Ақындардың қолданысындағы фразеологиялық тіркестер ерекшелігі
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. І тарау. Фразеологизмдегі вариантылық пен синоним мәселесі. Фразеологиздерді көркем шығармаларда қолдану ерекшелігі.
3. ІІ тарау. М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, М.Шаханов өлеңдеріндегі фразеологизмдерді қолдану ерекшеліктері.
4.Қорытынды.
5. Пайдаланған әдебиеттер.
6. Қосымша. Поэзиядағы фразеологизмдер сөздігі.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. І тарау. Фразеологизмдегі вариантылық пен синоним мәселесі. Фразеологиздерді көркем шығармаларда қолдану ерекшелігі.
3. ІІ тарау. М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, М.Шаханов өлеңдеріндегі фразеологизмдерді қолдану ерекшеліктері.
4.Қорытынды.
5. Пайдаланған әдебиеттер.
6. Қосымша. Поэзиядағы фразеологизмдер сөздігі.
К І Р І С П Е
Жаратылыстағы, қоғамдағы әр құбылыстың өз сыры, өз заңдылықтары болады. Қоғамдық құбылысқа жататын тілдің де терең сыры бар. Тілдің даму, өмір сүру заңдылықтарын айқындау үшін оның құрамына енетін басты-басты бөлшектерінің табиғатын түсіну керек.
Тіл – қарым-қатынас жасаудың мықты құралы. Сол қызметін атқаруда ол жеке формалардан құралған, жалпыға ортақ жеке сөздерге негізделген сөйлеу тәсілдерін керек етеді. Тілдегі сөздер өзара бір-бірімен тіркесіп қолданылады да, олардан сөз тіркесі жасалады. Тіл-тілде сөз тіркестерінің екі түрі болады. Оның бірі – еркін тіркес, екіншісі – тұрақты тіркес немесе фразеологиялық тіркестер.
«Фразеология» деген термин, біріншіден, белгілі бір тілдегі тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінің жиынтығы деген мағынада, екіншіден, тұрақты фразеологиялық ілім деген мағынада қолданылады.
Фразеология – грек тілінің phrasis – сөйлемше және logos – ұғым, ілім деген сөздерден жасалған термин.
Фразеология – қазақ әдеби тілінің айшықты да, мәнерлі де бай саласының бірі. Бұлар өзінің бейнелілік, әсерлілік, экспрессивті-эмоциялық, суреттеме қасиеттерімен көзге түседі.
Фразеологиялық сөз тіркестерінің теориялық, практикалық мәселелерін зерттеуге келер болсақ, пайдалы пікір айтушылар тобына Ә.Нәжіп, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, К.Сағындықов, С.Телжанов секілді ғалымдарды атауға болады. Бұл категорияны тікелей зерттеп, құнды еңбектер шығарған Ә.Қайдаров, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов, Ө.Айтбаев, Р.Сәрсенбаев, С.Ибатов, С.Төлекова, К.Дүйсетаева,Ж.Қожахметова т.б. зерттеушілердің есімдерін атаған мақұл.
Сондай-ақ, І.Кеңесбаевтың он мың сөзді қамтыған, бұл саланы зерттеуге қомақты үлес болып есептелетін «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі», алты мың сөзден тұратын тұрақты теңеудің мағынасын ашқан Т.Қоңыровтың «Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі», сондай-ақ, Ж.Қожахметова, Р.Жайсақова, Ш.Қожахметова құрастырған «Қазақша-орысша фразеология сөздігі» де айтулы дүние десе болады.
Ал поэзия мәселесіне келер болсақ, бұл тұрғыдағы еңбектер өте аз. Әрине, әрбір ақынға жеке тоқталып, өлеңдерінің тілдеріне талдау жасағанда, айтылып жүрсе де керек, ал осы жұмысты орындау барысында поэзиядағы фразеологизм мәселесіне қалам тартқан М.Жақыпбеков Жамбыл Жабаев шығармаларындағы, ал Б.Манасбаев С.Мұқановтың поэзия тіліндегі фразеологизмдерге тоқталғанын білдік.
Біз де осынау еңбегіміз арқылы поэзиядағы фразеологизмді өз мүмкіндігіміз келгенше талдап көруді мақсат тұттық.
Жаратылыстағы, қоғамдағы әр құбылыстың өз сыры, өз заңдылықтары болады. Қоғамдық құбылысқа жататын тілдің де терең сыры бар. Тілдің даму, өмір сүру заңдылықтарын айқындау үшін оның құрамына енетін басты-басты бөлшектерінің табиғатын түсіну керек.
Тіл – қарым-қатынас жасаудың мықты құралы. Сол қызметін атқаруда ол жеке формалардан құралған, жалпыға ортақ жеке сөздерге негізделген сөйлеу тәсілдерін керек етеді. Тілдегі сөздер өзара бір-бірімен тіркесіп қолданылады да, олардан сөз тіркесі жасалады. Тіл-тілде сөз тіркестерінің екі түрі болады. Оның бірі – еркін тіркес, екіншісі – тұрақты тіркес немесе фразеологиялық тіркестер.
«Фразеология» деген термин, біріншіден, белгілі бір тілдегі тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінің жиынтығы деген мағынада, екіншіден, тұрақты фразеологиялық ілім деген мағынада қолданылады.
Фразеология – грек тілінің phrasis – сөйлемше және logos – ұғым, ілім деген сөздерден жасалған термин.
Фразеология – қазақ әдеби тілінің айшықты да, мәнерлі де бай саласының бірі. Бұлар өзінің бейнелілік, әсерлілік, экспрессивті-эмоциялық, суреттеме қасиеттерімен көзге түседі.
Фразеологиялық сөз тіркестерінің теориялық, практикалық мәселелерін зерттеуге келер болсақ, пайдалы пікір айтушылар тобына Ә.Нәжіп, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, К.Сағындықов, С.Телжанов секілді ғалымдарды атауға болады. Бұл категорияны тікелей зерттеп, құнды еңбектер шығарған Ә.Қайдаров, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов, Ө.Айтбаев, Р.Сәрсенбаев, С.Ибатов, С.Төлекова, К.Дүйсетаева,Ж.Қожахметова т.б. зерттеушілердің есімдерін атаған мақұл.
Сондай-ақ, І.Кеңесбаевтың он мың сөзді қамтыған, бұл саланы зерттеуге қомақты үлес болып есептелетін «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі», алты мың сөзден тұратын тұрақты теңеудің мағынасын ашқан Т.Қоңыровтың «Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі», сондай-ақ, Ж.Қожахметова, Р.Жайсақова, Ш.Қожахметова құрастырған «Қазақша-орысша фразеология сөздігі» де айтулы дүние десе болады.
Ал поэзия мәселесіне келер болсақ, бұл тұрғыдағы еңбектер өте аз. Әрине, әрбір ақынға жеке тоқталып, өлеңдерінің тілдеріне талдау жасағанда, айтылып жүрсе де керек, ал осы жұмысты орындау барысында поэзиядағы фразеологизм мәселесіне қалам тартқан М.Жақыпбеков Жамбыл Жабаев шығармаларындағы, ал Б.Манасбаев С.Мұқановтың поэзия тіліндегі фразеологизмдерге тоқталғанын білдік.
Біз де осынау еңбегіміз арқылы поэзиядағы фразеологизмді өз мүмкіндігіміз келгенше талдап көруді мақсат тұттық.
Пайдаланған әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965. 232-262 бет.
2. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972. 82-бет.
3. Ахунзянов.Г.Х. Идиомы. Казань, 1974. 17-21 бет.
4. Байтілеуов А. Фразеологиялық сөз тіркестерін күрделі сөздерден айыру.
Алматы,1972 жыл. 34-43 бет.
5. Байтілеуов А. Фразеологиялық сөз тіркестері. Алматы, 1972. 32-36 бет.
6. Байтілеуов А. Қазақ тіліндегі есімді фразеологиялық тіркестердің күрделі сөздер мен еркін сөз тіркестерініен айырмасы жөнінде. Алматы, 1973. 30-90 б
7. Байтілеуов А. Фразеологиялық есімді тіркестер мен оларға тән белгілер.
Алматы, 1974 жыл. 82-89 бет.
8. Балақаев М. , Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Алматы, 1967.
9. Булаховский Л.А. «Введение в языкознание» ч.ІІ. Москва, 1953.
10.Виноградов В.В «Труды комиссии по истории АНСССР» посвященные
А.А.Шахматову. вып.3. М-Л, 1947.
11. Елешова А. Фразеологиялық единицаны классификациялау жөнінде.
Алматы, 1974. 102-107 бет.
12. Ефимов А.И. О языке художественных произведении. Москва,1951.
13. Ефимов А.И. Об изучении языка художественных произведении.
Москва , 1952. 68-бет.
14. Жақыпбеков М. Стилистические употребление лексики и фразеологии в
произвениях Д.Жамбула. Автореферат канд.диссертации. 1956.
15. Жәркешова Г. Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөз-
дігі. Алматы,1960. 24-бет.
16. Кеңесбаева І. Мұсабаева Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1974.
17. Кеңесбаева І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. Алматы,1987. 222-259
18. Кеңесбаева І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы,1997.
19. Коконов А.Н. Совет одағындағы түркі тіл білімі қазіргі кезеңде. Қазақ
ССР Ғ.А. хабарлары. 1977. № 1 9-20 бет.
20. Қазақ совет энциклопедиясы. ІІ-том,Алматы, 1977. 186-бет.
21. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1964. 130-бет.
22. Қайдаров Э.Т. Сөз ұстаз туралы. Қазақ ССР Ғ.А. хабарлары. 1977.
№ 1, 63-69 бет.
23. Қожахметова Х.Қ. Жайсақова Р.С. Қожахметова Ш.О. Қазақша-
орысша фразеологиялық сөздік. Алматы, 1988. 213-219 бет.
24. Қоңыратов Т. Қазақ тілінің тұрақты теңеулері сөздігі. Алматы, 1990.
25.Ларин В.А. Очерки по фразеологии. Уч.зап. ЛГУ,1956.
26. Манасбаев Б. « Язык поэзии С.Муканова». Алматы, 1956.
27. Мақатаев М. Жырлайды жүрек. Алматы,1989.
28. Молдағалиев Ж. І,ІІ том. Алматы, 1979,1980.
29. Молдағалиев Т. І,ІІ, ІІІ том. Алматы, 1990 жыл.
30. Молотков. Л.И. Фразеологичекский словарь руского языка.Москва.
31. Мырзалиев Қ. І,ІІ том. Алматы,1989.
32.Проблемы фразеологии. Изд. «Наука», М-Л. 1964.
33. Ройзензон Л.И. , Малиновский И.А. , Холотин Х.Д. Очерки и истории
Становления фразеологии как лингстической дисциплины.
Самарканд, 1975. 67-75 –бет.
34. Садықбеков Р. Сөдің фразеологиялық байлаулы мағынасы туралы.
Алматы, 1969. 38-47 - бет.
35. Сайранбаев Т.Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1991.
36.Сайранбаев Т. Қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. Алматы,1981.
37. Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші.
Алматы,1961. І- V.
38. Сәрсенбаев Р. Қазақ тілі фразеологиясы. Алматы,1973.
39. Сәрсенбаев Р. Жақыпбеков М. Фразеологияның экспресиивтік-эмоцио-
налдық табиғаты туралы. Алматы, 1979. 26-30бет.
40. Серғалиев М. Айғабылов А. Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі.
Алматы, 1991. 102-109 – бет.
41. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы туралы анықта-
ғыш. Алматы,1960. 32-бет.
42.Төлекова С. Алғыс мәнді тұрақты сөз тіркестері. «Қазақстан мектебі»
№ 6 1974.43-45 бет.
43. Ұйықбаев И. Мұсабаев Ф. Күрделі сөздер мен фразеологимздердің
лексикографиялық мәселесі жөнінде. Алматы,1978.
44. Ұйықбаев И. Фразеология варианттылығы. « Қазақстан мектебі»
№ 10 1977. 75-81 бет.
45. Ұйықбаев И. Қазіргі қазақ тіліндегі варианттылық проблеммасы.
Алматы,1971.
46.Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка.
Москва, 1964. 201- бет.
47.Шапаев Т. Ой түбінде жатқан сөз. Алматы,1989.
48. Шаханов М. Ғасырларды безбендеу. Алматы,1986.
49. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар.
Алматы,1991. 34-65 бет.
50.Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. Алматы,1990.
1.Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965. 232-262 бет.
2. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, 1972. 82-бет.
3. Ахунзянов.Г.Х. Идиомы. Казань, 1974. 17-21 бет.
4. Байтілеуов А. Фразеологиялық сөз тіркестерін күрделі сөздерден айыру.
Алматы,1972 жыл. 34-43 бет.
5. Байтілеуов А. Фразеологиялық сөз тіркестері. Алматы, 1972. 32-36 бет.
6. Байтілеуов А. Қазақ тіліндегі есімді фразеологиялық тіркестердің күрделі сөздер мен еркін сөз тіркестерініен айырмасы жөнінде. Алматы, 1973. 30-90 б
7. Байтілеуов А. Фразеологиялық есімді тіркестер мен оларға тән белгілер.
Алматы, 1974 жыл. 82-89 бет.
8. Балақаев М. , Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Алматы, 1967.
9. Булаховский Л.А. «Введение в языкознание» ч.ІІ. Москва, 1953.
10.Виноградов В.В «Труды комиссии по истории АНСССР» посвященные
А.А.Шахматову. вып.3. М-Л, 1947.
11. Елешова А. Фразеологиялық единицаны классификациялау жөнінде.
Алматы, 1974. 102-107 бет.
12. Ефимов А.И. О языке художественных произведении. Москва,1951.
13. Ефимов А.И. Об изучении языка художественных произведении.
Москва , 1952. 68-бет.
14. Жақыпбеков М. Стилистические употребление лексики и фразеологии в
произвениях Д.Жамбула. Автореферат канд.диссертации. 1956.
15. Жәркешова Г. Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөз-
дігі. Алматы,1960. 24-бет.
16. Кеңесбаева І. Мұсабаева Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1974.
17. Кеңесбаева І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. Алматы,1987. 222-259
18. Кеңесбаева І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы,1997.
19. Коконов А.Н. Совет одағындағы түркі тіл білімі қазіргі кезеңде. Қазақ
ССР Ғ.А. хабарлары. 1977. № 1 9-20 бет.
20. Қазақ совет энциклопедиясы. ІІ-том,Алматы, 1977. 186-бет.
21. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1964. 130-бет.
22. Қайдаров Э.Т. Сөз ұстаз туралы. Қазақ ССР Ғ.А. хабарлары. 1977.
№ 1, 63-69 бет.
23. Қожахметова Х.Қ. Жайсақова Р.С. Қожахметова Ш.О. Қазақша-
орысша фразеологиялық сөздік. Алматы, 1988. 213-219 бет.
24. Қоңыратов Т. Қазақ тілінің тұрақты теңеулері сөздігі. Алматы, 1990.
25.Ларин В.А. Очерки по фразеологии. Уч.зап. ЛГУ,1956.
26. Манасбаев Б. « Язык поэзии С.Муканова». Алматы, 1956.
27. Мақатаев М. Жырлайды жүрек. Алматы,1989.
