Суфизм философиясындағы болмыс сипаты

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті

«Қорғауға жіберілді»

«__»2015ж.

Кафедра меңгерушісі, ислам теол. ғ.,

ПрофессорИдрис Шенгүл

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Суфизм философиясындағы болмыс сипаты

5B020600 - «Дінтану» мамандығы

Орындаған Мейірбек Аян

Ғылыми жетекшісі, Қаратышқанова Қ. Р

филос. ғ. к., доцент

Түркістан 2015

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

I Тарау. Исламдағы тасаууф

1. 1 Тасаууфтың қалыптасуы . . . 5

1. 2 Тасаууфтың даму кезеңдері . . . 12

1. 3 Ислам философисындағы Алланың сипаттары . . . 18

1. 4 Инсан Камил концепциясының мазмұны . . . 32

II Тарау. Суфизм философиясындағы болмыстың анықтамалары мен сипаттары

2. 1 Ибн Арабидің Уахдатул ужуд түсінігі . . . 38

2. 2 Имам Раббанидің Уахдатуш шухуд ұғымы . . . 46

2. 3 Уахдат-ул ужуд және пантеизмнің айырмашылығы . . . 50

Қорытынды . . . 56

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 58

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Суфизм философиясындағы болмыс сипаты өте ауқымды және маңызды тақырып болып табылады. Сопылық танымды қалыптастырған ғұламалардың мол рухани мұрасы қазақ мұсылмандық түсінігіндегі сопылық танымның категориялық салмағын тануға жетелері сөзсіз. Сопылық ілім қазақ мұсылмандығымен біте қайнасып кеткен. Олай дейтін себебіміз, қазақ даласындағы ақын-жыраулардың еңбегінде сарындары өте көп кездеседі. Сопылық ілімі - ислам философиясы мен мәдениетінің ажырамас бір бөлігі. Сопылық дүниетанымдағы адам мәселесі, еркіндік, өмірдің мәні, ар-ождан, «адамзаттың бәрін сүю» сияқты жалпы адамзаттық маңызы бар көптеген мәселелер қай ұлтта болмасын, уақыт пен кеңістіккке бағынбайтын, адам баласына ортақ құндылық екендігі ешқандай дау тудырмас айқын екені анық. Ал оның рухани жаңғыруы, сол халықтың төл рухани-мәдени арналарымен үндесіп, танып білуіне байланысты екендігін тарих тәжірибесі айқындайды.

Суфилердің адам және инсан камил жайлы барлық анықтамаларынан шыққан нәтиже былай: Адам әлемнің жаралуына себеп болған. Ол - әлемдегі болмыстар ішінде ең кемелденген жаратылыс. Алланың тағы объективті, жаратылған әлеммен байланысты қыры бар. Алла өзінің есімдері мен сипаттары арқылы әлеммен байланысып, онда көрініс береді. Табиғатта әрбір тіршілік Алланың сипаттарымен байланысты.

Сопылық философиясында ибн Араби насихаттаған «уахдат ул-вужуд» (болмыстың бірлігі) концепциясының өзіндік ерекше орны бар. Оның «әл-Футухат әл-Маккия» және «Фусус әл-Хикам» атты шығармаларында «болмыстың бірлігі» ілімі жинақталған. Ибн Араби бүкіл жаратылыстың теңдесі жоқ абсолюттік болмыстан бастау алатынын, абсоюттік мәннің көрініс табуы арқылы шексіз көптік пайда болғандығын, бірақ, олар өз алдына шынайы болмыс емес, абсолюттік мәннің алуан түрлі көріністері екендігін қуаттады.

Ибн Арабидің философиясы бойынша адам да әлемнің бір мүшесі, сондықтан ол да құдайдың бір көрінісі болып табылады.

Ибн Арабидің өлімінен бір жарым ғасырдан соң өмір сүрген Абду-л-Карим әл-Джили оның «Инсан Камил», «Хақиқату-л-Мұхаммадия» концепцияларын одан ары жалғастырды.

Ислам философиясы тарихында «уахдат ул-вужуд» (болмыстың бірлігі) концепциясына қарсы шыққан ХVІ ғасырда «уахдат уш-шухуд» деп аталатын сопылық ағым Имам Раббани тарапынан құрылды. Жаратылғандар Жаратушының есім, сипаттары емес, есім сипаттарының құралы ғана. Кеңістіксіздікті кеңістіктен тыс жерден іздеу керек деп Имам Раббани өзінің көзқарастарын жеткізеді.

