Орта ғасыр ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлері мен идеялары

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Орта ғасыр ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлері мен идеялары
Қожа Ахмет Яссауидің педагогикалық ой-пікірі
Ахмет Йгүнекидің педагогикалық ой-пікірі
Пайдаланылған әдебиеттер

ОРТА ҒАСЫР ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРІ МЕН ИДЕЯЛАРЫ

Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың қасиетті парыздары болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Ортағасырлық педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасыр данышпандары - Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет Иүгінеки, Әл - Фараби қазақ жерін әлемге мәшһүр етті.

Соның бір дәлелі ретінде атақты ақын, Жүсіп Баласағұнның қазіргі ұрпаққа жеткен «Құтты білік» шығармасын атай аламыз. Дастан - саяси және ғибрат, өсиет, ақыл ретінде имандылыққа үндейтін, тәлім-тәрбие берерлік дидактикалық тағылымдық туынды. Идеясы жағынан дастан имандылық, ізгілік рухында, тәлім - тәрбиелік, ғибраттық, өсиет-өнеге, нақыл сөздер түрінде жазылған педагогикалық және психологиялық, философиялық тұрғыдағы көркем туынды.

«Құтты білік» дастанын тек қана әдеби мұра деп қарау біржақтылық болар еді. Оның жалпы түрік тілдес халықтар тарихындағы елтану, әдебиеттану, тілтану, мәдени - тарихи қатынастар саласындағы алатын орны, маңызы мен мәні ерекше. Бұл тұрғыда, қазақ халқының да рухани кәмелеттену жолының күретамыры Жүсіп Баласағұнның эстетикалық әлемінде жатыр.

Еңбекте отбасы тәрбиесі, онда ата-ананың алатын ролі туралы, баланың мінез - құлқын, психологиялық ерекшеліктерін қалыптастыру, отбасында ата - ананың бала тәрбиесіндегі алатын орнына ерекше мән береді. Бұл орайда көзге көрініп тұрған тағы бір жай - ақынның тәлім - тәрбиелік, ақылдылық, адамшылық пікірлері қазіргі біздің заманымыздың жағдаятына сай келуі, онда «барша адамзат қауымының ұстанатын мұраттардың» болуы.
Қай заманда болмасын адамзат атаулының алдында тұрған басты міндеттердің бірі - келешек өмірді жалғастыратын салауатты, саналы, өзінің ісін жетік білетін - тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам, халық қамын ойлау екені даусыз. Педагогика ғылымында тәрбие заңдылықтарын тәрбие үрдісінде берік қайталанатын және маңызды байланыстар деп түсінсек, ендеше оларды іс жүзінде қолдану, жүзеге асыру жеке тұлғаны дамытуда, қалыптастыруда нәтижелі қорытындыларға жетелейді.

Халықтық тәлім - тәрбие дәстүрін он бірінші ғасыр шамасында түркі халықтарының қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне енгізуші, гуманистік, адамгершілік, ағартушылық идеялар мұрасын жалғастырып уағыздаған Жүсіп Баласағұнның еңбектерімен жастарымызды таныстыру, бай мұрасынан нәр алдыру - бүгінгі ұрпақ алдындағы басты міндеттеріміздің бірі.

Ертедегі ойшылдар тәрбие саласында қалыптасқан бай тәжірибелерді ескере отырып, өздерінің теориялық ілімдерін, идеяларын ұсынған. Зерделей келсек, Баласағұн, Қашғари, Яссауи, Әл-Фараби идеялары мен эстетикалық құнарының түп тамырлары ежелгі ойшылдар Сократ, Платон, Аристотель сияқты әлемдік алып тұлғалардың жүрегімен қанаттасып қатар соғатындай. Түркі тілдес ойшылдардың шығармалары мен еңбектеріндегі тәлім - тәрбиелік пікірлер, ұсыныстар мен нақыл сөздер, озықтығы мен жаңашылдығына байланысты оқу-тәрбие саласында нағыз табан тірейтін негіздердің бірі бола алады. Оны ақынның ғақлия сөздерін оқығанда көзіміз жете түседі. Орта ғасыр ойшылы Жүсіп Баласағұн идеяларының сипатын төмендегідей етіп даралап көрсетуге болар еді:

1) дүниетаным, эстетикалық көзқарас, адамгершілік мұрат бірлігі;
2) қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді, заман тынысын нақты сезіну, көркемдік танымда реалистік - рационалдық қасиеттерге жүгіну;
3) тақырып тамырластығы, ой толғап отырған жайлардың ортақтығы;
4) поэтикалық табиғаттың үндестігі (ойшылдық, табиғатындағы жақындық) .
Бұрынғы өткен түрік қағанатынан бастау алып, күні бүгінге дейін кәдеге жарап келе жатқан рухани мұра - халықтық педагогика. Қазіргі таңда өскелең ұрпаққа білім беру үрдісі заманымыздың талабы мен мүддесіне орай этнопедагогика ғылымының кең қанат жайып келе жатқанына сай тәрбие. Осыған байланысты біз жастарға этнопедагогикалық пікірлерді оқытып, данышпан тұлғалардың бір - бірімен жалғасып жатқан білім, ғылымдарын ұштастырып көрсеткеніміз абзал.

Сонымен қатар, «Құтты білік», ғалым Х. Сүйінішалиев айтқандай: «Орта ғасыр ескерткіштерінің ең көлемдісі және көркемдігі жағынан зерттеушілерді таңқалдырған әдеби көркем туынды. Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген түркілердің және олардың мәдениетінің жарық жұлдызы деп атарлық әдеби мұра».

Дастанда білім, ақылдың қасиеттері жақсылық және жамандық, адамгершілік қасиеттер, адам бойындағы ізгі асыл құндылықтар туралы мәселелер қарастырылады, мәселен, «Ақылды - ұлы, білімді - білікті, қонса екеуі, ұлы етер жігітті», «Ақыл пайда бола, ұлылық толады, білім кімде сол білікті болады», «Білімсіздер бар кеселді көреді, емдемесе тектен - текке өледі», «Ақыл - шырақ, қара түнді ашатын, Білім - жарық, нұрын саған шашатын», «Ақылдыға қадір - құрмет лайықта, Ақымақ жан керең, сезбес айыпты!»… «Ақылды кісіден кісілік келер, Білікті - кісілер кісісі болар. » (2873)

Жүсіп Баласағұн өз дастанында өнер - білімге қажырлы еңбек пен зор табандылық, талаптылық қана жеткізетінін ескерткен. Ол өзінің ақыл - кеңестерінде Абай Құнанбаевқа ұқсас түйіндер жасап былай деген:

Талапты ер жалықпас,

Талапсыз өмір жарытпас.

Ақылымен ғана адам хайуаннан ажырар,

Ақылымен ғана ер - әділет үшін құрбандыққа шалынар…

Осылайша ақынның әлем мәдениетінің алтын қорына қосқан еңбегін оқыған сайын, әрбір сөзі бұрынғыдан да баурай береді.

Бұл аталған тұлғалардың өнегелі туындылары халқымыздың сонау Түрік қағанаттарынан бастау алатын мәдениетімен сусындатып, халық бұқарасына адамдық парасатты таратады. Надандық, зұлымдық, парықсыздыққа жаны күйзелген ойшыл ақын тұйықталған тығырықтан жол іздеп, құтты қоғам, білімді, саналы қауым жолын аңсайды. Қайткенде әділдік, шындық, адалдық жеңбек? Гуманистік адамшылық келбетті қайтіп сақтап қалмақ? Осы жайында ақын былайша үн қатады:

Мен айтайын, жаманатты білгейсің,

Жақындамай, одан аулақ жүргейсің.

Ақыл керек, білім таңдап аларға,

Білім керек, іске жақсы қарарға,

Сонда толық болар ісің, пішінің,

Білімді асты жейді баппен пісіріп…т. б.

«Білім - байлық, азаймас һәм жоғалмас, қарақшы, ұрыға да тоналмас!».
Білік-білім туралы Жүсіп Баласағұни өзіне ақыл кеңес береді: «Білік біліп - төрден орын аларсың, Білік білсең, күшті, берік адамсың», «Білік-түпсіз, шетсіз-шексіз бір теңіз, қанша сімір, сарқылмайды білсеңіз!». Бұлардың барлығы қарапайым трактат. Әрбір сөзі кез - келген адамның көкейіне қона кететін оңтайлы орамдар.

Жақсылардың көтер, жебеп, еңсесін,

Жамандардан бүтін сақта ел шетін.

Заңды түзе, сұмдық сонда сасады,

Құтың өсіп, абыройың асады.

Осы жолдардың өзі - ақ ел тірлігін, елдің бір әлеуметтік кезеңдегі суреттерін көз алдымызға елестетеді. Осындай ойлар ежелгі кезеңдегі әдебиеттің азаматтық, саяси - әлеуметтік мұраттарын айқын танытады.
Ұлық - заң берер, ғалым - білім берер,

Кей ғалым сөзі патшадан да, оның заңынан да болар мықты.
Ғалымды патша, ұлықтан жоғары қою - нағыз озық пікір. Ақылмен іс қылуды аңсаған ақын ұсынар пікірлердің түп төркіні әділетті білікті, бақытты өмірді аңсау: «Өз бақытыңа өзің қарсы шыққың келмесе, ешкімге жалған сөйлеме, жамандық қылма!». Осындай әрбір жолға үңілген сайын туған елдің рухани байлығының өшпес қайнар көздерін сезініп, халық атты ұлы атауға ұласқан ұлы қадір қасиеттің тәлім, мектебін ұғына түсесіз.
Адамның мінез - құлық ниетінен бастап, қауымның әл - ауқатына, сұлулық танымы, сезімінен бастап, туған елге деген перзенттік махаббат, парызға дейін бәрі қасиетті. Мұның бәрі ізгілікке, жақсылыққа, елдікке ықпал жасайтын күштер. Күллі жаратылыстың жарасымыдылығы, қастерлі үйлесімі болады. Кісілік те, береке - бірлік те сонда. «Көрсоқырлық, ұятсыздық, ұлығым, Бәрі түгел - жамандардың қылығы! Ессіз бүгін қанша есірер, құлшынар, Ертең сонша өкінішке тұншығар!» - Дастанның өзекті ойы да осыған саяды.

Түркі тілдес даналардың гуманистік ағартушылық идеяларының ой қозғап отырған объектілердің ортақтығы, көркемдік - поэтикалық шеберліктері. Осылардың барлығы көркемдік - эстетикалық ойдың даму табиғатының мәуесі деп білеміз. «Құтты білік», бір сөзбен айтқанда, адамшылық мектебі. Бұл мектепте адам баласының басындағы ақыл - сезімнен ажалға дейінгі жақсылы - жаманды жай - жағдаяттардың сан қатпар қалтарыстары өлең өрнегіне түскен. Адамды адамға надандық емес, адамдық қана ұқтыра алмақ. Дана халық қашанда надандыққа, тасырлыққа ежелден ақыл, білім, тілді, сезімді қарсы қойған. Ақылды арқа тұтқан. «Құтты біліктің» дәстүрі де осы дәстүр. Бұл өсиет кейін талай - талай ірілі - ұсақты шығармалар да жалғасын тапты.

Дастан бәйіттерінде сараланған әлеуметтік топтардың портреттері, қоғамдық - әлеуметтік құбылыстардың өзекті өрнектері, сан қырлы түрлі психологиялық кескіндер уақыт өтсе де тозбайтын, бояуы солғындамайтын таланттылықпен бедерленген сипаттар екені күмәнсіз.

Қорыта келгенде, түркі тілдес ойшылдар мен данышпандардың шығармалары идеялық жағынан, көркемдік, педагогикалық мазмұнының байлығымен ерекшеленеді. Ол XIX және XX ғасырдың басындағы педагогика тарихынан үлкен орын алады.

Бүгінде халықтың құнды қазынасына айналып отырған бұл мұра қоғамымызды рухани байытуға, оның гуманистік және адамгершілік идеяларына, мақсат - мұраттарына қызмет ететіні айдан анық.

Қожа Ахмет Яссауидің педагогикалық ой-пікірі

Қазақстан мен Орта Азиядағы сопылық поэзиясының көрнекті өкілі, дуалы ауыз данышпан, кемеңгер ақын ағартушы АхметЯссауи 1093 жылы немесе 1094 жылы көне Исфидзат (Сайрам) қаласында дүниеге келген. Оның ата-анасы Ибраһим Ата мен Қарашаш Ана осында тұрып, осы жерде қайтыс болған.

Араб, парсы авторларының жазбаларына қарағанда Ахметтің әкесі өз заманының сауатты, көзі ашық адамы болған. Тіптен балауса, бүлдіршін Ахметке араб, парсы тілдерін Таяу Шығыстағы Исфахан, Бағдат қалаларынан ұстаздар жалдап үйретеді. Он алты жасында-ақ болашақ ақын, шығыс поэзиясын, әдебиетін, философиясын жетік меңгереді. Он жеті жасынан бастап, өзі де өлең жаза бастайды. Өз жырларын шығыс авторларынан бірінші болып, сол кездегі шойырлар секілді араб, парсы тілдерінде емес, өзінің ана тілі - түркі тілінде жазған. Иссауи шығармаларының құндылығы осында.

Алғаш рет білімді жергілікті ғұлама Арыстанбап бабадан алады, кейін Бұхара қаласында дәріс алуға барып, парсының белгілі ғалымы Жүсіп Хамаданиден білімін тереңдетеді. Соңынан туған жеріне қайта оралып, сопылық білімін жалғастырады. Сопы ретінде Яссы (қазіргі Түркістан) қаласына келіп, «Яссауишілік» атты діни ағымның негізін салады.
Ахмет - ел ішінде әділдігімен аты шыққан адам. Шешендігі мен ақылгөй даналығы оны жерлестері арасында сый-құрметке бөлейді. Ахмет айтып еді деген қанатты, ғибратты, діни өсиет-насихатқа толы сөздер елден-елге тарайды.

Қазақ жерінің ортағасырлық мәдениетінің дамуында Яссауи жазған «Диуани Хикмет» (Даналық кітабы) . Қожа Ахмет Яссауи ислам дінінің қазақ арасында кең тарауына үлкен үлес қосқан, шығармасын елге түсінікті етіп, түркі тілінде жазған. Ол жергілікті халықтардың ескі дінін жоққа шығармаған, қайта оны ислам дінімен ұштастырған.

Яссауидің «Даналық кітабы» кезінде Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына дейінгі көшпенді түркі тайпаларының арасында кеңірек тараған.
Қожа Ахмет өзінің атақты «Даналық кітабы» аталатын циклді өлеңдерін жазған.

«Диуани Хихмет» атты діни-сопылық қағидалармен қатар оқу, білім алу, адалдық, имандылық, ізгі қасиетті болу, ақыл-парасатқа жету, жақсылық, жамандық, төзімді болу, достық пен махабатты қастерлеу, әділетті болу, адал жолмен жүру сияқты адамгершілік құндылықтарды насихаттады.

Қожа Ахметтің даналық сөздерінің көбі ұстазы Арыстанбаб жиі еске алынады, ақын ұлы ойшылдың айтқандарына құлақ қойып, ой жібере қарауды ұсынады. Менменділік, көрсе қызар кеудемсоқ, дүниеқоңыз болмауға, тәубаға келуге ақыл-кеңес береді, яғни бабамыздың кихметтері толған ғибрат, мәнді-мағыналы пікір, адамгершілік мұраттарына толы.
Қожа Ахмет базбір хикметтерінде надандарға сөзіңді қор етпе, мейірімсіздерден қайырым күтпе, кісі ақысын жеме, арамдықпен мал жима, өтірік айтпа, дүние байлыққа қызықпа, оның бәрі өткінші, мәңгілік ештеңе жоқ деген адамгершілік құндылықтарды жоғары ұстай отырып, жағымсыз қасиеттерден адамдарды сақтандырады.

Міне, осылай Аллаға деген сүйіспеншілігі арқылы адалдық пен ақиқат жолын таңдаған ақын ақыры сопылық жолға түсіп, өзі айтқандай «әділ сөйлеп, адал жүрер жолда болып, тазалық тұрағына енген. Ақын баба өз хикметтерінде, өзінен бұрын өткен даналар сөзіне зейін қойып, олардан үйренгендігін жасырмаған».

Ол дүние жинамаған. «Құдайдың құлымын. Мұхамедтің үмбетімін» деп санаған, басқаларды соған шақырған. 1993 жыл ЮНЕСКО шешімімен Қожа Ахмет жылы болып жарияланды. Ержиес университетінде (Түркия) Қожа Ахметке арналған халықаралық симпозиум өткізілді. Меккеге бара алмаған адамдар Түркістандағы кессінесіне келіп, дұға оқытса да, жеткілікті деген сөз де бар. Қазір Түркістан қаласында Қожа Ахмет Яссауи атындағы қазақ-түрік халықаралық университеті жұмыс істейді.

Ахмет Йгүнекидің педагогикалық ой-пікірі

Еліміздің сан ғасырлық тарихында өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік мәдениетті жатқызамыз. Түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының орта ғасырлық тарихында өзіндік орны бар ірі тарихи тұлғалардың бірі, ХІІ ғасырда өмір сүрген қазақ топырағында қазіргі Түркістан қаласы маңындағы Жүгінек елді мекенінде дүниеге келген. Орта ғасырлық түркілік мәдениеттің ірі тұлғасы. Тоталитарлық жүйенің кезінде атеистік бағыттағы дүниетаным басымдылық еткені белгілі. Соңғы кезде елімізде демократиялық үрдістерге бетбұрыс негізінде Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Йгүнеки сияқты діни философияның өкілдеріне деген көзқарасты өзгертіп, олардың іліміндегі адамгершілік құндылықтарды, тәлімдік-тәрбиелік қағидаларды, даналықтың үлгілері бар екендігін мойындатты.
Кеңестік дәуірде Ахмет Йгүнекидің «Ақиқат сыйы» атты тарихи еңбегі 1985 жылы белгілі филолог ғалымдардың Ә. Құрышжанов пен Б. Сағындықовтардың дайындауларымен қазақ тілінде жарық көрді.
Ахмет Йгүнекидің «Ақиқат сыйы» - діни - философиялық рухани мұра, дидактикалық сипаттағы дастан. Бұл дастанның түркі тілдеріндегі бұдан бұрынғы ғақлия дастандарымен салыстырғанда өзіндік ерекшелігі бар. Ақын шығармаларда өсиет, дидактикалық ой, ғибратнамалық нақыл сөздер басым. Ол тіршілік өмірдегі әсемдікті, адамгершілікті, имандылықты, ізгілікті, адамдардың ұнамды іс-әрекеті мен жарасымды мінез-құлқын дәріптейді. Дастан дидактикалық сипаттағы 504 өлең жолынан тұрады. Бұл шығарма нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерден тұарды. Дастан білім алу жалпы адамзат үшін, әсіресе кедей-кепшіктер үшін пайдалы екендігін баса айтады.
Шығарма тілдің маңызын, сөйлеу мәдениетін, қарапайымдылық, жомарттық, сыпайылық, өршілдік қасиеттерді қастерлеп, менмендік, надандық, сараңдық және дөрекілік сияқты жағымсыз сияқты мінез-құлықты сынға алады. Дастанда Ахмет Йгүнеки адамның бойында кездесетін жағымды, адами сапаларды тәрбиелеу жөнінде құнды дидактикалық кеңестер береді.
Оның бүгінгі таңда да өзіндік мәнін жоймаған ұрпақ тәрбиесінде кеңінен қолдануға болатын өсиеттік, ғибарттық, тәлім-тәрбиелік нақыл сөздерінің мәні ерекше. Мәселен, «Бастық болсаң, жайсаң бол, кәріге де, жасқа да құрмет көрсет».

Ахмет Йгүнекидің «Ақиқат сыйы» дастанында өнер-білімнің пайдасы, адамгершілік, жағымды мінез-құлық қасиеттер туралы нақыл сөздерге ерекше орын берілген. Мәселен, «Білімсіз надан - құны жоқ бақыр», «Білімді мен білімсіз қашан тең болып еді», «Білімді әйел - ер, надан ерекек - әйел», «Сүйекке - май, адамға - білім керек», «Білімді адамның өзі өлгенмен, аты өлмейді», «Надан - тірі дегені болмаса, аты өлік», «Дәрежең үлкейген сайын ұстамырақ бол».

Түркі тілдес халықтар ортақ тарихына ортақ тұлға болып Ахмет Йгүнекидің ғұлама ойшыл, ағартушы ретіндегі жан-жақты ғылыми мұрасының бүгін де жастарды имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеуде және рухани құндылықтарымызды насихаттауға мәні ерекше.

Ұлы ойшылдар еңбектері негізінде болашақ педагог-психологтардың ізгілік қасиеттерін жетілдіру

Қазақтың этнопсихология тарихында жағымды мінез, көркем мінез жайында ғалымдар мен ағартушылар өздерінің еңбектерінде мұра етіп қалдырғанын Әл-Фараби, Қ. А. Ясауи, Ж. Баласағұн, А. Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, М. Жұмабаев, Н. Манаев шығармаларынан анық көруге болады.

Қ. А. Ясауи «Диуани хикмет» еңбегінде жалпы мұсылмандар үшін қажетті ислам дінінің парыздарына жан-жақты тоқталған. Осы діни тәрбиелік еңбегінде, ол: 1) тәубашылдық; 2) ғибадатшылдық; 3) махаббат; 4) сабырлылық; 5) шүкіршілік; 6) ризашылдық; 7) заһидшілдік (анықтық) ; 8) ғаріптік (мүсәпір, бишара) жүйесімен саралаған. Бұлардың барлығы адам бойындағы жағымды мінез-құлықты айғақтайды.

Адам өмірінің мәнді де сәнді болуы ішкі ойының тазалығына және өз бойын қызғаныш пен қиянат жасаудан аулақ ұстауына тікелей байланысты екендігі анықталған. Осындай пікірді қолдаған Ясауитанушы әрі зерттеуші ғалым п. ғ. к. С. Н. Құрбанқожа адамның жағымсыз (жаман) қасиеттерінің қалыптасуын төмендегідей береді.

Әл-Фараби: «Жақсы мінез-құлық пен ақыл-күш біріккенде, бұлар адамның жағымды қасиеті болып табылады» - деп баға береді.

Мінез - адамның өмір жағдайларына сәйкес және солардың ықпалымен байқалып отыратын, оның тұрақты психикалық қасиеттерінің жиынтығы. Мінездің қоғамдық психологиялық табиғаты болады, яғни адамның дүниетанымына білімі мен өрісі, тәжірбиесі бойынша сіңірген моральдық ұстанымдарына, басқа адамдар тарапынан басшылық жасалуына және олармен белсене араласуына байланысты.

М. Жұмабаевтың «Педагогика» оқулығында мінез туралы былай дейді: «Бір адамның барлық ісін басқа адамдардың істерінен айыратын сипаттар мінез деп аталады. Сондықтан мінез ақылға, яки сезімге байлаулы нәрсе емес, қайратқа байлаулы һәм мінез қайрат» деп дәріптеп әрі қарай бөледі. Егер бір адамның қайраты күшті болса, сөзінен ісі айырылмаған, екеуі екі бөлек жайылмайтын болса, ондай адамның мінезі қайратты, күшті, берік мінез деп аталады. Егер де сөз бен ой және іс қабыспайтын болса, ауыз айтқанды қол істей алмаса, ондай адамның мінезі жұмсақ мінез деп аталады.

Мінез - адамның жаратылысына қарай тума пайда болады. Тума мінез көбінесе тұқым қуалап келеді. Сондай-ақ адамның өмірлік бет алысын білдіретін, оның бір сыдырғы тұрақты және жеке-дара тұрлаулы қасиет мінезінің екі сипаты барын көрсетеді: бірі - адамның ақиқат дүниеге қатынасы және оны жүзеге асырудың өзіндік амалдары.

Екіншісі - өз әрекетін тәртіпке келтіре алатын өзіндік еріктері. Адам ғұмырының барлық жасындағы мінезіне тәрбиенің ықпалы зор.

Қазақ-түркі және мұсылмандық, діни тәлімдік, этикада мейірімділік, сабырлылық, адамгершілік құндылықтарды бір түп негізділікке бағындырып, содан тарату жүйесі болғандығының ой бағыты Н. Манаевтың еңбектерінде көрініс табады. Мысалы: «Қабуснамада» адамның адамдық қасиетін сипаттайтын құдіретті үш нәрсе бар. Олар: 1) Ақыл; 2) Туралық; 3) Жомарттық.

Ал, Ж. Баласағұн өзінің ізгілік бағыттағы моральдық жүйесінде қанағат категориясын басты ұғымға айналдырады. Ж. Баласағұн істерді пайдалы нәрсе, пайдасыз нәрсе деп ажырата отырып қарастырады. Пайдалы нәрсеге: ізгі іс, ұят, әділдік қатысты болса, пайдасыз іске: жауыздық, жалған сөз, сараңдық тән болып табылады. Бұлар қазіргі педагогикалық тұрғыдан мінез-құлықтан туындайтын туындылар ретінде де қарастырылады.

Н. Манаевтың көркем мінезде қолданған ұстанымдары Аллаға тәубә қылу, шүкіршілік ету, барлығын қанағат тұту сияқты ұғымдарда біріктірілген түсінігіне сәйкес қазақ мәдениетіндегі діни педагогиканың өкілдері: Ж. Баласағұн, Қ. А. Ясауи, т. б. ойшылдардың тұжырымдарымен сабақтастырған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.