28. Молдағалиев Ж. І,ІІ том. Алматы, 1979,1980.
29. Молдағалиев Т. І,ІІ, ІІІ том. Алматы, 1990 жыл.
30. Молотков. Л.И. Фразеологичекский словарь руского языка.Москва.
31. Мырзалиев Қ. І,ІІ том. Алматы,1989.
32.Проблемы фразеологии. Изд. «Наука», М-Л. 1964.
33. Ройзензон Л.И. , Малиновский И.А. , Холотин Х.Д. Очерки и истории
Становления фразеологии как лингстической дисциплины.
Самарканд, 1975. 67-75 –бет.
34. Садықбеков Р. Сөдің фразеологиялық байлаулы мағынасы туралы.
Алматы, 1969. 38-47 - бет.
35. Сайранбаев Т.Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1991.
36.Сайранбаев Т. Қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. Алматы,1981.
37. Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші.
Алматы,1961. І- V.
38. Сәрсенбаев Р. Қазақ тілі фразеологиясы. Алматы,1973.
39. Сәрсенбаев Р. Жақыпбеков М. Фразеологияның экспресиивтік-эмоцио-
налдық табиғаты туралы. Алматы, 1979. 26-30бет.
40. Серғалиев М. Айғабылов А. Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі.
Алматы, 1991. 102-109 – бет.
41. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы туралы анықта-
ғыш. Алматы,1960. 32-бет.
42.Төлекова С. Алғыс мәнді тұрақты сөз тіркестері. «Қазақстан мектебі»
№ 6 1974.43-45 бет.
43. Ұйықбаев И. Мұсабаев Ф. Күрделі сөздер мен фразеологимздердің
лексикографиялық мәселесі жөнінде. Алматы,1978.
44. Ұйықбаев И. Фразеология варианттылығы. « Қазақстан мектебі»
№ 10 1977. 75-81 бет.
45. Ұйықбаев И. Қазіргі қазақ тіліндегі варианттылық проблеммасы.
Алматы,1971.
46.Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка.
Москва, 1964. 201- бет.
47.Шапаев Т. Ой түбінде жатқан сөз. Алматы,1989.
48. Шаханов М. Ғасырларды безбендеу. Алматы,1986.
49. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар.
Алматы,1991. 34-65 бет.
50.Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. Алматы,1990.
Қорқыт Ата атындағы
Қызылорда
мемлекеттік университеті
жанындағы
қазақ-түрік лицейінің 9-сынып
оқушысы
Съезд Ақмаралдың Ақындар
қолданысындағы
фразеологиялық тіркестер
ерекшелігі
тақырыбына жасалған ғылыми
жұмысына
Пікір
Съезд Ақмаралдың Ақындар қолданысындағы фразеологиялық тіркестер
ерекшелігі атты ғылыми жұмысы жан-жақты зерттеліп жазылған.
Фразеология – қазақ әдеби тілінің айшықты да, мәнерлі де бай саласының
бірі. Бұлар өзінің бейнелілік, әсерлілік, экспрессивті-эмоциялық, суреттеме
қасиеттерімен көзге түседі. Ал ақындар қолданысында ол тіпті ажарлана
түседі, өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Поэзияға жаны құмар жас буын
өкілі өзі сүйіп оқитын ақындардың тіліндегі тұрақты тіркестерді зерттей
отырып, теориялық тұжырым жасайды.
Зерттеуші оқушының ізденімпаздығы, еңбекқорлығы қуантады. Ақындар
өлеңдеріндегі тұрақты тіркестерді теріп немесе олардың ұқсастығы мен
ерекшелігін топтастырып қана қоймай, сол өлең жолдарындағы тұрақты
тіркестерді алфавит ретімен орналастырып және олардың беретін мағыналарын
Фразеологиялық сөздік арқылы тауып жазғандығы еңбектің құндылығын арттыра
түскендей.
Жұмыс соңында тақырыпты ашатындай фразеологиялық тіркестердің
поэзиядағы ерекшеліктерін топтап бергендігі де көңіл қуантады. Ғылымилығы
мен мектеп тәжірибесіне ұсынуға болар мысалдары арқылы жұмыс жоғары
бағаланады деген сенімдемін.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
мемлекеттік университетінің қазақ тілі
кафедрасының аға оқытушысы, ф.ғ.к:
Ж.А.Исаева
24 қаңтар 2012 ж.
Қорқыт Ата атындағы
Қызылорда
мемлекеттік университеті
жанындағы
қазақ-түрік лицейінің 9-сынып
оқушысы
Съезд Ақмаралдың Ақындар
қолданысындағы
фразеологиялық тіркестер
ерекшелігі
тақырыбына жасалған ғылыми
жұмысына
Пікір
Съезд Ақмаралдың Ақындар қолданысындағы фразеологиялық тіркестер
ерекшелігі атты ғылыми жұмысы фразеологиялық сөз тіркестерінің теориялық,
практикалық мәселелерін зерттеуге қосылған тамшыдай үлес деуге болады.
Оқушы ғылыми еңбегі арқылы поэзиядағы фразеологизмді өз мүмкіндігі келгенше
талдап көруді мақсат тұтқан. Сол мақсатының үдесінен шыға да білген.
Тақырып оқушының зерттеуіне лайық таңдалған. Жұмысты оқушы еркін, өз
деңгейіне сай зерттеп жазып шыққан. Оқушының зерттеу еңбектеріне сүйене
отырып жасаған өзіндік қолтаңбасы жақсы байқалады .
Поэзия әлемінде талантымен танылып, жыр сүйер қауымды ешкімде
қайталанбас өзіндік үнімен қуантқан, сүйсінткен ажарлы топтағы ең танымал
ақындардың шығармашылығына арнайы тоқталып, фразеологизмдегі ерекшеліктерін
зерттеуді мұрат тұтқан оқушының ғылыми жұмысы өз мақсатына жеткен.
Фразеологияны зерттеген барлық еңбектерді дерлік зерттеп қарап
шыққаны, теориясына пайдалана білгендігі жұмыс соңындағы пайдаланған
әдебиеттер тізімінен байқалады. Жұмыс өзінің лайықты бағасын алады деп
сенемін.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
мемлекеттік университетінің қазақ тілі
кафедрасының профессоры, ф.ғ.д:
Ж.Садуақасұлы
24 қаңтар 2012 ж.
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. І тарау. Фразеологизмдегі вариантылық пен синоним
мәселесі. Фразеологиздерді көркем шығармаларда қолдану ерекшелігі.
3. ІІ тарау. М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, М.Шаханов
өлеңдеріндегі фразеологизмдерді қолдану ерекшеліктері.
4.Қорытынды.
5. Пайдаланған әдебиеттер.
6. Қосымша. Поэзиядағы фразеологизмдер сөздігі.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде фразеология ұғымы, оның объектісі,
шығу төркіні мен негіздері, зерттелуі қарастырылады.
І тарауда фразеологизмдегі варианттылық пен синоним мәселесі, оның
көркем шығармалардан орын алу ерекшелігі, сондай-ақ, тақырыптың маңыздылығы
мен өзектілігі ашылады.
ІІ тарауда жекелеген ақындардың өлеңдеріндегі фразеологиялық
тіркестерді қолдану ерекшелігі салыстырылады.
Қорытындыда өлеңдердегі фразеологизмдерді өмірде қолданудың маңызы мен
поэзиядағы ерекшеліктері топтастырылады.
Жұмыстың соңында поэзиядағы фразеологиялық тіркестер жинақталып, өлең
жолдарымен сөздік ретінде қосымша материал ретінде ұсынылады.
К І Р І С П Е
Жаратылыстағы, қоғамдағы әр құбылыстың өз сыры, өз заңдылықтары
болады. Қоғамдық құбылысқа жататын тілдің де терең сыры бар. Тілдің даму,
өмір сүру заңдылықтарын айқындау үшін оның құрамына енетін басты-басты
бөлшектерінің табиғатын түсіну керек.
Тіл – қарым-қатынас жасаудың мықты құралы. Сол қызметін атқаруда ол
жеке формалардан құралған, жалпыға ортақ жеке сөздерге негізделген сөйлеу
тәсілдерін керек етеді. Тілдегі сөздер өзара бір-бірімен тіркесіп
қолданылады да, олардан сөз тіркесі жасалады. Тіл-тілде сөз тіркестерінің
екі түрі болады. Оның бірі – еркін тіркес, екіншісі – тұрақты тіркес немесе
фразеологиялық тіркестер.
Фразеология деген термин, біріншіден, белгілі бір тілдегі тұрақты
фразеологиялық сөз тіркестерінің жиынтығы деген мағынада, екіншіден,
тұрақты фразеологиялық ілім деген мағынада қолданылады.
Фразеология – грек тілінің phrasis – сөйлемше және logos – ұғым, ілім
деген сөздерден жасалған термин.
Фразеология – қазақ әдеби тілінің айшықты да, мәнерлі де бай саласының
бірі. Бұлар өзінің бейнелілік, әсерлілік, экспрессивті-эмоциялық, суреттеме
қасиеттерімен көзге түседі.
Фразеологиялық сөз тіркестерінің теориялық, практикалық мәселелерін
зерттеуге келер болсақ, пайдалы пікір айтушылар тобына Ә.Нәжіп, М.Балақаев,
Ғ.Мұсабаев, К.Сағындықов, С.Телжанов секілді ғалымдарды атауға болады. Бұл
категорияны тікелей зерттеп, құнды еңбектер шығарған Ә.Қайдаров,
Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов, Ө.Айтбаев, Р.Сәрсенбаев, С.Ибатов, С.Төлекова,
К.Дүйсетаева,Ж.Қожахметова т.б. зерттеушілердің есімдерін атаған мақұл.
Сондай-ақ, І.Кеңесбаевтың он мың сөзді қамтыған, бұл саланы зерттеуге
қомақты үлес болып есептелетін Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, алты
мың сөзден тұратын тұрақты теңеудің мағынасын ашқан Т.Қоңыровтың Қазақ
тілінің тұрақты теңеулер сөздігі, сондай-ақ, Ж.Қожахметова, Р.Жайсақова,
Ш.Қожахметова құрастырған Қазақша-орысша фразеология сөздігі де айтулы
дүние десе болады.
Ал поэзия мәселесіне келер болсақ, бұл тұрғыдағы еңбектер өте аз.
Әрине, әрбір ақынға жеке тоқталып, өлеңдерінің тілдеріне талдау жасағанда,
айтылып жүрсе де керек, ал осы жұмысты орындау барысында поэзиядағы
фразеологизм мәселесіне қалам тартқан М.Жақыпбеков Жамбыл Жабаев
шығармаларындағы, ал Б.Манасбаев С.Мұқановтың поэзия тіліндегі
фразеологизмдерге тоқталғанын білдік.
Біз де осынау еңбегіміз арқылы поэзиядағы фразеологизмді өз
мүмкіндігіміз келгенше талдап көруді мақсат тұттық.
І ТАРАУ
Фразеологиялық варианттылық пен синоним мәселесі, фразеологимздердің көркем
шығармаларда қолдану ерекшелігі
Фразеоологиялық тіркестердің өзіндік ішкі ерекшелігіне, әсіресе, өзіміз
тоқтағалы отырған поэзияға тән өзгерістеріне тоқталып өтелік.
Фразеологиялық ерекшеліктер тілдің бойында бірталай заңдылықтарды тек
фразеолгиялық тіркес емес, жалпы тілімізге, сөздерге тән ереже -
қағидаларды аз да болса да ескерткен хақ.
Соның бірі – плеоназм құбылысы. Бұл тұрғыда сөз қолданысқа тән нәрсе-
белгілі бір ұғымды әр алуан мәндес атаулармен қайталап түсіндіру. Мәселен,
бет-жүзіне қарамай деген фразадағы бет пен жүз бір-біріне дублет
мәндес сөздер.
Фразеологизм құрамындағы сол сияқты эллипсистік тұжырымдар болады. Бұл
құбылыс бойынша тіркес құрамында қайталанып айтылуға тиісті элементтердің
біреуі түсіп қалып отырады. Мысалы, ай десе аузы бар, күн десе көзі бар –
ай десе аузы , күн десе көзі бар.
Сөзді қай түрде болса да, белгілі бір грамматикалық тұлғада неше саққа
жүгіртіп, құбылтып қолдана қосымшаларды жүйелеп қосуда сөздің фразеоло-
гиядан айырмасын біле аламыз. Ал фразеологияны қалай болса, солай еркін
тіркес тәрізді түрлі транформацияға салып, грамматикалық модельмен
мағыналық варианттарды тоғыстыру тым қиын. Тек фразеологиялық тіркес
тобынан ілуде бір ауытқу кездесуі мүмкін. Рас, көркем әдебиетте, оның
ауызша-жазбаша түрлерінде халық тіліндегі белгілі бір фразеологизмдерді сәл
ұлғайтып не ықшамдап, өлең өлшеміне не көркем мәтінге ұластыра өріп қолдану
сәттері болып тұрады. Теория саласында бұл типтегі фразеологизмді п е р и ф
р а з а парафаза деп атайды. Алайда бұл секілді саналы әрекет жолымен
болған өзгерістер арасына бөгде сөздер енсе, д и с т а н т құбылыс
делінеді. Мысалы :
Шам қамзол, құндыз бөрік кигенменен,
Бес батпан десе беттің кірі.
Фразеологизмдер ішкі мән-мағынасына қарай қолданылуы барысында өзі-
нің стильдік өңін өзгертіп отырады. Яғни фразеологизмнен тыс өзге сөздердің
әсері болады. Мәселен, қол көтерді, табағын тартты, басы айналды секілді
тіркестердің мағыналары еркін тіркестердің ауанына қарай айқындалады.
Тіркестердің мұндай мағыналарын т ә у е л д і мағына дейді. Ал көсегең
көгерсін, үптеп кетті, жеті қараңғы түн сияқты фразеологиялар
өздігінен дара тұрып та негізгі мағынаны айқын аңғартады.Тіркестердің мұн-
дай мағынасын т ә у е л с і з деуге болады.
Фразеолгияда оның в а р и а н т т а р ы мен с и н о н и м-дері
жөнінде түрлі түсініктер бар. Қазақ тілі фактілеріне жүгінсек, бұл екі
құбылыстың басы ашық, біріне-бірі соқпайтын тәрізді.
Фразеология синонимдерінде жалпы мағына жуықтығы болғанмен, бірінде бар
компонент екіншісінде ұшыраспайды. Яғни синонимдес фразеологизм- дердің
компоненттері еш уақытта екі рет қайталанбайды. Мысалы, он қолынан өнері
тамған- ағаштан түйін түйеді- бит қабығынан биялай тоқиды.
Ал фразеологиялық тіркестің варианттары өзара жақын, іштей өзектесіп
жатады, айырмасы тіркес жүйесіндегі бір немесе бірнеше компоненттері өзге
сөздермен алма-кезек ауысып жатады.
