктем шешімі өзінің бұрынғы мәнін жоғалта бастады. Ата- аналар балаларына демократиялық ұстаныммен қарап, әйелдер бірте-бірте азат болды .
1- кесте. Қазіргі және дәстүрлі отбасының типтік мөлшері
Отбасы тіршілігі
және жұбайлардың
отбасынан тыс
әрекетінің салалары
Дәстүрлі отбасының
типтік мөлшері
Қазіргі заманғы
отбасының типтік
мөлшері
Өндірістік
Дәулетті отбасында әйел жұмыс істемеу керек.
Кедей отбасында ол
экономикалық
қажеттілікке қарай
жұмыс істейді .
Еркектер мен әйелдерге жұмыста , мансапта ,
қоғамдық қызметте тең құқық беріледі.
Репродуктивтік
Отбасы көпбалалы болу керек. Балалар неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы .
Бала туу түсінікке сәйкес және жоспарланатын
тұрмыс қалпымен
шектеледі.
Тәрбиелік
Баланы қатаң тәртіпте тәрбиелеу керек, тәрбиелеу түрін әкесі белгілейді, ал
тәрбиелеумен шешесі
айналысады.
Бала тәрбиелеуде оның қалауы, пікірі ескеріледі, үлгі және сенім күшіне негізделген тәрбие басым болады, тәрбиемен жұбайлардың екеуі де айналысқаны дұрыс деп есептеледі .
Экономикалық
Отбасының табыскері,
асыраушысы күйеуі болу керек, әйел ол берген қаражатты жұмсайды.
Еркек пен әйел кәсіби жағдайы мен қосымша табыс табу мүмкіндігіне сай отбасының материалдық әл - ауқатына үлес қосады.
Бос уақыт
Ерлі - зайыптылар қонақ-тармен қатынасты , көңіл көтеруді, әуесқойлық
істі не бірге өткізеді, не
күйеуге біршама дербестік құқық беріледі.
Күйеуі мен әйелі үйде бос уақытын өткізуге тең құқықты және олар өздерінің бос уақытын бір- бірінен жиі бөлек
өткізеді.
Рухани қатынас аясы
Жұбайлар арасындағы
қатынас негізінен отбасы проблемасына, үйге, шаруашылыққа, балаларға, отбасының көңіл көтеруіне,
туысқандармен қатынасқа және басқаларына арналады.
Қатынас жолдастық
сипатта болады және
отбасы проблемасынан
басқа күйеу мен әйелдің тіршілік әрекетінің, өндірістік істердің , әуесқойлық
құмарлықтың барлық
саласын қамтиды .
Достармен және
туысқандармен
қарым - қатынас
Туысқандар тобымен
міндетті түрде қатынас,
көршілермен достық
қарым - қатынас, тек
еркектің жеке достары
мен қатынас.
Достық қарым -қатынасқа бейімделу және мүдделік қатынас; туысқандық
байланысты және көршілермен қатынасты қолдаудың міндетті еместігі.
Билік және азаттық
аясы
Күйеу -- отбасы басшысы, ол негізгі мәселелер бойынша шешім қабылдайды.
Жұбайлар бірлесіп
талқылаған соң , негізгі шешімдер қабылдайды және азаттықтың бөлінуі
мүмкін .
Бірінші әлеуметтік
бақылау аясы
Отбасы әйелдің жүріс-тұрысына қатаң бақылау жасайды , бұл еркекке едәуір аз дәрежеде
қатысты .
Отбасы еркек пен әйелдің жүріс-тұрысындағы
әлеуметтік ауытқуларға
( масүнемдік , нашақорлық , дөрекілік, т . б.)
бірдей шамада бақылау жасайды .
Сезімдік қатынас
аясы
Жылылық, мейірімділік,
сезімдік қабылдау тек
әйел жағынан күтіледі.
Жұбайлар бір- бірінен
олардың еркектік, әйелдік ерекшелік сипатын ескеріп, сезімдік қолдау
күтеді.
Әлеуметтік -мәртебелік аясы
Санаулы әлеуметтік
біртекті топта некеге
тұру, неке арқылы
әлеуметтік мәртебені
көтеруге ұмтылу.
Некелік одақтың
әлеуметтік әртектілігі,
некелік серіктің мәртебелік емес, жеке басының
сипаттамасының
мәнділігі.
Жыныстық аясы
Жыныстық қатынастың
тәуелділік маңызы бар;
ол көбінесе тек бала
табудың шарты болды ,
әйелдердің некеге
дейінгі қатынасына жол
берілмейді, ал еркектердікі айыпталмайды;
дәулетті топта
моральдық көзқарас
негізінде некеге дейінгі
қатынас тек еркектерде
кең қолданылды.
Жыныстық қатынастың
ұдайы өндірістік қызметінен бөлінуі, әйелдің жыныстық белсенділігінің артуы, олардың жыныстық
өмірдегі талабы; некеге дейінгі жыныстық қатынасқа, егер оның негізінде сүіспеншілік болса, жол беру; некеде
тұрған еркек пен әйелдің некесіз жыныстық байланысы бірдей айыпталады.
Ажырасу мәселелерін көп жеңілдеткен өзгерістердің отбасы өмірінде орасан зор маңызы бар. Ажырасу санының өсуінің салдары әртүрлі және ол отбасы қарым-қатынасын күрделендіреді ( екінші рет болған неке, толық емес отбасы, ерте некеде болған баласы бар отбасы, т.с.с.). Осы жағдай және тәжірибелік зерттеудің дамуы отбасы әлеуметтануының тез дами бастауына алып келді.
Отбасының мұндай дамуының себебі, шамасы, қазіргі қоғам мықты, рухани сау, өнегелі отбасына мүдделі болды. Қазіргі отбасы институтындағы байланыс пен қарым - қатынас жеке адамның белгілі еркіндігі нәтижесінде бұрынғымен салыстырғанда күрделеніп кетті. Қоғам мен мемлекет жағдайы көп нәрседе отбасы институтының жағдайына байланысты болған -дықтан, олардың тарапынан мақсатты бағдарлама ретінде отбасы мен некені қолдау қажет болды. Мұндай қолдауды іске асыру тез өзгеріп тұратын отбасы мен неке қарым - қатынасын арнайы зерттеусіз мүмкін емес.
60 -- 70-жылдары отбасы әлеуметтік сыншылдыққа ұшырады. Бұл сыншылдық әртекті болды. Солардың ішіндегі ерекше көзқарастар мыналар:
1. Отбасының құлдырауы мен дағдарысы туралы тү ңілушілік
пайымдау, әдетте, қазіргі отбасын дәстүрлі қоғамдардың патриархалдық отбасына қарсы қоюдан шықты;
2. Отбасын қоғамдық прогресте тежеу болады, өйткені ол өзінің негізгі міндеті -- балаларды әлеуметтендіруді тым жақсы орындады; отбасында құбылмалы әлеуметтік өмірге сай келмейтін көзқарастар мен пікірлер балалардың әдетіне айналды дейтін түсінік;
3. Отбасы институтының қазіргі өнеркәсіптік қоғамға сәй -кестілігі туралы оптимистік көзқарас: уақыт талабына сай
отбасы өмірінде үлгі жасалынады деген үміт айтылды;
4. Отбасын дөрекілік пен зорлық- зомбылықтың тірегі деп
санау. Бұл көзқарас отбасында болған қылмыстың статистикасымен дәлелденеді;
5. Феминистік сын -- отбасында әйелдерді басыбайлы ету
құралы;
6. Отбасы басқа қоғамдық институттарға қарағанда психикалық ауруға шалдығудың дамуына жиірек алғышарт жасайды; шизофрения -- отбасындағы жағымсыз жағдайларға адамның реакциясы дейтін түсінік.
Қазіргі отбасы эволюциясының ерекше белгілерінің бірі отбасының некеден тыс және баламалы формаларының едәуір таралғаны болды. Біріншіге, аналық және толық емес отбасы, яғни, некелі одаққа сүйенбейтін отбасы жатады. Екіншіге, отбасының жаңа формалары және кейде бұрын да кездескен, бірақ, әсіресе соғыстан кейінгі кезеңде таралған классикалық отбасының басым типінен ауытқулар жатады. ХХ ғасырда дәстүрлі емес өмір стилі деп аталатын дәстүрлі отбасылық өмірге ұран тасталды; олар не отбасылық қарым-қатынасқа өздерін қарсы қояды, не түрін өзгертіп, қатар өмір сүреді. Шамамен, 20-жылдардан бастап некеден тыс бірге тұрушылық кең тарады (некеге дейінгі , некеден тыс бірге тұрушылық). Әрине, некесіз бірге тұрушылық өткен ғасырларда да болған, жаңалық сол, қарым - қатынастың мұндай типі өмір сүруге құқығы бар ретінде қоғамдық пікірде де, әдебиетте де мойындала бастады. Ол ол ма, некеге дейін бірге тұрушылық өте қажет деп есептелінеді, көп адамдар оны болашақ некенің беріктігінің кепілі ретінде қарай бастады. Ал, некеден тыс бірге тұрушылық көп жағдайда жұбайдан жасырылмады, нәтижесінде "үштік " неке пайда болды .
Отбасы-неке қарым-қатынасының жаңа типтерін іздеуге арналған көпшіліктің пішін шығармашылығы біздің елді де айналып өтпед. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында отбасы институтын реформациялау жөнінде ауқымды идеялар пайда болды. Төңкерістен кейінгі алғашқы жылдардағы отбасы-неке қарым -қатынасы туралы жоғарыда аталған пікірлерден отбасының негізгі қызметі репродуктивті, яғни халықты ұдайы өндіру, жас ұрпақты әлеуметтендіру, мемлекетке сеніп тапсыру болып ұйғарылған.
Әрине, барлық осы көзқарастар утопиялық және ғылыми негізделмеген еді. Сондықтан, осындай жағдайда отбасы әлеуметтік институт ретінде қажетсіздіктен жойылып, коммунамен ауыстырылу керектігі туралы ұсыныс туды. Бұл болмады, өйткені басқа институттар жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселесінде отбасымен бәсекелесе алмады.
Бұл саладағы ізденіс тоқтамады. Отбасы-неке қарым-қатынасындағы өзгерістер Екінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы онжылдықтарында айқын болғаны сонша, американдық антрополог М. Мид екі сатылы некенің бар екенін айтты: бірінші саты -- жеке неке , бұл жағдайда оған сәби сүюді қаламайтындар кіреді, оның мақсаты жыныстық бірге тұру болды, екінші саты -- ата- ана некесі, мақсаты репродуктивті қызметті, яғни бала тууды орындау болып табылды. М.Мид екінші сатыдағы неке біріншідегі некеден беріктеу болады дегенмен, жеке некенің кейде ата-аналық некеге айналуы мүмкін екендігін атап өтті .
Басқа бір түрі -- "ашық неке". Күйеу мен әйел мұндай некеде тәуелсіз серік болады. Бұл тәуелсіздік кәсіптік, парасаттылық, рухани және кейде жыныстық қатынас аясында байқалады .
Баламалы отбасы-некелік қарым-қатынастың ең соңғы формасы кейінгі уақытта " свининг " деп есептеледі. Басқа сөзбен айтқанда, заңдастырылған кезде көзге шөп салушылық, жұбайлардың некеден тыс қатынасы кез келген жағдайда және кез-келген уақытта болуы мүмкін. Барлық келтірілген баламалы некені әлеуметтанушы С.И.Голодтың сөзімен сипаттауға болады: "Отбасы мен некелік қатынас типінің көп нұсқалылығы еш уақытта шатастырылмауы тиіс. Кейбір адамдарда, әсіресе Батыста (бізде де аздап кездеседі ) бір некеліктің дағдарыстық жағдайы туралы пікір пайда болуда . Өкінішке орай, тіпті мамандардың бір бөлігі осылай ойлайды. Турасын айтқанда, барлық өнеркәсібі дамыған елдерде бір некелік отбасы елеулі өзгерістерге қарамастан, бұрынғыдай негізгі отбасы болып қалады; оның қасында баламалы неке теңіздегі тамшыдай".
Соңғы кездері көпбалалы отбасы санының азаюы және әр отбасында қанша бала болу керек деген мәселе жайлы баспасөз беттерінде пікірталастар көптеп жариялануда.
Демографтар отбасының жартысынан көбі екі-үш балалы отбасы болуы қажет деп есептейді. Сондықтан, біздің қоғамымыз әр отбасында үш баладан кем болмауына айрықша назар аударуда. Бірақ, қалада тұратын жастар мен жас ата-аналардың көпшілігі бұл мәселеге әлі де толық мән бермей келеді. Кейбір жастар отбасын құруға жеңіл-желпі қарайды, өзінің және қоғам алдындағы жауапкершілігін сезбейді. Осының нәтижесінде ойланбай өзара некелеседі. Көп ұзамай-ақ ерлі-зайыпты екі жастың арасында дау-жанжал көбейіп, отбасы азады, бірте-бірте оның беделі төмендейді, ақырында ажырасады. Ал, кейбір жас ата-аналар көпбалалы отбасы болуға онша құштар емес. Олар үшін жалғыз баланы тәрбиелеп өсірудің өзі де жеткілікті.
Қазіргі қазақ отбасы ерекшелігінің бірі оның репродуктивтік қызметіне тікелей байланысты. Кейінгі жылдары бір балалы отбасының саны артты; 80-90-жылдардан бастап сәбилердің дүниеге келуі едәуір төмендей бастады. Кейбір қоғамтанушылар мұндай жағдайды отбасы үшін балалардың пайдалылығының төмендеуімен түсіндіреді. Балалар отбасының жұмысшы күші және еңбек қоры ретінде мағынасын жойды, көп жағдайда қарттықта тірек ретінде қажетсіз екендігін көрсетті. Одан басқа, қазіргі өмірлік үлгінің деңгейінде ата-ананың көбісі өз балаларын материалдық қамтамасыз етіп, жақсы білім бере алмайды .
Ал, егер отбасы көпбалалы болса, ол өзінің ұжым болып қалыптасуына табиғи жағдай жасайды. Ата-бабаларымыз Әр бала өз несібесімен туылады деген, сөзді тегін айтпаған. Отбасы мүшелерінің өзара түсінушілігі, қарым-қатынасы, достық, адамгершілік қасиеттері қалыптасып, туысқандық байланысы нығаяды. Отбасында бірін- бірі сыйлау, балаларды тәрбиелеу қамқорлығы және отбасы бірлігі арта түседі .
Бұдан басқа, кейінгі уақытта ажырасулар санының артуы және некеге тұру санының азаю ү рдісі байқалады. 25 жастан 50 жасқа дейінгі жалғызбасты адамдар саны көбейді. Кейбір мамандардың болжауы бойынша жуық арада адамның жаңа типі - жалғызбасты адам пайда болады
Отбасын тұрақсыздық пен күйзеліске алып баратын жағымсыз үдерістер қоғамның өзімен тікелей байланысты. Отбасы мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынып, онымен тығыз қарым- қатынас орнатылмаса, мемлекет отбасын әлеуметтік институт ретінде қолдап отырмаса, айтылған үрдістер апатты сипат алады .
Адамзат бүкіл тарихында отбасы мәселелеріне және оның қызметіне әртүрлі қарады: әлеуметтік күйзеліс кезеңінде отбасын әлеуметтік өзгеріс контексінде артық және кедергі жасайтын нәрсе ретінде жойып жіберуге әрекет жасалды, басқа кезеңдерде отбасын қоршаған әлеуметтік проблемадан жасырынатын орта ретінде санады, сондықтан да отбасы қажетті және таптырмайтын дәрежеде болды. Әлеуметтік жағдайға байланысты отбасының әлеуметтік қызметінің өзгеруі кейін толығырақ талқыланады .
Отбасы-неке қарым - қатынасының болашағын болжау әрекеті өте көп. С.И.Голод адамзат тарихындағы отбасы эволюциясының өз жолын салды және оның жақын болашақтағы белгісін болжауға әрекеттенді. Оның пікірінше, отбасы дамуы патриархалдықтан балаорталықтыққа, соңынан жұбайлыққа ысқан. Патриархалдық отбасының кіндігі ата-ана болады. Бұған көп балалы шаруа отбасы мысал бола алады. Бұның мәнісі осы заманғы немесе өз ғасыры дәрежесіне сәйкес адамдардың дербестігіне негізделеді. Демократиялық қоғамда ешкім жаппай ортақ үлгіде әрекет жасамайды, түрлендіруге және өздігінше шешім қабылдауға әрқашан орын табылады. Дербестік мынада: жұбайлардың мүддесі отбасы мұратынан ауқымдырақ, әрқайсысының қажеттігі мен қатынас шеңбері жұбайлық шеңберінен шығып кетеді, олардың әрекеті әдет-ғұрыппен, дәстүрмен, сыртқы жарлықпен болмаса да, өзіндік ерекшеліктерімен, құлықтық-әсемдік құндылықтарымен реттеледі .
И. В . Бестужев- Лада үшінші мыңжылдықтың басында жалғызбасты адам, бір балалы отбасы және ажырасу болмайды деп пайымдады .
Қазір кімнің болжамы жақын болашақта орындалатынын айту қиын, бірақ отбасының жойылмайтынына сенуге болады, өйткені адамзат өз тарихында отбасы осы күнге дейін орындап жүрген қызметті атқара алатындай басқа қоғамдық институтты жасаған жоқ.
Отбасының жіктелу проблемасына келгенде, кейбір қиыншылықтар туындады, отбасы мен неке формасының, түрінің саны өте көп болғандықтан, оларды нақты санмен белгілеу қиын. Осы жағдайда ғылыми әдебиеттерде бәрінен жиі кездесетін отбасының ең негізгі белгісіне тоқтап кету орынды деп есептедік.
1. Құрамы бойынша :
а) Нуклеарлық ( қарапайым ) отбасы қалай толық болса, солай орта бола алады. Күйеуі, әйелі және балалары бар отбасы толық нуклеарлық отбасы деп есептеледі. Орта нуклеарлық отбасы -- жұбайлардың бірінсіз: әдетте , ана баласымен болатын отбасы. Орта нуклеарлық отбасы ажырасу нәтижесінде жиірек, ал сирек жағдайда жұбайлардың бірі қайтыс болғанда немесе жалғыз әйел мен еркектің бастамасымен бала асырап алған жағдайда пайда болады. Орта нуклеарлық отбасындағы барлық өмірлік тәртіп басқа отбасының тәртібінен ерекшелінеді. Бұл, әсіресе, орта отбасының ажырасуы нәтижесінде құралса, ол баланың психикасына айтарлықтай әсер етеді. Ата- ананың ажырасуы нәтижесінде пайда болған орта отбасы жұбайлардың бірінің қайтыс болуынан пайда болған орта отбасымен салыстырғанда нашар жағымен елеулі ерекшеленеді. Әдетте, екінші жағдайда отбасының қалған мүшелері бір-бірімен тату, біріккен, қайырымды: мұндай отбасындағы балалар ерте еңбекке үйренеді және тәуелсіз болады. Бірінші жағдайда ата-ана мен бала арасындағы қарым - қатынас бұзылады. Кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың шамамен жартысына жуығы орта отбасында өмір сүрген. Бұл пікір орта нуклеарлық отбасының барлық типіне қатысты .
Толық нуклеарлық отбасы -- басқа отбасылар арасында ең көп таралған форма. Онда жұбайлар мен олардың балаларының өзін - өзі қалыптастыруы, қабілетін көрсетуі үшін көп жағдайлар жасалған. Солай болғандықтан, осы жағдайда жұбайларға олардың ата-анасының күшті ықпалы білінбейді. Бала тәрбиесі үрдісінде күрделі отбасындағыдай бұл мәселеде түрлі ұрпақтың арасында пікір қайшылығы туындайтын апатты жағдай азырақ болады.
б) Күрделі отбасы. Отбасының бұл типінің ерекшелігі -- отбасы бірнеше ұрпақтан тұрады. Әртүрлі ұрпақ адамдарын бір отбасында өмір сүруге мәжбүрлейтін негізгі екі себеп бар. Олардың бірі мынада: жас жұбайлар ата- анасымен тұруды қалайды, өйткені бұл тұрмыстық және материалдық аспектіні жеңілдетеді. Жас жұбайларға сәбиді тәрбиелеу оңайға түседі, өйткені әжесі мен атасы бар, сол себептен де олардың бос уақыты көп болады. Жас жұбайлар үшін күрделі отбасында бос уақыт өте қымбат. Ұрпақаралық қатынаста қолайсыздық болатын түсінбеушілік пен м ү дделердің қайшылығынан жас жұбайлар бос уақытын отбасынан тыс өткізуді қалайды. Сондықтан да к ү рделі отбасы әдептілікке , шыдамдылыққа үйретеді. Күрделі отбасының өмір сү руінің екінші себебі, тұрғын үй тапшылығы жастарды ата- анасымен бірге тұруға тәрбиелейді.
в) Ү лкен отбасы (10 және одан да көп м ү шелері бар) біздің уақытта сирек кездеседі . Мұндай отбасында балалар ү шін проб-лема жоқ , байланыстың әралуандығы бар, өзара көмек күшті дамыған . Дау едәуір азырақ , өйткені мұндай ү лкен отбасындағы өмір оның әрбір мүшесін өнегелі және қайырымды болуға мәжбүр етеді.
2. Балалардың саны бойынша :
а) Баласыз отбасы. Отбасында бала болмаудың негізгі себебінің бірі -- жұбайлардың бірінің бала тууға кедергі болатын дене сырқаты немесе кешеуілдеп қалған неке. Баласыз отбасы өте тұрақсыз болады, әрбір үшінші баласыз отбасы айырысып кетеді. Е . К . Васильева мұндай отбасындағы ажыра -судың себебі балалардың жоқтығы емес, қарым - қатынастың үйлесімсіздігі деп пайымдайды;
б) Бір балалы отбасы. Мұндай отбасы, әсіресе кейінгі уақытта көп тарала бастады. Себебі , баланың ата- аналары жағынан үлкен көңіл бөлуді талап ететін қарым -қатынасы негізгі нысана болуында. Жалғыз балаға сапалы тәрбие, білім беру , материалдық жағдай жасау қолайлы болатындықтан, от -басының көбі бір бала сү юді қалайды . Алайда, ғалымдар бір балалы отбасында жағымсыз белгілер едәуір көп деп есептейді. Жалғыз өскен бала ата- анамен байланысты жиі ү зеді , мұндай балалардың көбісі сезімшілдікке бейімделген, қайырымды-лыққа , өзара көмекке, өз бетінше өмір сү руге азырақ икемделген. Бір балалы отбасында ажырасу жиірек кездеседі, осындай әрбір екінші отбасы ажырасады ;
в) Аз балалы отбасы. Мұндай отбасында екі-үш бала болады. Бір балалы отбасына қарағанда орнықты болады;
г) Көпбалалы отбасы. Төрт және одан да көп баласы бар отбасы көп балалы деп есептеледі . Мұндай отбасында ажырасу сирек кездеседі . Мұнда белгілі бір балалар ұжымы құрылады, бір балалы отбасына тән проблемалар азырақ кездеседі . Сонда да көпбалалы отбасының кері жағы да бар, бұл -- материалдық жабдықтау проблемасы (әсіресе, қазіргі нарықтық қоғамға байланысты).
3. Отбасының стажы бойынша мынадай отбасының типтері
бар:
а) жас жұбайлар;
б) жас отбасы;
в) баладан ү міткер отбасы;
г) балалары бар жас отбасы;
д) орта жастағы жұбайлар отбасы;
е) егде жұбайлар жұбы.
4. Географиялық белгісі бойынша : а) қалалық . б) ауылдық .
5. Отбасындағы басшылық типі бойынша :
а) Өктем отбасы. Мұндай отбасында бір басшы болады. Жұбайдың басшылық қызметін мойындау дәлелін талдау белгілі назар аудартады . Еркектік басшылық дәлелінің ішінде кең тарағаны "материалдық қамтамасыз ету", " отбасындағы бедел", " өмірлік тәжірибе ", " дәст ү р ", " мінез" және "отбасы туралы қамқорлық ". Әйелдік басшылық дәлелінің ұқсас иерархиясында шеткі нәрселер ( материалдық ауқаттылық және жалақы, отбасы туралы қамқорлық ) орын ауыстырады, өзге дәлелдер сол құрылымды сақтайды . Егер отбасы басшысы -- еркек үшін отбасы асыраушысы болуды мойындау шешуші фактор болса, әйел -- басшы ү шін отбасының к ү нделікті тұр -мысын ұйымдастырушы ретінде көріну басты болып табылады. Өктем отбасының жақсы жағымен бірге, жағымсыз жақтары да болады. Отбасы басшысының отбасының өзге мүшелеріне, ересектер мен балаларға, үлкендердің кішіге қарым-қатынастарының өктем стилі кез келген талапқа сөзсіз бағынуды талап ететіндіктен, бұл балаға қатал қарауға және сезімдік ашуға әкеліп соғады . Барлық тәрбие екі әдіске саяды : "қамшылау және арбау". Өктем отбасының апологеттері тек осындай отбасы баланы жастайынан тәртіпке үйретуге м ү мкіндік береді деп есептейді. Тәрбиенің өктем стилінің аянышты нәтижесі барлығына белгілі : бастамасыздық , енжарлық, жауапкершілік пен қиыншылықтан бас тарту және билікті аңсау;
б) Эгалитарлық отбасы. Мұндай отбасы өз мүшелерінің өзара құрметі мен өзара жауапкершілігіне негізделген: үлкендер бала алдында беделді. Сөйтіп, әлеуметтанушы З. А. Янкованың материалдары бойынша , басшылығы анық байқалмайтын отба -сының үлес салмағы қарама-қарсы отбасының үлес салмағына мен шамалас (49% және 51%). Отбасындағы басшылықтың өзгеру үрдісін мына формалардың қозғалысы тү рінде көрсетуге болады: басшыны жеке қасиеті мен отбасындағы шектеусіз билігіне ұласатын отбасы өміріне қатысу дәрежесіне байла-ныссыз қадірлеуден, отбасы басшысының нақты қызметі мен қасиетін мойындауға негізделген басшылыққа (нақты басшылық) немесе формальды басшылықтан отбасы ішіндегі басшылыққа. Соңғысының пайда болуы қазіргі отбасына тән үрдіс, ал екі басшының болуы (отбасы ішіндегі өмірдің әртү рлі аясын ұйымдастырушылар ), оның ерекшелігі отбасындағы қарым-қатынастар сипаты туралы әлеуметтану мәліметтерін терең талдағанда , қазіргі уақыттағы отбасындағы ішкі реттеу рефлексі және құндылықтар көлемінің қатынасы арқылы жиі жү зеге асатыны айқындалды. Бұл бір жағынан отбасының әлеуметтік -психологиялық топ (оған әлеуметтік өзі ұйымдастыру құбы-лысы тән ) ретінде ерекшелігін бейнелейді ; басқа жағынан қоғамның әлеуметтік бейімделуі және реттеушілік қызметі әсерінің айғағы болады. Алайда, отбасында шешім қабылдау механизмдерінің бұл өзгерісі жиі апатты жағдайға әкеледі, өйткені олар барлық отбасына қалыпты норма бола алмаған. Сонда да отбасында теңдікті қалыптастыру, отбасы басшысы болып біресе күйеу, біресе әйел, біресе ересек балалар бола алатын келешек дамудың жетекші үрдісін жасайды .
6. Отбасындағы қарым - қатынас сапасы және жағдайы бойынша :
а) Сәтті отбасы. Мұндай отбасына тұрақтылық, отбасы м ү шелері м ү ддесінің ортақтығы , апатты жағдайдың аз саны, барлық отбасын топтастыратын дәст ү рлер мен салттарды сақтау немесе жасау тән . Мұндай тип балалардың жақсы жетілуіне және олардың әлеуметтенуіне м ү мкіндік туғызады;
б) Әлеуметтік сәтсіз отбасы. Мұнда ата-ананың әлеуметтік қарым-қатынасы балаларға қалай болса, қоғамның басқа мүшелеріне де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЕСМУРЗАЕВ НУРЖАН СӘКЕНҰЛЫ
СТУДЕНТ ЖАСТАРДЫ БОЛАШАҚ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЯРЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6М010300-ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ
Магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымының
докторы, профессор м.а
Мұсабекова Г.Т
Түркістан - 2014
МАЗМҰНЫ
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Атаулар мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
СТУДЕНТ ЖАСТАРДЫ БОЛАШАҚ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ ДАЯРЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-8 Студент жастарды отбасылық өмірге даярлаудың теориялық және әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1. Отбасылық некелік өмірге даярлаудағы отбасы әлеуметтік дамуының
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-22
1.2. Студент жастарды болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық
және психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-33
1.3. Қазақтардағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері ... ... ...
ІІ. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудағы тәрбиенің мазмұны және оны іске асыру әдістемесі ... ...
2.1 Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудағы тәрбиенің
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Студенттерді болашақ отбасылық өмірге дайындауда халықтық
әдеп-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Эксперимент барысына сипаттама және оның нәтижелеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативті сілтемелер:
1. Қазақстан Республикасының Білім беру заңы
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
3. Қазақстан-2050 Стратегиясы
Анықтамалар:
Отбасы дегеніміз -- әртүрлі жыныстағы адамдардың өзара көзқарастары мен іс - әрекеттері үйлескен, тығыз қарым -қатынаста болатын әлеуметтік топ .
Неке дегеніміз -- еркек пен әйел арасындағы табиғи қажеттіліктен туындаған, ерікті негізде құрылатын, өзара құқықтары мен міндеттері белгіленген, адамның табиғи, әлеуметтік, биологиялық, психологиялық және рухани өмірінің қажеттілігі.
Отбасы- некелік өмірге даярлау дегеніміз -- жастардың отбасы- некелік білімдерін жетілдіріп, олардың отбасы-некелік өмір туралы дұрыс көзқарастарын және жағымды іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру.
Отбасы- некелік өмір -- философиялық, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық, биологиялық, физиологиялық, жыныстық мәселелерді қамтитын құбылыс .
Репродуктивтік қызмет -- оның мәні өмірді ұдайы өндіру, яғни бала туу , адамзаттың жалғасуы болып табылады.
Эгалитарлық отбасы -- мұндай отбасы өз мүшелерінің өзара құрметі мен өзара жауапкершілігіне негізделген, үлкендер бала алдында беделді.
Сәтті отбасы -- отбасында тұрақтылық, отбасы мүшелері мүддесінің ортақтығы, апатты жағдайдың аз саны, барлық отбасын топтастыратын дәстүрлер мен салттарды сақтау немесе жасау тән.
Әлеуметтік сәтсіз отбасы -- мұнда ата-ананың балаларға әлеуметтік қарым-қатынасы нашар, мұндай отбасында мәдени деңгейі төмен, материалдық жетіспеушілік көп. Балалар мұндай отбасында нашар отбасы іс - әрекеттерін бойына сіңіреді және оны өзінің болашақ отбасына алып барады.
Ұстаздығы әлсіз отбасы -- мұндай отбасында ата-ана балаларының тәрбиесіне енжар қарайды.
Әлеуметтік- гомогендік отбасы -- мұнда жұбайлардың ұқсас білімдік деңгейі және ұқсас кәсіби әрекеті болады.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Біз XXI ғасырда, қарқынды өзгеріп отыратын қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы елдер жаңа қоғамға, ақпаратты қоғамға енуде. Осыған байланысты Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық саласында батыл өзгерістерді бастан кешіріп отыр. Сондықтан да қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын анықтау, ұлттық ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге мүмкіндік беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2050 стратегиялық бағдарламасында және Қазақстан халқына Жолдауында: Біз жергілікті деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табуымыз керек. Неке және отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда - еліміз үшін алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына түсуіміз керек. Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз, - деп атап көрсетті [1].
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын, отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады. Ажырасу статистикасы Республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Білім жүйесінің қоғамдық өмірінің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да тигізетін ықпалы мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда отбасының орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік қарым-қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалы, студенттердің отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық және репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы, құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан басқа білім жүйесі жоғары оқу орны деңгейінде белгілі пәндерді ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде көмектесуі қажет.
Отбасы қоғамда - ең маңызды орта. Ол қылықты әрқашан азшылық, кішкене топ, жеке адам істейді. Тарихтың шұғыл ұлы өзгерістерінде жеке адам белсенділігінің рөлі артатыны кездейсоқ емес. Бұл жағдайда жастардың сана деңгейімен, неке және отбасы өміріне дайындық дәрежесімен байланыстырылған субъективтік фактордың отбасы орнықтылығына әсері сөз болып отыр. Осыдан жоғары оқу орнының, білім беру жүйесінің атқаратын рөлдерін бүтіндей қайта бағалау өте қиын. Қазіргі уақытта жоғары оқу орны бірінші кезекте студенттің парасатты өсуіне бағыт алып, жеке бастың жан-жақты қалыптасып, өнегелі дамуына көңіл бөліп, бірақ студенттерді отбасы өміріне даярлау аспектісін ұмыт қалдыруда.
Көп жылдар бойы жоғары оқу орындары жоспарларында тиісті пән тіпті қарастырылмаған.
Отбасы - некелік қарым-қатынастың мәдениетіне тәрбиелеу көп факторлардың әсерімен болады. Қазіргі ғылымның міндеті олардың сырын ашып қана қоймай, ғылыми басқарудың жолдары мен әдістерін көрсету болып табылады.
Бұл проблемалар, қандай білім болса, сондай отбасы қалыптасады дегендей, отбасы мәселесі көп зерттеушілердің нысанына айналды.
Педагогтар, философтар, тарихшылар, демографтар, әлеуметтанушылар, психологтар және басқа да мамандардың зерттеулерінде олар өз аспектілері тұрғысынан қарайды, бірақ педагогикада оқу, тәрбие ұғымдары әрқашан да өзекті проблема болып қала береді. Білім жүйесі іс жүзінде отбасы мәселесіне бармайды, ал отбасы қажетті шамада білім жүйесімен жалғаспайды. Нәтижесінде бейтарап алаң пайда болады, дәл осындай алаңда жеке бастың әлеуметтену проблемасының бірі, атап айтқанда, білімнің әлеуметтік қызметі ретінде жастарды отбасы өміріне даярлау болып табылады. Мұның бәрі диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға және оның талдануына пәнаралық зерттеу тұрғысынан келуге себепші болды.
Жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік өмірге даярлаудың мәселесі бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау, студент жастарды отбасы-некелік өмірге даярлау мәселесінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде көрініс таппағандығы көрінеді. Демек, студент жастарды отбасы-некелік өмірге жүйелі түрде даярлау арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Сондықтан бүгінгі таңда, еліміздің жастарын отбасылық өмірге дайындаудың қажеттігі мен бұл мәселенің тәрбие теориясы мен практикасында нақты тиімділігін таппағандығы арасындағы қайшылық алып тұрғандығымен ерекшеленеді. Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында зерттеу тақырыбын Қазіргі студент жастарды отбасылық өмірге даярлау мәселелері деп алуға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: жоғары оқу орындарында студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздерін анықтау, студенттерді отбасылық өмірге дайындау әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Зерттеу міндеттері:
1.Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздерін анықтау.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық түсініктеме беру.
3. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлау үшін тәрбие жұмысының маңыздылығын айқындау.
4. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық шарттарын жасау.
5. Студентерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңалығы:
1. Студенттерді болашақ отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық негіздері анықталды.
2. Отбасылық өмірге дайындық ұғымына ғылыми - педагогикалық түсініктеме берілді.
3. Студенттерді отбасылық өмірге даярлауда тәрбие жұмысының маңыздылығы айқындалды.
4. Студенттердің отбасылық өмірге даярлаудың педагогикалық шарттары жасалып, мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
1.Студенттерді отбасылық өмірге даярлаудың қазіргі сипатын айқындайтын қағидалар берілді.
2. Отбасы-некелік өмірге дайындық элективті курсының бағдарламасы құрастырылды.
3. Студенттердің отбасылық өмірге даярлаудың әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеуiмiзге философиялық, әлеуметтiк, психологиялық және педагогикалық әдебиеттер негiз етiп алынды.
Отбасындағы қарым-қатынастың дамуына бағытталған теориялар мен тұжырымдар адам психикасының онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қарым-қатынас туралы Л.С. Выготскийдің[2], А.Н. Леонтьевтің[3], С.Л. Рубинштейннің[4], А.Н. Ананьевтің[5], Д.Б. Элькониннің[6] т.б. ғалымдардың еңбектерінде, қазақстандық ғалымдар К.Ж.Қожахметованың[7], Қ.Б. Жарықбаевтың[8], С.Қ. Бердібаеваның[9], А.Ж. Аяғанованың[10], А.А.Жұмаділлаеваның[11] этнопедагогикалық, этнопсихологиялық зерттеулерінде көрініс тапқан.
А.Байтұрсынов[12], Ы.Алтынсарин[13], М.Жұмабаев[14], Ж.Аймауытов[15], М.Әуезов[16], К.Д.Ушинский[17], А.С.Макаренко[18], В.А.Сухомлинский[19] отбасылық тәрбиенің жалпы теориялық, педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес қосқан ғалымдар.
К.Кенжахметов [20], С.Қалиев[21], С.А.Ұзақбаева[22], С.Ғаббасов[23], З.Әбілова[24] және т.б. ғалымдар өз еңбектерінде халықтық педагогиканың жан-жақты мәселелерін зерттеген, отбасының педагогика, психология, өнер және әлеуметтану ғылымдарымен байланысының нығайуына үлкен еңбек сіңірген.
Қазақ отбасы туралы мәселелер А.Биекенова [25], Е.Мұқанғалиев[26], М.Баймұқанова[27], А.Бекжігіт, Ә.Ыстыбай[28], Б.Айтмамбетова[29] еңбектерінде қарастырылған. Қазақ халқының отбасылық ерекшеліктері туралы бұл ғалымдардың еңбектері жоғары оқу орны студенттерін отбасы-некелік өмірге даярлауда бізге маңызды теориялық, этнографиялық, этносоциологиялық материалдар болып табылады.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары туралы білімдер мен көзқарастар Х.А.Арғынбаев[30], Б.Қожабекова[31], Т.Төлендиев, Иманбаев Қ. [32] еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған негізгі проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен неке мәселелері М.С.Мацковский, А.Г.Харчев[33], В.А.Сысенко[34] және басқа да ресейлік ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Шет елдік мамандардың ішінде Э.А.Тийт[35], Ф.Я.Варга[36], Д.В.Винникотт[37] және т.б. зертеулерінде ашылып көрсетілген.
Жастарды отбасын құруға және болашақ ерлі-зайыптылардың міндетін орындауға дайындау мақсатына бағытталған тәрбие жұмысын жүргізу керек. Бұл тұрғыда педагогика және отбасы әлеуметтануында көп жұмыстар жасалынды. Болашақ отбасы иесін даярлау проблемасының педагогикалық аспектілері И.В.Гребенников[38], Л.М.Панкова[39], Б.Шапиро[40],С.Д.Лаптенюк[41],Б.Кру глов[42],В.А.Бальцевич,С.Н.Бурова,Ф .Н.Воднева[43] және басқалардың еңбектерінде берілген. Бұдан басқа жыныстық тәрбие пролемалары И.С.Кон[44], В.Е.Какан[45] зерттеулерінде бейнеленген.
Зерттеу көздері: ҚР Конституциясы, Қазақстан Республикасының Неке және отбасы заңы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан-2050 стратегиясы, Қазақстан халқына жыл сайынғы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жолдаулары, оқу-әдістемелік құралдар, зерттеу мәселесі бойынша психологтардың, педагогтардың, мәдениеттанушылардың, философтардың, демографтардың ғылыми еңбектерi.
Зерттеуде қолданылған әдістер: тақырыпқа байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды талдау, бақылау,әңгіме,интервью,анкета т.б.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2013; ОҚПУ, 2013), сонымен қатар, Қ.А.Ясауи Хабаршысы, Қазақстан ғылымы мен өмірі республикалық ғылыми-әдістемелік журнал беттерінде жарияланды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2013 ж.) отбасы мәселесіне байланысты әдебиеттерге теориялық талдау жасалынды, зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, пәні, жалпы және жеке болжамдары, мақсаты мен міндеттері, зерттеудің әдіснамалық негіздері мен әдістері анықталды.
Екінші кезеңде (2014 ж.) студенттерді болашақ отбасылық өмірге дайындау эксперименттік тұрғыда зерттеліп, нәтижелері талданды.
Зерттеу базасы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-ң тарих-педагогика факультеті.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Магистрлік диссертация кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Студент жастарды отбасылық өмірге даярлаудың теориялық және әдіснамалық негіздері
1.1 Отбасылық некелік өмірге даярлаудағы отбасы әлеуметтік дамуының теориялары
Адамзат отбасы- неке қарым - қатынасына ежелден - ақ назар аударып келеді. Өткен заманның ойшылдары өз дәуірінің мүмкіндігіне қарай отбасын зерттеуге ұмтылды. Олар отбасының пайда болу, даму үрдісін түсіндіруге; қызметін, даму заңдылықтарын, қоғамдағы орны мен өрістеуін анықтауға тырысты.
Көптеген философтар мен ойшылдардың шығармашылығы олардың жұбайлық проблемасына көп көңіл бөлгенін дәлелдейді. Алайда, көбінесе қоғамдық қарым -қатынасты отбасылық қарым - қатынастан бөліп, отбасы мен мемлекеттің арақатынасына назар аударған; отбасын жеке әлеуметтік институт ретінде аз қарастырған. Мысалы, француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо отбасы туралы былай деген: "Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы -- ол отбасы... Сонымен, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім -- әкеге ұқсайды, ал халық -- балаларға".
Жоғарыда келтірілген француз ағартушысының пікірінен отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметі ұқсас және отбасы қоғамды қайталайды деген қорытынды шығады. Руссо, сөйтіп, отбасын халықты ұдайы өндіру, жас буынды әлеуметтендіру сияқты проблемаларды шешетін құрал ретінде ғана қарап, отбасы институтын жеңілдетіп жіберді.
Немістің классикалық өкілдері отбасы-неке қарым - қатынасының мәнін өздерінше түсіндіруге әрекеттенді. И. Кант "Әдет-ғұрып метафизикасында" жұбайлықты заңдылық, өнегелік қарым - қатынас ретінде түсіндірді: "Еркек әйелді зат ретінде, яғни онымен таза хайуандық қатынаста болудан тікелей рахаттану үшін пайдалануды қаламайды. Бұл жағдайда әйел де өзара тәндік жақындасуда адамдық бейнесін жоғалтпау үшін күні бұрын некеге тұруды қалайды ".
И. Кант отбасы- неке қарым - қатынасын еркек пен әйелдің арасындағы қарым-қатынасты реттеу және заңдастыру тәсілі ретінде ғана қарастырды. Ол жыныстық қарым-қатынасты адамгершілік ережелермен шектеу керек, сондықтан отбасы мен неке қажет деп есептеді.
Гегель отбасын үш жақтың: неке, отбасы меншігі және балалар тәрбиесі мен отбасының ыдырауы бірлігі ретінде қарастырды. Бұл жерде неке тікелей адамгершілік қарым-қатынас ретінде анықталады: Неке дегеніміз -- адамгершілік қарым- қатынас. Бұрын , әсіресе, табиғаттық құқық туралы шығармалардың көпшілігінде неке табиғи күйінде қаралған . Оны тек жыныстық қатынас ретінде қарастырды, ал некеге басқа анықтама беру мүмкін болмады. Алайда, некені таза азаматтық шарт ретінде қарастыратын дөрекі түсінік Канттың өзінде де кездеседі. Шартта адамдардың бір-біріне қарым-қатынасы белгіленеді және неке шартқа сай өзара пайдалану формасына дейін төмендетіледі. Тағы бір айыпталатын түсінік
-- неке тек сүйіспеншілікте деп есептеу. Сүйіспеншілік сезім болғандықтан, әртүрлі кездейсоқтыққа жол береді. Сондықтан, некеге дәлірек мынадай анықтама беру керек:
Неке дегеніміз -- заңды, өнегелі сүйіспеншілік. Сондықтан, көңіл-күйге байланысты барлық өткінші нәрсеге жол берілмейді .
Адамзат тарихының көптеген ғасырлары бойында жұбайлық туралы философтар жеткілікті, әрі көп жазды. Бірақ, олардың көзқарасы негізінен өзіндік және ойша сипат алды. Тек әлеуметтану мен басқа ғылымдардың дамуымен отбасы институтын зерттеу ғылыми сипат ала бастады.
М. Меад таза оймен зерттеуге сүйенбей, этнографиялық материалды кеңінен қолдана отырып, отбасының өмірі мен эволюциясын зерттеуде бірінші болып әрекеттенді .
Тарихта көне отбасының сипаты туралы мол, әрі дұрыс мәліметтер бар. Мысалы, еврей отбасы бір некелі болды, дегенмен, көп әйел алу, тамырлық ( некесіз жыныстық қатынас) та кездесті. Әке отбасында басшы болды . Отбасы көп санды болған. Күйеу некеге тұрарда қалыңдықтың ата-анасына белгілі мөлшерде ақша төлеуге міндетті еді. Иудаизм некесіздікті қасиетті нәрсені қорлаушылық деп есептеді .
ХІХ ғасырда, әсіресе, ХХ ғасырда дамыған капиталистік елдерде жұбайлық отбасы өмірінде жаңа белгілер пайда болды. Некеге тұрарда материалдық, заттық себептердің әсері елеулі болғанмен, романтикалық сүйіспеншілік, серікті таңдау еркіндігі көп жағдайда шешуші факторға айналды. Қалыңдықты немесе күйеуді таңдарда бұрынғы заманға тән әкенің өктем шешімі өзінің бұрынғы мәнін жоғалта бастады. Ата- аналар балаларына демократиялық ұстаныммен қарап, әйелдер бірте-бірте азат болды .
1- кесте. Қазіргі және дәстүрлі отбасының типтік мөлшері
Отбасы тіршілігі
және жұбайлардың
отбасынан тыс
әрекетінің салалары
Дәстүрлі отбасының
типтік мөлшері
Қазіргі заманғы
отбасының типтік
мөлшері
Өндірістік
Дәулетті отбасында әйел жұмыс істемеу керек.
Кедей отбасында ол
экономикалық
қажеттілікке қарай
жұмыс істейді .
Еркектер мен әйелдерге жұмыста , мансапта ,
қоғамдық қызметте тең құқық беріледі.
Репродуктивтік
Отбасы көпбалалы болу керек. Балалар неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы .
Бала туу түсінікке сәйкес және жоспарланатын
тұрмыс қалпымен
шектеледі.
Тәрбиелік
Баланы қатаң тәртіпте тәрбиелеу керек, тәрбиелеу түрін әкесі белгілейді, ал
тәрбиелеумен шешесі
айналысады.
Бала тәрбиелеуде оның қалауы, пікірі ескеріледі, үлгі және сенім күшіне негізделген тәрбие басым болады, тәрбиемен жұбайлардың екеуі де айналысқаны дұрыс деп есептеледі .
Экономикалық
Отбасының табыскері,
асыраушысы күйеуі болу керек, әйел ол берген қаражатты жұмсайды.
Еркек пен әйел кәсіби жағдайы мен қосымша табыс табу мүмкіндігіне сай отбасының материалдық әл - ауқатына үлес қосады.
Бос уақыт
Ерлі - зайыптылар қонақ-тармен қатынасты , көңіл көтеруді, әуесқойлық
істі не бірге өткізеді, не
күйеуге біршама дербестік құқық беріледі.
Күйеуі мен әйелі үйде бос уақытын өткізуге тең құқықты және олар өздерінің бос уақытын бір- бірінен жиі бөлек
өткізеді.
Рухани қатынас аясы
Жұбайлар арасындағы
қатынас негізінен отбасы проблемасына, үйге, шаруашылыққа, балаларға, отбасының көңіл көтеруіне,
туысқандармен қатынасқа және басқаларына арналады.
Қатынас жолдастық
сипатта болады және
отбасы проблемасынан
басқа күйеу мен әйелдің тіршілік әрекетінің, өндірістік істердің , әуесқойлық
құмарлықтың барлық
саласын қамтиды .
Достармен және
туысқандармен
қарым - қатынас
Туысқандар тобымен
міндетті түрде қатынас,
көршілермен достық
қарым - қатынас, тек
еркектің жеке достары
мен қатынас.
Достық қарым -қатынасқа бейімделу және мүдделік қатынас; туысқандық
байланысты және көршілермен қатынасты қолдаудың міндетті еместігі.
Билік және азаттық
аясы
Күйеу -- отбасы басшысы, ол негізгі мәселелер бойынша шешім қабылдайды.
Жұбайлар бірлесіп
талқылаған соң , негізгі шешімдер қабылдайды және азаттықтың бөлінуі
мүмкін .
Бірінші әлеуметтік
бақылау аясы
Отбасы әйелдің жүріс-тұрысына қатаң бақылау жасайды , бұл еркекке едәуір аз дәрежеде
қатысты .
Отбасы еркек пен әйелдің жүріс-тұрысындағы
әлеуметтік ауытқуларға
( масүнемдік , нашақорлық , дөрекілік, т . б.)
бірдей шамада бақылау жасайды .
Сезімдік қатынас
аясы
Жылылық, мейірімділік,
сезімдік қабылдау тек
әйел жағынан күтіледі.
Жұбайлар бір- бірінен
олардың еркектік, әйелдік ерекшелік сипатын ескеріп, сезімдік қолдау
күтеді.
Әлеуметтік -мәртебелік аясы
Санаулы әлеуметтік
біртекті топта некеге
тұру, неке арқылы
әлеуметтік мәртебені
көтеруге ұмтылу.
Некелік одақтың
әлеуметтік әртектілігі,
некелік серіктің мәртебелік емес, жеке басының
сипаттамасының
мәнділігі.
Жыныстық аясы
Жыныстық қатынастың
тәуелділік маңызы бар;
ол көбінесе тек бала
табудың шарты болды ,
әйелдердің некеге
дейінгі қатынасына жол
берілмейді, ал еркектердікі айыпталмайды;
дәулетті топта
моральдық көзқарас
негізінде некеге дейінгі
қатынас тек еркектерде
кең қолданылды.
Жыныстық қатынастың
ұдайы өндірістік қызметінен бөлінуі, әйелдің жыныстық белсенділігінің артуы, олардың жыныстық
өмірдегі талабы; некеге дейінгі жыныстық қатынасқа, егер оның негізінде сүіспеншілік болса, жол беру; некеде
тұрған еркек пен әйелдің некесіз жыныстық байланысы бірдей айыпталады.
Ажырасу мәселелерін көп жеңілдеткен өзгерістердің отбасы өмірінде орасан зор маңызы бар. Ажырасу санының өсуінің салдары әртүрлі және ол отбасы қарым-қатынасын күрделендіреді ( екінші рет болған неке, толық емес отбасы, ерте некеде болған баласы бар отбасы, т.с.с.). Осы жағдай және тәжірибелік зерттеудің дамуы отбасы әлеуметтануының тез дами бастауына алып келді.
Отбасының мұндай дамуының себебі, шамасы, қазіргі қоғам мықты, рухани сау, өнегелі отбасына мүдделі болды. Қазіргі отбасы институтындағы байланыс пен қарым - қатынас жеке адамның белгілі еркіндігі нәтижесінде бұрынғымен салыстырғанда күрделеніп кетті. Қоғам мен мемлекет жағдайы көп нәрседе отбасы институтының жағдайына байланысты болған -дықтан, олардың тарапынан мақсатты бағдарлама ретінде отбасы мен некені қолдау қажет болды. Мұндай қолдауды іске асыру тез өзгеріп тұратын отбасы мен неке қарым - қатынасын арнайы зерттеусіз мүмкін емес.
60 -- 70-жылдары отбасы әлеуметтік сыншылдыққа ұшырады. Бұл сыншылдық әртекті болды. Солардың ішіндегі ерекше көзқарастар мыналар:
1. Отбасының құлдырауы мен дағдарысы туралы тү ңілушілік
пайымдау, әдетте, қазіргі отбасын дәстүрлі қоғамдардың патриархалдық отбасына қарсы қоюдан шықты;
2. Отбасын қоғамдық прогресте тежеу болады, өйткені ол өзінің негізгі міндеті -- балаларды әлеуметтендіруді тым жақсы орындады; отбасында құбылмалы әлеуметтік өмірге сай келмейтін көзқарастар мен пікірлер балалардың әдетіне айналды дейтін түсінік;
3. Отбасы институтының қазіргі өнеркәсіптік қоғамға сәй -кестілігі туралы оптимистік көзқарас: уақыт талабына сай
отбасы өмірінде үлгі жасалынады деген үміт айтылды;
4. Отбасын дөрекілік пен зорлық- зомбылықтың тірегі деп
санау. Бұл көзқарас отбасында болған қылмыстың статистикасымен дәлелденеді;
5. Феминистік сын -- отбасында әйелдерді басыбайлы ету
құралы;
6. Отбасы басқа қоғамдық институттарға қарағанда психикалық ауруға шалдығудың дамуына жиірек алғышарт жасайды; шизофрения -- отбасындағы жағымсыз жағдайларға адамның реакциясы дейтін түсінік.
Қазіргі отбасы эволюциясының ерекше белгілерінің бірі отбасының некеден тыс және баламалы формаларының едәуір таралғаны болды. Біріншіге, аналық және толық емес отбасы, яғни, некелі одаққа сүйенбейтін отбасы жатады. Екіншіге, отбасының жаңа формалары және кейде бұрын да кездескен, бірақ, әсіресе соғыстан кейінгі кезеңде таралған классикалық отбасының басым типінен ауытқулар жатады. ХХ ғасырда дәстүрлі емес өмір стилі деп аталатын дәстүрлі отбасылық өмірге ұран тасталды; олар не отбасылық қарым-қатынасқа өздерін қарсы қояды, не түрін өзгертіп, қатар өмір сүреді. Шамамен, 20-жылдардан бастап некеден тыс бірге тұрушылық кең тарады (некеге дейінгі , некеден тыс бірге тұрушылық). Әрине, некесіз бірге тұрушылық өткен ғасырларда да болған, жаңалық сол, қарым - қатынастың мұндай типі өмір сүруге құқығы бар ретінде қоғамдық пікірде де, әдебиетте де мойындала бастады. Ол ол ма, некеге дейін бірге тұрушылық өте қажет деп есептелінеді, көп адамдар оны болашақ некенің беріктігінің кепілі ретінде қарай бастады. Ал, некеден тыс бірге тұрушылық көп жағдайда жұбайдан жасырылмады, нәтижесінде "үштік " неке пайда болды .
Отбасы-неке қарым-қатынасының жаңа типтерін іздеуге арналған көпшіліктің пішін шығармашылығы біздің елді де айналып өтпед. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында отбасы институтын реформациялау жөнінде ауқымды идеялар пайда болды. Төңкерістен кейінгі алғашқы жылдардағы отбасы-неке қарым -қатынасы туралы жоғарыда аталған пікірлерден отбасының негізгі қызметі репродуктивті, яғни халықты ұдайы өндіру, жас ұрпақты әлеуметтендіру, мемлекетке сеніп тапсыру болып ұйғарылған.
Әрине, барлық осы көзқарастар утопиялық және ғылыми негізделмеген еді. Сондықтан, осындай жағдайда отбасы әлеуметтік институт ретінде қажетсіздіктен жойылып, коммунамен ауыстырылу керектігі туралы ұсыныс туды. Бұл болмады, өйткені басқа институттар жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселесінде отбасымен бәсекелесе алмады.
Бұл саладағы ізденіс тоқтамады. Отбасы-неке қарым-қатынасындағы өзгерістер Екінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы онжылдықтарында айқын болғаны сонша, американдық антрополог М. Мид екі сатылы некенің бар екенін айтты: бірінші саты -- жеке неке , бұл жағдайда оған сәби сүюді қаламайтындар кіреді, оның мақсаты жыныстық бірге тұру болды, екінші саты -- ата- ана некесі, мақсаты репродуктивті қызметті, яғни бала тууды орындау болып табылды. М.Мид екінші сатыдағы неке біріншідегі некеден беріктеу болады дегенмен, жеке некенің кейде ата-аналық некеге айналуы мүмкін екендігін атап өтті .
Басқа бір түрі -- "ашық неке". Күйеу мен әйел мұндай некеде тәуелсіз серік болады. Бұл тәуелсіздік кәсіптік, парасаттылық, рухани және кейде жыныстық қатынас аясында байқалады .
Баламалы отбасы-некелік қарым-қатынастың ең соңғы формасы кейінгі уақытта " свининг " деп есептеледі. Басқа сөзбен айтқанда, заңдастырылған кезде көзге шөп салушылық, жұбайлардың некеден тыс қатынасы кез келген жағдайда және кез-келген уақытта болуы мүмкін. Барлық келтірілген баламалы некені әлеуметтанушы С.И.Голодтың сөзімен сипаттауға болады: "Отбасы мен некелік қатынас типінің көп нұсқалылығы еш уақытта шатастырылмауы тиіс. Кейбір адамдарда, әсіресе Батыста (бізде де аздап кездеседі ) бір некеліктің дағдарыстық жағдайы туралы пікір пайда болуда . Өкінішке орай, тіпті мамандардың бір бөлігі осылай ойлайды. Турасын айтқанда, барлық өнеркәсібі дамыған елдерде бір некелік отбасы елеулі өзгерістерге қарамастан, бұрынғыдай негізгі отбасы болып қалады; оның қасында баламалы неке теңіздегі тамшыдай".
Соңғы кездері көпбалалы отбасы санының азаюы және әр отбасында қанша бала болу керек деген мәселе жайлы баспасөз беттерінде пікірталастар көптеп жариялануда.
Демографтар отбасының жартысынан көбі екі-үш балалы отбасы болуы қажет деп есептейді. Сондықтан, біздің қоғамымыз әр отбасында үш баладан кем болмауына айрықша назар аударуда. Бірақ, қалада тұратын жастар мен жас ата-аналардың көпшілігі бұл мәселеге әлі де толық мән бермей келеді. Кейбір жастар отбасын құруға жеңіл-желпі қарайды, өзінің және қоғам алдындағы жауапкершілігін сезбейді. Осының нәтижесінде ойланбай өзара некелеседі. Көп ұзамай-ақ ерлі-зайыпты екі жастың арасында дау-жанжал көбейіп, отбасы азады, бірте-бірте оның беделі төмендейді, ақырында ажырасады. Ал, кейбір жас ата-аналар көпбалалы отбасы болуға онша құштар емес. Олар үшін жалғыз баланы тәрбиелеп өсірудің өзі де жеткілікті.
Қазіргі қазақ отбасы ерекшелігінің бірі оның репродуктивтік қызметіне тікелей байланысты. Кейінгі жылдары бір балалы отбасының саны артты; 80-90-жылдардан бастап сәбилердің дүниеге келуі едәуір төмендей бастады. Кейбір қоғамтанушылар мұндай жағдайды отбасы үшін балалардың пайдалылығының төмендеуімен түсіндіреді. Балалар отбасының жұмысшы күші және еңбек қоры ретінде мағынасын жойды, көп жағдайда қарттықта тірек ретінде қажетсіз екендігін көрсетті. Одан басқа, қазіргі өмірлік үлгінің деңгейінде ата-ананың көбісі өз балаларын материалдық қамтамасыз етіп, жақсы білім бере алмайды .
Ал, егер отбасы көпбалалы болса, ол өзінің ұжым болып қалыптасуына табиғи жағдай жасайды. Ата-бабаларымыз Әр бала өз несібесімен туылады деген, сөзді тегін айтпаған. Отбасы мүшелерінің өзара түсінушілігі, қарым-қатынасы, достық, адамгершілік қасиеттері қалыптасып, туысқандық байланысы нығаяды. Отбасында бірін- бірі сыйлау, балаларды тәрбиелеу қамқорлығы және отбасы бірлігі арта түседі .
Бұдан басқа, кейінгі уақытта ажырасулар санының артуы және некеге тұру санының азаю ү рдісі байқалады. 25 жастан 50 жасқа дейінгі жалғызбасты адамдар саны көбейді. Кейбір мамандардың болжауы бойынша жуық арада адамның жаңа типі - жалғызбасты адам пайда болады
Отбасын тұрақсыздық пен күйзеліске алып баратын жағымсыз үдерістер қоғамның өзімен тікелей байланысты. Отбасы мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынып, онымен тығыз қарым- қатынас орнатылмаса, мемлекет отбасын әлеуметтік институт ретінде қолдап отырмаса, айтылған үрдістер апатты сипат алады .
Адамзат бүкіл тарихында отбасы мәселелеріне және оның қызметіне әртүрлі қарады: әлеуметтік күйзеліс кезеңінде отбасын әлеуметтік өзгеріс контексінде артық және кедергі жасайтын нәрсе ретінде жойып жіберуге әрекет жасалды, басқа кезеңдерде отбасын қоршаған әлеуметтік проблемадан жасырынатын орта ретінде санады, сондықтан да отбасы қажетті және таптырмайтын дәрежеде болды. Әлеуметтік жағдайға байланысты отбасының әлеуметтік қызметінің өзгеруі кейін толығырақ талқыланады .
Отбасы-неке қарым - қатынасының болашағын болжау әрекеті өте көп. С.И.Голод адамзат тарихындағы отбасы эволюциясының өз жолын салды және оның жақын болашақтағы белгісін болжауға әрекеттенді. Оның пікірінше, отбасы дамуы патриархалдықтан балаорталықтыққа, соңынан жұбайлыққа ысқан. Патриархалдық отбасының кіндігі ата-ана болады. Бұған көп балалы шаруа отбасы мысал бола алады. Бұның мәнісі осы заманғы немесе өз ғасыры дәрежесіне сәйкес адамдардың дербестігіне негізделеді. Демократиялық қоғамда ешкім жаппай ортақ үлгіде әрекет жасамайды, түрлендіруге және өздігінше шешім қабылдауға әрқашан орын табылады. Дербестік мынада: жұбайлардың мүддесі отбасы мұратынан ауқымдырақ, әрқайсысының қажеттігі мен қатынас шеңбері жұбайлық шеңберінен шығып кетеді, олардың әрекеті әдет-ғұрыппен, дәстүрмен, сыртқы жарлықпен болмаса да, өзіндік ерекшеліктерімен, құлықтық-әсемдік құндылықтарымен реттеледі .
И. В . Бестужев- Лада үшінші мыңжылдықтың басында жалғызбасты адам, бір балалы отбасы және ажырасу болмайды деп пайымдады .
Қазір кімнің болжамы жақын болашақта орындалатынын айту қиын, бірақ отбасының жойылмайтынына сенуге болады, өйткені адамзат өз тарихында отбасы осы күнге дейін орындап жүрген қызметті атқара алатындай басқа қоғамдық институтты жасаған жоқ.
Отбасының жіктелу проблемасына келгенде, кейбір қиыншылықтар туындады, отбасы мен неке формасының, түрінің саны өте көп болғандықтан, оларды нақты санмен белгілеу қиын. Осы жағдайда ғылыми әдебиеттерде бәрінен жиі кездесетін отбасының ең негізгі белгісіне тоқтап кету орынды деп есептедік.
1. Құрамы бойынша :
а) Нуклеарлық ( қарапайым ) отбасы қалай толық болса, солай орта бола алады. Күйеуі, әйелі және балалары бар отбасы толық нуклеарлық отбасы деп есептеледі. Орта нуклеарлық отбасы -- жұбайлардың бірінсіз: әдетте , ана баласымен болатын отбасы. Орта нуклеарлық отбасы ажырасу нәтижесінде жиірек, ал сирек жағдайда жұбайлардың бірі қайтыс болғанда немесе жалғыз әйел мен еркектің бастамасымен бала асырап алған жағдайда пайда болады. Орта нуклеарлық отбасындағы барлық өмірлік тәртіп басқа отбасының тәртібінен ерекшелінеді. Бұл, әсіресе, орта отбасының ажырасуы нәтижесінде құралса, ол баланың психикасына айтарлықтай әсер етеді. Ата- ананың ажырасуы нәтижесінде пайда болған орта отбасы жұбайлардың бірінің қайтыс болуынан пайда болған орта отбасымен салыстырғанда нашар жағымен елеулі ерекшеленеді. Әдетте, екінші жағдайда отбасының қалған мүшелері бір-бірімен тату, біріккен, қайырымды: мұндай отбасындағы балалар ерте еңбекке үйренеді және тәуелсіз болады. Бірінші жағдайда ата-ана мен бала арасындағы қарым - қатынас бұзылады. Кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың шамамен жартысына жуығы орта отбасында өмір сүрген. Бұл пікір орта нуклеарлық отбасының барлық типіне қатысты .
Толық нуклеарлық отбасы -- басқа отбасылар арасында ең көп таралған форма. Онда жұбайлар мен олардың балаларының өзін - өзі қалыптастыруы, қабілетін көрсетуі үшін көп жағдайлар жасалған. Солай болғандықтан, осы жағдайда жұбайларға олардың ата-анасының күшті ықпалы білінбейді. Бала тәрбиесі үрдісінде күрделі отбасындағыдай бұл мәселеде түрлі ұрпақтың арасында пікір қайшылығы туындайтын апатты жағдай азырақ болады.
б) Күрделі отбасы. Отбасының бұл типінің ерекшелігі -- отбасы бірнеше ұрпақтан тұрады. Әртүрлі ұрпақ адамдарын бір отбасында өмір сүруге мәжбүрлейтін негізгі екі себеп бар. Олардың бірі мынада: жас жұбайлар ата- анасымен тұруды қалайды, өйткені бұл тұрмыстық және материалдық аспектіні жеңілдетеді. Жас жұбайларға сәбиді тәрбиелеу оңайға түседі, өйткені әжесі мен атасы бар, сол себептен де олардың бос уақыты көп болады. Жас жұбайлар үшін күрделі отбасында бос уақыт өте қымбат. Ұрпақаралық қатынаста қолайсыздық болатын түсінбеушілік пен м ү дделердің қайшылығынан жас жұбайлар бос уақытын отбасынан тыс өткізуді қалайды. Сондықтан да к ү рделі отбасы әдептілікке , шыдамдылыққа үйретеді. Күрделі отбасының өмір сү руінің екінші себебі, тұрғын үй тапшылығы жастарды ата- анасымен бірге тұруға тәрбиелейді.
в) Ү лкен отбасы (10 және одан да көп м ү шелері бар) біздің уақытта сирек кездеседі . Мұндай отбасында балалар ү шін проб-лема жоқ , байланыстың әралуандығы бар, өзара көмек күшті дамыған . Дау едәуір азырақ , өйткені мұндай ү лкен отбасындағы өмір оның әрбір мүшесін өнегелі және қайырымды болуға мәжбүр етеді.
2. Балалардың саны бойынша :
а) Баласыз отбасы. Отбасында бала болмаудың негізгі себебінің бірі -- жұбайлардың бірінің бала тууға кедергі болатын дене сырқаты немесе кешеуілдеп қалған неке. Баласыз отбасы өте тұрақсыз болады, әрбір үшінші баласыз отбасы айырысып кетеді. Е . К . Васильева мұндай отбасындағы ажыра -судың себебі балалардың жоқтығы емес, қарым - қатынастың үйлесімсіздігі деп пайымдайды;
б) Бір балалы отбасы. Мұндай отбасы, әсіресе кейінгі уақытта көп тарала бастады. Себебі , баланың ата- аналары жағынан үлкен көңіл бөлуді талап ететін қарым -қатынасы негізгі нысана болуында. Жалғыз балаға сапалы тәрбие, білім беру , материалдық жағдай жасау қолайлы болатындықтан, от -басының көбі бір бала сү юді қалайды . Алайда, ғалымдар бір балалы отбасында жағымсыз белгілер едәуір көп деп есептейді. Жалғыз өскен бала ата- анамен байланысты жиі ү зеді , мұндай балалардың көбісі сезімшілдікке бейімделген, қайырымды-лыққа , өзара көмекке, өз бетінше өмір сү руге азырақ икемделген. Бір балалы отбасында ажырасу жиірек кездеседі, осындай әрбір екінші отбасы ажырасады ;
в) Аз балалы отбасы. Мұндай отбасында екі-үш бала болады. Бір балалы отбасына қарағанда орнықты болады;
г) Көпбалалы отбасы. Төрт және одан да көп баласы бар отбасы көп балалы деп есептеледі . Мұндай отбасында ажырасу сирек кездеседі . Мұнда белгілі бір балалар ұжымы құрылады, бір балалы отбасына тән проблемалар азырақ кездеседі . Сонда да көпбалалы отбасының кері жағы да бар, бұл -- материалдық жабдықтау проблемасы (әсіресе, қазіргі нарықтық қоғамға байланысты).
3. Отбасының стажы бойынша мынадай отбасының типтері
бар:
а) жас жұбайлар;
б) жас отбасы;
в) баладан ү міткер отбасы;
г) балалары бар жас отбасы;
д) орта жастағы жұбайлар отбасы;
е) егде жұбайлар жұбы.
4. Географиялық белгісі бойынша : а) қалалық . б) ауылдық .
5. Отбасындағы басшылық типі бойынша :
а) Өктем отбасы. Мұндай отбасында бір басшы болады. Жұбайдың басшылық қызметін мойындау дәлелін талдау белгілі назар аудартады . Еркектік басшылық дәлелінің ішінде кең тарағаны "материалдық қамтамасыз ету", " отбасындағы бедел", " өмірлік тәжірибе ", " дәст ү р ", " мінез" және "отбасы туралы қамқорлық ". Әйелдік басшылық дәлелінің ұқсас иерархиясында шеткі нәрселер ( материалдық ауқаттылық және жалақы, отбасы туралы қамқорлық ) орын ауыстырады, өзге дәлелдер сол құрылымды сақтайды . Егер отбасы басшысы -- еркек үшін отбасы асыраушысы болуды мойындау шешуші фактор болса, әйел -- басшы ү шін отбасының к ү нделікті тұр -мысын ұйымдастырушы ретінде көріну басты болып табылады. Өктем отбасының жақсы жағымен бірге, жағымсыз жақтары да болады. Отбасы басшысының отбасының өзге мүшелеріне, ересектер мен балаларға, үлкендердің кішіге қарым-қатынастарының өктем стилі кез келген талапқа сөзсіз бағынуды талап ететіндіктен, бұл балаға қатал қарауға және сезімдік ашуға әкеліп соғады . Барлық тәрбие екі әдіске саяды : "қамшылау және арбау". Өктем отбасының апологеттері тек осындай отбасы баланы жастайынан тәртіпке үйретуге м ү мкіндік береді деп есептейді. Тәрбиенің өктем стилінің аянышты нәтижесі барлығына белгілі : бастамасыздық , енжарлық, жауапкершілік пен қиыншылықтан бас тарту және билікті аңсау;
б) Эгалитарлық отбасы. Мұндай отбасы өз мүшелерінің өзара құрметі мен өзара жауапкершілігіне негізделген: үлкендер бала алдында беделді. Сөйтіп, әлеуметтанушы З. А. Янкованың материалдары бойынша , басшылығы анық байқалмайтын отба -сының үлес салмағы қарама-қарсы отбасының үлес салмағына мен шамалас (49% және 51%). Отбасындағы басшылықтың өзгеру үрдісін мына формалардың қозғалысы тү рінде көрсетуге болады: басшыны жеке қасиеті мен отбасындағы шектеусіз билігіне ұласатын отбасы өміріне қатысу дәрежесіне байла-ныссыз қадірлеуден, отбасы басшысының нақты қызметі мен қасиетін мойындауға негізделген басшылыққа (нақты басшылық) немесе формальды басшылықтан отбасы ішіндегі басшылыққа. Соңғысының пайда болуы қазіргі отбасына тән үрдіс, ал екі басшының болуы (отбасы ішіндегі өмірдің әртү рлі аясын ұйымдастырушылар ), оның ерекшелігі отбасындағы қарым-қатынастар сипаты туралы әлеуметтану мәліметтерін терең талдағанда , қазіргі уақыттағы отбасындағы ішкі реттеу рефлексі және құндылықтар көлемінің қатынасы арқылы жиі жү зеге асатыны айқындалды. Бұл бір жағынан отбасының әлеуметтік -психологиялық топ (оған әлеуметтік өзі ұйымдастыру құбы-лысы тән ) ретінде ерекшелігін бейнелейді ; басқа жағынан қоғамның әлеуметтік бейімделуі және реттеушілік қызметі әсерінің айғағы болады. Алайда, отбасында шешім қабылдау механизмдерінің бұл өзгерісі жиі апатты жағдайға әкеледі, өйткені олар барлық отбасына қалыпты норма бола алмаған. Сонда да отбасында теңдікті қалыптастыру, отбасы басшысы болып біресе күйеу, біресе әйел, біресе ересек балалар бола алатын келешек дамудың жетекші үрдісін жасайды .
6. Отбасындағы қарым - қатынас сапасы және жағдайы бойынша :
а) Сәтті отбасы. Мұндай отбасына тұрақтылық, отбасы м ү шелері м ү ддесінің ортақтығы , апатты жағдайдың аз саны, барлық отбасын топтастыратын дәст ү рлер мен салттарды сақтау немесе жасау тән . Мұндай тип балалардың жақсы жетілуіне және олардың әлеуметтенуіне м ү мкіндік туғызады;
б) Әлеуметтік сәтсіз отбасы. Мұнда ата-ананың әлеуметтік қарым-қатынасы балаларға қалай болса, қоғамның басқа мүшелеріне де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz