ТҮРКІ РУНА ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТҰҢҒЫШ РЕТ ТҰТАСТЫҚТА ЗЕРТТЕЛІНДІ

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Бауыржан Омаров,
филология ғылымдарының докторы, профессор
ҚР Ұлттық Ғылым академиясының мүше-корреспонденті

ТҮРКІ РУНА ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТҰҢҒЫШ РЕТ
ТҰТАСТЫҚТА ЗЕРТТЕЛІНДІ

Ежелгі дәуірдегі бабаларымыз көне түркі руна әрпімен биік қабырға тастарға және қағазға жазып, келешек ұрпаққа құндылығы жоғары, аса мол рухани мұра қалдырды. Оған дәлел мынау: Енисей, Турфан, Талас, Алтай, Орхон өңірінен табылған көне түркі руна жазба шығармаларды түгел жинасытрса ең кемі алты-жеті томдық кітапты құрайды. Бұл құнды жазбалар осы кезге дейін түгел жинастырылып транскрипциясы мен аударма жасалынып, тұтастықта арнайы зерттелінген емес. Қазірде де ертедегі кемеңгер аталар мәңгілік қалдырған анау даналық мұраларға бетбұрыс барысы самарқау. Сол биік қабырға тастарға түсірілген бірнеше жүздеген жазба ескерткіштердің біреуінің көшірмесін зәулім ғимрат алдына қойып сырттай қызықтағаннан ештеңе шықпайды.
Бұрынырақта Ресей және Батыс Еуропа түркітанушылары Орхон бойындағы Күлтегін, Тоныкөк ескерткіштері төңірегінде сөз қозғады да одан әріге бармады, оған да елеулі себеп бар. Ал өзіміздің кейбір ғалымдарымыз көне түркі руна жазбаларының негізгі мәтінінен бір жол жазу келтірмей-ақ, Ресей ғалымдары жасаған аудармалары мен жазған еңбектеріне сүйеніп, осы салада шағын көлемді еңбектер жазды. Әрине, ептеп-септеп жасалған кітаптар жұртшылықтың қызығушылығын тудырмайтыны анық. Ашығын айтсақ, біздің оқырманға ең бірінші, өздерінің бабалары - көне түркілердің төл жазуы және сол руна әрпімен тасқа түсірілген шығармалардың негізгі мәтіні керек. Сонда ғана олар түркілік-ұлттық төл жазуының бар екенін біліп, көріп, оған сүйіспеншілікпен қарайды, рухы көтеріледі.
Соған сәйкес, біз көне түркі руна жазба ескерткіштерін жинап, барлық тастағы, қағаздағы жазбалардың негізгі мәтіндерін мүмкіндігінше хатқа түсіріп, транскрипция, аударма жасап, түгелдей қамтып зерттеп, бабалардан қалған құнды да мәңгілік мұраларды тездете игеруіміз керек. Осындай жолмен ғана көне мәдениеті ежелден қалыптасқан ел атанып, өзге өркениетті жұрттың қатарында тұруға мүмкіндік туады. Осындайда еске салсақ, өзімізідің жай басарлығымыздан аталардан қалған құнды рухани шығармаларды игеруде ағайын, көрші елдерден кешеуілдеп қалғанымызды ұмытпағанымыз жөн Сол олқылықтардың орнын толтыру мақсатында Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы Тоқболат Еңсегенұлы дүниенің әр аймағынан табылған көне түркі руна жазба шығармаларын тұңғыш рет тұтастай қамтып, ұзақ уақыт зерттеп, Көне түркі руна жазба поэзиясы ондағы философиялық жүйе деген ортақ атаумен көлемді бес томдық монография етіп жазып шығып, оқырманына ұсынды. Енді еліміз үшін керек, өзекті мәселені қозғаған, тың тақырыпқа жазылған мына күрделі де көлемді зерттеу еңбек жөнінде өз пікірімізді білдірейік.
Еліміз егемендік алғаннан кейін өткенімізді түгендеп танып, келешегімізді кемелдендіруге құлшына кірісуге зор мүмкіндік туды. Біздің бабаларымыз көне түркілер бағзы заманда-ақ, дала, көшпенділер тұрмысына сай түркілік - ұлттық дәстүрін, наным-сенімін, тарихын, мәдениетін, әдебиетін, өзіндік төл руна жазуын, күнтізбесін, дінін, кәсібін, философиясын, өмір сүру ережелерін және темір қорыту, қымбат бұйымдар жасау түрлерін игеріп, әлемдік мәдениетке өз үлестері қосты. Аталар жасаған мұндай зор жетістіктерді кезінде танып, игермегендіктен үстемдік жасап қалған империялардың өкілдері А.Тойнби: Көшпенділер өркениеті жетілмеген, экономикасы тоқыраған, - десе (1,20-21-б.), Виолле ле-Дюк: Көшпенділер адамзаттың арамтамағы, - деп кемсітіп, теріс көзқарас танытты (2, 5-б).
Қазақ зиялылары Алаш партиясын құрғанда, соларды мұқату, маңызды істеріне тоқтау салу үшін билік жасап қалған елдің сойылын соққан В.В.Бартольд: Қазақ - қарақшы, бүлікшіл, ұрыншақ, жабайы деген ойды танытатын түрік сөзі десе (3, 535-б.), еліміз егемендік алған тұста А.И.Солженицин мен Н.Лысенко, В.Жириновский: Қазақтарда бұрын мемлекет, мәдениет болмаған, қазақ ұлты жоқ деп лепірді (4, 7-б; 5). Осындай орынсыз кемсіту, шын мәнінде бабаларымыздың дүниені таңдандырған Тәңірлік мәдениетін, сандаған қалалар салған өркениетін, дәу тастарға және қағазға түсірген бірнеше том болатын көне түркі руна жазбаларын, маңызы терең әдебиетін, бағзы заманнан қалыптасқан тарихын біліктілікпен зерттеп, дүниеге жария етпегеннен, бағзы заманнан қалыптасқан тарихын біліктілікпен зерттеп, дүиеге жария етпегеннен туындап отырғаны белгілі.
Профессор Т.Еңсегенұлының бұл бес томдық монографиялық еңбегінде көне түркі руна жазба ескерткіштерін тұтастай қамтып сөз ету, ғылыми негізде бағасын беру мақсат етіліп, сол айқын жетістіктер арқылы ежелден мәдениетіміз, жазумыз қалыптасқан өркениетті ел екенімізді таныту көзделген. Айрықша айтарымыз, көне түркі руна жазба ескерткіштері түгелдей түркілік - ұлттық рухта жазылған, бабалардың көне дәстүрі арқау болған мәңгі тозбайтын мұралар. Сол мол рухани байлықты ғасырлар бойы езгі көрсеткен елдердің дәстүріне, дініне, өмір сүру заңдылығына амалсыз бағынып, түсінбей еліктеген бүгінгі, болашақ ұрпақтар бойына сіңіру керек. Зерттеуде осы мәселе де негізгі мақсаттың бірегейі болып саналған. Біздің бабаларымыз көне түркілер ежелгі дәуірде-ақ 500-ден астам биік қабырға тас қырларына өздерінің төл алфавитімен көлемді жазбалар түсіріп қалдырған. Сол шығармалардың бәрі дерлік поэзия үлгісінде жаслған рухани мұралар екені айқындалды. Ең бастысы, көне түркі руна жазба ескерткіштерін жасауға қазақ халқының құрамына енген ежелгі тайпалардың бірсыпырасы қатысқанын осы еңбектің авторы арнайы алып зерттеп, көңілге қонымды тұжырымдар жасаған. Өйткені, ол бұл көлемді зерттеу еңбегінде әуелі Түркі руна жазба ескерткіштері қазақ халқына ортақ мұра ма? деген сұрақ қойып, соған ғылыми негізде жауап қайтарады. Атап айтсақ, Енисей бойындағы жазба ескерткіштер бетінен қазақ халқының құрамына енген найман, керей, үңгіт, уақ, қыпшақ тайпаларының таңбалары көптеп салынғаны анық танылып отыр. Автор әрбір қабырға тасқа түсірілген жазба ескерткіш бір ру немес бір тайпаның, кейде қағанның игілігіне жататынын, солар өзерінің елдігін, ерлігін білдіріп жасаған рухани мұрасы екенін дәлелдеп көрсеткен.
Бұл бағытта Т.Еңсегенұлы өзінен бұрын осы салада сөз қозғаған ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, солар айтқан пікірді әрі дамытып, тереңдете зерттеп, орнықты тұжырымдар жасаған. Сонымен қоса, автор осы тың саланы зерттеп, кезінде өз ойын білдірген қазақ халқынан шыққан ірі ғалым Әлкей Марғұланның еңбегін қоса көрсетуге назар аударыпты. Мысалға, Ә.Марғұлан Тамғалы тас жазуы деген еңбегінде: Ең таңсық нәрсе Алтай мен Моңғол жерінен табылған үңгіттер (уақтар) мен керейлердің жазулары, олар ерте дәуірде құлпы тасқа қиып түсірген түрік сөзі, тілі қыпшақ тілімен бірдей. Бұл мәселені тереңнен қарап, әрбір тайпаның өзі жазып қалдырған жазуларын, оның мәдениетке келтірген үлесін айтып шығу бір бұл ұлы мәселе, - деп жазған (6, 138, 141-бб.). Т.Еңсегенұлы әйгілі ғалым өсиетін орындап, әрі оның жасаған тұжырымдарының шындығына жету үшін ұзақ уаықыт зерттеу жасап, сол тайпалар таңбасы түскен жазба ескерткіш тастардың фотокөшірмесі мен ондағы тайпа таңбаларын осы салаға арналған Енисей бойындағы көне түркі руна жазба өлеңдері оған қазақ тайпаларының қатысы атты бірінші томда екі тарау етіп жариялап, оқырмандар назарына ұсынды (7, 33-91-б.). Сол тастардағы жазбаларды қазақшаға аударып, мазмұны, мәніне талдау жасап, шындығында қазақ құрамындағы тайпалардың осы істерге қатысы барын дәлелдеп, нанымды түйіндеу жасаған.
Бірінші томдағы екінші тарау Қазақ халқының арғы тегі және қазақ тайпаларының түркі руна жазуын жасауға қатысы деп аталады (7, 67-б.). Көне түркі руна жазуының туып қалыптасуына Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы тайпалары өз үлестерін қосқанын автор нақты дерек, пікір, байламдармен дәлелдеп көрсетеді. Сол аталған тайпалар қазақ халқының құрамына енгенін тарихи мәліметтер келтіру арқылы нанымды тұжырым жасайды. Қазақ халқының қазіргі шексіз шалқар жері әлгі атақты тайпалармен өздері қосыла мекендеген, солардан қалған жер екенін мәлімдейді. Зерттеуші Қазақ сөзінің сақ, қасақ (нағыз сақ) атауынан туындағанын тереңдете зерттеп, толымды түйіндеу жасайды (7, 73-91-б). Міне, осы келтірілген дерек, байлам, болжамдарға сүйеніп көне түркі руна жазба ескернткіштері қазақ халқына да ортақ мұра деуге толық болады.
Бірінші томдағы екінші тараудың 57-60-беттерінде көне түркі және қазақ халқының таңба, белгілері түркі руна жазуының жасалуына тікелей негіз болғанын автор руна алфавитін қазақ халқының таңба, белгілерімен салыстырып көрсетіп, арасында айырмашылық бар немесе жоқ екенін көз жеткізе дәлелдеп түсіндіріп, нанымды байлам жасайды (7, 52-60-б). Расында көне түркі руна жазуының туып қалыптасуына түркі және қазақ халықтарының таңба, белгілері негіз болған. Т.Еңсегенұлы көне түркі руна жазбаларын жинап, қазақшаға аудару үстінде ондағы көптеген сөздер қазақ халқының тіліне етене жақын екенін білдіріп, көне түркі руна жазбаларындағы кейбір сөйлемдерді аударма жасамай-ақ түсінуге болатынын арнайы дәлел келтіріп, зейінге жеткізе ұғындырады.
Көне түркі руна жазба мұралары сандық жағынан өте көп, маңызы да зор екенін автор зерттеу нәтижесінде мәлімдеген. Мысалға, Енисей бойынан 200-ден астам тасқа түсірілген жазба ескерткіштер табылды. Талас бойында жиырмадан астам жазба ескерткіштер бар. Тұрфан көгалды аймағынан әр түрлі жанрда қағазға түсірілген бірнеше бума (папка) жазбалар мен 65 өлеңнен тұратын Ырқ бітіг атты жыр жинағы қолға тиді. Орхон бойында көне түркі руна жазуымен дәу тастарға түсірілген 70-ке жуық мәдени ескерткіштер бар екен. Енисей бойындағы жазба ескерткіштер орташа үш - он екі аралығында шумақтан тұратын өлең-жырларын құрайды. Орхон жазбалары жанры жағынан эпостық жырлар қатарына жатады. Ал Күлтегін мәдени ескерткіші бірнеше дастандардан құралған өте көлемді жазба мұра. Осындай аса мол рухани мұраларды автор Көне түркі руна жазба поэзиясы деген ортақ атаумен тұтастай жинақтап, тексеріп, сол жазбаларды сандық жағынан да, көлемі жағынан да ауқымдылығын ескеріп, жанр бойынша топтау жасап, Енисей бойындағы биік тасқа түсірілген көне түркі руна жазба ескерткіштерін жеке алып зерттеп бір томдық монография етіп жария етті (7, 329-б.). Екінші томда Тұрфан бойынан табылған көне түркі руна жазуымен тек ақ қағазға түсірілген әр түрлі жанрдағы жазбалар мен Ырқ бітіг - Алдыңды болжап бал ашатын кітап атты өлеңдер жинағына талдау жасалынды (8, көлемі 326 б).
Үшінші том - Алтай, Талас жазбалары: Уақыт пен кеңістіктегі көне түркі іздері деп аталады (9, көлемі 333 б.). Бұл өңірлердегі көне түркі руна жазба ескерткіштердің өзіндік дара ерекшеліктеріне терең талдау жасалынған. Төртінші томда Күлтегін ескерткішінің сарыны және қазақ тайпаларының іздері деген атаумен әлемге әйгілі Күлтегін ескерткішіне кең тұрғыда зерттеу жасалынып, эпопеялық жазба ескерткіш екені ғылыми негізде мәлімденді (10, көлемі 365 б.). Бесінші том Түркі империясын құрудағы Орхондағы жорық жазбалары және қазақ батырларының жырлары деп аталады. Осында, негізінен, түркі қағандығын орнатудағы жорық жырлары Білге қаған, Тоныкөк, Онгин, Күлі-чұр жазба дастандарына талдау жасалынады (11, көлемі 327 б.).
Мұндай әрі күрделі де құнды, тың тақырыпты зерттеуде автор айқын мақсаттар мен міндеттер белгілеген. Атап көрсетсек, біріншіден, көне түркі руна жазуының туып, қалыптасуын, дәуірін анықтауда мәдениеті ежелден қалыптасқан көрші елдердің жазба мұраларымен салыстырып зерттеп, нанымды тұжырым жасау көзденлген. Екінші, көне түркі тарихын қоса зерттеу арқылы ежелгі дәуірден даңқы шыққан, руна жазуын туындатып, пайдаланған Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы тайпалары қазақ халқының арғы тегі екенін дәлелдеу нысана етілген. Үшінші, көне түркі діні мен философиясы тасқа қоса түсірілген түркі таңба, белгі, бейне-сурет және руна жазба шығармаларының негізгі өзегі болғанын салыстырып талдау жасау арқылы тұжырымдау назарда ұсталған. Сол белгі, сурет және руна жазбасы бәрі бір тасқа түсіріліп, бір ұғымды, бір идеяны білдіретінініе көз жеткізе дәлелдеу мақсат етілген.
Төртінші, түркі дәстүрі, наным-сенімі, түркілік рух руна жазба шығармаларына негізгі арқау болғанын дәлелдеу алға қойылып, орындалған. Көне түркі руна өлеңдері қазақ әдебиеттану ғылымында бүгінгі күнге дейін ауызға алынған емес, сондықтан руна алфавитімен жасалған өлеңдерді жинастырып, қазақшаға аударып, негізгі мәтіні мен транскрипциясын жария ету аса қажетті деп табылған, солай жасалған. Бесінші, қазақ халқының құрамына енген Найман, Керей, Қыпшақ, Үңгіт, Уақ тайпалары көне түркі руна жазба шығармаларын жасауға қатысқаны тарихи деркетерге, зерттеуден туған пікір, байламдарға сүйене отырып жинақталған тұжырым жасаған.
Айрықша айтарымыз, біздің арғы бабаларымыз көне түркілер тарихы әліге дейін жасалынбаған, бұл саланы шынайылықпен зерттеу үшін не істеу керек? Бірінші томдағы бірінші бөлім Тақырыпты зерттеудегі тарихи және теориялық негіздемелер деп аталады (7, 20-б). Бұл еңбекте көне түркі руна жазба мұраларының да тарихы жасалынбағандықтан сол саланы тарихи-типологиялық және синтездік байланыста зерттеу керек екені тұжырымдалған. Соған орай, көне рухани шығармалар жөнінде сөз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.