Мектепке дейінгі жастағы балалардың тұлғалық дамуын теориялық тұрғыда негіздеу және практика жүзінде іске асыру

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың тұлғалық дамуының теориялық
негізі
1.1 Тұлға ұғымының мәні мен түсінігі
1.2 Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері

2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың тұлғалық даму процесі және
қазіргі кездегі мәселелері
2.1 Мектепке дейінгі жастағы балалардың тұлғалық даму процесі
2.2 Тұлғаны рухани-адамгершілікке тәрбиелеудің қазіргі кездегі
мәселелері

Қорытынды

Пайдаланылған әдибеттер

Кіріспе

Жаңа туған нәресте адам деп аталғанымен тұлға деген атаққа көпке
дейін ие бола алмайды. Өйткені ер жету үшін бала оң мен солын тану қажет
өзінің менін өзге мендерден ажырата білуі қажет. Сондықтанда нәресте,
сәби бөбектерді кісі, тұлға деп айту қиын. Есейіп ер жетіп өз бетінше
әрекет ете алатын адамды ғана біз тұлға деп атай аламыз. Қандайда
болмасын бір іспен айналысатын өмір тәжірибесі бар, білімі бағдары, икемі,
дүниетанымы, сенімі мен талғамы мұраты, бағыт-бағдары бар адамды тұлға
деуге болады. Мінез, қабілеті бірсыдырғы қалыптасып үлгерген, өзінің іс-
әрекетін тізгендей білетін,жаман жақсы қылықтары күшін жауап бере алатын
адамды кісі не тұлға атаймыз. Тұлғаның түрлері сан алуан. Оның жақсы, озық,
ерен, топжарған түрлерімен қатар жауыз, кертартпа, бұзық т.б түрлері көп.
Тұлға психологияда өзінің өмір жолын белгілей алатын, қайталанбас
даралық ерекшелігін сезінетін субъект. Тұлға адам ұғымынан гөрі нақты
мағынаға ие. Өйткені адам тұлғалық сипатты иелену үшін өз “менің” өзге
“меннен” ажыратып, есейіп, өз бетінше дербес әрекет ету мүмкіндігін ашуы
керек. Яғни, белгілі бір мәнді іспен айналысатын, азды-көпті білімі,
өмірлік тәжірибесі, дүниетанымы мен сенімі бар адамды тұлға деп атайды.
Әрбір бала жеке тұлға ретінде ашылып, өзінің дара қызығушылықтарын
көрсетіп, жеке бастамасын еркін ұсыну үшін ол өзін әлеуметтік және
эмоционалдық жайлылық, атмосферасында сезіну қажет. Бұл оның
қызығушылықтарына шынайы құрметпен қарау арқылы оның ойында туындаған
идеяларды жақсы жағынан қолдап, өз күшіне деген сенімді үнемі күшейтіп
отыру арқылы іске асады. Сондықтан, сынып жетекшісі оқушылардың үстінен
байқау жүргізіп, мейлінше олардың бойындағы жеке даралығын, дарындылығының,
мінез-құлқының ерекшеліктерін анықтап, зерттеп, өзінің зейінін оқушылардың
іс-әрекетіне шоғырландырады. Барлық балалардың бірыңғай нұсқаны қабылдауға
бет бұрыс жасауы сынып жетекшісін әрбір оқушыны алға басуын жеке бағалауға,
оның жетістіктерін тек оған ғана тиісті тұлғалық өсуінің динамикасын
көрсететін жеке жетістіктер деп табуға ынталандырады.
Имандылықтың ерекше бір көрінісі халқымыз ерекше қастерлейтін кісілік
ұғымы,тұлғаның аса өнегелі түріне жатады. Төл тілімізде Он үште отау иесі
дейтін аталы сөз бар екені хақ. Халық түсінігінде мінез-құлықтың әр түрлі
жағымды жақтары кісілік ұғымының төңірегіне топтасады. Кісіліктің басты
белгілері: ар-ұятты қастерлеп, намыстылық, мейірімділік пен қайырымдылық,
ізеттілік намыстылық, мейірімділік ілтипаттылық пен кішіпейілділік. Қазақ
дәстүріндегі үлкенді силау, оның алдынан кесе –өтпеу, оған міндетті түрде
сәлем беру, үйге келгенде төрден орын беріп, кісінің күйіне қарап орынсыз
сөзге араласпау. Кісіліктің түрліше деңгейі болады. Оның жаман жақсысы,
көргенді, көргенсізі, өнегелі, өнегесізі т.б түрлері болады.Жұрт
имандылықты дарыта білген пенделерді ғана пір тұтқан, адамгершілігі төмен,
не одан жұрдай адамдарды имансыз, көргенсіз деп атаған. Кісіліктің
басты белгілерінің бірі ар-ұятқа кір келтірмеу, намысты аяққа баспау.
Қазақта жарлы болсаң да, арлы бол деген сөз осыған орай айтылған. Халық
ұғымында мінез-құлықтың әр түрлі жағымдары жақтары кісілік ұғымының
төңірегіне топтасады. Кісіліктің басты белгілері: ар-ұятты қастерлеп
сақтау,намыстылық,мейірімділік пен қайырымдылық,ізеттілік,адамдық пен
шыншылдық, ілтипаттылық пен кішіпейілділік. Қазақ дәстүріндегі үлкенді
сыйлау, оның алдынан кесе өтпеу қажет.
Зерттеу обьектісі: Мектепке дейінгі жастағы баланың тұлғалық дамуы
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі жастағы баланың тұлғалық дамуы процесі.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы балалардың тұлғалық дамуын
теориялық тұрғыда негіздеу және практика жүзінде іске асырудың жолдарын
айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді оқып,
талдау;
а) тұлға туралы түсіндіру немесе оның мәні мен мағынасына тоқталу;
ә) Жеке тұлғаның психикалық қасиеттеріне тоқталу.
2. Мектепке дейінгі жастағы балалардың тұлғалық даму процесі анықтау.
3. Мектепке дейінгі балаларда тұлғаны рухани-адамгершілікке
тәрбиелеудің қазіргі кездегі мәселелерін анықтау.
Зерттеу әдістері:
1.Зерттеу проблемасы бойынша психологиялық, педагогикалық әдебиеттермен
танысу, талдау.
2. Озат педагогтар тәжірибесін жинақтау, талдау.

1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың тұлғалық дамуының теориялық
негізі
1.1 Тұлға ұғымының мәні мен түсінігі

Жеке тұлғаның маңыздылығы оныңқасиеттерімен іс-әрекеттерінде қоғамдық
процестің тенденцияларының әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және
спецификалық көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық
қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Бұл орайда, адам, жеке тұлға
деген ұғымдардың қатары даралық деген ұғыммен толықтырылуы қажет.
Даралық ұғымы бір адамды басқа бір адамнан, бір тұлғадан ажыратып,
оған өзіне тән сұлулықпен қайталанбас қасиет беретін жалпы мен жекеден
тұрады.
Адам қасиетін түсіндіретін тағы бір ұғым - индивид. Бұл сөз латын
тілінен алынған және оның қазақша баламасы- жекелік. Индивид – адамзат
тұқымының ешқасиеттері ескерілмеген бір өкілін білдіреді. Бұл орайда әрбір
адам -индивид.
Психологияда жеке тұлға деген ұғымға мынадай анықтама береді:
Жеке тұлға дегеніміз - әлеуметтік қатынастармен саналы іс-әрекеттің
субъектісі ретіндегі индивид.
Жеке тұлғаның басты белгісі – оның әлеуметтік мәнінің болуы және оның
әлеуметтік функцияларды атқаруы.
Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі,
бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы.
Жеке тұлғаның даму мен қалыптасу мәселесінің көпғасырлық тарихы бар.
Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесі дәуірлердің
прогрессивті философиялық және психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз
жалғасын тапқан (Э. Роттердамский, А.ЯКоменский, К.А.Гельвеций, Д. Дидро,
А.Дистерверг, Л.Д. Ушинский, В.Г. Белинский, Н.Г.Чернышевский, К.Маркс,
Ф.Эигельс, З.Фрейд, Д.Дью, Э. Торндайк, Н.К.Крупская, Б.Б. Блоиский, А.С.
Макаренко, Л.С. Выготский, Э.И. Моносзон, Л.И. Божович, С.Л. Рубинштейн,
В.В. Давыдовт.б.).
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз оның қасиеттерімен сапасындағы сандық
өзгерістер процесі.
Даму ұғымының психалогиялық анықтамасы – жаңарту процесі, жаңаның
өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Ғалымдардың
зерттеулері баланың даму процесіне 3 түрлі күш пен 3 түрлі фактордың
қатысатындығын дәлелдейді. Олар:
1. Биологиялық фактор
2. Әлеуметтік фактор
3. Баланың өз белсендігі.
Бұл мәселе төңірегіндегі жазылған ойлар, тұжырымдамалар, көзқарастар,
еңбектер баршылық.
Ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Ж.Баласағұни, Әл-Фараби, Абайды ерекше
толғандырды, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басының қабілеттерінңі
дамуын қарастырып жолдарын көрсетті.
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, В.В.Давыдов,
Б.Г.Ананьев өз республикамыздың көрнекі ғалымдары Ж.М.Әбділдин,
Қ.Б.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров т.б. еңбектерін жеке тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасында қосқан үлесі деп білеміз [4].
Баланың даму процесі, оның қоғамның белсенді де пайдалы мүшесі, азамат
ретінде қалыптасуымен қамтамасыз етіледі. Ең бастысы осы факторлардың бірде-
бірі, қандай да бір кемеліне келген болса да басқа екеуінен ерекшелініп
жеке әсер ете алмайды. Барлық іс осы үш басты күштің өзара әрекет етуінде.
Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері. Адамды әрекетке бағыттайтын,
қажетін өтеуге талпындыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда
мотив (себеп) деп атайды. Қандай болмасын обьектінің себебін білмей
тұрып,адамның бір мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және
оның мінез-құлқының мән жайын толық түсіну қиын болады. Түрлі жағдайлардың
әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі өзгеріске түсіп отырады.
Осыған орай, оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін шаралары да еске
түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің бағыт-бағдарына нәтижесіне әсер
етеді.Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив оның түрлі қажеттері,яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның қажеттері
қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс
жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңызды материалдық
қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары т.б) болады. Адам баласының
тарихи жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек дами келе, қажеттердің жаңа
тобын –рухани қажеттерді туғызады. Рухани қажеттердің дамуы- материалдық
қажеттерінің қанаңаттандырылуна байланысты. Рухани қажеттердің-материалдық
қажеттерінің қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы
–тарихи дамудың елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әртүрлі мақсаттар
қойып отыруына себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттерін
өтеу үшін өтеу үшін бар мүмкіндігін пайдаланады.Бұл оны белсенді түрде іс-
әрекет істеуге талпындырады. Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде
біртіндеп өтеліп отырады. Адам өз қажеттерін өтеу жолында сыртқы ортаны,
табиғатты өзгертуге дейін барады. Қажеттердің өтелу өтелмеуі адам
психологиясына әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде
мазасыздану, не тынышталу, рахаттану, азап шегу сезімтердерін туғызады.
Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың
күшімен,түрлі теориялық, практикалық сипаттағы мәселелерді шешуге мүмкіндік
алады. Өйткені қажеттілік адамның ойлау қызметін тудырып, негізгі
себептердің бірі болып табылады. Қажеттілік өмір сүрудің, тіршілік етудің
арқауы. Егер табиғи қажет өтелмесе, тиісті өмір сүру жағдайлары болмаса
жануарлар да өмір сүре алмайды. Қызығу-шындықтағы заттар мен құбылыстарды
белсенділікпен танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке
ерекшелігінің бір көрінісі. Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше
таңдап, соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп өзіне тартқан нәрсенәі бәрі
қызығудың обьектісі болып табылады. Қызығудың физиологиялық негізі Бұл
не? дейтін рефелекс. Қызығуларда бейімділіктер тәрізді балалардың
кездерінде ерекше байқалады. Қызығу құбылысының табиғаты өте күрделі.Ол ең
алдымен өзінің көлемі жағынан ажыратылады. Осы те ұрғыдан бір адамның
қызығуы кең, жан-жақты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше өте тар
болады. Қызығуы өте тайар, ой-өрісі тар адамның образын Н.В.Гоголь
шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Адамда сан алуан қызығулардың
болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде басты біреуі, ең басыңқы қызығуы
болады. Мұндай қызығулар, әсіресе оқу әрекетіне аса қажет. Оқу
қызуғуларының әсерлі,күшті, тұрақты мазмұнды болуы сабақ үлгеруіне, білімді
терең алуына көмектеседі. Адамда қызығудың жөнді көрінбеуі оның өмірін
мазмұнсыз етеді. Мұндайда ол енжар болып, іші пысады, зерігіп берекесі
кетеді. Қызығудың мазмұнды кең, өрісті болуы оның басты ерекшеліктерінің
бірі. Қызығудың мазмұнды әрі кең, өрісті болуы оның басты ерекшеліктерінің
бірі. Мұнсыз адамның өмірі дамымайды. К.Маркс Адамға лайықтың бәрі маған
жат емес деген екен. Бұл қызығуды жан-жақты дамыған адамның ғана айтатын
сөзі. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже
шығара алады. Кейбір адамдар кез-келген нәрсеге қызығады да,сайып келгенде
,оның бірде біреуіне тоқтамайды. Мұндай көрсе қызарлық адамды тұрақсыз,
тұрлаусыз етеді.
Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық, т.б болып
келеді. Бұлардың әрқасысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мыс: таным
қызығулары оқуға, ғылымға қызығу сан саналы. Адам обьектіге түрлі мақсат
көздеп қызығады. Осы қызығу тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей
қызығу айналадағы нәрселердің тартымдылығынан туады. Мыс: футболға қызығуды
осыған жатқызуға болады. Жанама қызығу бұл әрекеттің түпкі нәтижесін
қажетсіну. Мұндай қызығуда адам мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Жанама
қызығу тұрақты болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген
үстіне біле түскісі келеді. Адамдардың қызығу саласындағы ерекшеліктері де
әр түрлі. Бұл өзгешеліктер іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты
мен мүддесіне қызықса, екіншілері эстетикаға қызығады. Қызығу балаларда
алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Қызығудың ерекше көрінетін жері мектеп.
Мектеп жасындағы қарапайым тану қызығулары басталады. Жеке адам
психологиясының неге бағытталғандығын көрсететін негізгі компоненттердің
бірі-адамның дүниетанымы мен сенімі. Дүниетаным-адамның табиғат, қоғамдық
өмір туралы білімдерінің жүйесі. Нағыз дүниетаным мистика мен идиализмге
жат, дәйекті ғылыми-материалистік дүниетаным. Оның басты ғылымға
негізделген. Бірден-бір ақиқат дүниенің даму заңдарын дұрыс түсіндеретін
ғылымға негізделген психологиясына дүниетаным заңдарын дұрыс түсіндеретін
ғылымға негізделген дүниетаным ғана адам дұрыс бағыт береді. Адамдардың
дүниетанымы ұжымшылықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу),
оптимизмді (жарқын болашаққа сену) дүниені қайта құру жолына баулиды.
Дүниетанымның негізі бастауыш сыныпта қалыптасады, бала кәмелетке келгенде
оның дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының
айқын болуы, дүниетанымының өмірімен байланыстылығы берік сеніммен туады.
Адамның дүниетанымына берік сенім нақты іс-әрекеті мен тәжірибесіне
байланысты бекімеген дүниетаным берік болмайды. Сенім мен дүниетаным
қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл екеуі,құстың
қос қанатындай,адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Берік сенім жоқ
жерде тыңғыдылықты дүниетанымда,тұрақты мінез-құлықта болмайды. Сенімі
қалыптаспаған адамның шындықтың жай-жапсарын дұрыстап айыруға,өмірден өз
орнын таңдай алуына да шамасы жете бермейді. Оны өмір толқыны біресе
анда,біресе мұнда соқтырады. Гоголь тамаша көрсеткен: Қай адамның болсада
өзінше бір түсінігі болады. Бірақ осының бәрі дұрыс болып келе бермейді.
Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың ұлы
қозғаушы күші-сенім. Сенім жоғалған жоқ жерде тіршіліктің мәніде шамалы.
Сенім,пікірталас,қөзқарас қақтысығында ынтымақтыққа жол ашылғанда ғана
шыңдала түседі. Ол адамға бірден келмейді,сенім өмір көріністерін топшылау,
кесіп-пішіп көру, тәжірибе жинақтап соны қорыту арқылы терең тиянақты негіз
ретінде қалыптасады. Сенім кісінің еркін білдрген, сезімін қозғаған, бағыт-
бағдарына айналған білім жүйесі. Мұндай дүниетанымды қалыптастыру үшін
адамға бәрінен бұрын білім негіздерін меңгерту қажет. Жеке адамның
психикасын нұрландыратын қасиеттің енді бірі-мұрат.(идеал). Бұл адамның
өзіне өмірден өнеге алуы, біреуді ардақ тұтып қастерлеуі. Мұрат-адамның
алдына қойған ең ардақты,ең асыл мақсаты. Адам осыған жету үшін қолдан
келгеннің бәрін пайдаланады. Өзін тәрбиелеуге кездеседі. Барлық күш жігерін
сарп етеді. Мұрат, дүниетаным, сенім сөзбен істің байланысы бар жерде ғана
жүреді. Оқушыларда асыл мұраттар рухында тәрбиелеу- мектепке дейінгі
жастағы мекемелердің тәрбиешілерінің де басты міндеттерінің бірі. Жеке адам
психологиясынан елеулі орын алатын қасиеттерінің бірі –талғам. Бұл адамның
дүниетанымы мен сеніміне өмірлік позициясына, бағыт пен мұратына, бағдарына
мақсатына,бағдарына, байланысып жатады. Талғамға адамның білімі, тәрбиесі,
ортасы, тәжірибесі де елеулі әсер етеді. Қызығу, сенім, талап, мұрат адамды
әр кезде іс-әрекетке итермелеп отыратын ең негізгі қозғаушы мотивтер болып
саналады. Бұлар адамның басында айқын да анық сәулеленіп отырады. Бірақ
мотивтердің кез-келгені пәрмендей бола бермейді. Адамның қажеті мен
мақсатын жөндеп сезіне алмаған жағдайы бағдар деп аталады. Мұндай жағдайды
күнделікті өмірде жиі кездестіруге болады. Адам қажетін өтеу үшін неше
түрлі жағдайға тап болады. Мәселен бұрын соңды кездеспеген кедергені алуға
шамасы келмейтін кездерде адамның жолы болмай, сәтсіздікке ұшырайды не сол
көрінбес қамалдай көрінеді. Адамның жолы болмай, босқа әлек болған жан
күйзелісін психологияда фрустрация деп атайды. Бұл көп жағдайда адамның
көңіл-күйіне қолайсыз әсер етіп,оны орынсыз мазаландырады. Егер осындай
жолы болмаушылық қайталана берсе,адамды ұнамсыз қасиеттердің орын тебуіне
себепші болады. Кейбіреулер сылбыр, немқұрайлы, жігерсіз күйге түседі, енді
біреулер орынсыз ызақор, күйгелектілікке салынады. Осындай көрініс
жасөспірімдер арасында да байқалады. Балаға үнемі шамасы келетіндей
тапсырма беру, оны әлі келмейтіндей тапсырма беру, оны әлі келмейтін
нәрсегеорынсыз қинамау, онда фрустрациялық күйдің орнығуына жол бермеу-
мұғалімнің психологиялық қырағылын, шебер тактісін қажет етеді. Әрбір адам
– ересек болсын, жаңа туған сәби болсын индивид, биологиялық жеке адам.
Индивид, индивидуум (латынның - individuum бөлінбейтін) – дербес өмір
сүретін организм. Әрбір адамда толып жатқан жеке ерекшеліктері болады,
бұлар оны қайталанбайтын жеке өзіндік адам (индивидуалдық) етеді.
Индивидуалдық - өзіне ғана тән қасиеттері бар адам.
Ал жануарлардан санасының болуымен айырылытын адам индивид қана емес,
сонымен қатар жеке адам болып табылады. Жаңа туған сәби индивид қана болып
табылады. Адамдармен қарым – қатынаста болып, ұжымдық еңбекке қатыса
отырып, адам қоғамдық, әлеуметтік жан, яғни жеке адам болады. Сонымен жеке
адам – қоғамның белгілі бір мүшесі бола отырып, басқа адамдармен белгілі
бір қарым – қатынаста болып, оның азды – көпті жинаған іс тәірибесі бар,
білімі бар, өзіне тән өзгешеліктері бар. Адам өзінің болашағын жобалайды.
Өз болашағын өз көрегендікпен тани білуге қажет адам қасиеттеріне кедергі
болатын жан күйзелістері мен түңілулер психологияда – фрустрация деп
атаймыз.
Жеке адам санатына көтерілу үшін маңызды факторлар:
Идентификация – дара адамның өзін басқа адамдармен теңестіре, қоғам
талабына сай болу ниетімен қалыптасу процесі.
Персонализация – дара адамның өз басының басқа адамдар өмірінде қадірі
барын түсіне білуі, сонымен бірге, нақты әлеуметтік топта өзінің кісілік
мүмкіндіктерін іске асыра алуы.
Юнг теориясы , барлық адамдарды 2 типке бөлген.
1. Интроверт – ұжымда өз орнын таба білмейтін, араласуы, қарым – қатынасы
жүйесіз, оқшаулықты ұнатады.
2. Экстроверт – керісінше, кез келген ортамен оңай тіл табыса алатын
жалғыздықты, оқшаулықты ұнатпайды.
Павловтың психофизиологиялық типологиясы:
1. Ұстамды
2. Ұстамсыз
3. Инертті
4. Әлсіз
Шелдон типологиясы:
1. Эндоорфты тип – денелі, толық адамдар, аяқ қолдары қысқа, ішкі
құрылысы жақсы дамыған, көпшіл, оңай тіл табыса алатын адамдар.
2. Мезоморфты тип – алып денелі, аяқ – қолы балғадай, ұстамсыз немесе
агрессивті тип.
3. Эктоморфты тип - өте арық, жүйке жүйесі жақсы дамыған.
Кречмер типологиясы:
1. Пикник - өте толық, ұстамсыз, көпшіл адам.
2. Астеник – көпшілікпен араласуы қиынға соғатын, оңашалылықты жақсы
көретін тип.
3. Атлетик – палуан денелі, ұстамды, кейбір сәттерде тау қопаруға дейін
дайын тип.
Адам өзінің сыртқы жағдайларымен қалыптасады. Адамның қалыптасуына
әлеуметтік фактор мен қоса биологиялық факторларда ықпал етеді.
Кез келген адам белгілі бір қоғамдық топтарға кіреді. Кіші топ –
микро топ – 2-40 адамға дейін. Үлкен топ – макро топ – 100,10000,1000000
адамтобы. Ресми топ балалар сыныбы, оқушылар.
Ұйымдасқан топ – студенттер, ұйымдаспаған топ – футбол көруге келген
адамдар.
Контакты топ – күнде өздерін көретін, күнде тікелей контактыға түсетін.
әр топтың ресми және ресми емес басшылары болады.
Ұжым деп – мақсат мүдделері ортақ, салты бар өзін өзі басқара алатын
демократиялық централизм қағидасын тіршілігіне арқай ететін адамдар тобы.
(централизм – орталыққа жиналып, өз пікірін, ойын айта алады).
Жеке адамды қалыптастыратын қасиеттер:
- Өмір көзқарасы, оның психикалық негізі
- өмір көзқарасы мен сенімінің дәрежесі қоғамдағы қайшылықтарға
қосылуы, не қарсы болуы
- жеке адам қоғам ортасында өзінің орнын білу дәрежесі
- жеке адам қажеттілігі мен оның тілегі толық жетілмеген болса
немесе талғамы аз болса оңдай адамның өмірге көзқарасы
шағымдалған болады
- жеке адамның қасиетінің белгілері және оның іске асуы әртүрлі.
Әрбір адам әртүрлі жағдайларда өзін әртүрлі ұстайтын болса, оның жеке
басының негізгі сапалары тұрақты болады да, аз өзгереді. Сондықтан, адамды
оның психикалық ерекшеліктерің білсең, оның белгілі бір жағдайларда өзін
қалай ұстайтындығын анықтауға болады. Мысалы: қабылдау ерекшеліктері
адамның байқаушылық, қоршаған ортаны ерекше қабылдаушылық қасиеттерін
белгілейді; зейінділік – зейін қасиеттеріне байланысты; Ойлау – адам ақылын
сипаттайды; ерік мінез белгілерінде көрінеді.
Жеке адамның белсенділігінде, яғни қоршаған ортаға ықпал жасу
қабілетінде айырмашылық болады. Бұл белсенділіктің шығар көзі. Жеке адамның
бағыт-бағдары дегеніміз – адамның іс-әрекетін бағыттаушы әрі нақты
жағдайларға икемдестіруші тәуелсіз тұрақты мотивтер жиынтығын айтамыз.
Жеке адамның бағыт бағдары Қызығу. Дүниетаным. Сенім. Мұрат.
Қажеттілік.
Мотив – адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талпындырады.
Мотив (себеп) жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі
қозғаушы мотив. Оның түрлі қажеттері, бір нәрсеге мұқтаждануы адам өз
қажетін өтеу жолында сыртқы ортаның, табиғаттың өзгертуге дейін барады.
Тиісті құралдарды пайдаланады. Теориялық практикалық мәселелерді шешеді. Ол
қажеттердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына әсер етеді. Қажеттілік
өмір сүрудің арқауы.
Қажеттіліктер:
1. Материалдық қажеттілік – адамның өмір тіршілігінің баспанаға,
тамаққа, киімге қажеттіліктер.
2. Рухани қажеттілік – тек адамға ғана тән. Адам білімге, мәдениетке,
жақсы мінез – құлыққа, саналы әрекетке ұмтылуы.
3. Қоғамдық қажеттілік – еңбекте адамдармен қарым қатынаста байқалады.
Қызығу – шындықтағы заттар мен құбылыстардың белсенділікпен танып
білуге бағытталған. Қызығудың объектісі адамды қызықтырып, еліктіріп
тартқан нәрсе немесе зат. Қызығу тікелей және жанама болып бөлінеді.
Дүниетаным – адамның табиғат қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі.
Дүниетаным мен сенім екеуі қатарласып жүреді. Мұрат - жеке адамның
психологиясын нұрландыратын қасиеттернің бірі. Идеал – адамның алдына
қойған ең ардақты, ең асыл мақсаты. Талғам – адамның дүниетанымы мен
сеніміне өмірлік позициясына бағыт пен мұратына бағдарына, мақсатына
байланысып жатады. Ол адамның білімі, тәрбиесі, ортасы, тәжірибесі де
елеулі ықпал етеді.

1.2 Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері

Адам — бұл, бір жағынан, биологиялық құбылыс, санасы бар жануар,
қоршаған дүниені тануға және оны белсенді өзгертуге қабілетті. Жоғары
ұйымдасқан жануар ретінде адамға денесімен тік жүру, дүниені тану және
өзгерту құралы ретінде қолдың дамуы, ерекше дамыған ми сияқты дене
ерекшеліктері тән.
Екінші жағынан, адам-қоғамдық құбылыс. Бұл оның негізгі сипаты, себебі
қоғамдық өмір және қоғамдық қатынастар, ұжымдық еңбек адамның биологиялық,
дене құрлымын өзгертіп және өзіне бағындырды. Адам туралы айтқанда,
психология және философия ғылымдары "жеке тұлға" ұғымымен түсіндіреді.
Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағында қолданылады. Жеке тұлға — бұл
сол адам, бірақ тек ғана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде
қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның биологиялық, табиғи жағын
ескермей, адамды қоғамдық қатынастардың нәтижесі, коғамдық дамудың белсенді
қайраткері ретінде қарастырады.
Психологияда "адам" және "жеке тұлға" ұғымдарымен қатар даралық
ұғымы да қолданылады. Әрбір адамның, мәні, оның өмірі мен қызметі
жағдайларының өзіндік қайталанбайтын ерекшелігі бар, сондықтан да тіптен
екі бірдей жеке тұлға болмайды және болуы да мүмкін емес.
Даралық дегеніміз жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерінің
қайталанбас қиысуы түрінде байқалатын нақты өзгешелігі айтылады.
Жеке тұлға-тек тарих, философия, социология, этика, эстетика,
психология, педагогика және т.б. сияқты қоғамдық ғылымдардың зерттеу
нысаны.
Жеке адам - қоғамдық дамудың қайраткері, қоғамда белгілі жағдайда
тұратын саналы индивид және белгілі қоғамдық ролді атқарады.
Жеке тұлғаның 3 ерекшеліктерін атап өткен жөн: Біріншіден, жеке
тұлғаның қасиеттерінің тұрақтылығы. Жеке тұлғаның психикалық көріністерінің
өзгермелілігіне қарамастан, оның психикалық келбетінің салыстырмалы
тұрақтылығы анық байқалады.
Екіншіден, бұл-жеке тұлғаның бірлігі, жеке тұлғаның психикалық
үрдістерінің, психикалық қалыптың және психикалық қасиеттердің тығыз
байланысы мен өзара тәуелділігі. Жеке тұлға біртұтас бірлікті білдіреді,
әрбір қасиет басқалармен тығыз байланысты. Мәселен, табандылық мақсатқа
жету ептілігі ретінде қиындықтар мен кедергілерді жеңе отырып, жоғары
моралдық сезімдермен, дамыған ұжымдық сезімдермен бірлікте ғана жағымды
мәнге ие болады. Сондықтан да жеке тұлға "жеке бөліктерге" бөлініп
қалыптаспайды, тәрбиеленбейді, әруақытта да жеке тұлға тұтас, бірлікте
қалыптасады, тәрбиеленеді.
Үшіншіден, бұл - жеке тұлғаның белсенділігі, қоршаған дүниені
өзгеруге, түрлендіруге бағытталған көптеген және жан-жақты іс-әрекетке
бейнеленеді.
Психологияның басқа ғылымдардан ерекшелігі (философия, этика, заң
ғылымдары және т.б) жеке тұлғаның рухани бейнесін, оның қылықтары мен мінез-
құлқын зерттейді. Психология ең алдымен жеке тұлғаның себептерін, сезімін,
қажеттілігін, қызығуын зерттейді. Психология іс-әрекетті ойдағыдай
орындаудың психологиялық алғышарттарын жеке темпераменті мен мінез-құлқының
психологиялық ерекшеліктерін қарастырады. Сонымен қатар психология жеке
тұлғаның қалыптасу және даму үрдісін зерттейді.
Кез -келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі
құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты
және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымын белгілеуге болады. Жеке тұлғаның
құрылымының бірінші бөлігі оның бағыттылығын сипаттайды немесе адамның
шындық дүниеге таңдамалы қатынасы. Бағыттылық әртүрлі қасиеттерлің өзара
байланысты қажеттіліктер мен қызығулардың, идеялар мен тәжірибелік
ұстанымдардың жүйесін қамтиды.
Ондай жағдайда бағыттылық бөліктерінің бірі үстемдік етеді және басты
мәнге ие болады, сол уақытта басқалары тірек қызметін атқарады. Үстемдік
ететін бағыттылық жеке тұлғаның бүкіл психикалық қызметін анықтайды.
Мәселен, танымдық қажеттіліктің үстемдік етуі соған сәйкес еріктік және
эмоциялық көңіл-күйдің көтерілуіне алып келеді, ол өз кезегімен
интеллектуалдық іс-әрекеттің белсенділігін арттырады. Бір уақытта табиғи
қажеттіліктер біршама тежеліп, күнделікті тіршілік күйді кейінге, екінші
кезекке ығыстырады.
Жеке тұлға өзінің айналысқан қызығуының мақсаттылығын негіздей
бастайды, оған ерекше қоғамдық және жеке мән береді.
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымының екінші бөлігі жеке тұлғаның
мүмкіншілігін айқындайды және белгілі бір іс-әрекетті нәтижелі қамтамасыз
ету үшін қабілеттіктерді қамтиды. Қабілеттіліктер өзара байланысты және бір-
бірімен өзара әрекет етеді. Тәртіп бойынша қабілеттіктердің бірі үстемдік
етеді, жетекшілік етеді, басқалары оған бағынады. Мәселен, А.С.Пушкинде
ақындық өнер үстемдік етті, бірақ ол өзін тарихшы және талантты суретші
ретінде де таныта білді. Сол сияқты М.Ю. Лермонтов туралы да айтуға болады.
Қабілеттіктердің арақатынасының сипатына бағыттылықтың құрылымы әсер етеді.
Өз кезегімен қабілеттіктерді даралау жеке тұлғаның шындыққа қатынасының
таңдамалығына әсер етеді.
Жеке тұлғаның құрылымының үшінші бөлігі мінез болып табылады немесе
әлеуметтік ортадағы адамның мінез-құлық стилі. Мінез күрделі синтетикалық
құрылым, адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде аңғарылады.
Мінез жеке тұлғаны тұтас көрсете алмағанмен, бірақ оның қасиеттерінің,
бағыттылығы мен ерік-жігерінің, интеллектуалдық және эмоциялық сапаларының,
темпераментте байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің күрделі жүйесін
білдіреді.
Мінез жүйесінде сонымен қатар басты қасиеттерді бөліп көрсетуге
болады. Оларға ең алдымен — моралдық, екіншіден — ерік-жігер сапалары
жатады, олар белгілі мінез-құлық стилін және практикалық міндеттерді шешу
тәсілін қамтамасыз етеді. Сондықтан да моралдық — ерік-жігер сапаларын
мінездің негізін құрайды деп айта аламыз.
Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда "мен"
деген ұғымды білдіреді. "Мен" — жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы, ол
өзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесе бәсеңдету,
өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әрекетті жоспарлап
отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсаты ұйымдасқан өмірі мен
қызметінде ерекше маңызы зор. Жеке тұлғаның құрылымы егер психикалық
үрдістер мен қалыпты алып тастағанда толық болмай шығар еді.
Психикалық үрдістер - психикалық құбылыстардың әртүрлі түрлерінде
шындықты динамикалық тұрғыда бейнелеу. Психикалық үрдістер жеке тұлғаның
шындықпен байланысын қамтамасыз етеді. Олар арқылы жеке тұлғаның қасиеттері
қалыптасады. Ұйымдасқан қасиеттер өз кезегімен үрдістің жүруіне әсер етеді.
Мәселен, түйсіктер үрдісінде нақтылы сенсорлық қасиеттер және одан әрі
түйсіктердің сандық сапалық сипатын анықтайтын жеке тұлғаның тұтас
сенсорлық құрылымы қалыптасады. Теориялық және практикалық міндеттерді шешу
үрдісінде жеке тұлғаның ерік-жігер құрылымы қалыптасады.
Жеке тұлғаның ұйымдасқан бағыттылығы қабылдаудың және оған байланысты
эмоциялық реакцияның таңдауына әкеледі.
Психикалық үрдістердің негізінде психикалық қасиеттер ұйымдасады. Жеке
тұлғаның психикалық қасиеттері бұл индивидке тән психикалық іс-әрекет пен
мінез-құлықтың белгілі сандық-сапалық деңгейін қамтамасыз ететін тұрақты
құрылым.
Психикалық үрдістердің жүру сипаты, қасиеттердің көрінуі жеке тұлғаның
психикалық белсенділігінің жағдайына байланысты.
Психикалық қалып дегеніміз жеке тұлғаның көтеріңкі немесе түсіңкі
белсенділігі түрінде көрінетін психологиялық іс-әрекеттің тұрақты деңгейін
айтады. Кез-келген оқиғаны бейнелеу - күрделі құбылыс. Ол өз құрамына
біршама үрдістерді кіргізеді: түйсіну мен қабылдау, қайта жаңғыру, ойлау,
сезім және т.б. қоғамдық және жеке мәні бар ықпал мен ой түйінін түсіну,
соған сәйкес сезім туғызады, оның сипатына қарай жеке тұлғаның жалпы
белсенділік деңгейін төмендетеді немесе арттырады. Психикалық іс-әрекеттің
қалыптасқан деңгейі белгілі бір уақытқа жалғасуы сақталады.
Барлық кейінгі психикалық белсенділігі пайда болған жағдайға сәйкес
жүріп отырады.
Психикалық қалып сыртқы және ішкі жағдайлардың себептеріне байланысты,
бірақ оның динамикасы мен сипаты жеке тұлғаның қасиетіне байланысты.
Мәселен, жүйке қызметі ынжық типтегі адамдарда психикалық қалпы қозғалғыш
типтегі адамдармен салыстырғанда тұрақты келеді. Кейбір адамдардың атына
жасалған сын-ескертпелер олардың күш-жігерін жұмылдырады, сын-
ескертпелерден қорытынды шығаруға ұмтылады, ал осындай сын-ескертпелер
кейбіреулердің белсенділігін әлсіретеді, депрессивтік психикалық жағдайдың
пайда болуына алып келеді. Осындай жағдай мінез-құлқының жағымсыз
қасиеттеріне (өркөкірек, өзімшіл, өзін басқадан жоғары ұстайтын) ерік-
жігері әлсіз, сезімнің ерекшелігіне байланысты.
Демек, жеке тұлғаның психикалық құрылымы өте күрделі, жан-жақты және
сан-қырлы. Оның барлық компоненттері өзара байланысты және өзара тәуелді.
Жеке тұлғаның дамуымен оның құрылымы да өзгеріп отырады. Сонымен қатар
әрбір жеке тұлғаның құрылымы салыстырмалы түрде тұрақты. Әрбір адам
тұрақтылық пен өзгермеліктің бірлігі, тек қана сондай құрылым адамға өзімен
өзі болуға, икемділік көрсетуге, өмір салтын сол жағдайларына сай жүргізуге
көмектеседі.
Жеке тұлғаның негізгі сипаты оның бағыттылығы болып табылады.
Бағыттылық адам алдына қойған мақсатты анықтайды, сол мақсатын орындауға
ұмтылысы тән, түрткілер арқылы адам іс-әрекеттер жасайды, қызығуларды адам
іс-әрекетте басшылыққа алады.
Белсенділік — жеке тұлғаның басты жалпы қасиеті, ол іс-әрекетте,
қоршаған ортамен қарым-қатынас үрдісінде байқалады. Адамды белгілі бір
жағдайда әрекет етуге, алдына, мақсат қоюға және оны орыңдауға итермелейтін
не? Осындай итермелейтін себепке қажеттілік жатады. Қажеттілік адам
тарапынан белгілі бір затқа мұқтаждық, бір нәрсенің жетіспеуі, белгілі бір
нәрсеге қанағаттанбау тұрғысында іске асады, ал жеке тұлғаның белсенділігі
қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады.
Адам қажеттілігі әртүрлі. Ең алдымен адамның өмір сүруін тікелей
қамтамасыз ететін табиғи қажеттіліктерді атап өтуге болады: тамаққа,
ұйқыға, киімге, суықтан және ыстықтан сақтау құралы ретінде тұрғын үйге
қажеттілік. Бұл негізінен биологиялық қажеттіліктер, сонымен қатар олар
жануарлардың қажеттіліктерінен түбірлі айырмашылықтары бар. Оның ішінде,
біз оны қанағаттаңдырудың әлеуметтік сипаты туралы айтып отырмыз.
Адамда табиғи қажеттіліктермен қатар таза адами, рухани немесе
әлеуметтік қажеттіліктер болады. Басқа адамдармен сөздік қарым-қатынас
қажеттілігі, еңбекке деген қажеттілік, мәдени қажеттіліктер (кітап және
ұнқағаз оқу, радио, теледидар тыңдау, музыка тыңдау, киноға және театрға
бару) болады.
Адам қажеттілігі — адамзат қоғамының қоғамдық-тарихи дамуының жемісі.
Осы даму үрдісінде адамдардың табиғи және рухани қажеттіліктері пайда
болды, өзгерістерге ұшырады және күрделене түсті.
Жеке тұлғаның белсенділігінің қайнар көзі, оның қажеттілігі болып
табылады. Тек қана қажеттілік адамды белгілі бағытта әрекет етуге
итермелейді.
Қажеттілік — бұл өмір сүрудің нақты жағдайларына тәуелділігін
білдіретін жеке тұлғаның қалпы. Қажеттілік — жеке тұлғаның белсенділігінің
қайнар көзі. Қажеттілік жалпы түрде байқалады.
Адамның нақты қылығы, ісі, белгілі іс-әрекеті туралы айтқанымызда,
түрткілері (мотивтері) немесе нақтылы қылығы, іс-әрекетті итермелейтін
себептері туралы деп түсінеміз.
Түрткілер — қажеттіліктің нақты көрінуі.
Түрткілер (мотивтер) - бұл қажеттіліктерді қанағаттандырумен
байланысты іс-әрекетке итермелеу. Егер де қажеттілік адам белсенділігінің
барлық түрлерінің мәнін, қызметін құрайтын болса, ал түрткілер бұл
қажеттіліктің нақты көрінуі болып табылады.
Адамның мінез-құлқын қарастыра отырып, оның қылығын талдай келіп, оның
түрткілерін дұрыс түсіну қажет. Түрткілер бір-бірінен онда іске асатын
қажеттіліктердің түріне, аумағына, іс-әрекеттің мазмұнына (еңбек әрекетінің
түрткілері, оқу әрекетің түрткілері) байланысты ерекшеленеді. Түрткілер
мақсатты (саналы) және мақсатсыз (санасыз) болып бөлінеді. Ғылыми
психология осы түрткілердің бір-бірімен жеке тұлға дамуының қоғамдық-тарихи
жағдайы бір-бірімен байланысты екендігін атап көрсетеді.
Адамның танымдық қажеттіліктерінің көрінісі қызығу деп аталады. Қызығу
- бұл адамның белгілі бір затқа, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.