І. айыбын
қатесін бітіне басу
өтірігін
қылмысын
ІІ. Жыным келді
ашуым ұстады
Осы мысалдардың біріншісінде фразеологизмнің бірінші компоненттерінің
орнын ауыстырып қолданатындығы, ал екінші фразеологизмде бірінші және басқа
компоненттердің де алмасып жұмсала беретіні байқалады. Фразеоло-
гизмнің әрбір сыңары қайталанып қолданылса, олардың мағыналары күшейіп,
бейнелі мәнге ие болады. Құрамындағы компонеттердің бірінің қай-
талануы арқылы жасалған сөз тіркестері т а в т о л о г и я л ы қ фразеоло-
гизмдер деп аталады. Мысалы, айтуын айттым, сөйлеуін сөйледім, көруін
көрдім т.б.
Фразеологиялық зеттеулерде көбінесе лексикалық және грамматикалық ва-
рианттарға ерекше көңіл бөлінеді де, варианттылықтың басқа түрлері елеусіз
қалады. Шындығында, фразеологизмнің құрамындағы варианттылық сөз болғанда
лексикалық, грамматикалық варианттардан басқа да фонетикалық,
орфографиялық, стильдік және басқа да вариаттардың бар екенін естен
шығаруға болмайды.
Фразеологизмдер варианттылығы әр түрлі болып келеді. Варианттылық
фразеологизмдердің мағыналарын білдіретін сыңарларының біреуінің өзгеріске
ұшырауы болғандықтан, олардың мағыналары тұрақты қалыпты сақтауға тиіс.
Фразеологизмдер құрамындағы сөздердің жай ғана мағыналық қосындылары емес,
абстракцияланған мағыналық тұтастықтар деп тануымыз керек. Сонда ғана
фразеологияның өздеріне тән сыры ашылады. Олардың жеке сыңарларының
варианттық құбылыстары да мағыналық тұтастықтарды бұзбай тұрғысынан
қаралады. Бейнелі, ауыспалы мағынада қолданылатын жалпы семантикалық белгі
болса, онда сөз тіркесі фразеолгизм бола алады. Мысалы, бос белбеу, үй
күшік, түйе үстінен сирақ үйіту.
Фразеологизмнің құрамында тұрақты және өзгермелі компоненттер
болады.
Фразеологизмдегі варианттылық өзгермелі компонентте болатыны, әсіре-
се, олардың грамматикалық тұлғаларынан айқын көрінеді. Фразеологиялық
бірліктердің грамматикалық құрылысында да варианттылық болады.
Фразеологияның құрамындағы жеке сөздер әр түрлі грамматикалық тұлғаларда
жұмсалуы мүмкін. Мысалы, жеті қабат жер астында – жеті қат жер астында,
көзге шыққан сүйел –көз сүйел, шыбық тимей, шыңқ етер – шыбық тиместен шыңқ
етер.
Фразеологияны құрамындағы сөздердің орын ауыстырып қолданылуы да бір-
біріне вариант бола алады : аузы күйген- күйген ауыз, қолы аузына жеткен –
аузы қолына жеткен т.б.
Фразеологизмнің өзі де тұтас қалпында жеке бір сөзге не сөз тіркесіне
эквивалент болып табылады. Мысалы, түйеден түскендей – ірі, кесек; екі көзі
төрт болды – тосты ; қоян жүрек – қорқақ.
Фразелогизмдер өз мағынасында қолдана келе, өзін көмкеріп тұрған әрқилы
субъективтік, ситуативтік қоршауында мағына-мазмұны жағынан жетіле, шыңдала
түседі. Фразеологизмдерді осылайша орнын тауып қолдану үлкен суреткердің
ғана қолынан келеді.
Фольклор мен қазіргі бай, көп жанрлы көркем әдебиеттің фразеологизм-
дерді кәдеге жаратудағы керағар айырмасы да осы кең тынысты шығармашылық
қолданысқа байланысты. Киген киімнің, мініс аттың да күтімі бір басқа
болғаны сияқты, өз айшықтарын, соның ішінде фразеологизмдерді де өз орайы,
өз қыбын тауып сөйлеуде де үлкен мән жатыр. Ауыз әдебиеті көбіне жыр, өлең
түрінде келіп, тұрақты сөз тіркестері қыспақта қалады, шектеулі бір
қоршауда ғана жұмсалады немесе ауызекі тілдің ықшам сөйлемдерімен
тұйықталып қалады. Осы алуан түрлі тіркестер суреткердің қаламынан өткенде,
кең өріс алып, стиль жағынан ширатыла түседі. Бұл ретте көркем қара сөз
саласында С.Сейфуллин, М.Әуезов, Б.Майлин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов,
Ғ.Мұстафин, С.Бегалин, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, І.Есенберлин, өлеңді
туындыларға келгенде, І.Жансүгіров, А.Тоқмағамбетов, С.Сейітов,
Қ.Аманжолов, Қ.Мырзалиев т.б. ерекше атауға болады.
Көркем сөз шеберлігінің, жалпы алғанда, қалам иелерінің, оның ішінде
кейінгі жылдары қаулап өсіп, әдебиет әлемінде бой көрсетіп жүрген жас
жазушылардың өзіміз сүйіп оқитын шығармалары, жазба әдебиетіміздің атасы –
Абай туындылары біз үшін тұрақты сөз тіркестерін күреп алатын кеннің
көзіндей болып келеді.
Ал сұлулық пен ақиқат, жақсылық пен парасат, жарасым-гармонияны мұрат
тұтқан біртұтас рух майданы - поэзия туралы әңгіме қозғар болсақ,
жазылмаған заңдай уақыт әмірі мұнда да өз үстемдігін жүргізеді. Белгілі бір
кезеңде бүкіл поэзияның даму бағдарын бедерлеген, тауқымет жүгін талмай
тартып, өрге сүйреген нар тұлғалар сол биік миссия тұтқасын мәңгі ұстап
тұра бермек емес. Орнына жаңа ұрпақ, жаңа толқын келмек.
60-70 жылдар поэзиямызға Жұбанды Мен Қазағымен, Төлеген, Олжас,
Қадыр, Тұманбай, Мұқағали, Жұмекен, Сағиларды берді.
70-80 жылдар тағы да сол кемелінде үзілген Мұқағали, толысып тарлан
атқан Қадыр, Жұмекен, Олжас, Фариза, Мұхтар творчествосымен бедерлі. Осы
тұрғылас талай таланттарды ашқан 60-80 жылдар аралығы қазақ поэзиясының
алтын жиырма жылдығы десек, артық айтқандай емес.
Міне, сондықтан да осы жылдары талантымен танылып, жыр сүйер қауымды
ешкімде қайталанбас өзіндік қолтаңбасымен қуантқан, сүйсінткен ажарлы
топтағы ең танымал, өзімізге де сүйікті ақындардың творчествосына арнайы
тоқталып, оның ішінде өзіміз қалам тартып отырған фразеологизмде-
гі ерекшеліктерін білгіміз келгені жасырын емес, бұл - біздің бірінші
мақсатымыз.
Екінші мақсат - өлең жолдарына үңілу, талдау барысында поэзияға тән
ерекшелікпен тұрақты тіркес өз қасиетін сақтай отырып, қиюластырылса, соған
көз жеткізе алсақ. Мазмұн-мәнісінен халқымыздың арман-тілегін, көзқарас-
түсінігін, болмыс-тіршілігін барынша танып, шұрайлы да әсерлі тілін игере
түсуге құмарлық, оны жас-жеткіншектерге жеткізуге асықтық – үшініші
мақсатымыз. Тақырыптың өзектілігі де осында деп білеміз.
IІ ТАРАУ
Қ.Мырзалиев , Т.Молдағалиев , М.Мақатаев , М.Шаханов өлеңдеріндегі
фразеологизмдерді қолдану ерекшеліктері
Қайсыбір жазушы, ақын бомасын,оның шығармасындағы фразеологияны зерттеп
білмейінше, толық және жан-жақты білуі мүмкін емес десе де болады. Біз
қарастырып отырған ақындар тіліндегі ең маңызды элементтердің бірі –
фразеологиялық тіркестер. Өлең тілдеріндегі жиі кездесетін тіркестерге
тоқталып өтер болсақ :
Қас қағым сәт фразеологиялық тіркесі Қ.Мырзалиев өлеңінде :
Қас қағым уақыт ішінде
Ұғасың бәрін дана боп.
Қас қағым уақыт ішінде
Шығасың және бала боп, - десе І том, 14 – бет
М.Шаханов :
Қас қағымда сейфін тонап кететұғын банкінің
Дарынсыз деп кім айтады ұрыны. Ғасырларды безбендеу
12- бет.
Таяқ жеу деген фразеологизмі :
Қ.Мырзалиев:
Таяқты да бірге жедік, бірге бұзып тәртіпті ,
Сөгісті де бірге алдық,мақталсақ бір мақталып. І том,
130-бет
Т.Молдағалиев:
Апамнан да жедім ыстық шапалақ
Тілге көнбей тентек болған кезімде Ітом,120-бет деп
өзгеріс енгізе қолданады.
Ал қыр көрсету тіркесі :
Қарғып міндім, қыр көрсетіп достарға
Күнде мені жүретұғын жүз күндеп. Т.Молдағалиев.
І том,172-бет
Деп өзімше қыр көрсете бастаймын ғой баяғы
Апам сонда миығынан мырс-мырс күліп қояды.
М.Шаханов. Ғ.Б. 51-бет
Бармақ тістеу, кірпік ілмеу тіркестері де жиі кездеседі :
Бір қойса ол төбемнен ,
Бармағымды тістедім. Қ.Мырзалиев. І том , 154 – бет
Бармағын тістеп,амалсыз қазақ тоқтапты,
Үмітпен күткен келмесе аты бәйгеден. Т.Молдағалиев. І том,144-бет
Міне,осындай ұқсастықтарымен қатар , әр ақынның өзіндік сөз
қолданысы, фразеологиялық тіркестерді ретімен қолдану ерекшеліктері де бар.
Енді осы мәселеге әр ақынға жеке тоқталып өтелік. Осы тұста Қ.Мырзалиевтің
:
Бұлбұл ұшқан көңілінің бағынан
Бауырың да жарылмаса ағынан,- деген жолдары еріксіз
ойға оралады.
Ал енді өзімізге қадірлі Қадыр Мырзалиевтің шығармашылығына сәл
аялдар болсақ, әр өлеңі кәдімгі қиыннан қиысу жағынан жасандылықтан
аулақ, соншалық табиғи, тіпті оп-оңай құйыла салғандай соншалық
көркемдікпен қиылыса кеткендей:
Бұл қара жер болған бізге ен мекен,
Кең мекенге қанша қауіп төнді екен !
Білсең оны ,
Төбе шашың тік тұрар !
Бишараның көрмегені кемде-кем. І том, 15-бет
Екі көзім төрт болып мен отырмын тағы да
Дон-Жуандар тонаған Мәжнүннің бағында. І том, 107-
бет
Ит тұмсығы өтпейтұғын тайгада
Құдай сені адастыра көрмесін ! ІІ том, 37-бет
Осы өлең жолдарындағы өзгеріссіз қолданылған кемі үш сөзден құралған сөз
тіркестерінің өзі біздің жоғарыда айтқан пікірімізді растағандай-ақ. Мұндай
тіркестер ақынның кез-келген өлеңін алып оқи бастасаңыз-ақ, кездесе кетеді.
Фразеологиялық тіркестерді ең шебер, ең көп қолданатын ақын екендігі жыр
теңізіне батқан сайын көзіңіз жете түседі. Сөзіміз дәлелді болу үшін кітап
бетіне қарап көрелік :
Қас қағым уақыт сайын
Тұяғымен
Түйдектеп лақтырады шақырымды. І том, 17-бет
Оқ бойы оза шауып бара жатқан
Ата емес
Ала құйын шабыт дерсің. І том, 17-бет
Тамаша, қанжығаңды қандап қайтсаң ,
Тамаша, соның бәрі мүмкін болса. І том, 17-бет
Міне, бір беттің өзінде біз іздеген қаншама тіркес бар. Немесе :
Бауырмалға мол-ау , шіркін ,ел іші
Беріп жатыр батасы мен қол ұшын. І том, 20-бет
Мұны көрсе, алыстағы ГАИ-дың
Адамдары ұстар еді жағасын. І том, 21-бет
Отыз күннің басын шауып түсірген
Қылыш-ай тұр қақ төбеңде қалақтап. І том, 22-бет
Әрі қарай жалғай берсек, осылай кете береді. Олай болса,енді ақынның
өзіндік ерекшелігін талдап көрелік. Фразеологизмді пайдалана отырып, сөзбен
әсем сурет салған көркем жолдарға үңілсек, ол былай өрілер еді :
Ауыр жүкті батпандай ,
Арқалап бара жатқандай. ІІ том, 8-бет
Мансап қуу ақынға
Жыр көзіне шөп салу. І том, 53-бет
Ақ сағым ағаштарды көтеріп ап,
Аяғын жерге екі елі тигізбеді. І том,164-бет
Қар жауып тұрғанмен, май тоңғысыз
Түрі – қыс, мазмұны – жаз мына күннің. ІІ том, 18-
бет
Сондай-ақ, Қадыр өлеңдерінде фразеологиялық тіркестер сол күйінде
алынбай, тек мағынасын сақтап, варианттылықпен алынған :
Сондықтан жүрегімді іреп-іреп
Қойдан қоңыр жан болып жүре берем. І том, 32-бет
Қой аузынан шөп алмас, яғни момын мағынасы қойдан қоңыр тіркесі- мен
берілсе , он қолынан өнері тамған тіркесін ақын былайша өзгертеді :
Шеттерінен бәрі ақын, әдеп сақтап әрең жүр,
Саусақ толған өнер де, көме толған өлең-жыр. І том,
25-бет
Ал енді кей жерде фразеологиялық тіркестер вариантымен әр өлең
жолында әр түрлі қолданылады :
Жемеген шапалақ
Жандарда қам бар ма ? І том, 40- бет
Таяқты да бірге жедік, бірге бұзып тәртіпті
Сөгісті де бірге алдық, мақталсақ бір мақталып. І
том, 130-бет
Мұны былай түсіндірсек болар еді :
Таяқ
Шапалақ жеді
Ал кей өлеңді оқып отырсақ, фразеологиялық тіркес әр сөздің өз
мағынасында шебер пайдаланылған.
Қара тасты қақ жарып,
Қаптап өскен қарағай, І том, 22-бет дегенде,
қара тасты қақ жару не қара қылды қақ жару деген шындықты бетке айту
дер болсақ,бұл жерде қарағайдың тастың дәл ортасынан өсіп шыққанын тура
береді. Немесе
Ал жоғалтып бар жатсам отымды
Бетімнің бір оты шықсын,
Салып қал ! І том, 40-бет дегенде де осыны айтуға
болады.
Ал енді мына екі жол өлеңді бір-бірімен салыстырып көрелік :
Бір қойса ол төбемнен
Бармағымды тістеймін. І том,154-бет
Сөз таппай жауынгерге күш беретін,
Командир бармағының тістер етін. І том, 201-бет
Осы жердегі екі бармақты тістеу екі түрлі мағына екені тайға таңба
басқандай анық.