Уахдәтул ужуд философиясымен қатар түсіндірілетін Инсани-Камил термині, Құран мен Сүннетте қолданылатын терминге жатпайды. Исламда мүмин адам маңызды тақырыптардың бірі. Алайда, Философия мен тасаууфта қолданылатын Инсани-Камил термині, адамның тәңірлендірілуі деп түсіндіріледі.

Ориенталист Никольсон бұл терминді ең алғаш қолданған Ибн Араби деп көрсетеді. Ибн Араби мен Жәләладдин Руми жолы арқылы бұл термин түрік сопылық тариқаттарына енді.

Жұмыстың зерттелу деңгейі.

Сопылық философиясындағы болмыс сипаттары жайында көптеген мақалалар мен шығармалар жазылған. Түркия ғалымдары Неждет Тосунның «Имам Раббани сопылық көзқарастары», Кадир Өзкөсенің «Тасаууф», Ибрахим Сармыштың «Тасаууф және Ислам», Ахмед Авни Конуктың «Фусусул-Хикам аудармалары мен ашықтамасы» еңбектерінде өте өзекті мәселе ретінде қарастырылады. Түркияда Ахмед Сирхинди хақында жасалған алғашқы ізденістер Жабир Сунардың Имам Раббани - Ибн Араби: «уахдат - ул вужуд - уахдат - аш шухуд» мәселесі атты 1954 жылы дайындалған және 1960 жылы Анкарада жарияланған докторлық диссертациясы еді. Сирхиндидің болмыс және мәртебелері тақырыбындағы көзқарастары жүйелі түрде болмағандықтан, оқырманға түсінікті хәлде ұсыну қиын.

Алфред Уон Кромердің «Тарихул-Әфкарил-Баризати фил-Ислам» кітабында сопылықта екі түрлі діни элементтің кездесетінін айтады. Олар Христиандықтың монахтық түсінігі мен Будизм Үнді түсінігі. Бұл діни элементтер Харис әл-Мухасиби, Зуннун әл-Мисри, Әбу Язид әл-Бистами және Жунәйд әл-Бағдади шығармашылықтарында ашық кездеседі. Уахдәти-уужуд концепциясының Үнді түсінігінен келген деп қорытындылайды.

Қазақстандық өзіміздің ғалымдардан сопылық философиясынан ғылыми мақалалар жазып зерттеп жүрген Д. Кенжетай, Қ. Қаратышқанова және т. б. зерттеушілерді атап өткен жөн. Бұл ғалымдар өзіндік жаңаша қырынан баға беріп, тың идеяларымен сопылықты зерттеудің дамуына үлес қосып жатыр.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Сопылық философиясында болмыс тақырыбын қарастыру келесдей мақсат-міндеттерді алға шығарады:

Ислам дінінде сопылық философияның маңызын көрсету;
Сопылық философиясындағы өте маңызды тақырыптар «уахдат-ул вужут» пен «уахдат-уш шухуд» концепсияларын ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратып көрсету.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 59 бет.

I Тарау. Исламдағы тасаууф

Тасаууфтың қалыптасуы

Сопы мен тасаууф сөздері қайдан шығуы туралы әртүрлі тартыстар бар. Кушейри мен Худжуиридің пікірінше, бұл сөздердің түбірі Араб тілінен шықпағандығы, басқа тілден енгендігін айтады. Алайда, бұл сөздердің түбірі Араб тілінен шыққандығы туралы да әр түрлі көзқарастар бар. Тасаууф сөзіне түбірлес болатын алғашқы және басты сөздер;

А. Асхаби Суффа (Хз. Пайғамбарымыздың мешітінің жанындағы «Суффа» деген үсті жабық, көлеңке жерде қалып көп уақыттарын ғибадат жасап, Құран үйреніп және хадистер жаттайтын пақыр сахабалар)

Б. Суфанә (бір шөл өсімдігі)

С. Сафа және сафуәт (дұрыс, таза)

Д. Саффи аууал ( алғашқы сапта намаз қылғандар)

Е. Бәну Суфә (Өздерін адамдарға қызмет ету үшін арнаған, захиттерше өмір сүрген қауым)

Ф. Суфәтул Кафа (желке шашы немесе қылы)

Ж. Грекшеде құқық пен білім

З. Суф, жүн

Бұл көзқарастардың ішінде ең көп қабыл етілген және тілдік мағынасына сай келетін түбір ретінде тасаууф, араб тілінде жүн кию мағынасына келеді.

"Соф" грек тілінде "софиа" (sofos: хикмет) сөзінен тараған дейді - Кушейри. "Философ" деген сөздегі "соф" - соның дәлелі дейді. Яғни, философ сөзінің мәні - хикметші, данагөй, білгір деген сөз. Болмыстың бітімі Аллаһ Тағала. Ілімнің де ең биігі - Алланың ілімі. Оның сыфатының бір атауы да - "Хакім" (данагөй) . Сондықтан "софос" немесе "софиа" хикмет деген мағынада. Софос сөзі қысқара келіп, "соф" деген форма алған, кейін ол арабша "тефеүл" қалыбына еніп, "тесеввүф" (хикметтену, яки данышпан болу) деген мағынаға ие болады. Арада уақыт өте фонетикалық өзгеріске ұшырап, тасаввуф деген пішінде көрініс таба бастайды [1, 236-237] . Сондықтан Анадолы түрік әдебиеттануында ол Тасаввуф әдебиеті терминімен көрсетілген. Сопыны - мутассаууф деп атайды. Кейін уақыт өте келе оны Текке әдебиеті деп атаушылық белең алады. Текке, яки зеввийе - дәруіштердің бас қосып жиналып, пікір алмасатын, уағыз оқитын, халықтық мәселелерді талқылайтын орны болған.

Суфи сөзінің терминдік мағынасына келсек, әл-ЖаҺиз және Ибн әл- Жаузидің алғашқы ғасырларда өмір сүрген сопылығымен танылған қырықтан астам дегдарлардың аты жазылған еңбектерінде оларды ғибадаттың ішкі мәніне көңіл бөлетіндер ретінде танытқан. Демек пайғамбар серіктерінің арасында да суфилер болған. Алғаш суфилер (нуссақ) насихатшылар, (зуххад) дегдар- тәубекештер, (буккаун) жылауықтар, (қуссас) халық уағызшылары деген атпен белгілі болды. Сопылық жолындағылар алғашқыда жеке-дара жүрсе, кейіннен қоғамдасып Куфа және Басра мектептерін қалыптастырды. Басра сопылық мектебінің басында Хасан ал-Басри (728 ө. ) мен Абд-ал Уахид бин Зайд (793 ө. ) болса, Куфада Абу Исрайл (757 ө. ) 864 жылдан бастап мешіттерде сопылық туралы дәріс алатын, пікір алысатын, сол туралы ой қозғайтын алқа топтар құрды [1, 13-19] .

Негізінен алғанда исламның моральдық-этикалық желісі - сопылықтың өзегі. Сопылықтың іргетасы болып табылатын тәуба, зухд, сабыр, шүкір, мухаббатуллах, мухафатуллах сияқты әрбір мұсылманның кемелдігінің себебі, иманның айнасы болған сипаттармен қоса, зікір-тәспих, тәуекел-тәсілім, терең ой, өзін өзі бақылау (мұрақаба), ықылас іспеттес терминдер мен амалдар Құранның негізгі желісі, өзегі. Бұл да сопылықтың қалыптасуында Құранның рөлін көрсететін ең маңызды ұстындар. Бұл ақиқатты мұсылман зерттеушілерін қоспағанда сыртқы Батыс зерттеушілері де дөп басып көрсеткен. Мысалы, Никольсон “Құранда сопылыққа шынайы
негіз болатын аяттар көп” [14, 112] десе, Массиньон, Рожер Гарауди де “сопылық христиан мистицизмінен алынбаған, неоплатонизмге негізделмеген, Үнді даналығынан туындамаған, сопылықтың көзі - Құран [15, 38-42] ” дейді. Хужуири (470/1077) сопылықты сынаушыларға былай дейді: “Егер олар, тек осы атауды ғана жоққа шығаратын болса, онда тұрған таңданарлық ештеңе жоқ. Ал, егер олар сопылықтың ішкі мәнін жоққа шығарса, онда Хз. Пайғамбардың (с. а. с. ) шариғатын толық, оның барлық көркем мінезі мен ахлақын жоққа шығарады. Бұл үлкен қате . . . [16, 54] ” Шындығында суфилер, сопылықты тұтастай ықылас, айқын иман, Құран мен Сүннет шеңберінде құдайлық этиканы игеру, көркем мінезді болу ретінде анықтаған. Мақсаттары - құдайлық таным (мағрифатуллах) және Құдайдың ризалығы.
Жалпы сопылыққа сын айтушылар оның исламға үйлеспейтін қырлары көп дейді:
Алла мәні жағынан бар жерде, бұл Құранға сәйкес емес. Таха сүресінің 5-ші аятында “Алла, тақта отырады”. “Алла өзінің білімі, көру, есту, қабілетімен” бар жерде десе де болады!!! Мәні, өзі тақта бір жерде отырады-мыс.
Бұған Құран аяттарымен жауап берер болсақ: “Көкте де, жерде де - Тәңір - Алла”. Бұдан басқа Алланың ал-Ахир, ал-Захир, ал-Аууал, ан-Батин және т. б. есімдері бар. Осыған қарап-ақ жоғарыдағы сынның негізсіз екендігін көруге болады. Тағы олар, сопылық дүниетанымдағы Алла бұл әлемді Мұхаммед үшін жаратты деген тұжырымды қабылдағысы келмейді. Себебі, бұл тұжырым Құранға сәйкес емес, дейді. Біздің ойымызша, Алланың өзі Хз. Мұхаммедті адамзаттың тәжі десе, әлемді Алла адам үшін жаратса, адамзат үшін рахмет ретінде жіберілген Мұхаммед пайғамбар болса, бұл сөздің Құранның мәніне сәйкес келмейтін ештеңесі жоқ.

Исламның алғашқы жүзжылдығында арабтар арасында сопылықтың болмағандығы, бірақ екінші жүзжылдықта Исламның таралуынан кейін шыққандығы белгілі. Алғашқы өкілдері де ажамдар (араб емес халықтар) болған. Ислам қоғамында басталған зухд әрекеті, заман өте тасаууфтың ғылымның негізі бола білді. Расында Ислам тарихында Кушәйри, Хужуири, Жами, Аттар, Кәләбази, Сухрәуәрди, Ғазали, Бистами, Халлаж, Туси, Тебризи, Руми, Мухасиби сияқты атақты тасаууфшылар да араб емес халықтардан шыққан. Көптеген көзқарас жағынан сопылық пен ғулат шиилігінің арасында ұқсастықтар да кездеседі [2, 66] .

Сопылықтың қалыптасу тарихында Басра мен Куфа сопыларының орны бөлек. Басралық мектептің, тіпті, тұтас сопылық ілімнің көрнекті өкілі ретінде Хасан Басриді атауға болады. Хасан Басридің діни өмірге деген көзқарасы тақуалық, пақырлық және дүние игілігінен аулақ болу сияқты қарапайым аскеттік түсінік болды. Оның насихаттаған жол жаратылған мына әлемге қарап, оның жаратушысының құдіретіне ой жүгіртуден, өзіне қатаң талаптар қоюдан және құдайдың басқа салғанына шын пейілмен ризашылық көрсетуден, бой ұсынудан тұрды. Мұнда құдайдың қалағаны мен адамның тілегені үнемі үйлесім табуы тиіс. Исламның мәшһүр алғашқы әйел-суфиі Рабияту-л-Адауия бүкіл ғұмырын осы Басрада өткізді және ол Хасан Басридің пақырлыққа, тақуалыққа қатысты идеяларын одан ары дамытты. Ислам мистицизмі тарихында алғаш мәрте «Алланы сүю» идеясын паш еткен осы Рабияту-л-Адауия болатын. «О құдайым!, - деді ол, - егер мен тозақ отынан қорыққандықтан саған құлдық ұрсам, онда мені тозақтың түбіне мәңгіге таста. Ал жұмақтан үміттеніп саған құлдық ұрсам, маған жұмақты нәсіп етпе. Егер мен сенің өзіңе құлшылық жасасам, онда өзіңнің мәңгілік сұлулығынан мені ажыратпа» деп айтып кетті [3] .

Сопылық - исламның рухы. Мұны дінге қарсы пікір ұстанатындар да, әрине, жақсы біледі. Сондықтан олар қатардағы қарапайым жұртты сопылықтан бездіру үшін әдейілеп тариқат өкілдерінің еңбектеріне шариғатқа қайшы сөйлемдерді енгізіп, тіпті танымал шейхтардың атынан кітаптар жазып немесе жалған сопылық мектептерін қолдан құрастыру арқылы яки қайсібір ағымдарды сопылыққа қарсы қою жолымен де алты айлалы жоспарларын жүзеге асыруға тырысып бағуда.

Тасаууф сөзінің түбірінің әр түрлі шығу тектері сияқты, тасаууфты сипаттау тақырыбы да әр түрлі. Бұл анықтамалардың санын мыңға шығарғандар, әрине сопылардың санағы бойынша, деушілер бар. Рейнольд Рикольсон Кушейридің «Рисалесін», Аттардың «Тазкиратул Аулиясын» және Жамидің «Нaфахатул Унс» да кездесетін жетпіс сегіз хронологиялық анықтамасы бар.

А. Тасаууф зухд,

Б. Тасаууф көркем мінез,

С. Тасаууф тазалау, яғни жүрек тазалығы,

Д. Тасаууф тазарту, яғни напсі мен күресу,

Е. Тасаууф бағыт, яғни Кітап пен сүннетпен жүруі,

Ж. Тасаууф, Аллахқа толық тәсілім және Раббанилік,

З. Тасаууф Хаққа берілу,

И. Тасаууф Исламның рух өмірі,

Л. Тасаууф бір ішкі ілім,

М. Тасаууф ладуни ілім [4, 25] .

Суфизмнің тарих сахнасына шығуы жалпы ислам философиясындағы ең алғашқы ой-идеялардың алмасуының басталуымен сәйкес келеді. Бұл қозғалыстың басында Хз. Пайғамбардың Абу-д-Дарда, Абу Зар ал-Ғифари т. б. сияқты замандастары, сахабалары (серіктері) болатын. Бұлар пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі мұсылмандардың жаңа жер жаулауы, байлыққа кенелуі арқасында ислам дінінің мәнінен алыстап бара жатқандығын қатты сынға алып, олардың исламның рухын жахилийа (надандық) дәуіріне айырбастағандығын әшкерелейді. Өздері суфи, тақуа адамдар болатын. Ислам философия тарихында Абу Зар ал-Ғифари сияқты сахабалардан бастап Хасан ал-Басриге (ө. ж. м. 728) дейінгі аралықты суфизмнің алғашқы зухд, тақуалар дәуірі деп атайды [14, 32] . Бұл дәуірде сопылық мақсаты жағынан философиялық, метафизикалық мәселелерге қарағанда парасатты іс пен көркем ахлақты адам болуға бағытталған практикалық мәндегі қозғалыс болатын.

Ислам дінінің тарала бастаған алғашқы дәуірлерінде сопылардың түрлі атпен танылғандары мәлім. Мәселен, дүниелік азаптар мен жоқшылыққа қарсы төтеп берулері және материалдық игіліктерден безгендері үшін оларды «фуқара» (араб т. «фақир», яғни пақыр сөзінің көпше түрі) деп атаған. Үнемі ел кезіп, өмірінің көп бөлігін далада өткізгені үшін «ғұраба» (ғариб, яғни ғәріп, бөгде сөзінің көпше түрі. ), «сайиахун» (ел кезуші), «шикефтия» (хорасандықтардың тілінде «үңгір» сөзінен, яғни далада кезіп, қажеттілік туғанда үңгірлерді паналаған) деп атаған. Түркі мемлекеттеріне таралған сопылық «футуввет» құрылымы деп те танылған. Түркі халықтарының ислам дінін қабылдауына және исламның көптеген қауымдар тарапынан жылы қабылданылуына сопылық ықпал еткені мәлім. Сопылықтың негізгі мақсаты рухани және ахлақ тұрғысынан байыпты және тәртіпті адам типін жетілдіруден құралса, көптеген ислам діні төңірегінде пайда болған ойшылдық ағымдардың мақам, принцип, әдіс, т. б. элементтерін сопылықтан алғанына таң қалуға болмайды. Түркі мемлекеттеріне тараған сопылық тариқаттары қала, ауыл демей бірдей таралып, барлық дерлік әлеуметтік құрылымды қамтып отырған. Сондықтан, сопылықтағы футуввет қозғалысы түгелімен дерлік ислам ахлағын жүзеге асыруды мақсат тұтқанын араб тілінде «фата» сөзінің жас, бозбала, құл, қызметші, жомарт сияқты мағыналарының болуынан байқадық. Көпше түрі фитиян және фитие. Түбірі осы сөзден шыққан футувветтің тілдік мағынасы жомарттылық, сезімталдық сияқты терең де, бай мағыналары бар. Футувветті тақырып еткен шығармалардың қай-қайсысынан да ислам діні насихаттап келген көркем мінез-құлық негіздерін табуға болады. Сондай шығармалардың алғашқысы ретінде ұлы сопы әс-Сұхравардидің (632/1234 өл. ) «Ауариф'ул-Ма‘ариф» атты шығармасын келтіруге болады. Бұл кітап «Сопылық негіздері» деген атпен Түркияда 1989 жылы Хасан Камил Йылмаз бен Ирфан Гүндүз тарапынан аударылып, шығарылды. Күшейридің «Рисалесінде» футуввет ұғымын түсіндіру Кахф сүресінің 13 аятымен [67, 294] басталып, хадистермен жалғасады: «Бір құл мұсылман бауырының мұқтаждықтарын көріп, көмек берсе, Аллах сол құлына көмек береді» [61, 85] . Егер сопыдан «Сопы деген кім?» деп сұралса, ол «Сопы ешбір затқа ие емес, бір нәрсеге ие болған жағдайда оны басқаға береді» (Ла малику уа лайса мамлук) деп жауап беретін болған. Әбу Хүрейра мен Фұдала бин Убайда әхл-и суффаны суреттегенде мыналарды еске алған: «Олар аш күйінде, жерге сүйретіліп әрең қозғалатын. Терлеген уақыттарында үстерінен жаңбыр астында қалған қойлардың иісіне ұқсас иіс шығатын» [2, 54] . Жүннен тоқылған киім пайғамбарлар мен әулиелердің әдеттегі киімі екенін Хасан Басри да айқындап өткен: «Иса жүннен тоқылған киімдер киді, жемістерді жеді, кешті қарсы алған жерінде қонуға қалатын . . . Бәдір соғысына қатысқан жетпіс мың сахабаны көрдім. Ешқайсысы да жүннен басқа киім кимеген» [2, 54] . Теориялық тұрғыда, бұл жерде тасаууф сөзінің «суф» яғни, жүннен келгендігінің басымдылығы айқындалып тұр демекпіз. «Үмбетімнен бір қауым (қияметке дейін) Алланың әмірін орындауды жалғастырады. Оларды қабылдамағандар және оларға қарсы болғандар, оларға зиян келтіре алмайды. Бұл - Алланың әмірі (қиямет) келгенге дейін жалғасады. Олар адамдардан үнемі жоғары тұрады» [45, 10] - деп, пайғамбар хадисінде айтылғандай, сопылар үмбетінің рухани құндылықтары мен қағидалары қандай болған деген сауалға жауапты іздестіріп көрейік. Танымдық негізде сопылықты теориялық және методологиялық негіздерін, әсіресе, руханилық тұрғыдан тану, сопылық зерттеушілерін ислам өркениеті кеңістігінде сопылық ілімінің қалыптасып дамуына қатысты түрлі жорамалдар айтуларына арқау болды. ХХ ғасырдың басына дейін батыс зерттеушілері сопылық ілімінің шығуына исламнан тыс діни-философиялық жүйелер ықпал етті деген көзқарасты ұстанды. Солардың ішінде Ф. А. Толук, Р. Броун, Д. Макдональд, А. Вензинк, Р. Дози сияқты сопылықты зерттеушілер сопылық генезисінің үш басты теориясын айқын көрсетті, бұлар: 1. христиандық, немесе христиандық-неоплатондық, 2. ирандық, 3. үнділік [58, 145] . Біздің пікірімізше, сол уақытта сопылық негіздерінің терең зерттелмеуіне байланысты және еуро орталықтық көзқарастардың үстем келуі себепті, сопылықтың сырттай көрінісіне қарай еуропалық ойшылдардың басқа пікірде болулары да мүмкін емес еді. Өйткені, азды-көпті батыс жұртшылығына танымал болған буддистік, зороастрлық және христиандық әдіснама тұрғырнамасынан сопылықты бағалау әлдеқайда оңай түсетін еді. Өз кезегінде бұл түрлі формалистік тұжырымдарға, атүсті саралауға, трансформацияларға жол берді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.