Өлең құрылысында жиі кездесетін фразеологиялық тіркестердің орнын
ауыстырып қолдану Қадырда да кездеседі :
Үш қайнаса қосылмайтын сорпасы
Қос семья бізге бала дос болды. І том, 129-бет
Шықпасам біреулермен қағысуға
Ойлама кетті екен деп салы суға. І том, 143-бет
Жоныңнан тілер таспа бір
Адамға қандай айлаң бар ? ІІ том,49-бет
Күліп қойып миығыңнан –мұртыңнан
Жылына бір дәм татасың жұртыңнан. ІІ том,50-бет
Сондай-ақ, ақын өлеңдеріндегі әсем теңеулермен түсіндірілген
фразеологияларды сүйсіне оқуға болады. Мәселен :
Жамандықты көргенде жүзім суып
Музейдегі қылыштай түнеремін, - І том, 28-бет деп
жүзіндегі қалай суытындығын көз алдына қойып берсе , енді бірде :
Ондай кезде кінәға бата берем,
Бірте-бірте су толған қайық құсап, - дейді. І
том,41-бет
Ал мына бір өлең жолдарында тіркестің өзі теңеу қолданылады :
Қандай қызыл мен сүймеген еріннің
Қасқалдақтың қасық қаны секілді. І том,107-бет
Махаббатқа келген кезде әлемнің
Жолдары да қыл көпірдей тап екен. І том, 144-бет
Фразеологиялық тіркестердің ішінде алғыс, қарғыс мәнді тіркестер бар
десек, ақын өлеңдерінде мұндай мысалдар да кездеседі :
Әлден сөзге икемсің :
Былдырлайсың –
Тілім тасқа үйкелсін ! І том, 76-бет
Мына секілді әрбір жолда әр басқа өз орнын тапқан тіркестер де кездеседі :
Өркеніңе бүйрегің бұрған ба еді
Өзің үшін шыбын жан құрбан дедім. І том, 76-бет
Сондықтан да болар көп пайдаланатын фразеологиялық тіркестерді жиі ұшыратып
қалуға болады :
Бір мезет,бір сәт тоқтамай,
Бір кірпік ілмей түнімен. І том, 52-бет
Қадыр өлеңдеріндегі фразалар көбіне көз,тіс,аяқ сөздерінің
айналасында қолданылатындығы байқалады :
Көзді бізге бермеген
Тас қып жұмып алсын деп. І том, 51-бет
Қайран сұлу күн келбетті, Ай мүсін
Көзін сүзбей қалады оған қай кісі ?! І том, 105-
бет
Көзбен аттық ондайларды жаратпай,
Көңіл аппақ болатын ақ парақтай. І том,207-бет
Жетпей әлің алысқанда күштімен
Жасып қайтсаң , қайрап қалам тісті мен. І том,123-
бет
Әлдилеймін мен де сені
Анаң да
Әлдиледі аяғынан тік тұрып. І том, 118-бет
Міне, біз азды-көпті Қадыр Мырзаливтың өлеңіне талдау жасадық. Әрбір
өлең жолы ой айтады, сыр шертеді, ал ондағы біз талдаған фразеологиялық
тіркестер - өлеңнің идеялық-көркемдік биігінің мөлшері десе де болғандай.
Келесі бір сүйікті ақынымыз – Тұманбай Молдағалиев өлеңдерінің
оқырмандарды селт еткізуі, адам сезімін, оның көңіл-күйін, жастықтың құпия
сырын шынайы бейнелеуімен байланысты. Ал Тұманбай өлеңдерін осылай
жүрек пернесін дәл бастырып жатырған не сиқыр десек, ол бірінші- өлеңнің
тілі, ондағы шұрайлы әсерлі, көркем тіркестер. Бір сөзбен қайыра салар
көңілсіздік Тұманбай өлеңдерінен былай орын алар еді :
Ай сәулесі түсіп тұрды жүзіне
Қабағында сәл көлеңке бар еді. І том, 38-бет
Келмедің ғой, мен сені көп-ақ күттім,
Қара жолға қарадым да, қабат шыттым. І том, 282-бет
Өмірдің асыл сырын теріс ұғып
Көздері жасаурапты, өңі сынық. І том, 316-бет
Кемпір мен шалдың қабағын
Бұлт шалса,егер, ыдырат. І том, 217-бет
Қыз шешесі қабағын ашпаушы еді
Отырушы ем мен үнсіз жасқаншақтап. ІІ том, 139-бет
Ал енді мына жолдардағы тұрақты тіркестерге тоқтап өтер болсақ :
Біледі анам. Бақ базары тарқады
Енді оған уайым емес жол қамы. І том, 41-бет
Кетіп те жатыр, кетіп де жатыр сан адам,
Ыстықкөл - базар жиылып,қайта тараған. Ітом,149-бет
Екі түрлі өлең жолы – екі түрлі мағына, бір тектес – екі түрлі қолданыс.
Тұманбай да фразеологиялық тіркестердегі компоненттердің орнын
ауыстыра отырып қолдану, басқа бір компоненттерді ауыстыра қолдану, яғни
варианттық жасау тәсілдерін пайдаланады. Әрине, ол тіркес өлең жолдарында
зорлықпен емес, тамаша үйлесімменғ ұйқаспен орнын табады :
- Боларсың оқымысты көрерміз, -деп
Қадайды Камилаға тіл ұшында. І том, 305-бет Тілін қадайды,
тілін безейді тіркесі ұйқас ізімен осылай өзгертіледі.
Тауы қайту, тауы шағылу варианттылығы :
Өлтірді мені бір сезім
Жығылып тауым қайтты-ау деп. І том, 209бет
Ал ақын өлеңдеріндегі фразеологиялық тұлғаларды құрылымына қарай талдап
көрер болсақ, екі түрлі тұлғалар кездесетіндігі аңғарылады. Сөйлеммен
орайлас фразеологиялық тіркестер :
Өсерсің әлі,бұл да арман
Ат жалын тартып мінерсің. І том, 199-бет
Жайменен сипап басымнан
Жамадың жыртық көңілді. І том, 235-бет
Балаңның бауы берік болсын, -деп жұрт
Келді ме, біздің үйге кемеді ме ?! ІІ том, 114-бет
Екі бетім бар менің, бірі түндей қап-қара
Сен ит қосып қу оны, жақындатпа қақпаңа ! І том, 33-
бет
Жаным ғана жүдемесе екен – деп,
Жар құлағым жастыққа да тимейді. ІІ том, 18-бет
Көрмеге керек, - дедің суретші аға
Тимеді төбем көкке бір-ақ елі. ІІ том, 18-бет
Ал енді көпшілігі басқа ақындарға тән сөз тіркесімен орайлас фразеологиялық
тұлғалар :
Қоштасқанда зәрем ұшып қорқамын
Енді қайтып көрмей қалам ба екен деп. І том, 82-бет
Бақытты шулап тулайтын
Болды ғой бізде қол қысқа. Ітом, 197-бет
Абысындары толғат деп
Апамды жүндей түтеді І том,194-бет секілді жалаң
түрде келсе, күрделі түріне:
Отырады-ау қулар бабында,
Пышақпен кесіп тілеуді. І том, 194-бет
Жеңіс деген ақ нан ба, көптен бері
Ешкімнің де тісіне тимей жүрген. І том, 222-бет
Төбемнен қойып қалғандай,
Бір сұрақ беріп қалды әпкем. І том, 240-бет
Мадайым бағы ашылмай ,
Арманым енді көрінбей. І том, 250-бет
Міне,осылай тізбектеліп кете берер еді. Сондай-ақ ,Тұманбай өлеңінің әр
жолында, әр шумағында фразеологизмдер тұнып тұратын сәттері де аз емес.
Мына мысалдарды тілгек тиек етіп көрелік :
Жамандыққа балта шабар қол қысқа
Жақсылықтың жанын ұққыш әуенін . І том, 142-бет
Бір жолда екі түрлі мағыналы тіркес болса :
Мұңымды ішке жасырдым,
Түскендей құрық асауға . І том,247- бет
Алмабек тұнжырайды қырын қарап ,
Біреумен боп қалғандай қырғи қабақ . І том, 302-бет
Бір шумақтың екі қатар жолында, ал :
Ұмыттым кімнің нұр жүзін
Сыртымды бердім кімдерге
Кім едім кеше, болдым кім
Қол ұшын бердім кімдерге ? І том, 155-бет дегенде,
бір шумақтың бойынан жолыға шыға кетеді.
Ақын өлеңдерінде фразеологизмдерді қолданудың тағы бір ерекшелігі –
тұрақты тіркестің мағынасын сақтай отырып, құрамындағ компонентін қысқарту.
Оған мысал ретінде мына бір өлең жолын алсақ болғандай :
Сынап маған қарамаңдар, сол кездерді ұнатпан,
Кір іздеудің керегі жоқ сыңғырлаған бұлақтан.
Ітом,108-бет тырнақ астынан кір іздеу тіркесі өлең мағынасына қарай
осындай шеберлікпен ойып алынған.
Ал енді қолын қағу , яғни жолына тосқауыл болу деген фразеологизм
бір жерде еркін тіркес түрінде де беріледі :
Шымылдық, төсек, орындық
Бәрін ал, бәрі сенікі
Қақпайды ешкім қолыңды
Қалғаны болсын менікі . І том,267-бет Бұл жерде
қолын қағу фразеологиялық тіркес болса,
Тұра сап ұшып орнымнан
Жағадан алдым досымды.
Жіберді қағып қолымды
Ұнатпай ағам осымды.
Осы тұста фразеологиялық тіркеске де жатқызғың келеді, бірақ өлеңнің жалпы
мағынасына келгенде, еркін тіркеске бір табан жақындау екенін
байқайсың,яғни тәуелді мағыналы тіркес.
Тағы бір айналып өтуге болмайтын мәселе – тұрақты тіркестердің
мақалға айналуы десек, Тұманбай өлеңдерінде соның алғашқы сыңарлары
кездеседі . Бөрі аштығын білдірмес, сыртынан жүнін қомпайтар мақалының
алғашқы сыңары фразеологиялық тіркес ретінде алынады :
Талапсыз жанға күн күлмес,
Талаймын деп жүр сонда :
Аштығын бөрі білдірмес ,
Ашуы қысып тұрса да . І том, 155-бет
Ақын өлеңдерін талдай отырып , тағы бір байқағанымыз – көзге
қатысты фразаларды жиі пайдаланатыны :
Өмірдің қышқыл түтіні
Ашытты алғаш көзімді. Ітом, 218-бет
Тірі бол, ұлым, тірі бол, күнім, тілегім,
Талғанша көзім жолыңды тосып жүремін. І том, 222-
бет
Күліп тұрған көзіме
Түсірмеші қаяу-мұң. Ітом, 186-бет
Үлпілдек үркер сұлуға
Мінсіз де жігіт көз сүзер. І том, 193-бет
Сыйламас па еді өмірі
Көз жетер жерде тұрсаң да. Іиом,193-бет
Жер менен суға алартты көзін басқалар,
Сонан соң үнсіз барады көшіп қасқалар . ІІ том, 147-
бет
Бұған дейін де өлеңнің ішкі құрылысына дәл осылай үңілмей-ақ, мән-
мағынасын жанымызға жақын тұтып жүрген Тұманбайдың өлеңінің тілі де бізді
тәнті еткенін айтпай қалу мүмкін емес.
Фразеологизм сөйлеу процесінде, демек, белгілі бір сөйлем ішінде
құлпыра кететіні белгілі. Біздің келесі тоқталғалы отырған ақиық ақынымыз
Мұқағали Мақатаев өлеңдерінде де фразеологиялық тіркестер жұбын тапқан
аққудай жымдасып жатады. Біз қарастырып отырған ақындардың ішінде
фразеологизмі ең аз, аз да болса , саз қолданатын – Мұқағали екен. Алдымен,
бір-екі өлең жолдарына көз жүгіртіп өтелік :
Көзді ашып-жұмғанша, көсеуін алып қолына
Жетіп келді бір күңк жел үрдеген сырдаң күз.
Жырлайды
жүрек, 32-бет
Отырғанын қарашы күйім келмей
Қайда кеттің,о,Муза,құйын желдей ?!
Аузымды ашсам өкпемнен жел үреді
Қаңыраған иесіз диірмендей.
Мұздатады жанымды бұйым көрмей. Жырлайды жүрек,
109-бет
Жібі түзу жан едің құрметтеген
Сен де ілісіп барасың дүрмекпенен. Ш 275-бет
Мұқағали өлеңдерінде фразеологизмдерді қолданудың бір ерекшелігі: көбіне
компонетенттерінің орнын ауыстырмай , сол күйінде пайдалану.
Қабырғасы қайысып қарт әжеңнің
Қалай тұрам көзіне жас алғанда.27-бет
Қанды балақ соғысты қарғыс атсын
Қайран, жеңгем, шырқыңды бұзды қалай ? 55-бет
Бұзаудың тіліндей – ақ ала қағаз,
Ағадан ұшып жеткен кептер ме едің ? 137-бет
Міне,осылай тізе берсек, өз қалпында жалғаса береді,тек бір-екі жерде ғана
орын ауыстыруы қылаң береді :
Тұяқ та жоқ тігерге, дым қалмаған,
Жау жалмаған, жабысып құм жалмаған . 396-бет
Екінші бір ерекшелік- фразеологиялық тіркесті оның беретін мағынасымен
қатар қойып жазатындығы. Түсініктірек болуы үшін жыр жолына назар
аударалық :
Тіл қатып, тіс жармадым, үндемедім,
Білмеймін білгенін де білмегенін. 262-бет
Деді де шал, шағырмақ шаңқай түсте
Кірпік қақпай,тесіліп қала берді. 281-бет
Кәрі қойдың жасындай, аз ғұмырым қалғанда. 404-
бет
Осы жолдардағы тіс жармау-үндемеу, кірпік қақпау-тесіліп қарау,кәрі
қойдың жасындай – аз ғұмыр секілді болып, түсініктемесімен қоса
қолданылған.
Үшінші ерекшелік- варианттылықпен пайдалану :
Құлын-тайдай тең өскен құрбыларым,
Дегейсің сағынып жүр,сағынып жүр. 172-бет
Құлын-тайдай тебіскен құрбылардың
Әзілменен бір-бірін сынайтыны. 211-бет
Төртінші бір ерекшелік – бір сөздің қайталануы арқылы жасалған сөз
тіркестерін жоғарыда тавтологиялық фразеологизмдер деп, сөздер
қайталанғанда, мағынасы күшейіп, бейнелі мәнге ие болады деген болсақ,
осындай фразеологиялық тіркестің кездесетіндігі :
Басым сынып барады, басым сынып,
Жөндесем де болмайды, емдесем де. 261-бет Бұл
жерде бір тіркесті қайталаса,келесі бір тұста мағыналас тіркестерді
қайталау арқылы мағынасын күшейте түседі :
Тұратын еді,
Қол созым жерде, қарға адым
Қамсыздығымнан қайтейін, ұстай алмадым. 195-
бет
Бесінші ерекшелігі –фразеологияның құрамындағы жеке сөздер әр түрлі
грамматикалық тұлғаларда жұмсалуы. Мысалы :
Жеті қабат жер астында – жеті қат жер астында, шыбын жаны бар- шыбыны бар,
көзге шыққын сүйелдей- көз сүйел секілді.
Жеті қат жер астына енгенінде,
Ұқсамайды тозаққа,көрге мүлде. 112-бет
Жүректің шыңырауынды қоздайтұғын
Шыбыны бар кеудені қозғайтұғын. 30- бет
Алтыншы ерекшелік – мақалға айналып кеткен тіркестердің алдыңғы сыңарларын
қолдану :
Кім болды екен алтынмен аптайтындай,
Алтын жиған шонжар ма, жатпай-тұрмай. 108-
бет
Қанаттыға қақтырмай,
Қамқоршым едің жем берер. 42- бет
Осы жолдағы алтынмен аптайтындай – алтынмен аптап,күміспен күптеп,
қанттыға қақтырмай – қанттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмайдының сыңары
екені айдан анық.
Жетінші ерекшелік –кейбір фразеологиялық тіркесті жаңа бір мағынасымен
қолданылатындығы. Мәселен, а) көзі ілінді – шала ұйықтады деген мағына
болса, енді бір жерде ә) қайтыс болды деген мағына береді :
а) Ұйықтамайтын, тек қана көз ілетін,
Көзін ілсе, ерімен кезігетін . 79-бет
ә) Айтқайсың жағдайымды өзің көрген,
Аман де әзірге тек көз ілгеннен. 173-бет
Мұқағали ақынның өлеңдерінде жоғарыда айтып өткеміздей, салыстырмалы
түрдегі фразеологиялық тіркес ең аз қолданылады десек те, бір шумақта
бірнеше тұрақты тіркес кездесетін тұстар да кездеседі. Оны жоғарыдағы
талдаған мысалдарда бір-екі жерде байқаған болсақ,тағы да :
Өтсе,өтсін !
Басыма бақ бұйырмай
Тіл кесілмей тұрса екен,жақ қиылмай. 125-бет
Бағамын да әркімнің қас қабағын,
Балам қабақ щытса да, жасқанамын.
Сәлемімді біреулер алмай кетсе,
Екі иығым салбырап, пәс қаламын. 64-бет
деген сияқты шумақтарда да ұшыратып жатамыз.
Осымен, Мұқағалидың өлеңдерінде кездесетін фразеологиялық тіркесті
қолдану ерекшелігіне байланысты ойымызды түйіп тастауға да болар еді, бірақ
көркемдігімен ойды қозғаған, көңілден шыққан, басқа ақындарда кездесе
бермейтін шұрайлы тіл бөлшегі мені де айт дегендей түрткілеп
қоймайтындай. Олай болса,поэзиямен басталған ақынға арналған жолдарды
поэзиямен қорытындылайық :
Қайран дос,барғанымда осылай деп,
Өрт кетіп өзегіңе тарындың-ау. 78-бет
Төрт бүктеліп төсекте жатып қалдым,
Қаным менің қайтадан көтеріліп. 150-бет
Тіпті кеше оқушылық кезде де ,
Тізгінімді ешбір жанға бермедім. 259-бет
Мұхтар Шахановтың біз ынтыға оқитын өлеңдерінде фразеологиялық тіркес
аз да, көп те емес, өз ретімен пайдаланылған екен. Тіпті оқып отырып, сол
тіркестің тұрақты сөз тіркесі екенін аңғармай қалатының да бар.
Көркем шығармаларда фразеологиялық тіркестердің компоненттерінің
арасына бөгде сөздердің енуі - дистант құбылысы делінетін болса, Мұхтар
өлеңдеріндегі фразеологиялық тіркестерде осы аңғарылады :
Біздің сәби жанымыз тұңғыш рет
Әділетсіз жауаптан жараланды. Ғасырларды
безбендеу
36-бет
Мұқағали өлеңдерінде кездескен бір ерекшелік, яғни тұрақты тіркесті
мағынасымен қатар қойып жазу Мұхтар өлеңдерінде де кездеседі :
Біздің қыздар жау қуғандай, асығыс қой бұл
тұста
Институтты бітірмей-ақ шығып жатыр тұрмысқа.
53-бет
Сен, әрине, құралайды көзге атқан
Атқан оғын маздатқан
Менің мерген екенімді ұмытпаған шығарсың.
42-бет
Ал Мұраттың жүзі сынық,көңілсіздеу ол неге?
Мұнда кел, -деп ертіп кірді мені шеткі
бөлмеге. 112-бет
Яғни, жау қуғандай - асығыс, құралайды көзге атқан - мерген, жүзі
сынық- көңілсіздеу қатарласа қолданылып тұр.
Сондай-ақ, өлеңнің әр жолында фразеологиялық тіркестер кездесіп
отырады :
Жайшылықта айырмас ақ-қараны
Сыпсың сөздер бір сәтке тоқталады. 16-
бет
Түр еді еркін езу жимай күлімдеп,
Мына әңгіме лезде құтын қашырды. 27-бет
Ақын көп ретте өлең ұйқасына қарай фразеологиялық тіркестердің
компоненттерінің орнын ауыстырып қолданады :
Мен айтамын : нең бар жұрттың уақытында
кешіккен
Қара мұны,белі шықпай жатып әлі бесіктен.
51-бет
Дүрсілі жүрегімнің басылмады,
Көп тұрдым кеткендей боп салым суға. 55-
бет
Ал енді бір жерлерде осы ұйқас мәселесіне байланысты тіркестегі сөздердің
ретін өзгертіп қолданады :
Біреуі оның өлім көрген өмір атты
жотадан,
Бірі – сәби он екіден бір гүлін де
ашпаған. 97-бет
Он екіде бір гүлі ашылмаған тіркесі осылай өзгертіледі.
Тағы бір байқағанымыз- тұрақты тіркестің бүтіндейбір компонентін басқа
бір сөзбен ауыстырып,өлең мағынасына бейімдеп қолдануы :
Сағыныштан алып-ұшып жүрегім,
Уәделескен жерге келіп тұр едім. 64-бет
Негізі, жүрек қуаныштан алып-ұшатынын білеміз, ал ақын соны
сағыныштан деп өзгертеді. Немесе :
Сәл сәт көзсіз ашуға міндет едік,
Жылауға шақ тұрсақ та үндемедік. 36-бет
Өкпемізді қолға алып бір топ бала,
Сынықшыға жүгірдік жан ұшыра, -дей келіп,сынықшыдан меселі қайтқан
балалар көзсіз ерлікпен түнде келіп, сынықшы шалдың терезесін сындырып
кетеді. Міне, осы тұстағы көзсіз ашу алдағы көзсіз ерлікті
меңзегендей.
Жоғарыда айтып өткен ақындарымызда көзге қатысты фразалар мен
идиомалар жиі қолданылады десек, Мұхтарда да осы байқалады. Бірақ бұлар
мүлде басқа көздер, басқа қолданыс, қай жерде формасы,өз орнын тапқан
көз. Оған көз жеткізіп көрелік :
Қадалған көз таларлық
Жігер отын жанар ғып. 32-бет
Асау жылдар қырқасына сермей түсіп ескекті
Көп нәрсеге көзімді ашты,бір нәрсені ол
ескертті. 56-бет
Тұнық кеште Дариғамен бір қыдырған салқын
бақ,
Көз ұшында қала берді , қала берді қол
бұлғап. 57-бет
Бірақ қайдан мән бермейсің алдыңда әсем гүл
тұрса,
Көктемнің шуағындай көз жауын ап құлпырып.
63-бет
Сондай-ақ , табан тіреу, іштен тыну секілді тіркестер бірнеше
жерде кездеседі, яғни ақынның негізгі сөздік қорында жиі қолданылатын
фразеологизмдер десе де болады:
Дірілің көп болғанымен үніңде
Саған табан тіремесем,
Жете алмас ем бүгінге. 49-бет
Бақыт та ортақ, ой ортақ болар бізге тегінде
Деген оймен келеміз табан тіреп сенімге. 64-
бет
Іштен тынып жүре бердім төзген боп
Өзін шексіз құлай сүйген жан барын
Қайран ақын сезген жоқ. 41-бет
Іштен тынып,іштей ойға бекіндім
Неге тікен болмадым деп өкіндім. 60-бет
Міне, біз өзіміз мақсат еткен өлеңнің өртіне өртеніп-күйіп, тереңіне
бір кісідей тұншыққан,жыр тауқыметінен азап шегіп, шын қуаныш тапқан,
өлеңге анық абырой әкеліп, көпшілік көңілінен шыққан төрт ақынның - төрт
тұлғаның шығармашылығына шама-шарқымызша тоқтадық. Әрине,барлық туынды
шығармаларын тегіс қарап шықтық дей алмаймыз. Оны мақсат тұтпаған де едік.
Ал өзіміз шолу жасаған өлең жолдарындағы ерекшелігімен көзге түскен
тұстарын ғана талдауға арқау еттік.
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
Сонымен, поэзиядағы фразеологиялық тіркестердің қолданысы бұл тіркес
компоненттерін өзгертуге, орнын ауыстыруға болмайды деген ұғымның шартты
екенін көрсетті. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қызылорда
мемлекеттік университеті
жанындағы
қазақ-түрік лицейінің 9-сынып
оқушысы
Съезд Ақмаралдың Ақындар
қолданысындағы
фразеологиялық тіркестер
ерекшелігі
тақырыбына жасалған ғылыми
жұмысына
Пікір
Съезд Ақмаралдың Ақындар қолданысындағы фразеологиялық тіркестер
ерекшелігі атты ғылыми жұмысы жан-жақты зерттеліп жазылған.
Фразеология – қазақ әдеби тілінің айшықты да, мәнерлі де бай саласының
бірі. Бұлар өзінің бейнелілік, әсерлілік, экспрессивті-эмоциялық, суреттеме
қасиеттерімен көзге түседі. Ал ақындар қолданысында ол тіпті ажарлана
түседі, өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Поэзияға жаны құмар жас буын
өкілі өзі сүйіп оқитын ақындардың тіліндегі тұрақты тіркестерді зерттей
отырып, теориялық тұжырым жасайды.
Зерттеуші оқушының ізденімпаздығы, еңбекқорлығы қуантады. Ақындар
өлеңдеріндегі тұрақты тіркестерді теріп немесе олардың ұқсастығы мен
ерекшелігін топтастырып қана қоймай, сол өлең жолдарындағы тұрақты
тіркестерді алфавит ретімен орналастырып және олардың беретін мағыналарын
Фразеологиялық сөздік арқылы тауып жазғандығы еңбектің құндылығын арттыра
түскендей.
Жұмыс соңында тақырыпты ашатындай фразеологиялық тіркестердің
поэзиядағы ерекшеліктерін топтап бергендігі де көңіл қуантады. Ғылымилығы
мен мектеп тәжірибесіне ұсынуға болар мысалдары арқылы жұмыс жоғары
бағаланады деген сенімдемін.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
мемлекеттік университетінің қазақ тілі
кафедрасының аға оқытушысы, ф.ғ.к:
Ж.А.Исаева
24 қаңтар 2012 ж.
Қорқыт Ата атындағы
Қызылорда
мемлекеттік университеті
жанындағы
қазақ-түрік лицейінің 9-сынып
оқушысы
Съезд Ақмаралдың Ақындар
қолданысындағы
фразеологиялық тіркестер
ерекшелігі
тақырыбына жасалған ғылыми
жұмысына
Пікір
Съезд Ақмаралдың Ақындар қолданысындағы фразеологиялық тіркестер
ерекшелігі атты ғылыми жұмысы фразеологиялық сөз тіркестерінің теориялық,
практикалық мәселелерін зерттеуге қосылған тамшыдай үлес деуге болады.
Оқушы ғылыми еңбегі арқылы поэзиядағы фразеологизмді өз мүмкіндігі келгенше
талдап көруді мақсат тұтқан. Сол мақсатының үдесінен шыға да білген.
Тақырып оқушының зерттеуіне лайық таңдалған. Жұмысты оқушы еркін, өз
деңгейіне сай зерттеп жазып шыққан. Оқушының зерттеу еңбектеріне сүйене
отырып жасаған өзіндік қолтаңбасы жақсы байқалады .
Поэзия әлемінде талантымен танылып, жыр сүйер қауымды ешкімде
қайталанбас өзіндік үнімен қуантқан, сүйсінткен ажарлы топтағы ең танымал
ақындардың шығармашылығына арнайы тоқталып, фразеологизмдегі ерекшеліктерін
зерттеуді мұрат тұтқан оқушының ғылыми жұмысы өз мақсатына жеткен.
Фразеологияны зерттеген барлық еңбектерді дерлік зерттеп қарап
шыққаны, теориясына пайдалана білгендігі жұмыс соңындағы пайдаланған
әдебиеттер тізімінен байқалады. Жұмыс өзінің лайықты бағасын алады деп
сенемін.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
мемлекеттік университетінің қазақ тілі
кафедрасының профессоры, ф.ғ.д:
Ж.Садуақасұлы
24 қаңтар 2012 ж.
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. І тарау. Фразеологизмдегі вариантылық пен синоним
мәселесі. Фразеологиздерді көркем шығармаларда қолдану ерекшелігі.
3. ІІ тарау. М.Мақатаев, Т.Молдағалиев, Қ.Мырзалиев, М.Шаханов
өлеңдеріндегі фразеологизмдерді қолдану ерекшеліктері.
4.Қорытынды.
5. Пайдаланған әдебиеттер.
6. Қосымша. Поэзиядағы фразеологизмдер сөздігі.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде фразеология ұғымы, оның объектісі,
шығу төркіні мен негіздері, зерттелуі қарастырылады.
І тарауда фразеологизмдегі варианттылық пен синоним мәселесі, оның
көркем шығармалардан орын алу ерекшелігі, сондай-ақ, тақырыптың маңыздылығы
мен өзектілігі ашылады.
ІІ тарауда жекелеген ақындардың өлеңдеріндегі фразеологиялық
тіркестерді қолдану ерекшелігі салыстырылады.
Қорытындыда өлеңдердегі фразеологизмдерді өмірде қолданудың маңызы мен
поэзиядағы ерекшеліктері топтастырылады.
Жұмыстың соңында поэзиядағы фразеологиялық тіркестер жинақталып, өлең
жолдарымен сөздік ретінде қосымша материал ретінде ұсынылады.
К І Р І С П Е
Жаратылыстағы, қоғамдағы әр құбылыстың өз сыры, өз заңдылықтары
болады. Қоғамдық құбылысқа жататын тілдің де терең сыры бар. Тілдің даму,
өмір сүру заңдылықтарын айқындау үшін оның құрамына енетін басты-басты
бөлшектерінің табиғатын түсіну керек.
Тіл – қарым-қатынас жасаудың мықты құралы. Сол қызметін атқаруда ол
жеке формалардан құралған, жалпыға ортақ жеке сөздерге негізделген сөйлеу
тәсілдерін керек етеді. Тілдегі сөздер өзара бір-бірімен тіркесіп
қолданылады да, олардан сөз тіркесі жасалады. Тіл-тілде сөз тіркестерінің
екі түрі болады. Оның бірі – еркін тіркес, екіншісі – тұрақты тіркес немесе
фразеологиялық тіркестер.
Фразеология деген термин, біріншіден, белгілі бір тілдегі тұрақты
фразеологиялық сөз тіркестерінің жиынтығы деген мағынада, екіншіден,
тұрақты фразеологиялық ілім деген мағынада қолданылады.
Фразеология – грек тілінің phrasis – сөйлемше және logos – ұғым, ілім
деген сөздерден жасалған термин.
Фразеология – қазақ әдеби тілінің айшықты да, мәнерлі де бай саласының
бірі. Бұлар өзінің бейнелілік, әсерлілік, экспрессивті-эмоциялық, суреттеме
қасиеттерімен көзге түседі.
Фразеологиялық сөз тіркестерінің теориялық, практикалық мәселелерін
зерттеуге келер болсақ, пайдалы пікір айтушылар тобына Ә.Нәжіп, М.Балақаев,
Ғ.Мұсабаев, К.Сағындықов, С.Телжанов секілді ғалымдарды атауға болады. Бұл
категорияны тікелей зерттеп, құнды еңбектер шығарған Ә.Қайдаров,
Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов, Ө.Айтбаев, Р.Сәрсенбаев, С.Ибатов, С.Төлекова,
К.Дүйсетаева,Ж.Қожахметова т.б. зерттеушілердің есімдерін атаған мақұл.
Сондай-ақ, І.Кеңесбаевтың он мың сөзді қамтыған, бұл саланы зерттеуге
қомақты үлес болып есептелетін Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, алты
мың сөзден тұратын тұрақты теңеудің мағынасын ашқан Т.Қоңыровтың Қазақ
тілінің тұрақты теңеулер сөздігі, сондай-ақ, Ж.Қожахметова, Р.Жайсақова,
Ш.Қожахметова құрастырған Қазақша-орысша фразеология сөздігі де айтулы
дүние десе болады.
Ал поэзия мәселесіне келер болсақ, бұл тұрғыдағы еңбектер өте аз.
Әрине, әрбір ақынға жеке тоқталып, өлеңдерінің тілдеріне талдау жасағанда,
айтылып жүрсе де керек, ал осы жұмысты орындау барысында поэзиядағы
фразеологизм мәселесіне қалам тартқан М.Жақыпбеков Жамбыл Жабаев
шығармаларындағы, ал Б.Манасбаев С.Мұқановтың поэзия тіліндегі
фразеологизмдерге тоқталғанын білдік.
Біз де осынау еңбегіміз арқылы поэзиядағы фразеологизмді өз
мүмкіндігіміз келгенше талдап көруді мақсат тұттық.
І ТАРАУ
Фразеологиялық варианттылық пен синоним мәселесі, фразеологимздердің көркем
шығармаларда қолдану ерекшелігі
Фразеоологиялық тіркестердің өзіндік ішкі ерекшелігіне, әсіресе, өзіміз
тоқтағалы отырған поэзияға тән өзгерістеріне тоқталып өтелік.
Фразеологиялық ерекшеліктер тілдің бойында бірталай заңдылықтарды тек
фразеолгиялық тіркес емес, жалпы тілімізге, сөздерге тән ереже -
қағидаларды аз да болса да ескерткен хақ.
Соның бірі – плеоназм құбылысы. Бұл тұрғыда сөз қолданысқа тән нәрсе-
белгілі бір ұғымды әр алуан мәндес атаулармен қайталап түсіндіру. Мәселен,
бет-жүзіне қарамай деген фразадағы бет пен жүз бір-біріне дублет
мәндес сөздер.
Фразеологизм құрамындағы сол сияқты эллипсистік тұжырымдар болады. Бұл
құбылыс бойынша тіркес құрамында қайталанып айтылуға тиісті элементтердің
біреуі түсіп қалып отырады. Мысалы, ай десе аузы бар, күн десе көзі бар –
ай десе аузы , күн десе көзі бар.
Сөзді қай түрде болса да, белгілі бір грамматикалық тұлғада неше саққа
жүгіртіп, құбылтып қолдана қосымшаларды жүйелеп қосуда сөздің фразеоло-
гиядан айырмасын біле аламыз. Ал фразеологияны қалай болса, солай еркін
тіркес тәрізді түрлі транформацияға салып, грамматикалық модельмен
мағыналық варианттарды тоғыстыру тым қиын. Тек фразеологиялық тіркес
тобынан ілуде бір ауытқу кездесуі мүмкін. Рас, көркем әдебиетте, оның
ауызша-жазбаша түрлерінде халық тіліндегі белгілі бір фразеологизмдерді сәл
ұлғайтып не ықшамдап, өлең өлшеміне не көркем мәтінге ұластыра өріп қолдану
сәттері болып тұрады. Теория саласында бұл типтегі фразеологизмді п е р и ф
р а з а парафаза деп атайды. Алайда бұл секілді саналы әрекет жолымен
болған өзгерістер арасына бөгде сөздер енсе, д и с т а н т құбылыс
делінеді. Мысалы :
Шам қамзол, құндыз бөрік кигенменен,
Бес батпан десе беттің кірі.
Фразеологизмдер ішкі мән-мағынасына қарай қолданылуы барысында өзі-
нің стильдік өңін өзгертіп отырады. Яғни фразеологизмнен тыс өзге сөздердің
әсері болады. Мәселен, қол көтерді, табағын тартты, басы айналды секілді
тіркестердің мағыналары еркін тіркестердің ауанына қарай айқындалады.
Тіркестердің мұндай мағыналарын т ә у е л д і мағына дейді. Ал көсегең
көгерсін, үптеп кетті, жеті қараңғы түн сияқты фразеологиялар
өздігінен дара тұрып та негізгі мағынаны айқын аңғартады.Тіркестердің мұн-
дай мағынасын т ә у е л с і з деуге болады.
Фразеолгияда оның в а р и а н т т а р ы мен с и н о н и м-дері
жөнінде түрлі түсініктер бар. Қазақ тілі фактілеріне жүгінсек, бұл екі
құбылыстың басы ашық, біріне-бірі соқпайтын тәрізді.
Фразеология синонимдерінде жалпы мағына жуықтығы болғанмен, бірінде бар
компонент екіншісінде ұшыраспайды. Яғни синонимдес фразеологизм- дердің
компоненттері еш уақытта екі рет қайталанбайды. Мысалы, он қолынан өнері
тамған- ағаштан түйін түйеді- бит қабығынан биялай тоқиды.
Ал фразеологиялық тіркестің варианттары өзара жақын, іштей өзектесіп
жатады, айырмасы тіркес жүйесіндегі бір немесе бірнеше компоненттері өзге
сөздермен алма-кезек ауысып жатады.
І. айыбын
қатесін бітіне басу
өтірігін
қылмысын
ІІ. Жыным келді
ашуым ұстады
Осы мысалдардың біріншісінде фразеологизмнің бірінші компоненттерінің
орнын ауыстырып қолданатындығы, ал екінші фразеологизмде бірінші және басқа
компоненттердің де алмасып жұмсала беретіні байқалады. Фразеоло-
гизмнің әрбір сыңары қайталанып қолданылса, олардың мағыналары күшейіп,
бейнелі мәнге ие болады. Құрамындағы компонеттердің бірінің қай-
талануы арқылы жасалған сөз тіркестері т а в т о л о г и я л ы қ фразеоло-
гизмдер деп аталады. Мысалы, айтуын айттым, сөйлеуін сөйледім, көруін
көрдім т.б.
Фразеологиялық зеттеулерде көбінесе лексикалық және грамматикалық ва-
рианттарға ерекше көңіл бөлінеді де, варианттылықтың басқа түрлері елеусіз
қалады. Шындығында, фразеологизмнің құрамындағы варианттылық сөз болғанда
лексикалық, грамматикалық варианттардан басқа да фонетикалық,
орфографиялық, стильдік және басқа да вариаттардың бар екенін естен
шығаруға болмайды.
Фразеологизмдер варианттылығы әр түрлі болып келеді. Варианттылық
фразеологизмдердің мағыналарын білдіретін сыңарларының біреуінің өзгеріске
ұшырауы болғандықтан, олардың мағыналары тұрақты қалыпты сақтауға тиіс.
Фразеологизмдер құрамындағы сөздердің жай ғана мағыналық қосындылары емес,
абстракцияланған мағыналық тұтастықтар деп тануымыз керек. Сонда ғана
фразеологияның өздеріне тән сыры ашылады. Олардың жеке сыңарларының
варианттық құбылыстары да мағыналық тұтастықтарды бұзбай тұрғысынан
қаралады. Бейнелі, ауыспалы мағынада қолданылатын жалпы семантикалық белгі
болса, онда сөз тіркесі фразеолгизм бола алады. Мысалы, бос белбеу, үй
күшік, түйе үстінен сирақ үйіту.
Фразеологизмнің құрамында тұрақты және өзгермелі компоненттер
болады.
Фразеологизмдегі варианттылық өзгермелі компонентте болатыны, әсіре-
се, олардың грамматикалық тұлғаларынан айқын көрінеді. Фразеологиялық
бірліктердің грамматикалық құрылысында да варианттылық болады.
Фразеологияның құрамындағы жеке сөздер әр түрлі грамматикалық тұлғаларда
жұмсалуы мүмкін. Мысалы, жеті қабат жер астында – жеті қат жер астында,
көзге шыққан сүйел –көз сүйел, шыбық тимей, шыңқ етер – шыбық тиместен шыңқ
етер.
Фразеологияны құрамындағы сөздердің орын ауыстырып қолданылуы да бір-
біріне вариант бола алады : аузы күйген- күйген ауыз, қолы аузына жеткен –
аузы қолына жеткен т.б.
Фразеологизмнің өзі де тұтас қалпында жеке бір сөзге не сөз тіркесіне
эквивалент болып табылады. Мысалы, түйеден түскендей – ірі, кесек; екі көзі
төрт болды – тосты ; қоян жүрек – қорқақ.
Фразелогизмдер өз мағынасында қолдана келе, өзін көмкеріп тұрған әрқилы
субъективтік, ситуативтік қоршауында мағына-мазмұны жағынан жетіле, шыңдала
түседі. Фразеологизмдерді осылайша орнын тауып қолдану үлкен суреткердің
ғана қолынан келеді.
Фольклор мен қазіргі бай, көп жанрлы көркем әдебиеттің фразеологизм-
дерді кәдеге жаратудағы керағар айырмасы да осы кең тынысты шығармашылық
қолданысқа байланысты. Киген киімнің, мініс аттың да күтімі бір басқа
болғаны сияқты, өз айшықтарын, соның ішінде фразеологизмдерді де өз орайы,
өз қыбын тауып сөйлеуде де үлкен мән жатыр. Ауыз әдебиеті көбіне жыр, өлең
түрінде келіп, тұрақты сөз тіркестері қыспақта қалады, шектеулі бір
қоршауда ғана жұмсалады немесе ауызекі тілдің ықшам сөйлемдерімен
тұйықталып қалады. Осы алуан түрлі тіркестер суреткердің қаламынан өткенде,
кең өріс алып, стиль жағынан ширатыла түседі. Бұл ретте көркем қара сөз
саласында С.Сейфуллин, М.Әуезов, Б.Майлин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов,
Ғ.Мұстафин, С.Бегалин, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, І.Есенберлин, өлеңді
туындыларға келгенде, І.Жансүгіров, А.Тоқмағамбетов, С.Сейітов,
Қ.Аманжолов, Қ.Мырзалиев т.б. ерекше атауға болады.
Көркем сөз шеберлігінің, жалпы алғанда, қалам иелерінің, оның ішінде
кейінгі жылдары қаулап өсіп, әдебиет әлемінде бой көрсетіп жүрген жас
жазушылардың өзіміз сүйіп оқитын шығармалары, жазба әдебиетіміздің атасы –
Абай туындылары біз үшін тұрақты сөз тіркестерін күреп алатын кеннің
көзіндей болып келеді.
Ал сұлулық пен ақиқат, жақсылық пен парасат, жарасым-гармонияны мұрат
тұтқан біртұтас рух майданы - поэзия туралы әңгіме қозғар болсақ,
жазылмаған заңдай уақыт әмірі мұнда да өз үстемдігін жүргізеді. Белгілі бір
кезеңде бүкіл поэзияның даму бағдарын бедерлеген, тауқымет жүгін талмай
тартып, өрге сүйреген нар тұлғалар сол биік миссия тұтқасын мәңгі ұстап
тұра бермек емес. Орнына жаңа ұрпақ, жаңа толқын келмек.
60-70 жылдар поэзиямызға Жұбанды Мен Қазағымен, Төлеген, Олжас,
Қадыр, Тұманбай, Мұқағали, Жұмекен, Сағиларды берді.
70-80 жылдар тағы да сол кемелінде үзілген Мұқағали, толысып тарлан
атқан Қадыр, Жұмекен, Олжас, Фариза, Мұхтар творчествосымен бедерлі. Осы
тұрғылас талай таланттарды ашқан 60-80 жылдар аралығы қазақ поэзиясының
алтын жиырма жылдығы десек, артық айтқандай емес.
Міне, сондықтан да осы жылдары талантымен танылып, жыр сүйер қауымды
ешкімде қайталанбас өзіндік қолтаңбасымен қуантқан, сүйсінткен ажарлы
топтағы ең танымал, өзімізге де сүйікті ақындардың творчествосына арнайы
тоқталып, оның ішінде өзіміз қалам тартып отырған фразеологизмде-
гі ерекшеліктерін білгіміз келгені жасырын емес, бұл - біздің бірінші
мақсатымыз.
Екінші мақсат - өлең жолдарына үңілу, талдау барысында поэзияға тән
ерекшелікпен тұрақты тіркес өз қасиетін сақтай отырып, қиюластырылса, соған
көз жеткізе алсақ. Мазмұн-мәнісінен халқымыздың арман-тілегін, көзқарас-
түсінігін, болмыс-тіршілігін барынша танып, шұрайлы да әсерлі тілін игере
түсуге құмарлық, оны жас-жеткіншектерге жеткізуге асықтық – үшініші
мақсатымыз. Тақырыптың өзектілігі де осында деп білеміз.
IІ ТАРАУ
Қ.Мырзалиев , Т.Молдағалиев , М.Мақатаев , М.Шаханов өлеңдеріндегі
фразеологизмдерді қолдану ерекшеліктері
Қайсыбір жазушы, ақын бомасын,оның шығармасындағы фразеологияны зерттеп
білмейінше, толық және жан-жақты білуі мүмкін емес десе де болады. Біз
қарастырып отырған ақындар тіліндегі ең маңызды элементтердің бірі –
фразеологиялық тіркестер. Өлең тілдеріндегі жиі кездесетін тіркестерге
тоқталып өтер болсақ :
Қас қағым сәт фразеологиялық тіркесі Қ.Мырзалиев өлеңінде :
Қас қағым уақыт ішінде
Ұғасың бәрін дана боп.
Қас қағым уақыт ішінде
Шығасың және бала боп, - десе І том, 14 – бет
М.Шаханов :
Қас қағымда сейфін тонап кететұғын банкінің
Дарынсыз деп кім айтады ұрыны. Ғасырларды безбендеу
12- бет.
Таяқ жеу деген фразеологизмі :
Қ.Мырзалиев:
Таяқты да бірге жедік, бірге бұзып тәртіпті ,
Сөгісті де бірге алдық,мақталсақ бір мақталып. І том,
130-бет
Т.Молдағалиев:
Апамнан да жедім ыстық шапалақ
Тілге көнбей тентек болған кезімде Ітом,120-бет деп
өзгеріс енгізе қолданады.
Ал қыр көрсету тіркесі :
Қарғып міндім, қыр көрсетіп достарға
Күнде мені жүретұғын жүз күндеп. Т.Молдағалиев.
І том,172-бет
Деп өзімше қыр көрсете бастаймын ғой баяғы
Апам сонда миығынан мырс-мырс күліп қояды.
М.Шаханов. Ғ.Б. 51-бет
Бармақ тістеу, кірпік ілмеу тіркестері де жиі кездеседі :
Бір қойса ол төбемнен ,
Бармағымды тістедім. Қ.Мырзалиев. І том , 154 – бет
Бармағын тістеп,амалсыз қазақ тоқтапты,
Үмітпен күткен келмесе аты бәйгеден. Т.Молдағалиев. І том,144-бет
Міне,осындай ұқсастықтарымен қатар , әр ақынның өзіндік сөз
қолданысы, фразеологиялық тіркестерді ретімен қолдану ерекшеліктері де бар.
Енді осы мәселеге әр ақынға жеке тоқталып өтелік. Осы тұста Қ.Мырзалиевтің
:
Бұлбұл ұшқан көңілінің бағынан
Бауырың да жарылмаса ағынан,- деген жолдары еріксіз
ойға оралады.
Ал енді өзімізге қадірлі Қадыр Мырзалиевтің шығармашылығына сәл
аялдар болсақ, әр өлеңі кәдімгі қиыннан қиысу жағынан жасандылықтан
аулақ, соншалық табиғи, тіпті оп-оңай құйыла салғандай соншалық
көркемдікпен қиылыса кеткендей:
Бұл қара жер болған бізге ен мекен,
Кең мекенге қанша қауіп төнді екен !
Білсең оны ,
Төбе шашың тік тұрар !
Бишараның көрмегені кемде-кем. І том, 15-бет
Екі көзім төрт болып мен отырмын тағы да
Дон-Жуандар тонаған Мәжнүннің бағында. І том, 107-
бет
Ит тұмсығы өтпейтұғын тайгада
Құдай сені адастыра көрмесін ! ІІ том, 37-бет
Осы өлең жолдарындағы өзгеріссіз қолданылған кемі үш сөзден құралған сөз
тіркестерінің өзі біздің жоғарыда айтқан пікірімізді растағандай-ақ. Мұндай
тіркестер ақынның кез-келген өлеңін алып оқи бастасаңыз-ақ, кездесе кетеді.
Фразеологиялық тіркестерді ең шебер, ең көп қолданатын ақын екендігі жыр
теңізіне батқан сайын көзіңіз жете түседі. Сөзіміз дәлелді болу үшін кітап
бетіне қарап көрелік :
Қас қағым уақыт сайын
Тұяғымен
Түйдектеп лақтырады шақырымды. І том, 17-бет
Оқ бойы оза шауып бара жатқан
Ата емес
Ала құйын шабыт дерсің. І том, 17-бет
Тамаша, қанжығаңды қандап қайтсаң ,
Тамаша, соның бәрі мүмкін болса. І том, 17-бет
Міне, бір беттің өзінде біз іздеген қаншама тіркес бар. Немесе :
Бауырмалға мол-ау , шіркін ,ел іші
Беріп жатыр батасы мен қол ұшын. І том, 20-бет
Мұны көрсе, алыстағы ГАИ-дың
Адамдары ұстар еді жағасын. І том, 21-бет
Отыз күннің басын шауып түсірген
Қылыш-ай тұр қақ төбеңде қалақтап. І том, 22-бет
Әрі қарай жалғай берсек, осылай кете береді. Олай болса,енді ақынның
өзіндік ерекшелігін талдап көрелік. Фразеологизмді пайдалана отырып, сөзбен
әсем сурет салған көркем жолдарға үңілсек, ол былай өрілер еді :
Ауыр жүкті батпандай ,
Арқалап бара жатқандай. ІІ том, 8-бет
Мансап қуу ақынға
Жыр көзіне шөп салу. І том, 53-бет
Ақ сағым ағаштарды көтеріп ап,
Аяғын жерге екі елі тигізбеді. І том,164-бет
Қар жауып тұрғанмен, май тоңғысыз
Түрі – қыс, мазмұны – жаз мына күннің. ІІ том, 18-
бет
Сондай-ақ, Қадыр өлеңдерінде фразеологиялық тіркестер сол күйінде
алынбай, тек мағынасын сақтап, варианттылықпен алынған :
Сондықтан жүрегімді іреп-іреп
Қойдан қоңыр жан болып жүре берем. І том, 32-бет
Қой аузынан шөп алмас, яғни момын мағынасы қойдан қоңыр тіркесі- мен
берілсе , он қолынан өнері тамған тіркесін ақын былайша өзгертеді :
Шеттерінен бәрі ақын, әдеп сақтап әрең жүр,
Саусақ толған өнер де, көме толған өлең-жыр. І том,
25-бет
Ал енді кей жерде фразеологиялық тіркестер вариантымен әр өлең
жолында әр түрлі қолданылады :
Жемеген шапалақ
Жандарда қам бар ма ? І том, 40- бет
Таяқты да бірге жедік, бірге бұзып тәртіпті
Сөгісті де бірге алдық, мақталсақ бір мақталып. І
том, 130-бет
Мұны былай түсіндірсек болар еді :
Таяқ
Шапалақ жеді
Ал кей өлеңді оқып отырсақ, фразеологиялық тіркес әр сөздің өз
мағынасында шебер пайдаланылған.
Қара тасты қақ жарып,
Қаптап өскен қарағай, І том, 22-бет дегенде,
қара тасты қақ жару не қара қылды қақ жару деген шындықты бетке айту
дер болсақ,бұл жерде қарағайдың тастың дәл ортасынан өсіп шыққанын тура
береді. Немесе
Ал жоғалтып бар жатсам отымды
Бетімнің бір оты шықсын,
Салып қал ! І том, 40-бет дегенде де осыны айтуға
болады.
Ал енді мына екі жол өлеңді бір-бірімен салыстырып көрелік :
Бір қойса ол төбемнен
Бармағымды тістеймін. І том,154-бет
Сөз таппай жауынгерге күш беретін,
Командир бармағының тістер етін. І том, 201-бет
Осы жердегі екі бармақты тістеу екі түрлі мағына екені тайға таңба
басқандай анық.
Өлең құрылысында жиі кездесетін фразеологиялық тіркестердің орнын
ауыстырып қолдану Қадырда да кездеседі :
Үш қайнаса қосылмайтын сорпасы
Қос семья бізге бала дос болды. І том, 129-бет
Шықпасам біреулермен қағысуға
Ойлама кетті екен деп салы суға. І том, 143-бет
Жоныңнан тілер таспа бір
Адамға қандай айлаң бар ? ІІ том,49-бет
Күліп қойып миығыңнан –мұртыңнан
Жылына бір дәм татасың жұртыңнан. ІІ том,50-бет
Сондай-ақ, ақын өлеңдеріндегі әсем теңеулермен түсіндірілген
фразеологияларды сүйсіне оқуға болады. Мәселен :
Жамандықты көргенде жүзім суып
Музейдегі қылыштай түнеремін, - І том, 28-бет деп
жүзіндегі қалай суытындығын көз алдына қойып берсе , енді бірде :
Ондай кезде кінәға бата берем,
Бірте-бірте су толған қайық құсап, - дейді. І
том,41-бет
Ал мына бір өлең жолдарында тіркестің өзі теңеу қолданылады :
Қандай қызыл мен сүймеген еріннің
Қасқалдақтың қасық қаны секілді. І том,107-бет
Махаббатқа келген кезде әлемнің
Жолдары да қыл көпірдей тап екен. І том, 144-бет
Фразеологиялық тіркестердің ішінде алғыс, қарғыс мәнді тіркестер бар
десек, ақын өлеңдерінде мұндай мысалдар да кездеседі :
Әлден сөзге икемсің :
Былдырлайсың –
Тілім тасқа үйкелсін ! І том, 76-бет
Мына секілді әрбір жолда әр басқа өз орнын тапқан тіркестер де кездеседі :
Өркеніңе бүйрегің бұрған ба еді
Өзің үшін шыбын жан құрбан дедім. І том, 76-бет
Сондықтан да болар көп пайдаланатын фразеологиялық тіркестерді жиі ұшыратып
қалуға болады :
Бір мезет,бір сәт тоқтамай,
Бір кірпік ілмей түнімен. І том, 52-бет
Қадыр өлеңдеріндегі фразалар көбіне көз,тіс,аяқ сөздерінің
айналасында қолданылатындығы байқалады :
Көзді бізге бермеген
Тас қып жұмып алсын деп. І том, 51-бет
Қайран сұлу күн келбетті, Ай мүсін
Көзін сүзбей қалады оған қай кісі ?! І том, 105-
бет
Көзбен аттық ондайларды жаратпай,
Көңіл аппақ болатын ақ парақтай. І том,207-бет
Жетпей әлің алысқанда күштімен
Жасып қайтсаң , қайрап қалам тісті мен. І том,123-
бет
Әлдилеймін мен де сені
Анаң да
Әлдиледі аяғынан тік тұрып. І том, 118-бет
Міне, біз азды-көпті Қадыр Мырзаливтың өлеңіне талдау жасадық. Әрбір
өлең жолы ой айтады, сыр шертеді, ал ондағы біз талдаған фразеологиялық
тіркестер - өлеңнің идеялық-көркемдік биігінің мөлшері десе де болғандай.
Келесі бір сүйікті ақынымыз – Тұманбай Молдағалиев өлеңдерінің
оқырмандарды селт еткізуі, адам сезімін, оның көңіл-күйін, жастықтың құпия
сырын шынайы бейнелеуімен байланысты. Ал Тұманбай өлеңдерін осылай
жүрек пернесін дәл бастырып жатырған не сиқыр десек, ол бірінші- өлеңнің
тілі, ондағы шұрайлы әсерлі, көркем тіркестер. Бір сөзбен қайыра салар
көңілсіздік Тұманбай өлеңдерінен былай орын алар еді :
Ай сәулесі түсіп тұрды жүзіне
Қабағында сәл көлеңке бар еді. І том, 38-бет
Келмедің ғой, мен сені көп-ақ күттім,
Қара жолға қарадым да, қабат шыттым. І том, 282-бет
Өмірдің асыл сырын теріс ұғып
Көздері жасаурапты, өңі сынық. І том, 316-бет
Кемпір мен шалдың қабағын
Бұлт шалса,егер, ыдырат. І том, 217-бет
Қыз шешесі қабағын ашпаушы еді
Отырушы ем мен үнсіз жасқаншақтап. ІІ том, 139-бет
Ал енді мына жолдардағы тұрақты тіркестерге тоқтап өтер болсақ :
Біледі анам. Бақ базары тарқады
Енді оған уайым емес жол қамы. І том, 41-бет
Кетіп те жатыр, кетіп де жатыр сан адам,
Ыстықкөл - базар жиылып,қайта тараған. Ітом,149-бет
Екі түрлі өлең жолы – екі түрлі мағына, бір тектес – екі түрлі қолданыс.
Тұманбай да фразеологиялық тіркестердегі компоненттердің орнын
ауыстыра отырып қолдану, басқа бір компоненттерді ауыстыра қолдану, яғни
варианттық жасау тәсілдерін пайдаланады. Әрине, ол тіркес өлең жолдарында
зорлықпен емес, тамаша үйлесімменғ ұйқаспен орнын табады :
- Боларсың оқымысты көрерміз, -деп
Қадайды Камилаға тіл ұшында. І том, 305-бет Тілін қадайды,
тілін безейді тіркесі ұйқас ізімен осылай өзгертіледі.
Тауы қайту, тауы шағылу варианттылығы :
Өлтірді мені бір сезім
Жығылып тауым қайтты-ау деп. І том, 209бет
Ал ақын өлеңдеріндегі фразеологиялық тұлғаларды құрылымына қарай талдап
көрер болсақ, екі түрлі тұлғалар кездесетіндігі аңғарылады. Сөйлеммен
орайлас фразеологиялық тіркестер :
Өсерсің әлі,бұл да арман
Ат жалын тартып мінерсің. І том, 199-бет
Жайменен сипап басымнан
Жамадың жыртық көңілді. І том, 235-бет
Балаңның бауы берік болсын, -деп жұрт
Келді ме, біздің үйге кемеді ме ?! ІІ том, 114-бет
Екі бетім бар менің, бірі түндей қап-қара
Сен ит қосып қу оны, жақындатпа қақпаңа ! І том, 33-
бет
Жаным ғана жүдемесе екен – деп,
Жар құлағым жастыққа да тимейді. ІІ том, 18-бет
Көрмеге керек, - дедің суретші аға
Тимеді төбем көкке бір-ақ елі. ІІ том, 18-бет
Ал енді көпшілігі басқа ақындарға тән сөз тіркесімен орайлас фразеологиялық
тұлғалар :
Қоштасқанда зәрем ұшып қорқамын
Енді қайтып көрмей қалам ба екен деп. І том, 82-бет
Бақытты шулап тулайтын
Болды ғой бізде қол қысқа. Ітом, 197-бет
Абысындары толғат деп
Апамды жүндей түтеді І том,194-бет секілді жалаң
түрде келсе, күрделі түріне:
Отырады-ау қулар бабында,
Пышақпен кесіп тілеуді. І том, 194-бет
Жеңіс деген ақ нан ба, көптен бері
Ешкімнің де тісіне тимей жүрген. І том, 222-бет
Төбемнен қойып қалғандай,
Бір сұрақ беріп қалды әпкем. І том, 240-бет
Мадайым бағы ашылмай ,
Арманым енді көрінбей. І том, 250-бет
Міне,осылай тізбектеліп кете берер еді. Сондай-ақ ,Тұманбай өлеңінің әр
жолында, әр шумағында фразеологизмдер тұнып тұратын сәттері де аз емес.
Мына мысалдарды тілгек тиек етіп көрелік :
Жамандыққа балта шабар қол қысқа
Жақсылықтың жанын ұққыш әуенін . І том, 142-бет
Бір жолда екі түрлі мағыналы тіркес болса :
Мұңымды ішке жасырдым,
Түскендей құрық асауға . І том,247- бет
Алмабек тұнжырайды қырын қарап ,
Біреумен боп қалғандай қырғи қабақ . І том, 302-бет
Бір шумақтың екі қатар жолында, ал :
Ұмыттым кімнің нұр жүзін
Сыртымды бердім кімдерге
Кім едім кеше, болдым кім
Қол ұшын бердім кімдерге ? І том, 155-бет дегенде,
бір шумақтың бойынан жолыға шыға кетеді.
Ақын өлеңдерінде фразеологизмдерді қолданудың тағы бір ерекшелігі –
тұрақты тіркестің мағынасын сақтай отырып, құрамындағ компонентін қысқарту.
Оған мысал ретінде мына бір өлең жолын алсақ болғандай :
Сынап маған қарамаңдар, сол кездерді ұнатпан,
Кір іздеудің керегі жоқ сыңғырлаған бұлақтан.
Ітом,108-бет тырнақ астынан кір іздеу тіркесі өлең мағынасына қарай
осындай шеберлікпен ойып алынған.
Ал енді қолын қағу , яғни жолына тосқауыл болу деген фразеологизм
бір жерде еркін тіркес түрінде де беріледі :
Шымылдық, төсек, орындық
Бәрін ал, бәрі сенікі
Қақпайды ешкім қолыңды
Қалғаны болсын менікі . І том,267-бет Бұл жерде
қолын қағу фразеологиялық тіркес болса,
Тұра сап ұшып орнымнан
Жағадан алдым досымды.
Жіберді қағып қолымды
Ұнатпай ағам осымды.
Осы тұста фразеологиялық тіркеске де жатқызғың келеді, бірақ өлеңнің жалпы
мағынасына келгенде, еркін тіркеске бір табан жақындау екенін
байқайсың,яғни тәуелді мағыналы тіркес.
Тағы бір айналып өтуге болмайтын мәселе – тұрақты тіркестердің
мақалға айналуы десек, Тұманбай өлеңдерінде соның алғашқы сыңарлары
кездеседі . Бөрі аштығын білдірмес, сыртынан жүнін қомпайтар мақалының
алғашқы сыңары фразеологиялық тіркес ретінде алынады :
Талапсыз жанға күн күлмес,
Талаймын деп жүр сонда :
Аштығын бөрі білдірмес ,
Ашуы қысып тұрса да . І том, 155-бет
Ақын өлеңдерін талдай отырып , тағы бір байқағанымыз – көзге
қатысты фразаларды жиі пайдаланатыны :
Өмірдің қышқыл түтіні
Ашытты алғаш көзімді. Ітом, 218-бет
Тірі бол, ұлым, тірі бол, күнім, тілегім,
Талғанша көзім жолыңды тосып жүремін. І том, 222-
бет
Күліп тұрған көзіме
Түсірмеші қаяу-мұң. Ітом, 186-бет
Үлпілдек үркер сұлуға
Мінсіз де жігіт көз сүзер. І том, 193-бет
Сыйламас па еді өмірі
Көз жетер жерде тұрсаң да. Іиом,193-бет
Жер менен суға алартты көзін басқалар,
Сонан соң үнсіз барады көшіп қасқалар . ІІ том, 147-
бет
Бұған дейін де өлеңнің ішкі құрылысына дәл осылай үңілмей-ақ, мән-
мағынасын жанымызға жақын тұтып жүрген Тұманбайдың өлеңінің тілі де бізді
тәнті еткенін айтпай қалу мүмкін емес.
Фразеологизм сөйлеу процесінде, демек, белгілі бір сөйлем ішінде
құлпыра кететіні белгілі. Біздің келесі тоқталғалы отырған ақиық ақынымыз
Мұқағали Мақатаев өлеңдерінде де фразеологиялық тіркестер жұбын тапқан
аққудай жымдасып жатады. Біз қарастырып отырған ақындардың ішінде
фразеологизмі ең аз, аз да болса , саз қолданатын – Мұқағали екен. Алдымен,
бір-екі өлең жолдарына көз жүгіртіп өтелік :
Көзді ашып-жұмғанша, көсеуін алып қолына
Жетіп келді бір күңк жел үрдеген сырдаң күз.
Жырлайды
жүрек, 32-бет
Отырғанын қарашы күйім келмей
Қайда кеттің,о,Муза,құйын желдей ?!
Аузымды ашсам өкпемнен жел үреді
Қаңыраған иесіз диірмендей.
Мұздатады жанымды бұйым көрмей. Жырлайды жүрек,
109-бет
Жібі түзу жан едің құрметтеген
Сен де ілісіп барасың дүрмекпенен. Ш 275-бет
Мұқағали өлеңдерінде фразеологизмдерді қолданудың бір ерекшелігі: көбіне
компонетенттерінің орнын ауыстырмай , сол күйінде пайдалану.
Қабырғасы қайысып қарт әжеңнің
Қалай тұрам көзіне жас алғанда.27-бет
Қанды балақ соғысты қарғыс атсын
Қайран, жеңгем, шырқыңды бұзды қалай ? 55-бет
Бұзаудың тіліндей – ақ ала қағаз,
Ағадан ұшып жеткен кептер ме едің ? 137-бет
Міне,осылай тізе берсек, өз қалпында жалғаса береді,тек бір-екі жерде ғана
орын ауыстыруы қылаң береді :
Тұяқ та жоқ тігерге, дым қалмаған,
Жау жалмаған, жабысып құм жалмаған . 396-бет
Екінші бір ерекшелік- фразеологиялық тіркесті оның беретін мағынасымен
қатар қойып жазатындығы. Түсініктірек болуы үшін жыр жолына назар
аударалық :
Тіл қатып, тіс жармадым, үндемедім,
Білмеймін білгенін де білмегенін. 262-бет
Деді де шал, шағырмақ шаңқай түсте
Кірпік қақпай,тесіліп қала берді. 281-бет
Кәрі қойдың жасындай, аз ғұмырым қалғанда. 404-
бет
Осы жолдардағы тіс жармау-үндемеу, кірпік қақпау-тесіліп қарау,кәрі
қойдың жасындай – аз ғұмыр секілді болып, түсініктемесімен қоса
қолданылған.
Үшінші ерекшелік- варианттылықпен пайдалану :
Құлын-тайдай тең өскен құрбыларым,
Дегейсің сағынып жүр,сағынып жүр. 172-бет
Құлын-тайдай тебіскен құрбылардың
Әзілменен бір-бірін сынайтыны. 211-бет
Төртінші бір ерекшелік – бір сөздің қайталануы арқылы жасалған сөз
тіркестерін жоғарыда тавтологиялық фразеологизмдер деп, сөздер
қайталанғанда, мағынасы күшейіп, бейнелі мәнге ие болады деген болсақ,
осындай фразеологиялық тіркестің кездесетіндігі :
Басым сынып барады, басым сынып,
Жөндесем де болмайды, емдесем де. 261-бет Бұл
жерде бір тіркесті қайталаса,келесі бір тұста мағыналас тіркестерді
қайталау арқылы мағынасын күшейте түседі :
Тұратын еді,
Қол созым жерде, қарға адым
Қамсыздығымнан қайтейін, ұстай алмадым. 195-
бет
Бесінші ерекшелігі –фразеологияның құрамындағы жеке сөздер әр түрлі
грамматикалық тұлғаларда жұмсалуы. Мысалы :
Жеті қабат жер астында – жеті қат жер астында, шыбын жаны бар- шыбыны бар,
көзге шыққын сүйелдей- көз сүйел секілді.
Жеті қат жер астына енгенінде,
Ұқсамайды тозаққа,көрге мүлде. 112-бет
Жүректің шыңырауынды қоздайтұғын
Шыбыны бар кеудені қозғайтұғын. 30- бет
Алтыншы ерекшелік – мақалға айналып кеткен тіркестердің алдыңғы сыңарларын
қолдану :
Кім болды екен алтынмен аптайтындай,
Алтын жиған шонжар ма, жатпай-тұрмай. 108-
бет
Қанаттыға қақтырмай,
Қамқоршым едің жем берер. 42- бет
Осы жолдағы алтынмен аптайтындай – алтынмен аптап,күміспен күптеп,
қанттыға қақтырмай – қанттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмайдының сыңары
екені айдан анық.
Жетінші ерекшелік –кейбір фразеологиялық тіркесті жаңа бір мағынасымен
қолданылатындығы. Мәселен, а) көзі ілінді – шала ұйықтады деген мағына
болса, енді бір жерде ә) қайтыс болды деген мағына береді :
а) Ұйықтамайтын, тек қана көз ілетін,
Көзін ілсе, ерімен кезігетін . 79-бет
ә) Айтқайсың жағдайымды өзің көрген,
Аман де әзірге тек көз ілгеннен. 173-бет
Мұқағали ақынның өлеңдерінде жоғарыда айтып өткеміздей, салыстырмалы
түрдегі фразеологиялық тіркес ең аз қолданылады десек те, бір шумақта
бірнеше тұрақты тіркес кездесетін тұстар да кездеседі. Оны жоғарыдағы
талдаған мысалдарда бір-екі жерде байқаған болсақ,тағы да :
Өтсе,өтсін !
Басыма бақ бұйырмай
Тіл кесілмей тұрса екен,жақ қиылмай. 125-бет
Бағамын да әркімнің қас қабағын,
Балам қабақ щытса да, жасқанамын.
Сәлемімді біреулер алмай кетсе,
Екі иығым салбырап, пәс қаламын. 64-бет
деген сияқты шумақтарда да ұшыратып жатамыз.
Осымен, Мұқағалидың өлеңдерінде кездесетін фразеологиялық тіркесті
қолдану ерекшелігіне байланысты ойымызды түйіп тастауға да болар еді, бірақ
көркемдігімен ойды қозғаған, көңілден шыққан, басқа ақындарда кездесе
бермейтін шұрайлы тіл бөлшегі мені де айт дегендей түрткілеп
қоймайтындай. Олай болса,поэзиямен басталған ақынға арналған жолдарды
поэзиямен қорытындылайық :
Қайран дос,барғанымда осылай деп,
Өрт кетіп өзегіңе тарындың-ау. 78-бет
Төрт бүктеліп төсекте жатып қалдым,
Қаным менің қайтадан көтеріліп. 150-бет
Тіпті кеше оқушылық кезде де ,
Тізгінімді ешбір жанға бермедім. 259-бет
Мұхтар Шахановтың біз ынтыға оқитын өлеңдерінде фразеологиялық тіркес
аз да, көп те емес, өз ретімен пайдаланылған екен. Тіпті оқып отырып, сол
тіркестің тұрақты сөз тіркесі екенін аңғармай қалатының да бар.
Көркем шығармаларда фразеологиялық тіркестердің компоненттерінің
арасына бөгде сөздердің енуі - дистант құбылысы делінетін болса, Мұхтар
өлеңдеріндегі фразеологиялық тіркестерде осы аңғарылады :
Біздің сәби жанымыз тұңғыш рет
Әділетсіз жауаптан жараланды. Ғасырларды
безбендеу
36-бет
Мұқағали өлеңдерінде кездескен бір ерекшелік, яғни тұрақты тіркесті
мағынасымен қатар қойып жазу Мұхтар өлеңдерінде де кездеседі :
Біздің қыздар жау қуғандай, асығыс қой бұл
тұста
Институтты бітірмей-ақ шығып жатыр тұрмысқа.
53-бет
Сен, әрине, құралайды көзге атқан
Атқан оғын маздатқан
Менің мерген екенімді ұмытпаған шығарсың.
42-бет
Ал Мұраттың жүзі сынық,көңілсіздеу ол неге?
Мұнда кел, -деп ертіп кірді мені шеткі
бөлмеге. 112-бет
Яғни, жау қуғандай - асығыс, құралайды көзге атқан - мерген, жүзі
сынық- көңілсіздеу қатарласа қолданылып тұр.
Сондай-ақ, өлеңнің әр жолында фразеологиялық тіркестер кездесіп
отырады :
Жайшылықта айырмас ақ-қараны
Сыпсың сөздер бір сәтке тоқталады. 16-
бет
Түр еді еркін езу жимай күлімдеп,
Мына әңгіме лезде құтын қашырды. 27-бет
Ақын көп ретте өлең ұйқасына қарай фразеологиялық тіркестердің
компоненттерінің орнын ауыстырып қолданады :
Мен айтамын : нең бар жұрттың уақытында
кешіккен
Қара мұны,белі шықпай жатып әлі бесіктен.
51-бет
Дүрсілі жүрегімнің басылмады,
Көп тұрдым кеткендей боп салым суға. 55-
бет
Ал енді бір жерлерде осы ұйқас мәселесіне байланысты тіркестегі сөздердің
ретін өзгертіп қолданады :
Біреуі оның өлім көрген өмір атты
жотадан,
Бірі – сәби он екіден бір гүлін де
ашпаған. 97-бет
Он екіде бір гүлі ашылмаған тіркесі осылай өзгертіледі.
Тағы бір байқағанымыз- тұрақты тіркестің бүтіндейбір компонентін басқа
бір сөзбен ауыстырып,өлең мағынасына бейімдеп қолдануы :
Сағыныштан алып-ұшып жүрегім,
Уәделескен жерге келіп тұр едім. 64-бет
Негізі, жүрек қуаныштан алып-ұшатынын білеміз, ал ақын соны
сағыныштан деп өзгертеді. Немесе :
Сәл сәт көзсіз ашуға міндет едік,
Жылауға шақ тұрсақ та үндемедік. 36-бет
Өкпемізді қолға алып бір топ бала,
Сынықшыға жүгірдік жан ұшыра, -дей келіп,сынықшыдан меселі қайтқан
балалар көзсіз ерлікпен түнде келіп, сынықшы шалдың терезесін сындырып
кетеді. Міне, осы тұстағы көзсіз ашу алдағы көзсіз ерлікті
меңзегендей.
Жоғарыда айтып өткен ақындарымызда көзге қатысты фразалар мен
идиомалар жиі қолданылады десек, Мұхтарда да осы байқалады. Бірақ бұлар
мүлде басқа көздер, басқа қолданыс, қай жерде формасы,өз орнын тапқан
көз. Оған көз жеткізіп көрелік :
Қадалған көз таларлық
Жігер отын жанар ғып. 32-бет
Асау жылдар қырқасына сермей түсіп ескекті
Көп нәрсеге көзімді ашты,бір нәрсені ол
ескертті. 56-бет
Тұнық кеште Дариғамен бір қыдырған салқын
бақ,
Көз ұшында қала берді , қала берді қол
бұлғап. 57-бет
Бірақ қайдан мән бермейсің алдыңда әсем гүл
тұрса,
Көктемнің шуағындай көз жауын ап құлпырып.
63-бет
Сондай-ақ , табан тіреу, іштен тыну секілді тіркестер бірнеше
жерде кездеседі, яғни ақынның негізгі сөздік қорында жиі қолданылатын
фразеологизмдер десе де болады:
Дірілің көп болғанымен үніңде
Саған табан тіремесем,
Жете алмас ем бүгінге. 49-бет
Бақыт та ортақ, ой ортақ болар бізге тегінде
Деген оймен келеміз табан тіреп сенімге. 64-
бет
Іштен тынып жүре бердім төзген боп
Өзін шексіз құлай сүйген жан барын
Қайран ақын сезген жоқ. 41-бет
Іштен тынып,іштей ойға бекіндім
Неге тікен болмадым деп өкіндім. 60-бет
Міне, біз өзіміз мақсат еткен өлеңнің өртіне өртеніп-күйіп, тереңіне
бір кісідей тұншыққан,жыр тауқыметінен азап шегіп, шын қуаныш тапқан,
өлеңге анық абырой әкеліп, көпшілік көңілінен шыққан төрт ақынның - төрт
тұлғаның шығармашылығына шама-шарқымызша тоқтадық. Әрине,барлық туынды
шығармаларын тегіс қарап шықтық дей алмаймыз. Оны мақсат тұтпаған де едік.
Ал өзіміз шолу жасаған өлең жолдарындағы ерекшелігімен көзге түскен
тұстарын ғана талдауға арқау еттік.
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
Сонымен, поэзиядағы фразеологиялық тіркестердің қолданысы бұл тіркес
компоненттерін өзгертуге, орнын ауыстыруға болмайды деген ұғымның шартты
екенін көрсетті. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz