Оқушыларын оқыту, тәрбиелеу үрдісі үстінде психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін халық дидактикалық тұрғыдан меңгертіп дамыту
Жоспары
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
ІІ. Негізгі бөлім
І ТАРАУ. Педагогика мен психологияның әдіснамалық негіздері
1.1.Педагогика мен
психология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1.2.Педагогика мен психологияның әдіснамасы жөнінде
түсінік ... ... ... ... ..
1.3. Педагогика мен психологияның философиялық
негіздемесі ... ... ... ... ...
1.4. Педагогика мен психологияның жалпы ғылымдық
әдіснамасы ... ... ... ..
ІІ ТАРАУ. Педагогика мен психологияның әдіснамалық негіздерін зерттеу
принциптері
2.1. Педагогика мен психологиялық зерттеулердің әдіснамалық
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2. Педагогика мен психологиялық зерттеулерді
ұйымдастыру ... ... ... ...
2.3. Педагогика мен психологиялық зерттеу әдістемесі мен әдістер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.4. Психология мен педагогикадағы зерттеу үдерісінде әдіснамалық
негіздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
IV. Пайдаланылған әдебиеттет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі: Кез келген педагогикалық зерттеуде
педагогикалық зерттеу обьектісі оқытылып және тәрбиеленіп жатқан адамның
психологиялық сипаттамаларын міндетті түрде ескеруге мәжбүрміз. Мәселенің
көкейкестілігі көптеген жағдайлармен анықталады. Педагогика мен
психологияның пәнін ажырату тек жеке алынған ғылыми жұмыстың логикасы мен
алынатын нәтижелерінің сипатын анықтау үшін ғана емес, кешенді зерттеудің
көлемін кеңейту мақсатында да жүргізіледі.
Шындығында, әрбір психолог осыған “тап болмайды”, себебі педагогикамен
барлық психологтар айналыспайды. Психологиямен әрбір мұғалімнің ісі
бар,себебі педагогика психологиясыз өмір сүре алмайды. Педагогика мен
психологияның ара қатысын анықтау соңғы жылдары жиналып қалған
түсініспеушіліктер мен көмескі мәселелердің жігін ажыратып алу үшін қажет.
Алдыңғы бөлімдерде айтылғандай,бұл жәйттер негізінен педагогика ғылымын
жуып шаю тенденциясынан туындаған еді.
Адамды зерделейтін басқа ғылымдар мен психология пәніндегі айырмасы бұл
ғылымдардың адам әрекетіе қалай қарастыруында жатыр. Психологтар әрекеттің
құрылымы туралы айта отырып,оны біртіндеп кезеңдер бойынша іске асырудың
арасындағы байланысты түсінеді.Әлеуметтік болмыстың обьектісін бейнелей
отырып,олар әртүрлі ғылыми әрекеттің пәні ретінде көрінетін түрлі
қатарларлы салады.Психолгия әрекет құрылымы туралы айта келіп,бұл
байланысты оны жүзеге асыру кезеңдерде жүзеге асырумен түсіндіреді.Бұл
ретте әрекеттің мотивациялық, мақсаттық біріккен орындаушылық жақтарын
адами белсенділігі қолданылатын әртүрлі бөліктердің байланысы мен
арақатысын айтады.Қалай айтсақ та дұрыс,себебі бұл пайымдаулар бірін-бірі
толықтырады.
Біз өзіміздің күш жігерімізді қайсібір (өндірістік, тәрбиелік,
басқарушылық) міндетті шешуге жұмсасақ, іс -әрекетке ынталандыратын ,оған
мақсат пен жүзеге асыру құралдарын беруші көптүрлі (физиологиялық,
психикалық, қарулық және т.б) тетіктері қосылады. Бұл тетіктерді талдау
әрекеттің қалайша қолдану табатынын ,бағытталатынын және орындалатынын
түсінуге мүмкіндік жасайды. Бұл талдау қаншалықты толық және мұқият
істелінгенімен ,қойылған міндетті шешуге бағытталған біріккен күш
жігерімізді толық көрсетуге,бұл жігердің жалпы арнасын анықтауға және жүйе
қызметінің жалпы үрдісі құрылатын әрекеттің басқа арналарымен салыстыруға
мүмкіндік бермейді (Э.С.Маркарян).
Әрекет мотивациялық,мақсаттық және орындаушылық жағынан көрінетін
психологиялық қырынан және тұлғаның құрылымының бөлігі ретінде
психологияның зерттеу пәніне енеді.Психология оны әлеуметтік практикалық
қырынан ескергенмен, ол тікелей оның зерттеу пәніне енбейді. ”Жалпы күш-
жігер арнасын” әрекеттің басқа экономикалық ғылыми, педагогикалық және т.б
түрлерін қарастыратын өзінің жеке пәні ретінде есептейтін басқа ғылымдар
қарастырады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Оқушыларын оқыту, тәрбиелеу үрдісі үстінде
психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін, адамгершілік нормаларын
халық дидактикалық тұрғыдан меңгертіп дамыту.
Зерттеу объектісі:
Оқушылардың педагогика мен психологиялық әдістаналық негізінде өңделген
сабақтармен, ұлттық ойындар арқылы оқыту, тәрбиелеу және дамыту.
Зерттеу пәні:
Оқушылардың психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін дамытуға
бағытталған сабақтар.
Курстық жұмыстың міндеті: Қазіргі кезеңде тәрбиенің ықпал жасау өрісі
орасан кеңейе түсуде. Осыған орай, педагогиканы тек қана балалар тәрбиесі
жайындағы ғылым деп шек қою дұрыс болмайды. Педагогика мен психологияның
пәнін және оны зерттейтін салаларын толық түсіну үшін ең алдымен негізгі
педагогика мен психологиялық ұғымдарды қарастырайық.
І ТАРАУ. Педагогика мен психологияның әдіснамалық негіздері
1.1. Педагогика мен психология
Кез келген педагогикалық зерттеуде педагогикалық зерттеу обьектісі
оқытылып және тәрбиеленіп жатқан адамның психологиялық сипаттамаларын
міндетті түрде ескеруге мәжбүрміз. Мәселенің көкейкестілігі көптеген
жағдайлармен анықталады. Педагогика мен психологияның пәнін ажырату тек
жеке алынған ғылыми жұмыстың логикасы мен алынатын нәтижелерінің сипатын
анықтау үшін ғана емес, кешенді зерттеудің көлемін кеңейту мақсатында да
жүргізіледі.
Шындығында, әрбір психолог осыған “тап болмайды”, себебі педагогикамен
барлық психологтар айналыспайды.Психологиямен әрбір мұғалімнің ісі
бар,себебі педагогика психологиясыз өмір сүре алмайды.Педагогика мен
психологияның ара қатысын анықтау соңғы жылдары жиналып қалған
түсініспеушіліктер мен көмескі мәселелердің жігін ажыратып алу үшін
қажет.Алдыңғы бөлімдерде айтылғандай,бұл жәйттер негізінен педагогика
ғылымын жуып шаю тенденциясынан туындаған еді.
Педагогика мен психологиядағы әрекет
Адамды зерделейтін басқа ғылымдар мен психология пәніндегі айырмасы бұл
ғылымдардың адам әрекетіе қалай қарастыруында жатыр.Психологтар әрекеттің
құрылымы туралы айта отырып,оны біртіндеп кезеңдер бойынша іске асырудың
арасындағы байланысты түсінеді.Әлеуметтік болмыстың обьектісін бейнелей
отырып,олар әртүрлі ғылыми әрекеттің пәні ретінде көрінетін түрлі
қатарларлы салады.Психолгия әрекет құрылымы туралы айта келіп,бұл
байланысты оны жүзеге асыру кезеңдерде жүзеге асырумен түсіндіреді.Бұл
ретте әрекеттің мотивациялық, мақсаттық біріккен орындаушылық жақтарын
адами белсенділігі қолданылатын әртүрлі бөліктердің байланысы мен
арақатысын айтады.Қалай айтсақ та дұрыс,себебі бұл пайымдаулар бірін-бірі
толықтырады.
Біз өзіміздің күш жігерімізді қайсібір (өндірістік, тәрбиелік,
басқарушылық) міндетті шешуге жұмсасақ, іс -әрекетке ынталандыратын ,оған
мақсат пен жүзеге асыру құралдарын беруші көптүрлі
(физиологиялық,психикалық,қарулық және т.б) тетіктері қосылады.Бұл
тетіктерді талдау әрекеттің қалайша қолдану табатынын ,бағытталатынын және
орындалатынын түсінуге мүмкіндік жасайды.Бұл талдау қаншалықты толық және
мұқият істелінгенімен ,қойылған міндетті шешуге бағытталған біріккен күш
жігерімізді толық көрсетуге,бұл жігердің жалпы арнасын анықтауға және жүйе
қызметінің жалпы үрдісі құрылатын әрекеттің басқа арналарымен салыстыруға
мүмкіндік бермейді (Э.С.Маркарян).
Әрекет мотивациялық,мақсаттық және орындаушылық жағынан көрінетін
психологиялық қырынан және тұлғаның құрылымының бөлігі ретінде
психологияның зерттеу пәніне енеді.Психология оны әлеуметтік практикалық
қырынан ескергенмен, ол тікелей оның зерттеу пәніне енбейді. ”Жалпы күш-
жігер арнасын” әрекеттің басқа экономикалық ғылыми, педагогикалық және т.б
түрлерін қарастыратын өзінің жеке пәні ретінде есептейтін басқа ғылымдар
қарастырады.
Психология пәні. Психология ғылымы пәнінің анықтамалары жеткілікті ақ.
Оның барлығын бірден басшылыққа алу мүмкін емес. Барлық айтылғандарға жіне
осы анықтаманың көмегімен шешілетін міндеттің ерекшелігі және анықтама
таңдау жасалатын логика ережесіне сәйкес біз тұтас психологиялық зерттеудің
пәні ретінде әрекеттің және субьектілік-тұлғаның құрылымдарын қамтитын жеке
тұлғаның психологиялық құрылымы деп есептейтін Н.Н.Непомнящаяның бағытын
құптаймыз.
Психолог әрекеті тек оның басқа бөліктермен-санамен жіне субьективті
тұлғалық құрылымдармен байланыста болғанда ғана қарастырады.
Сондықтан, егер, мысалы, орта мектеп оқушыларның санасында
грамматикалық ұғымдар пайда болу үрдісі зерттелсе, бұл дидактикалық
та,әдістемелік те емес, психологиялық зерттеу. Оқушыларда оқыту жағдайында
ұғымдардың қалыптасуы білім алудағы ірекет нәтижесі ретінде педагогикалық
жұмыс аймағындағы істі түбірлі өзгертпейді. Бұл ретте психологияның өз
аймағы нақтыланады. Педагогикалық психология -педагогика емес,психология.
Егер психолог оқушы санасында емес,ғылыми қызметкерде ұғымдардың
қалыптасуын зерделесе,бұл ғылыми шығармашылық психологиясы болып табылады.
Тағы өнер психологиясы, инженерлік психологиясы бар екенін ұмытпайық. Өнер
қайраткерлерінің немесе инженер психолог санасындағы психологиялық ахуалы
мен зерттеу әдісі ретіндегі модельдеудің әдіснамалық сипаттамасы анық екі
түрлі обьектілер. Біріншісі- ғылыми шығармашылық психологиясына екіншісі -
ғылым әдіснамасына жатады. Педагогикаға қатысты бұл айырмашылық көмеккілеу
көрінетін, бірақ бір нәрсе.
Зерттеуші - педагог үшін қажет психология. Ғалым-педагог үшін
психологиялық зерттеу нәтижелері сондай ақ,тұлғаның психологиялық құрылы
туралы білім аса бағалы болып табылады. Егер ондай білімдер жетіспесе, ол
психологиялық зерттеуді педагогикалық зерттеудің ішінде жүргізуге құқы
бар,бірақ та ол басқаны зерттеп,басқа туралы жаңа білім алады. Бұл басқа
дегеніміз-әрекеттің түрлері формалары, ондағы қарым-қатынастар жүйесі.
Осындай әрекет-адамдардың бірлескен белсенділігінің бір түрі. Тек бұнда
басқа ғылым бағытына көшу-өте маңызды деп қосамыз. Уақытша педагог нағыз
психолог-ғалым болып, осы ғалымның пәніне “еніп” және психологиялық зерттеу
әдістемесін меңгеріп алады.
Әрекетті көрсетудің әртүрлі тәсілдері туралы осылай қаратуға болады.
Психология мен педагогиканың ұқсастығы екеуінің де адам туралы ғылым
қатарына жататындығы.Екеуінің айырмасы әрекет қарастыру қырларының әр түрлі
болуында:психология әрекет аясындағы тұлғаның психологиялық құрылымын және
адам психологиясын әрекетпен байланыстырып зерттейді.Педагогика болса,адам
әрекетінің бір түрін өзінің ғылыми талдауының обьектісі етеді.
Мұнда да ғылым мен практиканы ажырату керек
Педагогика мен психология байланысын түсінудегі кейбір келеңсіздіктер
әсерінен педагогика психологияға жеткілікті сүйенбейді және педагогикаға өз
дәрежесінде тұлғалық тәсілді іске асырмайды деген айып тағылуда.
Бұл түсінбеушіліктің себебі, бір жағынан, психологиялық білімдерді
зерттеуші -педагогтың ғылыми жұмыста пайдалануын екінші жағынан,мұғалімнің
ол білімді практикалық әрекетте қолдануын ажырата алмауымен байланысты деп
білеміз.
Ғылыми негіздеме түрлі ғылыми пәндерге қатысты білімдер аралық деңгейде
қолданылады,педагогика ғылымына бағдарлана отырып,бірнеше деңгейдегі жүйеге
келтіріледі.Ал педагогиканың зерделеу және негіздеу обьектісін құрайтын
практикалық әрекетте іс басқа.
Егер ғылыми білімдер теориясы қалыптастыру және педагогикалық
нормаларды негіздеу мақсатында емес,мұғалімнің күнделікті жұмысының нақты
кездерін ойластыру үшін пайдаланылса,онда олар педагогика ғылымының пәніне
бағдарланған,реттелген жүйені құрай алмайды.Мұғалім білімдерді
қажеттілігіне қарай танымдық емес практикалық мақсаттарды қарастырады
да,өзінің практикалық әрекетінде туындайтын міндеттеді басшылыққа
алады.Оған кез-келген уақытта қандай да болсын
ғылымға,физиологияға,дидактикаға,со циологияға,лингвистикаға,әдістемеге ,психо
логияға және т.б жататын білімдер қажет болуы мүмкін.Мұндай білімдерді ол
өз жұмысында туындайтын нақты жағдайға байланысты қолданады.
Бұл істі тындырымды және тиімді ету үшін оған,жеке алғанда,және
психология саласында жақсы даярлық керек.Бірақ мұғалім даярлығындағы
педагогикалық және психологиялық білімдерді бөлшектеу “психология
педагогикалық ғылым”пайда болды дегені емес.Ал осындай даярлықты дұрыс
ұйымдастыру үшін бір ғылымға,басқа ғылымға не жататынын білу өте
маңызды.Енді педагогикада психологиялық білімдерді тиімді пайдаланудың
бағыттары мен тәсілдерін сипаттауға көшеміз.
Психология барлық жерде және бәріне керек. Психологиялық білім
педагогикалық практиканы ғылыми негіздеудің барлық кезеңдерінде және барлық
тәсілдерінде қатысады деп жоғарыда айтқан едік.
Психологиялық білім педагогикада теориялық моделдер құрудың бір көзі
болып табылды.Оқыту туралы идеялды пайымдау мен істің нақты жайының
арасындағы алшақтықтың себептерін анықтау үшін психологиялық талдау қажет
болып көрінуі мүмкін.Мұғалімдер нақты ұсыныс тар жасау үшін жасына қарай
топтағы оқушылардың психологиялық сипаттамасын білуі керек.Мұндай
сипаттамаларды және басқа көптеген жағдаайларда да ескеру
қажет.Мысалы,оқыту үдерісінде оқушылардың оқу материалын меңгеру жағдайын
анықтаған да.Тек психология ғана педагогқа ғылыми және практикалық жұмыста
қолдануға,қабылдау,түсіну жолдарын бере алады.Ақырында,білім беру
мақсаттары психология тілінде білімді адам игеру ге тиісті тұлғаның
қасиеттері ретінде көрсетіледі.
Ғылыми жұмыстың практикалық тиімділігі дәрежесі осы нәтижелердің
педагогикалық болмысты ғылыми талдау негізінде немесе ғылымдардың осы
немесе басқа қағидаларын шығару жолдарымен жасалғандығына тікелей
байланысты.Практикалық жұмыстың табысы педагогика ғылымының басқа ғылыми
пәндер жүйесіндегі ерекшелігін,мәнін және орнын түсінуге және оның
нәтижелерін қолдану тәсілдеріне бағынышты.
Педагогика мен психологияның негіздері
Адам өмірінде пайдаланатын кез келген пәндердің негіздері - өздерінің
ішкі мүмкіншіліктерінен тамыр алғанда ғана, өзінің методологиясынан дамитын
жүйелері бар ғылыми пән ретінде қалыптасатындығы белгілі. Бұл қағида, халық
педагогикасы пәніне де тән. Олай болса, халық педагогикасы мен
психологиясының негіздері дегеніміз не? Оны қалай және қайдан іздеуге
болады? Өйткені, бүгінге дейін "халық педагогикасы ғылым емес, оның
негіздері мен жүйелері түгіл - методологиялық теориясы да жоқ” - дейтін
қалыптасып кеткен пікірлер бар (Г.Н. Волков, этнопедагогика, 1974).
Жоғарыда айтылған халық педагогикасы мен психологиясының
методологиясында көрсетілгендей, адамның тән қуатынсыз оның жан дүниесі
еселей дамып, жан-жақты жетіле алмайтындығы түсінікті. Ендеше, халық
педагогикасының негіздерін адамның өз бойындағы ішкі қасиеттерінен,
нақтырақ айтқанда, оның Тән құрылысының дамуын белгілейтін физиологиялық
кезеңдерінен алатындығымыз дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат екен. Себебі,
адамның тән құрылысының жетілуі - тікелей физиология заңдылықтарына
бағынса, ал жан дүниесінің рухтануы - тәлімдік тәрбиелердің ережелерінен
нәр алатындығы анық. Олай болса, адам тәнінің физиологиялық өсу кезеңдері -
тәлімдік тәрбиелердің негіздеріне, яғни халық педагогикасының негіздеріне
нәр беретіндігі аксиомалық шындық. Сондыкдан да, адамның ержету
жолдарындағы әрбір кезеңдердің өздеріне ғана тән тәрбие әдістері бар.
Тіпті, өсу кезеңдерінің уақыт мерзімдері жеке-жеке даралана тұра,
үзіліссіз тәрбие тәсілдерінің әсерімен өзінің біртұтас үндестіктерін
жалғастыра береді. Енді адамның өсіп жетілуін қамтамасыз ететін оның жеті
түрлі физиологиялық кезеңдері - ұрық тазалығы -- ана құрсағындағы тоғыз ай
- нәресте - балбөбек - сәбилік - балиғат - кәмелеттік - деп аталынатын жеті
кезеңіне тоқталып көрелік.
Мәселен, кез келген тіршілік иесі ұрықтан, якидоннен өсетін
болғандықтан, шартты түрде адам тәрбиесінің бірінші кезеңін - отбасын
құруға дайындық және ұрық тазалығы - деп бастаймыз да, оны халық
педагогикасы мен психологиясының 1-ші негізі ретінде қарастырамыз. Осы
арада, міндетті түрде мынандай заңды сауалдар туындайды. Біз адам тәрбиесін
бұлайша реттеуден не ұтамыз?
Оның ғылыми негіздеу мен жүйелеу әдістеріне қосар үлесі қайсы?
Жасанды делініп отырған ғылыми педагогикадан айырмашылығы не?
Бұл тәріздес аса күрделі сауалдарға - халық педагогикасы мен
психологиясының ғылыми методологиясы мен екі түрлі жүйесін айқындайтын -
психо-физиологиялық жаңа көзқараста бірсыдырғы тоқтаған едік. Енді, халық
педагогикасы мен психологиясының негіздерінің көмегімен адам тәрбиесінің
осы күнге дейін жұмбақ болып келген сырларын ашумен қоса, тіпті тісіміз
батпай жүрген тылсымдарын да шешуге қолғабысын тигізеріне сеніміміз мол.
Мәселен, тек халық педагогикасы мен психологиясының 1-ші негізі деп
отырған отбасын құруға дайындық және ұрық тазалығының өзі, қисапсыз қызық
та, аса терең ұғымдардың мәнін ашады. Ең әуелі отбасын құрудың шын
мәніндегі мақсаты мен мәніне жету үшін оған міндетті түрде табиғат
заңдылықтары на сәйкес дайындатудың қажет екендігін түсіндіреді. Бұл
қажеттілікті өзін-өзі сақтау инстинісгісі арқылы, табиғатта жүрген түз
тағылары да бұлжытпай орындайтындығын бәріміз де жақсы білеміз. Болашақ
ұрпағы үшін олар бір ай бойы арнайы дайындалып, тіпті жандарын қиярлықтай
күй кешетіндіктері белгілі. Ал, егер адамдар да ұрық тазалығын сақтау
арқылы, қаншама қасірет пен қайғыдан құтылағындығын түсінсе, келешек
ұрпағына өзі жасап жүрген қиянаттардан тиылар еді.
Сонда, халқымыздың дәстүр-салттарында қалыптасқан тектік
қасиеттерімізге қайта оралып, ұрық тазалығының көмегімен бүкіл генетикалық
ілімнің ұсынатын телегей терең табиғат тылсымдарын түгелдей алақанымызға
қондырмақпыз. Міне, осынау ұғымдар тек айтқанға ғана жеңіл, әйтпесе
көкжиегіне көз жеткісіз, қаншама құдіреттерді бауырына басқан өзі бір
жатқан элем емес пе?!
Ендеше, табиғаттың кешіре алмайтын тұрақты заңын бұзу арқылы, адамдар
қатты қателесіп жүргендіктерін мойындайтын мезгіл жетті. Анашаны
айтпағанда, тек арақ пен темекінің өзінен-ақ адам ұрпағының каншалықты азып-
тозып жатқанын уақыт көрсетіп отыр. Азғындаудың бұл түрлерін бәріміз де
көріп те, күнделікті естіп те жүрміз ғой.
Тіпті қазіргі адамдар арак пен шараптың қызығына құнығып, ұлдарымыз
түгіл қыздарымыз да темекіні жілік майын жұтқандай сорып, бұл аз дегендей
анаш амен уланып жүрген тірі өліктердің ертеңгі ұрпағынан не күтуте болады?
Оның үстіне айналадағы экологиялық апаттардың әсерлері тағы бар. Осылардың
зардабынан бүтінгі дүниеге келіп жатқан сәбилердің касіретінде шек жоқ.
Олардың 2,5% - тіпті тотыз торқаның ішінде жан тәсілімін беріп өлі туып
жатса, ат тағы да 20 %-тейі аяқ-қолдары сал болып ақыл-ессіз азаппен
күндерін кешуде. Өмірге тірі келді дегендерінің өздері де зейіндері әлсіз,
зерделері таяз екендіктерін несіне жасырамыз.
Мінеки, осы қасіреттердің бәріне де алдыңғы буынның жауапты екенін ашық
айтатын мезгіл жетті. Ей адамдар, ұрпак қамын ойлап, ұрык тазалығы мен ана
құрсағындағы тәрбиеге бет бұрыңыздар демекпіз. Бұл халық педагогикасы мен
психологиясының алғашқы екі негіздері бүгінге дейіңгі адам тәрбиесіне
қолданылмай келгені өз алдына, сонымен қоса, адамдықтың мәйегі мен
бекзаттықтың тегі де, осы кезеңдердің ішінде жатыр. Ендеше, халық
педагогикасы мен психологиясының негіздері тек адамның физиологиялық
кезеңдерінен тамыр тартатынын еш уақытта естен шыгармаған жөн.
Адам физиологиясының кезендері мен халық педагогикасы мен
психологиясының негіздері (№1 кесте).
Педагогиканың психологиялық бағдарлары
Педагогика мен психологияның өзара байланыс (мәселесінің) проблемасаның
бірнеше ондаған жылдар бойы талқыланып келеді. Тәжірибе бұл проблеманың
(мәселенің) қалай шешілетінін бұл ғылымдардың дамуы ғана емес, сонымен
қатар, мысалы, адамға осы заманғы білім беру және тәрбиелеу, мектепте
ЖОО–да және т.б. оқу кезеңінде жеке тұлғасын дамыту сияқты бірқатар
мәселелерді шешу практикасына байланысты екенін көрсетті.
Педагогика мен психологияның өзара байланыспен жеңіл түрде түсінудің
кезеңі қазір мүлдем өткен. Осы заманғы ғылымның барлық саласына тән
жіктелуге және бірігуге деген беталыс педагогика мен психологияның
ерекшеліктерін анықтау проблемасын алға қойды, сондай–ақ, жіктелмегендіктен
біріге де алмайтындықтан, олардың өзара байланысу жолдары мен механизмдерін
іздеудің актуалдығын күшейтті.
Педагогика мен психология байланысының сипатын олардың дамуының осы
заманғы кезеңінде жаңартудың негізгі көзі –шешілуі үшін бір жағынан
педагогтар мен психологтардың күш қосып нақтылы бірігуін екінші жағынан,
әрқайсысының өз орны мен жалпы іске үлес қосу сипатын сезінуін талап еткен
практикалық міндеттермен ғылыми проблемалардың мазмұнды түрде жаңару үрдісі
болды.
Осының нәтижесінде бүгінгі күні мақсаттары, мазмұны және іске асыру
үлгісі бойынша ерекшеленетін педагогика мен психология байланысының даму
үстіндегі жүйесі туралы айтуға болады.
Педагогика мен психология байланысының түрлерін іздеуде
қажеттіліктердің ерекшеліктерін бағдарға алу қажет. Нәтижесінде мұндай
байланыс қажеттіліктердің үш түрін бөліп алуға болады. Біріншіден, оқыту,
тәрбиелеу және білім беру саласындағы психологияның қолданбалы аспектілерін
дамыту педагогикалық психология пәнін белгілеуді қамтамасыз етті.
Екіншіден, білім беру саласы үшін оның осы заманғы түсіндірілуіне, Білім
беру туралы заңға сәйкес осы заманғы мамандарды психологиялық
–педагогикалық даярлауды жаңартуды іздену педагогика мен психологияның
мазмұнын оқу пәні ретінде қайта қарау қажеттілігіне алып келеді. Үшіншіден,
педагогикалық болмыстың оқыту, тәрбиелеу және адамға білім беру міндеттерін
шешу үдерісіне қажет педагогикалық және психологиялық білімдер кешеніне
қажеттілік күшейеді. Айтылғандарға байланысты өзара қатынас ретінде:
– әрқайсысы зерттеуде өз объектісі, пәні және міндеттері бар
ғылымдар;
–іосы заманғы мамандарды психологиялық –педагогикалық даярлау
үдерісіндегі оқу пәндері;
–іосы заманғы адамды өмірге және қызмет етуге (отбасында,
балабақшада, мектепте, ЖОО–нда және т.б.) даярлауда кешенді, өз табиғаты
бойынша күрделі практикалық міндеттерді шешу және бұл ретте түрлі
мамандардың (психологтардың, педагогтардың, дәрігерлердің және т.б.)
көмектесуі үдерісіндегі педагогикалық және психологиялық білімдер ретінде
қарастыруға болады.
Байланыстың әрбір түрі үшін қайсыбір қағидаларға сүйенетін және өз
заңдарына бағынатын күрделі бірлестік ретінде өзіндік құрылым мен ерекше
ұйым тән.
Педагогика мен психология байланысының шынайы ауқымы мен перспективасын
түсіну үшін байланыстың бөліп көрсетілген түрлеріне назар аударып, олардың
ерекшеліктерін ғана ашып қоймай, сонымен бірге, белгіленген үрдістерді
айқындап көрейік.
Егер ғылымдардың арақатысы туралы айтатын болсақ, олардың даму
тарихында ұзақ жылдар ішінде жинақталған түсініксіз құбылыстар аз емес.
Психология мен педагогиканың даму негіздері ғылымдардың жіктелуі үдерісінде
философиямен байланысты екендігінен бастайық. Сондықтан, әлемдегі ең
белгілі ғалым –педагогтар ең алдымен философ және психолог болуы,
психология мен педагогикадағы арақатынасты өз бетінше ашуға тырысуы бекер
емес. Адамды оқыту, тәрбиелеу, білім беру және дамыту мәселелеріне
И.Гербарт, А.Дистервег, Д.К.Ушинский, Л.Н.Толстой, С.И.Гессен,
В.А.Сухомлинский және тағы басқалар тап осылай қарады.
Педагогика мен психологияның өзара байланысы мәселесі отандық сияқты
шетелдік ғалымдардың даму тарихында күрделі түрде шешілгені мәлім. Мысалы,
Д.Дьюи Психология және әлеуметтік практика жұмысында психологиялық теория
педагог –тұжырымдамашыларға (концептуалистам) психологиялық ғылым мен
мұғалім –практиктардың арасындағы делдалдың ролін ғана қалдырып,
педагогикалық практиканы бағыттауға және мағлұмат беруге тиіс деп жазды.
Осыған ұқсас көзқарасты осы заманғы көптеген шетелдік психологтар әлі күнге
ұстануда және осы арқылы педагогикалық ғылымның дербес мәртебеге деген
құқығын жоққа шығаруда. Бірақ ХІХ ғ. 80–інші жылдарының ортасында–ақ
Ресейде Э.Стоунздың атауы психология мен педагогика арасындағы бірігу
үдерісін автордың мойындауын білдіретін Психопедагогика атты кітабының
ағылшыншадан аудармасы пайда болды. Алайда, автор психология дидактикаға
және оқыту практикасына өз заңдарын күштеп таңдады, ал педагогика
психологиялық білімді дидактикалық қағидаға айналдырады. Педагогика мен
психологияның арасына деген осындай көзқарасты білдіретін жеке
көзқарастарды осы заманғы жұмыстардан кездестіруге болады.
Жоғарыда айтылғандардан осы уақытқа дейін жекелеген ғалымдардың
педагогиканың ғылыми негіздерін психологияға жатқызуға деген ұмтылыстың
басым екендігін түюге болады. Психологияның педагогикаға қатынасының мәнін
түсінудегі бұл үрдіс психологизм деген атқа ие болды (В.В.Краевский және
т.б.). сондай–ақ психологияны педагогикалық практиканы ғылыми негіздеудің
аса маңызды көзі ретінде таниды. Алайда, мұндай практиканы ғылыми негіздеу
үрдісі ғалым –педагогтардың өз ғылымдарының объектісі мен пәні шеңберінде
іске асырылады. Бұл жағдайда педагогика өзіне іргелі жеке практикалық
аспектілерді үйлестіреді. Осы ұстанымға сәйкес, педагогика психологияға
қатынасында қолданбалы пән ретінде педагогикалық психология, оқыту және
тәрбиелеу психологиясы, педагогикалық қызмет психологиясы, мектепте білім
беру психологиясы және т.б. пәндерінің аясында дамиды.
Қатарына психология мен педагогика кіретін адам туралы ғылымдар әуел
бастан таным мен даму объектісінің өзара байланыста бола отырып, түрлі
тарихи кезеңде талдамалы түрде мүшелерге жіктелуге мен біріктіруге
ұшырады. Бұл байланыстар түрлі нысандарда көрініп, бірде күшейсе, бірде
әлсіреді:
• өсу үстіндегі адамның дамуы және оның өмір тіршілігін ұйымдастыру
тәсілдері туралы білімнің құрылымындағы ғылымдардың өзара әрекеті
ретінде;
• кешенді немесе пән аралық психологиялық –педаогикалық зерттеулерді
өткізу шеңберінде;
• адамның (балалардың, жасөспірімдердің) тұтасымен дамуы, оның білім
беру жүйесі (мектеп, ЖОО және т.б.) жағдайында кәсіби және жеке
дамуының практикалық проблемаларын шешуде педагогикалық және
психологиялық білімдер міндеттерін біріктіру арқылы.
Педагогика мен психология дербес ғылым салалар ретінде адам жөніндегі
ғылыми білімдердің қатарында тұрып, әрқайсысы өз міндетін атқарады.
Психология адам психикасының оның өмір тіршілігінің түрлі жағдайларында
қайсыбір факторларының әсерімен өзгеру және даму механизмдарының
заңдылықтарын ашады және түсіндіреді.
Ал педагогика болса педагогтың және оның қызметінің адамның даму
үрдісіне (ең алдымен оның психикасының түрлі сатыдағы жас мөлшері, жеке
тұлғалық және кәсіби дамуына) ұтымды және тиімді ықпалының заңдылықтары мен
механизмдерін ашады, адамға білім беру оқыту, тәрбиелеуді ұйымдастыру және
іске асыру қағидаларын өзінің кәсіби қызметі мен өзара әрекетінің негізгі
саласы ретінде түсіндіреді. В.А.Якунин психология мен педагогиканың
байланысының сипатын педагогикалық психология пәнінің аясында өз көзқарасы
тұрғысынан аша отырып, былай дейді: Педагогикалық психологияның пәнаралық
байланысынан педагогикалық психология мен педагогиканың өзара байланысы мен
арақатысы туралы мәселеге арнайы тоқтау қажет. Педагогика сияқты
педагогикалық психология зерттеудің жалпы объектісі –адамдар түрлі білім
беру мекемелерінде оқыту және тәрбиелеу үдерісі. Аталмыш пәндердің пәндік
саласының елеулі айырмашылығы бар. Педагогикалық психология үшін, ең
алдымен, адамдардың психикасында қандай да бір оқыту бағдарламалары мен
педагогикалық технологиялардың әсерімен қалай және қандай өзгерістер
болатыны туралы мәселе маңызды болып табылады. Ал педагогика үшін
зерттеудің негізгі пәні білім беру технологиясының өзі, оларды жобалау,
құру және қолдану болып табылады. Оқыту технологиясының тиімділігін олардың
психологиялық салдарлары мен нәтижелері бойынша бағалау педагогиканы оның
педагогикалық психологиямен байланысында мүдделі етеді [118].
Педагогика мен психологияның пәнаралық байланысы мынадай проблемалардың
қойылуы арқылы ашылады:
– психологиялық шындық және оның қасиеттері, педагогикалық шындық
және оның қасиеттері;
– педагогика, педагогикалық психология, психологиялық педагогика,
жеке тұлға дамуының психологиясы, кәсіби даму психологиясы, жеке тұлға
дамуының педагогикасы, кәсіби даму педагогикасы;
– гуманитарлық білім жүйесіндегі психология және педагогика;,
–педагогиканы психологияландыру және психологияны
педагогикаландырудың жолдары мен тәсілдері;
– психология мен педагогикадағы монизм мен пморализм;
– педагогикалық және психологиялық ұғымдардығ (тәрбие, оқыту, білім,
жеке тұлғалық кемелдік, жеке тұлға даму, құндылықтар жүйесі, өзін –өзі
бағалау және мұғалімнің бағасы т.б.)
– психологиялық және педагогикалық зерттеулердің ерекшеліктері,
Ресейдегі және шетелдегі психологиялық –педагогикалық бағыттылықтарды және
пәнаралық зерттеулерді кешенді зерттеулер құрылымы;
– осы заманғы зерттеулерді психологиялық және педагогикалық
диагностиканың арақатысы мен маңызы;
– психология, педагогика және басқа ғылымдардың бірігу үдерістерінің
нәтижесі ретінде адамтану салаларының және ғылыми бағыттардың пайда болу
негіздері мен көздері;
– психолгия мен педагогиканың жаңа байланыстарының резервтері,
перспективалары мен көздері;
– педагогика мен психологияның жаңа байланыстарының т.б. өзара
әрекеніне не көмек береді және не кедергі келтіреді.
Педагогика мен психологияның байланыс механизмін іздеудің басқа бағдары
педагог –практиктер мен практика жүргізуші психологтардың кәсіби қызметінің
жалпы саласы болып табылады. Осы заманғы түсіндірмесінде мұндай практика
адамды мемлекеттің қоғамның және жеке тұлға мүддесінде оқыту және тәрбиелеу
қызметі ретінде білім беру болып табылады. Нәтижесінде, психология,
педагогика және білім беру практикасының арақатынасы аясында мынадай
проблемаларды бөліп атауға болады:
– білім беру реформасының психологиялық аспектілері;
– мектеп және жоғары білім берудің психологиялық проблемалары;
– педагогикалық қызметі дамытудың психологиялық заңдылықтарын қалай
есепке алу;
– өзін–өзі тану үдерісінде (педагогтың, оқушының, ата –ананың,
басшылардың және т.б.) психологиялық және педагогикалық білімнің орны;
– мұғалімнің, тәрбиешінің білім беру мекемесі басшысының, оқушының,
ата –ананың және т.б. психологиялық портреті;
– педагогикалық үдеріс (мұғалімнің, оқушының) шығармашылық әлеуметін
ашадыма;
– педагогикалық үдерісті психологиялық қамтамасыз ету проблемалары;
–психологиялық мазмұн проблемасы–педагогикалық үдерістегі жуықтағы
даму аймағы;
– мұғалімдер мен оқушылардың қарым –қатынасы тілінің проблемасы;
– психологиялық – педагогикалық қамтамасыз ету және білім беру
үдерісін қолдану проблемалары;
– мұғалімнің психологиялық құзыреттілігі және мәдениеті т.б.
Психологиялық және педагогикалық білімдерді біріктірудің маңызды нысаны
әрбір пәннің тұжырымын қорытындылайтын теориялық ережелер, идеяларды өзара
пайдалану болып табылады. Жекелей алғанда, дидактикалық зерттеулер аясында
жеке тұлға дамуының психологиялық теориясына сүйенетін жаңа тұжырымдамалар
мен технологиялар, сондай –ақ, бала психикасының іс жүргізу және мазмұндық
аспектілердегі біртіндеп және секірмелі күрделенуі түріндегі даму қағидасы
жасалынуда, жуықтағы және актуалды даму аймағындағы оқытуды
ұйымдастыру жолдары мен құралдарын іздеу іске асырылуда.
Зерттеу әдістері құралдарынң базасын сабақтас ғылыми салалардан
бейімделу жолымен мазмұндық жаңарту және кеңейту психологтардың да,
педагогтардың да ғылыми –зерттеу қызметінің даму үдерісімен бірге жүреді.
Мысалы, педагогикалық зерттеулерде педагогикалық үдеріс субъектілерінің
психологиялық жай –күйіне, олардың педагогикалық экспериментті
ұйымдастырудың түрлі сатыларындағы жеке дамуына диагностика әдісі белсенді
қолданылады. Педагогикалық эксперимент педагогикалық зерттеудің әдісі
ретіндегі өз дамуында өткізу әдісі эксперименттік психология аясында
жасалған зертханалық, жергілікті немесе белгілеуші эксперименттер
мүмкіндіктерімен байыды. Білім беру мекемелері жағдайында балалардың дамуы
мәселелері бойынша зерттеулерде дамытушы немесе түзетуші бағдарламаларды
жасауда психологтар педагогтар жасаған бағдарламалық – мақсатты әдістерді
белсенді қолданады.
Психологтар мен педагогтар өзінің ғылыми ізденулерінің теориялық және
эксперименттік бөліктерінде нақтылы зерттеулердің фактілері мен эмперикалық
материалдарына олардың педагогикалық немесе психологиялық ғылымның аясында
орындалатындығына тәуелсіз күйде жеткілікті түрде жиі сүйенеді. Мысалы,
педагогтар мектеп мұғалімдерінің қайсыбір білім беру технологияларын
қолдану тиімділігінің шекарасын іздеуде психологиялық жаңалықтарға бағдар
ұстанады, олардың пайда болуы нақтылы жас шамасы бойынша топтар
оқушыларының көпшілігінде қолданылу барысында осындай нәтижелілігін
көрсететін фактілердің бірі болып табылады. Ықпал ету деңгейін зерттеуде,
мысалы, бастауыш сынып оқушысының ақыл –ой парасатын дамытуға оқыту
мәнерінің ықпал –әсерін зерттеуде мұғалім мен бастауыш сынып оқушыларының
өзара әрекеттесуі жағдайында қызмет ету ерекшеліктері туралы педагогикалық
білімге сүйенеді.
Соңғы кезде психология мен педагогиканың өзара әсеркеттесуінің кешенді
немесе пән аралық зерттеу сияқты нысандары барған сайын кеңінен тару
үстінде. Мұндай зерттеу түрлерін ұйымдастыруда осы ғылымдардың барлық
жоғарыда аталған нысандары қолданылады. Бірақ әрбір кешенді психологиялық
–педагогикалық зерттеулер үшін өзіндік ғылыми білім, ғылыми қызмет
тәсілдері тән. Осы сипатты зерттеулерді құруды неғұрлым ірі құрылымдық
бірлік ретінде адамдар психологиясының өзгеруі объектісінің педагогикалық
болмыстың шекарасын немесе өзгермелі мазмұндығы объектілеріне тәуелділігі
немесе байланысы болып табылады. Мысалы, пәнаралық психологиялық
–педагогикалық зерттеулердің объектісі білім беру үдерісіне қатысушылардың
стрестік жай –күйінің осы заманғы мектеп оқушыларының оқудағы жетістіктерін
немесе мектеп педагогтары қызметінің сапасын бағалау өлшемдері мен
әдістемесіне тәуелділігі бола алады. Айтылған жайттарға сәйкес
психологиялық–педагогикалық зерттеулердің жалпы құрылымында салааралық
сипатты болуы мүмкін, бірақ өзінің пәні мен мақсаты, зерттеуші
проблемалары, ұғымдық құрылысы, түсідіруші сызбасы бойынша айрықшаланатын
ағымдар туындайды және концептуалды түрде рәсімделеді.
Бұл ретте, жаңа ғылыми ағымның пайда болуы педагогика мен психологияның
қандай да бір нақтылы саласымен байланысты болуы мүмкін. Мысалы, шетел
психология ғылымында ағым ретінде пайда болған табыс психологиясы біртіндеп
табыс педагогикасынан өз орнын тапты. Мектеп оқушысының табыс психологиясы,
педагогтың т.б. кәсіби өсу психологиясы қарқынды даму үстінде.
Психологиялық –педагогикалық бағыттылықтарды зерттеулер мына ғылымдар
құрылымдарының түрлі элементтерін тізбелеп беруге қабілетті:
– педагогика ғылымы (музыка шығармашылығы педагогикасы, білім беру
үдерісін психологиялық қолдау, педагогқа т.б. психологиялық білім беру);
– психолгия ғылымы (педагог қызметінің психологиялық негіздері, білім
беру үдерісіндегі жеке тұлғалар қарым –қатынасының психологиясы, болашақ
маманның кәсіби және жеке тұлғалық даму психологиясы, педагогтың
оқушылармен қақтығысы психологиясы, оқытушы т.б. психологиялық білім беру);
Мұнымен қатар тағы бір үдерісті атап өтуге болады. Психологиялық және
педагогикалық ғылымдарды дамытудың кешенді сипатын білдіретін ағымдар
(мысалы, христиандық психология және педагогика, гуманистік психология және
педагогика, шығармашылық психология және педагогикасы және т.б.), жаңа
білімнің концептуалдық (тұжырымдық бейнесін құруда христиандық өзекті
идеяның, (гуманизм) принципінің немесе (шығармашылық) үдерісінің призмасы
арқылы туындайды.
Психологиялық және педагогикалық білімдерді біріктіру нәтижесінде жаңа
ғылыми бағыттардың пайда болу үдерісін, сондай –ақ, педагогикалық және
психологиялық ғылымдар объектілері қайсыбір орталық (өзекті) категорияны
айқындау арқылы ерекшелікке ие болғанда байқауға болады. Мысалы, табыс
педагогикасының пәні болып өзіне қатысушылардың барлығының, ең алдымен,
өзіне педагогикалық әсерді сезінгендердің табысқа жетуін қамтамасыз ететін
педагогикалық үдеріс танылды.
Тәуелділік педагогикасының пәні болып өзіне қатысушылардың
моралдық–психологиялық жай–күйі, денсаулығы, педагогтың өз оқушылары
алдындағы беделін жоғалту үшін тәуелділік элементімен байланысты
педагогикалық үдеріс болып табылады. Жеке тұлға педагогикасының пәні өзіне
қатысушылардың–мұғалімдер мен оқушылардың, тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің, ата–аналар мен балалардың жеке бастарындағы жағымда
(жағымсыз) өзгерістер қамтамасыз етілетін педагогикалық үдеріс болып
табылады.
Индивидуалдық жеке даралық педагогикасының пәні болып педагогикалық
үдеріс және оның ұйымдастыртырылуы нәтижесінде үдеріске қатысушылардың
индивидуалдық–даралық және субъектілік қасиеттерін ашу қамтамасыз етілетін
қайсыбір шаралар, шығармашылық әлеуетін өзін –өзі танытуы табылады.
Педагогтың жеке тұлғалық психологиясының пәні болып педагогтың жеке тұлғасы
құрылымы, түрлі пән педагогтарының әлеуметтік педагогтардың балалармен және
жасөспірімдермен жұмыс жүргізуі, жоғары оқу орындары оқытушыларының,
педагогикалық ұжымдар жетекшілерінің жеке тұлғалық типтері, түрлі
санаттардағы, кәсіби –педагогикалық қызметтің түрлі салалары т.б.
педагогтарының жеке тұлғалық өсу заңдылығы мен тетіктері болып саналады.
Оқыту технологиясының пәні –оқыту үдерісін психологиялық мазмұны, тәсілдері
мен нысандары мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде бастауыш және орта
мектепте, жоғары оқу орнында немесе нысаны, моделі немесе ұйымдастыру
жағдайы ескерілген қосымша білім беру жүйесіндегі үдеріске қатысушыларға
көрсетілетін психологиялық көмек болып табылады.
Педагогика мен психологияның ғылыми жүйелері
Жалпы ғылыми жүйе - кез келген пәннің атқарар мың сан қызметтерін
үндестіре жинақгап, ондағы зерттелетін ішкі-сыртқы ұғымдардың біртұтас
бүтіндігі мен ауқымдылығын қамтиды. Осының арқасында әрбір пән өзінің дұрыс
бағытында зерттеліп қана қоймай, оның ашылмай жатқан ғылыми танымдары да
жан-жақты танылып тереңдей береді. Ғылыми жүйесі мен негіздері дұрыс
қаланбаған пәнде нәтижелі мағына мен мәні де, тіпті диалектикалық жетілудің
болуы да мүмкін емес. Мәселен, қазіргі ғылыми педагогиканың күйі тура осыны
байқатады. Бұл біздің кешегі өмір сүрген жасанды қоғамымыздың аса ауыр,
запыран тектес ащы шындығы.
Қазіргі кезде, ежелден ғылыми жүйелері мен негіздері дұрыс қалыптасқан
пәндер, өздерінің өте күрделі ішкі сипаттарын қопара ашып, тереңде жатқан
қиялға симас ғажайып құбылыстарын танытуда. Мысалы, физикадағы - кванттық
теорияның дүниеге әкелуі, биологиядағы - биотехнология, химиядағы – жасанды
белок алу жолдары т.б. айта берсе шынайы ғылыми негіздерінде дамыған пәндер
толып жатыр. Тағы да бір мысалға көңіл аударсақ. Мәселен, ми қабаттарының
жұмысын түсіну үшін оның тек клеткаларының қызметін жеке-жеке қарастырып
қоймай, керісінше нейрондардың өзара байланысуымен клетка аралық біртұтас
жүйенің қалыптасуынан бөлек-бөлек мишықтардың атқарар қызметтері үндесіп,
бүкіл адам миының болмысы мен табиғи жүйесі анықталады екен. Дәл осы тектес
ғылыми жүйе - халық педагогикасы мен психологиясына да ауадай қажет екені
айтпаса да түсінікті. Бірақ ол еш қандай жасандылыққа ұрынбай, өзінің ішкі
мүмкіншіліктерінен өркен алуға тиісті. Оның барынша табиғи қалпын
анықтайтын ең маңызды тетігі - халық педагогикасы мен психологиясының
жүйесі - өзінің ғылыми методологиясынан шығатындығымен құнды. Біз ұсынып
отырған методологияның екі сатысынан немесе екі деңгейінен - биологиялық
индивидтен - жүрек тәрбиесінің жүйесі қалыптасса, ал екінші сатысы сананың
жетілуінен - ақыл тәрбиесінің жүйесі пайда болады екен.
а) жүрек тәрбиесі
Жүрек тәрбиесін - халық педагогикасы мен психологиясының ғылыми жүйесі
ретінде ұғыну үшін - жер бетіндегі он сегіз мың ғаламның, яғни, жалпы
жаратылыстағы тірі табиғаттың үш таған негізгі қасиеттерін көңіл көзіне
сыйғанынша зерделей талдай шолып өту аса қажет?!
Бірінші таған - ежелгі замандагы (полеозой) мұхиттардың түбінде пайда
болған бір клеткалы тіршіліктерден бастап бүгінгі адамдық түрге дейін
жетіліп жарты миллиард жылға созылған (500 миллион) жер бетіндегі
тіршіліктің ұзақ ғұмырындағы өзгерістерге шолу болып табылады. Олар: ең
әуелі бір клеткалы тіршілік - губкалар мен құрттар, сауытты және буын
қанатты балықтардың түрлері - қосмекенділер, бауырымен жорғалайтындар,
жануарлар мен адам тектес маймылдар, адамдар - деп барынша қысқаша
жасалынған тізбекке көңіл аударамыз.
Екінші таған - жоғары да аталған жаратылыс сатысында дамушы тіршілік
иелеріндегі ең алғаш қы пайда болатын түйсіктік ноқаттан бастап, біртіндеп
нерв клеткаларынан жетілетін жүйке талшықтары, сонан кейін күрделене
түсетін жүлын мен мидың астыңғы қабаттарына жіктеліп, тіршіліктің тылсымға
толы сыр сандығына айналып отырған адам миының құдіреттеріне зер салуымыз
керек.
Үшінші таған - адам ұрпағының ана құрсағындағы өсу сатыларындағы
құпияларды ашу арқылы - бүкіл бірінші таған мен екінші тағандардағы
айтылған күрделі құбылыстардың түгелдей қайталанатындығын түсіну арқылы
жүрек тәрбиесінің мәні мен мағынасын ұғынып қана қоймай, нақтылы тәрбие
тетіктерімен құрсақтағы жан иесінің тәрбиесін басқаруға болады. Ендеше,
жүрек тәрбиесі - негізінде ана құрсағында жетіліп, адамның жарық дүниедегі
ғұмырын түгелдей қамтиды екен. Бұл жүйе арқылы адамдағы туа пайда болатын
қасиеттер мен тұқым қуалайтын генетикалық тылсымдарға да ықпал етуге
болады. Мінеки, осытуақытқа дейін адам тәрбиесінде қолданылмай келген
осыншама құдіреттің орнын бесікті ғана түзеп” толтыра аламыз ба? Әрине,
жоқ, үзілді-кесілді жоқ! Мұның сырын ұққанда ғана ұлы Абайдың аңсаған,
нұрлы ақыл иесіне жататын толық адамды көз алдымызға елестетер едік.
Ана құрсағындағы жан иесі тоғыз айдың ішінде, жарты миллиард жылға пара-
пар уақытта жетілген тіршілік әлемінің әр сатысын басып өтетіні, ғылымда
әлденеше рет дәлелденген құбылыс. Адамның бір ғана клеткадан өрби жетілетін
тән құрылысындағы әрбір мүшенің қалыптасу жолдары қандай күрделі болса, ал
онанда бетер тылсымға толы жан дүниесін қалыптастыратын түйсіктер мен ішкі
сезімдердің санаға дейін өркен алуы, тіпті қиялға да сыймайды. Міне,
осыншама күрделіліктің күрмеуін шешу тек Ананың құдіретінде екенін ескерсек
біз айтып отырған жүрек тәрбиесінің мәні - теңдессіз терең екендігін
аңғарамыз. Сондықтан да, ата-бабамыз: Алып анадан туады деп, ұрпағы на
ұлағатты өсиет қалдырыпты. Бірақ, бұл өсиетті осы уақытқа дейін ұрпақ
тәрбиесіне пайдаланбақ түгілі, тіпті оның мән-мағынасын дұрыс ұғынуға да
мұршамыз болған жоқ. Өйткені, бодандықпен өткен басы байлы тіршілік
халқымыздың көптеген қасиеттерін түп-тұқиянымен құртып жіберуге аз-ақ
қалғаны белгілі. Енді ғана қолға алына бастаған халық педагогикасы мен
психологиясын бұрынғы құлдық қәдетімізге басып, жалпылама пікірмен
жайдақтатып жібермей, оның ғылыми негіздері мен жүйелерін қиыннан қиыстыра
отырып, ғылыми пән ретінде қалыптастыруды ұлы мақсат етіп қоюымыздың мәні
осында жатыр. Сонымен, ЖҮРЕК ТӘРБИЕСІ, адам ғүмырындағы биологиялық индивид
сатысын түгелдей қамтиды екен. Адам тәрбиесінің бүл кезеңі тек қана
биология мен физиология заңдылықтарына бағынатынын ескерсек, құрсағындағы
жан иесіне әсер ететін бірден-бір құдірет анасының парасаты мен ішкі сезім
дерінің тереңдігі екені белгілі. Міне, табиғат шебер сыйлаған осыншама
қасиетті қазіргі ана атаулы білмейтінді істен адам тәрбиесінің бұл кезеңі,
яғни ана кұрсағында жүргізілетін тәрбие мүлдем қолға алынбай отыр. Мынау
біз ұсынып отырған жүрек тәрбиесінің жүйесі - дәл осы олқылықтың орнын
толтырмақ.
Мұның егжей-тегжейлі сыры мен қырына, халық педагогикасы мен
психологиясының 2-ші негізінде немесе Ана құрсағындағы тоғыз ай делінетін
физиологиялық кезеңді сөз еткенде тоқталмақпыз.
ә) ақыл тәрбиесі
Ақыл тәрбиесін Халық педагогикасы мен психологиясының екінші ғылыми
жүйесі ретінде ұғыну үшін оның ең алғашқы басталатын сәтін анықтап алуымыз
керек. Бұл сәт адам тәрбиесінің нәресте кезеңінде жетілетін қасиеті мол аса
бір үлкен құбылыс. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптастырган халықтық
тәлімінде, ақыл тәрбиесінің алғашқы сәтін - нәрестенің қырық күнге толған
мерзімімен сабақтастырады да, оған қырқынан шығару ырымдарын жасайды. Ал,
бала қырқынан шыққанда жасалатын әрекеттердің өзіне көшсек: біріншіден -
нәресте мойнын ұстай алатын халге жеткендіктен -алғаш рет оның қарыншашын
алад ы . Екінші-қолы мен аяқтарының өсіп үлгірген тырнақтарын қысқартады.
Үшінші –бала жанарының қарашықтарын меңгеріп ұстай алатындықтан, енді оның
бесігінің арқауына түрлі түсті ойыншық заттар іледі. Міне осылайша, нәресте
қырқынан шыққанда тұңғыш рет ақ пен қараны ажыратып, акыл тәрбиесінің қиыны
мен қы зығы мол ұзақ сапарына аттанады. Ол осы сәтте ең алғашқы таңырқау
мен таңданудың күйін кешеді. Бұған дейін жүрек тәрбиесінің көмегімен, ана
құрсағында түйсіктік ақыл қалыптасса, енді қарашығын ұстаған сәтінен - ақыл
тэрбиесінің арқасында - сананың салтанат құратындығын байыптап қана қоймай,
оның бүкіл қыры мен сыры на тереңдей үңілудің мәні зор. Ендеше, халық
педагогикасы мен психологиясының екі жүйесі - жүрек ж эне ақыл тәрбиелерін
дұрыс жүргізуді тіршілігімізге енгізсек - адамзат қауымының бұрын-соңды
жетіп көрмеген парасатты абзал бейнесін жасар едік. Осы арада арнайы көңіл
бөлетін аса бір құдіретті құбылыс бар. Осынау домбыраның қос ішегі тәрізді
адам тәрбиесінің өркені болып саналатын - жүрек тәрбиесі мен акыл тәрбиесін
өзара үндестіріп күйге келтіретін тек қана бесік жыры екенін ерекше
атағымыз келеді. Осы үндестікпен бұл екі жүйе бірін-бірі байытып тереңдету
мен қоса, адам бойындағы мінезді сырбаздыққа, оның тегіндегі тумма қабілет-
дарындарын аса өткір қарымдылыққа жеткізіп, үш тай түсетінін көретін күнде
туады.
1.2.Педагогика мен психологияның әдіснамасы жөнінде түсінік
Ғылым дамуының басты шарты-жаңа деректермен үздіксіз толығып бару. Ал
деректердің жинақталуы мен олардың түсініктемесі ғылыми негізделген зерттеу
әдістеріне тәуелді келеді әдістер өз кезегінде, ғылым аймағында әдіснама
атауын алған теориялық принциптердің бірлікті тобымен міндетті байланыста
болады.
Қазіргі заман ғылымында әдіснама деп ғылыми-танымдық іс-әрекеттердің
түзілу принциптері, формалары мен тәсілдері жөніндегі білімді айтамыз.
Ғылым әдіснамасы зерттеу жүйесіндегі құрылымдық бірліктердің нысаны, талдау
пәні, зерттеу міндеттері, зерттеу құралдар тобы т.б. сипаттамасын береді.
Сонымен бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу процесіндегі әрекеттер
бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика әдіснамасын педагогикалық таным
және болмысты қайта жасаудың теориялық ережелер топтамасы ретінде
қарастырған жөн.
Әдіснама грек тілінен аударғанда әдіс туралы ғылым деген мағьшаны
береді. Метод әдістермині тікелей нақты бір нәрсеге деген жол ретінде
анықталады, яғни методология мағынасы жағынан бір нәрсені тану туралы ғылым
болады. Сондықтан әдіснама – зерттеу процесі туралы ілім ретінде де
түсіндіріледі. Бұл ілім жалпы әдіснама, ғылыми ұғымның, теориялық негізі,
ретіңде дамуы мүмкін. Сонда бұл нақтылы философиялық жүйемен байланысты.
Ғылыми әдіснаманы жетілдірудің бастамасын жөне негізін (фактический) Гегель
салды, ол өз назарын бірінші болып философиялық әдістің ерекшелік сипатына,
оның нақтылы ғылымдар әдістерінен айырмашылығына және әдіснаманың олармен
үйлесімсіздігі назар аударды. Гегель әдіс дегеніміз мазмұнның қозғалысы,
құбылыстың мәнін ашып көрсету және оның мазмұнынан тыс жасалмайтындығын
баса көрсетті.
Материалистік диалектика объективті шындықты тану әдістері негізінде
табиғат, қоғам және адам ойлауының заңдары жатқанын негізге алады. Таным
әдісі табиғат пен қоғамның объективті заңдарын көрсеткенде ғана ғылыми бола
алады. Сондықтан ғылыми танымның принциптері, оның категориялары мен
ұғымдары адамның ақылымен жасалған кездейсок ережелерінің қосындысы емес,
ол табиғат, адам және қоғам заңдылықтарының бейнесі болыл табылады.
Материалистік диалектика табиғатты үздіксіз козғалыспен даму
барысындағы біртұтастықтың бірлігі ретінде ашып көрсете отырып табиғат және
адам тәжірибесі туралы ғылымдарынын деректерімен толық сәйкестік барын
көреді. Диалектика дамудың ең жалпы зандылықтарын жасап үйлестіреді; бірлік
және қарама қайшьшылықтардың күресі, саннан сапаға көшу және теріске
шығаруды теріске шығару, мынадай философиялық жұп категорияларымен: себеп
салдар, кажеттілік жөне кездейсоқтық, мүмкіншілік пен шындық, мән және
құбылыс, мазмұн мен форма және т.б. аныкталады. Диалектикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
ІІ. Негізгі бөлім
І ТАРАУ. Педагогика мен психологияның әдіснамалық негіздері
1.1.Педагогика мен
психология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1.2.Педагогика мен психологияның әдіснамасы жөнінде
түсінік ... ... ... ... ..
1.3. Педагогика мен психологияның философиялық
негіздемесі ... ... ... ... ...
1.4. Педагогика мен психологияның жалпы ғылымдық
әдіснамасы ... ... ... ..
ІІ ТАРАУ. Педагогика мен психологияның әдіснамалық негіздерін зерттеу
принциптері
2.1. Педагогика мен психологиялық зерттеулердің әдіснамалық
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2. Педагогика мен психологиялық зерттеулерді
ұйымдастыру ... ... ... ...
2.3. Педагогика мен психологиялық зерттеу әдістемесі мен әдістер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.4. Психология мен педагогикадағы зерттеу үдерісінде әдіснамалық
негіздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
IV. Пайдаланылған әдебиеттет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі: Кез келген педагогикалық зерттеуде
педагогикалық зерттеу обьектісі оқытылып және тәрбиеленіп жатқан адамның
психологиялық сипаттамаларын міндетті түрде ескеруге мәжбүрміз. Мәселенің
көкейкестілігі көптеген жағдайлармен анықталады. Педагогика мен
психологияның пәнін ажырату тек жеке алынған ғылыми жұмыстың логикасы мен
алынатын нәтижелерінің сипатын анықтау үшін ғана емес, кешенді зерттеудің
көлемін кеңейту мақсатында да жүргізіледі.
Шындығында, әрбір психолог осыған “тап болмайды”, себебі педагогикамен
барлық психологтар айналыспайды. Психологиямен әрбір мұғалімнің ісі
бар,себебі педагогика психологиясыз өмір сүре алмайды. Педагогика мен
психологияның ара қатысын анықтау соңғы жылдары жиналып қалған
түсініспеушіліктер мен көмескі мәселелердің жігін ажыратып алу үшін қажет.
Алдыңғы бөлімдерде айтылғандай,бұл жәйттер негізінен педагогика ғылымын
жуып шаю тенденциясынан туындаған еді.
Адамды зерделейтін басқа ғылымдар мен психология пәніндегі айырмасы бұл
ғылымдардың адам әрекетіе қалай қарастыруында жатыр. Психологтар әрекеттің
құрылымы туралы айта отырып,оны біртіндеп кезеңдер бойынша іске асырудың
арасындағы байланысты түсінеді.Әлеуметтік болмыстың обьектісін бейнелей
отырып,олар әртүрлі ғылыми әрекеттің пәні ретінде көрінетін түрлі
қатарларлы салады.Психолгия әрекет құрылымы туралы айта келіп,бұл
байланысты оны жүзеге асыру кезеңдерде жүзеге асырумен түсіндіреді.Бұл
ретте әрекеттің мотивациялық, мақсаттық біріккен орындаушылық жақтарын
адами белсенділігі қолданылатын әртүрлі бөліктердің байланысы мен
арақатысын айтады.Қалай айтсақ та дұрыс,себебі бұл пайымдаулар бірін-бірі
толықтырады.
Біз өзіміздің күш жігерімізді қайсібір (өндірістік, тәрбиелік,
басқарушылық) міндетті шешуге жұмсасақ, іс -әрекетке ынталандыратын ,оған
мақсат пен жүзеге асыру құралдарын беруші көптүрлі (физиологиялық,
психикалық, қарулық және т.б) тетіктері қосылады. Бұл тетіктерді талдау
әрекеттің қалайша қолдану табатынын ,бағытталатынын және орындалатынын
түсінуге мүмкіндік жасайды. Бұл талдау қаншалықты толық және мұқият
істелінгенімен ,қойылған міндетті шешуге бағытталған біріккен күш
жігерімізді толық көрсетуге,бұл жігердің жалпы арнасын анықтауға және жүйе
қызметінің жалпы үрдісі құрылатын әрекеттің басқа арналарымен салыстыруға
мүмкіндік бермейді (Э.С.Маркарян).
Әрекет мотивациялық,мақсаттық және орындаушылық жағынан көрінетін
психологиялық қырынан және тұлғаның құрылымының бөлігі ретінде
психологияның зерттеу пәніне енеді.Психология оны әлеуметтік практикалық
қырынан ескергенмен, ол тікелей оның зерттеу пәніне енбейді. ”Жалпы күш-
жігер арнасын” әрекеттің басқа экономикалық ғылыми, педагогикалық және т.б
түрлерін қарастыратын өзінің жеке пәні ретінде есептейтін басқа ғылымдар
қарастырады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Оқушыларын оқыту, тәрбиелеу үрдісі үстінде
психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін, адамгершілік нормаларын
халық дидактикалық тұрғыдан меңгертіп дамыту.
Зерттеу объектісі:
Оқушылардың педагогика мен психологиялық әдістаналық негізінде өңделген
сабақтармен, ұлттық ойындар арқылы оқыту, тәрбиелеу және дамыту.
Зерттеу пәні:
Оқушылардың психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін дамытуға
бағытталған сабақтар.
Курстық жұмыстың міндеті: Қазіргі кезеңде тәрбиенің ықпал жасау өрісі
орасан кеңейе түсуде. Осыған орай, педагогиканы тек қана балалар тәрбиесі
жайындағы ғылым деп шек қою дұрыс болмайды. Педагогика мен психологияның
пәнін және оны зерттейтін салаларын толық түсіну үшін ең алдымен негізгі
педагогика мен психологиялық ұғымдарды қарастырайық.
І ТАРАУ. Педагогика мен психологияның әдіснамалық негіздері
1.1. Педагогика мен психология
Кез келген педагогикалық зерттеуде педагогикалық зерттеу обьектісі
оқытылып және тәрбиеленіп жатқан адамның психологиялық сипаттамаларын
міндетті түрде ескеруге мәжбүрміз. Мәселенің көкейкестілігі көптеген
жағдайлармен анықталады. Педагогика мен психологияның пәнін ажырату тек
жеке алынған ғылыми жұмыстың логикасы мен алынатын нәтижелерінің сипатын
анықтау үшін ғана емес, кешенді зерттеудің көлемін кеңейту мақсатында да
жүргізіледі.
Шындығында, әрбір психолог осыған “тап болмайды”, себебі педагогикамен
барлық психологтар айналыспайды.Психологиямен әрбір мұғалімнің ісі
бар,себебі педагогика психологиясыз өмір сүре алмайды.Педагогика мен
психологияның ара қатысын анықтау соңғы жылдары жиналып қалған
түсініспеушіліктер мен көмескі мәселелердің жігін ажыратып алу үшін
қажет.Алдыңғы бөлімдерде айтылғандай,бұл жәйттер негізінен педагогика
ғылымын жуып шаю тенденциясынан туындаған еді.
Педагогика мен психологиядағы әрекет
Адамды зерделейтін басқа ғылымдар мен психология пәніндегі айырмасы бұл
ғылымдардың адам әрекетіе қалай қарастыруында жатыр.Психологтар әрекеттің
құрылымы туралы айта отырып,оны біртіндеп кезеңдер бойынша іске асырудың
арасындағы байланысты түсінеді.Әлеуметтік болмыстың обьектісін бейнелей
отырып,олар әртүрлі ғылыми әрекеттің пәні ретінде көрінетін түрлі
қатарларлы салады.Психолгия әрекет құрылымы туралы айта келіп,бұл
байланысты оны жүзеге асыру кезеңдерде жүзеге асырумен түсіндіреді.Бұл
ретте әрекеттің мотивациялық, мақсаттық біріккен орындаушылық жақтарын
адами белсенділігі қолданылатын әртүрлі бөліктердің байланысы мен
арақатысын айтады.Қалай айтсақ та дұрыс,себебі бұл пайымдаулар бірін-бірі
толықтырады.
Біз өзіміздің күш жігерімізді қайсібір (өндірістік, тәрбиелік,
басқарушылық) міндетті шешуге жұмсасақ, іс -әрекетке ынталандыратын ,оған
мақсат пен жүзеге асыру құралдарын беруші көптүрлі
(физиологиялық,психикалық,қарулық және т.б) тетіктері қосылады.Бұл
тетіктерді талдау әрекеттің қалайша қолдану табатынын ,бағытталатынын және
орындалатынын түсінуге мүмкіндік жасайды.Бұл талдау қаншалықты толық және
мұқият істелінгенімен ,қойылған міндетті шешуге бағытталған біріккен күш
жігерімізді толық көрсетуге,бұл жігердің жалпы арнасын анықтауға және жүйе
қызметінің жалпы үрдісі құрылатын әрекеттің басқа арналарымен салыстыруға
мүмкіндік бермейді (Э.С.Маркарян).
Әрекет мотивациялық,мақсаттық және орындаушылық жағынан көрінетін
психологиялық қырынан және тұлғаның құрылымының бөлігі ретінде
психологияның зерттеу пәніне енеді.Психология оны әлеуметтік практикалық
қырынан ескергенмен, ол тікелей оның зерттеу пәніне енбейді. ”Жалпы күш-
жігер арнасын” әрекеттің басқа экономикалық ғылыми, педагогикалық және т.б
түрлерін қарастыратын өзінің жеке пәні ретінде есептейтін басқа ғылымдар
қарастырады.
Психология пәні. Психология ғылымы пәнінің анықтамалары жеткілікті ақ.
Оның барлығын бірден басшылыққа алу мүмкін емес. Барлық айтылғандарға жіне
осы анықтаманың көмегімен шешілетін міндеттің ерекшелігі және анықтама
таңдау жасалатын логика ережесіне сәйкес біз тұтас психологиялық зерттеудің
пәні ретінде әрекеттің және субьектілік-тұлғаның құрылымдарын қамтитын жеке
тұлғаның психологиялық құрылымы деп есептейтін Н.Н.Непомнящаяның бағытын
құптаймыз.
Психолог әрекеті тек оның басқа бөліктермен-санамен жіне субьективті
тұлғалық құрылымдармен байланыста болғанда ғана қарастырады.
Сондықтан, егер, мысалы, орта мектеп оқушыларның санасында
грамматикалық ұғымдар пайда болу үрдісі зерттелсе, бұл дидактикалық
та,әдістемелік те емес, психологиялық зерттеу. Оқушыларда оқыту жағдайында
ұғымдардың қалыптасуы білім алудағы ірекет нәтижесі ретінде педагогикалық
жұмыс аймағындағы істі түбірлі өзгертпейді. Бұл ретте психологияның өз
аймағы нақтыланады. Педагогикалық психология -педагогика емес,психология.
Егер психолог оқушы санасында емес,ғылыми қызметкерде ұғымдардың
қалыптасуын зерделесе,бұл ғылыми шығармашылық психологиясы болып табылады.
Тағы өнер психологиясы, инженерлік психологиясы бар екенін ұмытпайық. Өнер
қайраткерлерінің немесе инженер психолог санасындағы психологиялық ахуалы
мен зерттеу әдісі ретіндегі модельдеудің әдіснамалық сипаттамасы анық екі
түрлі обьектілер. Біріншісі- ғылыми шығармашылық психологиясына екіншісі -
ғылым әдіснамасына жатады. Педагогикаға қатысты бұл айырмашылық көмеккілеу
көрінетін, бірақ бір нәрсе.
Зерттеуші - педагог үшін қажет психология. Ғалым-педагог үшін
психологиялық зерттеу нәтижелері сондай ақ,тұлғаның психологиялық құрылы
туралы білім аса бағалы болып табылады. Егер ондай білімдер жетіспесе, ол
психологиялық зерттеуді педагогикалық зерттеудің ішінде жүргізуге құқы
бар,бірақ та ол басқаны зерттеп,басқа туралы жаңа білім алады. Бұл басқа
дегеніміз-әрекеттің түрлері формалары, ондағы қарым-қатынастар жүйесі.
Осындай әрекет-адамдардың бірлескен белсенділігінің бір түрі. Тек бұнда
басқа ғылым бағытына көшу-өте маңызды деп қосамыз. Уақытша педагог нағыз
психолог-ғалым болып, осы ғалымның пәніне “еніп” және психологиялық зерттеу
әдістемесін меңгеріп алады.
Әрекетті көрсетудің әртүрлі тәсілдері туралы осылай қаратуға болады.
Психология мен педагогиканың ұқсастығы екеуінің де адам туралы ғылым
қатарына жататындығы.Екеуінің айырмасы әрекет қарастыру қырларының әр түрлі
болуында:психология әрекет аясындағы тұлғаның психологиялық құрылымын және
адам психологиясын әрекетпен байланыстырып зерттейді.Педагогика болса,адам
әрекетінің бір түрін өзінің ғылыми талдауының обьектісі етеді.
Мұнда да ғылым мен практиканы ажырату керек
Педагогика мен психология байланысын түсінудегі кейбір келеңсіздіктер
әсерінен педагогика психологияға жеткілікті сүйенбейді және педагогикаға өз
дәрежесінде тұлғалық тәсілді іске асырмайды деген айып тағылуда.
Бұл түсінбеушіліктің себебі, бір жағынан, психологиялық білімдерді
зерттеуші -педагогтың ғылыми жұмыста пайдалануын екінші жағынан,мұғалімнің
ол білімді практикалық әрекетте қолдануын ажырата алмауымен байланысты деп
білеміз.
Ғылыми негіздеме түрлі ғылыми пәндерге қатысты білімдер аралық деңгейде
қолданылады,педагогика ғылымына бағдарлана отырып,бірнеше деңгейдегі жүйеге
келтіріледі.Ал педагогиканың зерделеу және негіздеу обьектісін құрайтын
практикалық әрекетте іс басқа.
Егер ғылыми білімдер теориясы қалыптастыру және педагогикалық
нормаларды негіздеу мақсатында емес,мұғалімнің күнделікті жұмысының нақты
кездерін ойластыру үшін пайдаланылса,онда олар педагогика ғылымының пәніне
бағдарланған,реттелген жүйені құрай алмайды.Мұғалім білімдерді
қажеттілігіне қарай танымдық емес практикалық мақсаттарды қарастырады
да,өзінің практикалық әрекетінде туындайтын міндеттеді басшылыққа
алады.Оған кез-келген уақытта қандай да болсын
ғылымға,физиологияға,дидактикаға,со циологияға,лингвистикаға,әдістемеге ,психо
логияға және т.б жататын білімдер қажет болуы мүмкін.Мұндай білімдерді ол
өз жұмысында туындайтын нақты жағдайға байланысты қолданады.
Бұл істі тындырымды және тиімді ету үшін оған,жеке алғанда,және
психология саласында жақсы даярлық керек.Бірақ мұғалім даярлығындағы
педагогикалық және психологиялық білімдерді бөлшектеу “психология
педагогикалық ғылым”пайда болды дегені емес.Ал осындай даярлықты дұрыс
ұйымдастыру үшін бір ғылымға,басқа ғылымға не жататынын білу өте
маңызды.Енді педагогикада психологиялық білімдерді тиімді пайдаланудың
бағыттары мен тәсілдерін сипаттауға көшеміз.
Психология барлық жерде және бәріне керек. Психологиялық білім
педагогикалық практиканы ғылыми негіздеудің барлық кезеңдерінде және барлық
тәсілдерінде қатысады деп жоғарыда айтқан едік.
Психологиялық білім педагогикада теориялық моделдер құрудың бір көзі
болып табылды.Оқыту туралы идеялды пайымдау мен істің нақты жайының
арасындағы алшақтықтың себептерін анықтау үшін психологиялық талдау қажет
болып көрінуі мүмкін.Мұғалімдер нақты ұсыныс тар жасау үшін жасына қарай
топтағы оқушылардың психологиялық сипаттамасын білуі керек.Мұндай
сипаттамаларды және басқа көптеген жағдаайларда да ескеру
қажет.Мысалы,оқыту үдерісінде оқушылардың оқу материалын меңгеру жағдайын
анықтаған да.Тек психология ғана педагогқа ғылыми және практикалық жұмыста
қолдануға,қабылдау,түсіну жолдарын бере алады.Ақырында,білім беру
мақсаттары психология тілінде білімді адам игеру ге тиісті тұлғаның
қасиеттері ретінде көрсетіледі.
Ғылыми жұмыстың практикалық тиімділігі дәрежесі осы нәтижелердің
педагогикалық болмысты ғылыми талдау негізінде немесе ғылымдардың осы
немесе басқа қағидаларын шығару жолдарымен жасалғандығына тікелей
байланысты.Практикалық жұмыстың табысы педагогика ғылымының басқа ғылыми
пәндер жүйесіндегі ерекшелігін,мәнін және орнын түсінуге және оның
нәтижелерін қолдану тәсілдеріне бағынышты.
Педагогика мен психологияның негіздері
Адам өмірінде пайдаланатын кез келген пәндердің негіздері - өздерінің
ішкі мүмкіншіліктерінен тамыр алғанда ғана, өзінің методологиясынан дамитын
жүйелері бар ғылыми пән ретінде қалыптасатындығы белгілі. Бұл қағида, халық
педагогикасы пәніне де тән. Олай болса, халық педагогикасы мен
психологиясының негіздері дегеніміз не? Оны қалай және қайдан іздеуге
болады? Өйткені, бүгінге дейін "халық педагогикасы ғылым емес, оның
негіздері мен жүйелері түгіл - методологиялық теориясы да жоқ” - дейтін
қалыптасып кеткен пікірлер бар (Г.Н. Волков, этнопедагогика, 1974).
Жоғарыда айтылған халық педагогикасы мен психологиясының
методологиясында көрсетілгендей, адамның тән қуатынсыз оның жан дүниесі
еселей дамып, жан-жақты жетіле алмайтындығы түсінікті. Ендеше, халық
педагогикасының негіздерін адамның өз бойындағы ішкі қасиеттерінен,
нақтырақ айтқанда, оның Тән құрылысының дамуын белгілейтін физиологиялық
кезеңдерінен алатындығымыз дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат екен. Себебі,
адамның тән құрылысының жетілуі - тікелей физиология заңдылықтарына
бағынса, ал жан дүниесінің рухтануы - тәлімдік тәрбиелердің ережелерінен
нәр алатындығы анық. Олай болса, адам тәнінің физиологиялық өсу кезеңдері -
тәлімдік тәрбиелердің негіздеріне, яғни халық педагогикасының негіздеріне
нәр беретіндігі аксиомалық шындық. Сондыкдан да, адамның ержету
жолдарындағы әрбір кезеңдердің өздеріне ғана тән тәрбие әдістері бар.
Тіпті, өсу кезеңдерінің уақыт мерзімдері жеке-жеке даралана тұра,
үзіліссіз тәрбие тәсілдерінің әсерімен өзінің біртұтас үндестіктерін
жалғастыра береді. Енді адамның өсіп жетілуін қамтамасыз ететін оның жеті
түрлі физиологиялық кезеңдері - ұрық тазалығы -- ана құрсағындағы тоғыз ай
- нәресте - балбөбек - сәбилік - балиғат - кәмелеттік - деп аталынатын жеті
кезеңіне тоқталып көрелік.
Мәселен, кез келген тіршілік иесі ұрықтан, якидоннен өсетін
болғандықтан, шартты түрде адам тәрбиесінің бірінші кезеңін - отбасын
құруға дайындық және ұрық тазалығы - деп бастаймыз да, оны халық
педагогикасы мен психологиясының 1-ші негізі ретінде қарастырамыз. Осы
арада, міндетті түрде мынандай заңды сауалдар туындайды. Біз адам тәрбиесін
бұлайша реттеуден не ұтамыз?
Оның ғылыми негіздеу мен жүйелеу әдістеріне қосар үлесі қайсы?
Жасанды делініп отырған ғылыми педагогикадан айырмашылығы не?
Бұл тәріздес аса күрделі сауалдарға - халық педагогикасы мен
психологиясының ғылыми методологиясы мен екі түрлі жүйесін айқындайтын -
психо-физиологиялық жаңа көзқараста бірсыдырғы тоқтаған едік. Енді, халық
педагогикасы мен психологиясының негіздерінің көмегімен адам тәрбиесінің
осы күнге дейін жұмбақ болып келген сырларын ашумен қоса, тіпті тісіміз
батпай жүрген тылсымдарын да шешуге қолғабысын тигізеріне сеніміміз мол.
Мәселен, тек халық педагогикасы мен психологиясының 1-ші негізі деп
отырған отбасын құруға дайындық және ұрық тазалығының өзі, қисапсыз қызық
та, аса терең ұғымдардың мәнін ашады. Ең әуелі отбасын құрудың шын
мәніндегі мақсаты мен мәніне жету үшін оған міндетті түрде табиғат
заңдылықтары на сәйкес дайындатудың қажет екендігін түсіндіреді. Бұл
қажеттілікті өзін-өзі сақтау инстинісгісі арқылы, табиғатта жүрген түз
тағылары да бұлжытпай орындайтындығын бәріміз де жақсы білеміз. Болашақ
ұрпағы үшін олар бір ай бойы арнайы дайындалып, тіпті жандарын қиярлықтай
күй кешетіндіктері белгілі. Ал, егер адамдар да ұрық тазалығын сақтау
арқылы, қаншама қасірет пен қайғыдан құтылағындығын түсінсе, келешек
ұрпағына өзі жасап жүрген қиянаттардан тиылар еді.
Сонда, халқымыздың дәстүр-салттарында қалыптасқан тектік
қасиеттерімізге қайта оралып, ұрық тазалығының көмегімен бүкіл генетикалық
ілімнің ұсынатын телегей терең табиғат тылсымдарын түгелдей алақанымызға
қондырмақпыз. Міне, осынау ұғымдар тек айтқанға ғана жеңіл, әйтпесе
көкжиегіне көз жеткісіз, қаншама құдіреттерді бауырына басқан өзі бір
жатқан элем емес пе?!
Ендеше, табиғаттың кешіре алмайтын тұрақты заңын бұзу арқылы, адамдар
қатты қателесіп жүргендіктерін мойындайтын мезгіл жетті. Анашаны
айтпағанда, тек арақ пен темекінің өзінен-ақ адам ұрпағының каншалықты азып-
тозып жатқанын уақыт көрсетіп отыр. Азғындаудың бұл түрлерін бәріміз де
көріп те, күнделікті естіп те жүрміз ғой.
Тіпті қазіргі адамдар арак пен шараптың қызығына құнығып, ұлдарымыз
түгіл қыздарымыз да темекіні жілік майын жұтқандай сорып, бұл аз дегендей
анаш амен уланып жүрген тірі өліктердің ертеңгі ұрпағынан не күтуте болады?
Оның үстіне айналадағы экологиялық апаттардың әсерлері тағы бар. Осылардың
зардабынан бүтінгі дүниеге келіп жатқан сәбилердің касіретінде шек жоқ.
Олардың 2,5% - тіпті тотыз торқаның ішінде жан тәсілімін беріп өлі туып
жатса, ат тағы да 20 %-тейі аяқ-қолдары сал болып ақыл-ессіз азаппен
күндерін кешуде. Өмірге тірі келді дегендерінің өздері де зейіндері әлсіз,
зерделері таяз екендіктерін несіне жасырамыз.
Мінеки, осы қасіреттердің бәріне де алдыңғы буынның жауапты екенін ашық
айтатын мезгіл жетті. Ей адамдар, ұрпак қамын ойлап, ұрык тазалығы мен ана
құрсағындағы тәрбиеге бет бұрыңыздар демекпіз. Бұл халық педагогикасы мен
психологиясының алғашқы екі негіздері бүгінге дейіңгі адам тәрбиесіне
қолданылмай келгені өз алдына, сонымен қоса, адамдықтың мәйегі мен
бекзаттықтың тегі де, осы кезеңдердің ішінде жатыр. Ендеше, халық
педагогикасы мен психологиясының негіздері тек адамның физиологиялық
кезеңдерінен тамыр тартатынын еш уақытта естен шыгармаған жөн.
Адам физиологиясының кезендері мен халық педагогикасы мен
психологиясының негіздері (№1 кесте).
Педагогиканың психологиялық бағдарлары
Педагогика мен психологияның өзара байланыс (мәселесінің) проблемасаның
бірнеше ондаған жылдар бойы талқыланып келеді. Тәжірибе бұл проблеманың
(мәселенің) қалай шешілетінін бұл ғылымдардың дамуы ғана емес, сонымен
қатар, мысалы, адамға осы заманғы білім беру және тәрбиелеу, мектепте
ЖОО–да және т.б. оқу кезеңінде жеке тұлғасын дамыту сияқты бірқатар
мәселелерді шешу практикасына байланысты екенін көрсетті.
Педагогика мен психологияның өзара байланыспен жеңіл түрде түсінудің
кезеңі қазір мүлдем өткен. Осы заманғы ғылымның барлық саласына тән
жіктелуге және бірігуге деген беталыс педагогика мен психологияның
ерекшеліктерін анықтау проблемасын алға қойды, сондай–ақ, жіктелмегендіктен
біріге де алмайтындықтан, олардың өзара байланысу жолдары мен механизмдерін
іздеудің актуалдығын күшейтті.
Педагогика мен психология байланысының сипатын олардың дамуының осы
заманғы кезеңінде жаңартудың негізгі көзі –шешілуі үшін бір жағынан
педагогтар мен психологтардың күш қосып нақтылы бірігуін екінші жағынан,
әрқайсысының өз орны мен жалпы іске үлес қосу сипатын сезінуін талап еткен
практикалық міндеттермен ғылыми проблемалардың мазмұнды түрде жаңару үрдісі
болды.
Осының нәтижесінде бүгінгі күні мақсаттары, мазмұны және іске асыру
үлгісі бойынша ерекшеленетін педагогика мен психология байланысының даму
үстіндегі жүйесі туралы айтуға болады.
Педагогика мен психология байланысының түрлерін іздеуде
қажеттіліктердің ерекшеліктерін бағдарға алу қажет. Нәтижесінде мұндай
байланыс қажеттіліктердің үш түрін бөліп алуға болады. Біріншіден, оқыту,
тәрбиелеу және білім беру саласындағы психологияның қолданбалы аспектілерін
дамыту педагогикалық психология пәнін белгілеуді қамтамасыз етті.
Екіншіден, білім беру саласы үшін оның осы заманғы түсіндірілуіне, Білім
беру туралы заңға сәйкес осы заманғы мамандарды психологиялық
–педагогикалық даярлауды жаңартуды іздену педагогика мен психологияның
мазмұнын оқу пәні ретінде қайта қарау қажеттілігіне алып келеді. Үшіншіден,
педагогикалық болмыстың оқыту, тәрбиелеу және адамға білім беру міндеттерін
шешу үдерісіне қажет педагогикалық және психологиялық білімдер кешеніне
қажеттілік күшейеді. Айтылғандарға байланысты өзара қатынас ретінде:
– әрқайсысы зерттеуде өз объектісі, пәні және міндеттері бар
ғылымдар;
–іосы заманғы мамандарды психологиялық –педагогикалық даярлау
үдерісіндегі оқу пәндері;
–іосы заманғы адамды өмірге және қызмет етуге (отбасында,
балабақшада, мектепте, ЖОО–нда және т.б.) даярлауда кешенді, өз табиғаты
бойынша күрделі практикалық міндеттерді шешу және бұл ретте түрлі
мамандардың (психологтардың, педагогтардың, дәрігерлердің және т.б.)
көмектесуі үдерісіндегі педагогикалық және психологиялық білімдер ретінде
қарастыруға болады.
Байланыстың әрбір түрі үшін қайсыбір қағидаларға сүйенетін және өз
заңдарына бағынатын күрделі бірлестік ретінде өзіндік құрылым мен ерекше
ұйым тән.
Педагогика мен психология байланысының шынайы ауқымы мен перспективасын
түсіну үшін байланыстың бөліп көрсетілген түрлеріне назар аударып, олардың
ерекшеліктерін ғана ашып қоймай, сонымен бірге, белгіленген үрдістерді
айқындап көрейік.
Егер ғылымдардың арақатысы туралы айтатын болсақ, олардың даму
тарихында ұзақ жылдар ішінде жинақталған түсініксіз құбылыстар аз емес.
Психология мен педагогиканың даму негіздері ғылымдардың жіктелуі үдерісінде
философиямен байланысты екендігінен бастайық. Сондықтан, әлемдегі ең
белгілі ғалым –педагогтар ең алдымен философ және психолог болуы,
психология мен педагогикадағы арақатынасты өз бетінше ашуға тырысуы бекер
емес. Адамды оқыту, тәрбиелеу, білім беру және дамыту мәселелеріне
И.Гербарт, А.Дистервег, Д.К.Ушинский, Л.Н.Толстой, С.И.Гессен,
В.А.Сухомлинский және тағы басқалар тап осылай қарады.
Педагогика мен психологияның өзара байланысы мәселесі отандық сияқты
шетелдік ғалымдардың даму тарихында күрделі түрде шешілгені мәлім. Мысалы,
Д.Дьюи Психология және әлеуметтік практика жұмысында психологиялық теория
педагог –тұжырымдамашыларға (концептуалистам) психологиялық ғылым мен
мұғалім –практиктардың арасындағы делдалдың ролін ғана қалдырып,
педагогикалық практиканы бағыттауға және мағлұмат беруге тиіс деп жазды.
Осыған ұқсас көзқарасты осы заманғы көптеген шетелдік психологтар әлі күнге
ұстануда және осы арқылы педагогикалық ғылымның дербес мәртебеге деген
құқығын жоққа шығаруда. Бірақ ХІХ ғ. 80–інші жылдарының ортасында–ақ
Ресейде Э.Стоунздың атауы психология мен педагогика арасындағы бірігу
үдерісін автордың мойындауын білдіретін Психопедагогика атты кітабының
ағылшыншадан аудармасы пайда болды. Алайда, автор психология дидактикаға
және оқыту практикасына өз заңдарын күштеп таңдады, ал педагогика
психологиялық білімді дидактикалық қағидаға айналдырады. Педагогика мен
психологияның арасына деген осындай көзқарасты білдіретін жеке
көзқарастарды осы заманғы жұмыстардан кездестіруге болады.
Жоғарыда айтылғандардан осы уақытқа дейін жекелеген ғалымдардың
педагогиканың ғылыми негіздерін психологияға жатқызуға деген ұмтылыстың
басым екендігін түюге болады. Психологияның педагогикаға қатынасының мәнін
түсінудегі бұл үрдіс психологизм деген атқа ие болды (В.В.Краевский және
т.б.). сондай–ақ психологияны педагогикалық практиканы ғылыми негіздеудің
аса маңызды көзі ретінде таниды. Алайда, мұндай практиканы ғылыми негіздеу
үрдісі ғалым –педагогтардың өз ғылымдарының объектісі мен пәні шеңберінде
іске асырылады. Бұл жағдайда педагогика өзіне іргелі жеке практикалық
аспектілерді үйлестіреді. Осы ұстанымға сәйкес, педагогика психологияға
қатынасында қолданбалы пән ретінде педагогикалық психология, оқыту және
тәрбиелеу психологиясы, педагогикалық қызмет психологиясы, мектепте білім
беру психологиясы және т.б. пәндерінің аясында дамиды.
Қатарына психология мен педагогика кіретін адам туралы ғылымдар әуел
бастан таным мен даму объектісінің өзара байланыста бола отырып, түрлі
тарихи кезеңде талдамалы түрде мүшелерге жіктелуге мен біріктіруге
ұшырады. Бұл байланыстар түрлі нысандарда көрініп, бірде күшейсе, бірде
әлсіреді:
• өсу үстіндегі адамның дамуы және оның өмір тіршілігін ұйымдастыру
тәсілдері туралы білімнің құрылымындағы ғылымдардың өзара әрекеті
ретінде;
• кешенді немесе пән аралық психологиялық –педаогикалық зерттеулерді
өткізу шеңберінде;
• адамның (балалардың, жасөспірімдердің) тұтасымен дамуы, оның білім
беру жүйесі (мектеп, ЖОО және т.б.) жағдайында кәсіби және жеке
дамуының практикалық проблемаларын шешуде педагогикалық және
психологиялық білімдер міндеттерін біріктіру арқылы.
Педагогика мен психология дербес ғылым салалар ретінде адам жөніндегі
ғылыми білімдердің қатарында тұрып, әрқайсысы өз міндетін атқарады.
Психология адам психикасының оның өмір тіршілігінің түрлі жағдайларында
қайсыбір факторларының әсерімен өзгеру және даму механизмдарының
заңдылықтарын ашады және түсіндіреді.
Ал педагогика болса педагогтың және оның қызметінің адамның даму
үрдісіне (ең алдымен оның психикасының түрлі сатыдағы жас мөлшері, жеке
тұлғалық және кәсіби дамуына) ұтымды және тиімді ықпалының заңдылықтары мен
механизмдерін ашады, адамға білім беру оқыту, тәрбиелеуді ұйымдастыру және
іске асыру қағидаларын өзінің кәсіби қызметі мен өзара әрекетінің негізгі
саласы ретінде түсіндіреді. В.А.Якунин психология мен педагогиканың
байланысының сипатын педагогикалық психология пәнінің аясында өз көзқарасы
тұрғысынан аша отырып, былай дейді: Педагогикалық психологияның пәнаралық
байланысынан педагогикалық психология мен педагогиканың өзара байланысы мен
арақатысы туралы мәселеге арнайы тоқтау қажет. Педагогика сияқты
педагогикалық психология зерттеудің жалпы объектісі –адамдар түрлі білім
беру мекемелерінде оқыту және тәрбиелеу үдерісі. Аталмыш пәндердің пәндік
саласының елеулі айырмашылығы бар. Педагогикалық психология үшін, ең
алдымен, адамдардың психикасында қандай да бір оқыту бағдарламалары мен
педагогикалық технологиялардың әсерімен қалай және қандай өзгерістер
болатыны туралы мәселе маңызды болып табылады. Ал педагогика үшін
зерттеудің негізгі пәні білім беру технологиясының өзі, оларды жобалау,
құру және қолдану болып табылады. Оқыту технологиясының тиімділігін олардың
психологиялық салдарлары мен нәтижелері бойынша бағалау педагогиканы оның
педагогикалық психологиямен байланысында мүдделі етеді [118].
Педагогика мен психологияның пәнаралық байланысы мынадай проблемалардың
қойылуы арқылы ашылады:
– психологиялық шындық және оның қасиеттері, педагогикалық шындық
және оның қасиеттері;
– педагогика, педагогикалық психология, психологиялық педагогика,
жеке тұлға дамуының психологиясы, кәсіби даму психологиясы, жеке тұлға
дамуының педагогикасы, кәсіби даму педагогикасы;
– гуманитарлық білім жүйесіндегі психология және педагогика;,
–педагогиканы психологияландыру және психологияны
педагогикаландырудың жолдары мен тәсілдері;
– психология мен педагогикадағы монизм мен пморализм;
– педагогикалық және психологиялық ұғымдардығ (тәрбие, оқыту, білім,
жеке тұлғалық кемелдік, жеке тұлға даму, құндылықтар жүйесі, өзін –өзі
бағалау және мұғалімнің бағасы т.б.)
– психологиялық және педагогикалық зерттеулердің ерекшеліктері,
Ресейдегі және шетелдегі психологиялық –педагогикалық бағыттылықтарды және
пәнаралық зерттеулерді кешенді зерттеулер құрылымы;
– осы заманғы зерттеулерді психологиялық және педагогикалық
диагностиканың арақатысы мен маңызы;
– психология, педагогика және басқа ғылымдардың бірігу үдерістерінің
нәтижесі ретінде адамтану салаларының және ғылыми бағыттардың пайда болу
негіздері мен көздері;
– психолгия мен педагогиканың жаңа байланыстарының резервтері,
перспективалары мен көздері;
– педагогика мен психологияның жаңа байланыстарының т.б. өзара
әрекеніне не көмек береді және не кедергі келтіреді.
Педагогика мен психологияның байланыс механизмін іздеудің басқа бағдары
педагог –практиктер мен практика жүргізуші психологтардың кәсіби қызметінің
жалпы саласы болып табылады. Осы заманғы түсіндірмесінде мұндай практика
адамды мемлекеттің қоғамның және жеке тұлға мүддесінде оқыту және тәрбиелеу
қызметі ретінде білім беру болып табылады. Нәтижесінде, психология,
педагогика және білім беру практикасының арақатынасы аясында мынадай
проблемаларды бөліп атауға болады:
– білім беру реформасының психологиялық аспектілері;
– мектеп және жоғары білім берудің психологиялық проблемалары;
– педагогикалық қызметі дамытудың психологиялық заңдылықтарын қалай
есепке алу;
– өзін–өзі тану үдерісінде (педагогтың, оқушының, ата –ананың,
басшылардың және т.б.) психологиялық және педагогикалық білімнің орны;
– мұғалімнің, тәрбиешінің білім беру мекемесі басшысының, оқушының,
ата –ананың және т.б. психологиялық портреті;
– педагогикалық үдеріс (мұғалімнің, оқушының) шығармашылық әлеуметін
ашадыма;
– педагогикалық үдерісті психологиялық қамтамасыз ету проблемалары;
–психологиялық мазмұн проблемасы–педагогикалық үдерістегі жуықтағы
даму аймағы;
– мұғалімдер мен оқушылардың қарым –қатынасы тілінің проблемасы;
– психологиялық – педагогикалық қамтамасыз ету және білім беру
үдерісін қолдану проблемалары;
– мұғалімнің психологиялық құзыреттілігі және мәдениеті т.б.
Психологиялық және педагогикалық білімдерді біріктірудің маңызды нысаны
әрбір пәннің тұжырымын қорытындылайтын теориялық ережелер, идеяларды өзара
пайдалану болып табылады. Жекелей алғанда, дидактикалық зерттеулер аясында
жеке тұлға дамуының психологиялық теориясына сүйенетін жаңа тұжырымдамалар
мен технологиялар, сондай –ақ, бала психикасының іс жүргізу және мазмұндық
аспектілердегі біртіндеп және секірмелі күрделенуі түріндегі даму қағидасы
жасалынуда, жуықтағы және актуалды даму аймағындағы оқытуды
ұйымдастыру жолдары мен құралдарын іздеу іске асырылуда.
Зерттеу әдістері құралдарынң базасын сабақтас ғылыми салалардан
бейімделу жолымен мазмұндық жаңарту және кеңейту психологтардың да,
педагогтардың да ғылыми –зерттеу қызметінің даму үдерісімен бірге жүреді.
Мысалы, педагогикалық зерттеулерде педагогикалық үдеріс субъектілерінің
психологиялық жай –күйіне, олардың педагогикалық экспериментті
ұйымдастырудың түрлі сатыларындағы жеке дамуына диагностика әдісі белсенді
қолданылады. Педагогикалық эксперимент педагогикалық зерттеудің әдісі
ретіндегі өз дамуында өткізу әдісі эксперименттік психология аясында
жасалған зертханалық, жергілікті немесе белгілеуші эксперименттер
мүмкіндіктерімен байыды. Білім беру мекемелері жағдайында балалардың дамуы
мәселелері бойынша зерттеулерде дамытушы немесе түзетуші бағдарламаларды
жасауда психологтар педагогтар жасаған бағдарламалық – мақсатты әдістерді
белсенді қолданады.
Психологтар мен педагогтар өзінің ғылыми ізденулерінің теориялық және
эксперименттік бөліктерінде нақтылы зерттеулердің фактілері мен эмперикалық
материалдарына олардың педагогикалық немесе психологиялық ғылымның аясында
орындалатындығына тәуелсіз күйде жеткілікті түрде жиі сүйенеді. Мысалы,
педагогтар мектеп мұғалімдерінің қайсыбір білім беру технологияларын
қолдану тиімділігінің шекарасын іздеуде психологиялық жаңалықтарға бағдар
ұстанады, олардың пайда болуы нақтылы жас шамасы бойынша топтар
оқушыларының көпшілігінде қолданылу барысында осындай нәтижелілігін
көрсететін фактілердің бірі болып табылады. Ықпал ету деңгейін зерттеуде,
мысалы, бастауыш сынып оқушысының ақыл –ой парасатын дамытуға оқыту
мәнерінің ықпал –әсерін зерттеуде мұғалім мен бастауыш сынып оқушыларының
өзара әрекеттесуі жағдайында қызмет ету ерекшеліктері туралы педагогикалық
білімге сүйенеді.
Соңғы кезде психология мен педагогиканың өзара әсеркеттесуінің кешенді
немесе пән аралық зерттеу сияқты нысандары барған сайын кеңінен тару
үстінде. Мұндай зерттеу түрлерін ұйымдастыруда осы ғылымдардың барлық
жоғарыда аталған нысандары қолданылады. Бірақ әрбір кешенді психологиялық
–педагогикалық зерттеулер үшін өзіндік ғылыми білім, ғылыми қызмет
тәсілдері тән. Осы сипатты зерттеулерді құруды неғұрлым ірі құрылымдық
бірлік ретінде адамдар психологиясының өзгеруі объектісінің педагогикалық
болмыстың шекарасын немесе өзгермелі мазмұндығы объектілеріне тәуелділігі
немесе байланысы болып табылады. Мысалы, пәнаралық психологиялық
–педагогикалық зерттеулердің объектісі білім беру үдерісіне қатысушылардың
стрестік жай –күйінің осы заманғы мектеп оқушыларының оқудағы жетістіктерін
немесе мектеп педагогтары қызметінің сапасын бағалау өлшемдері мен
әдістемесіне тәуелділігі бола алады. Айтылған жайттарға сәйкес
психологиялық–педагогикалық зерттеулердің жалпы құрылымында салааралық
сипатты болуы мүмкін, бірақ өзінің пәні мен мақсаты, зерттеуші
проблемалары, ұғымдық құрылысы, түсідіруші сызбасы бойынша айрықшаланатын
ағымдар туындайды және концептуалды түрде рәсімделеді.
Бұл ретте, жаңа ғылыми ағымның пайда болуы педагогика мен психологияның
қандай да бір нақтылы саласымен байланысты болуы мүмкін. Мысалы, шетел
психология ғылымында ағым ретінде пайда болған табыс психологиясы біртіндеп
табыс педагогикасынан өз орнын тапты. Мектеп оқушысының табыс психологиясы,
педагогтың т.б. кәсіби өсу психологиясы қарқынды даму үстінде.
Психологиялық –педагогикалық бағыттылықтарды зерттеулер мына ғылымдар
құрылымдарының түрлі элементтерін тізбелеп беруге қабілетті:
– педагогика ғылымы (музыка шығармашылығы педагогикасы, білім беру
үдерісін психологиялық қолдау, педагогқа т.б. психологиялық білім беру);
– психолгия ғылымы (педагог қызметінің психологиялық негіздері, білім
беру үдерісіндегі жеке тұлғалар қарым –қатынасының психологиясы, болашақ
маманның кәсіби және жеке тұлғалық даму психологиясы, педагогтың
оқушылармен қақтығысы психологиясы, оқытушы т.б. психологиялық білім беру);
Мұнымен қатар тағы бір үдерісті атап өтуге болады. Психологиялық және
педагогикалық ғылымдарды дамытудың кешенді сипатын білдіретін ағымдар
(мысалы, христиандық психология және педагогика, гуманистік психология және
педагогика, шығармашылық психология және педагогикасы және т.б.), жаңа
білімнің концептуалдық (тұжырымдық бейнесін құруда христиандық өзекті
идеяның, (гуманизм) принципінің немесе (шығармашылық) үдерісінің призмасы
арқылы туындайды.
Психологиялық және педагогикалық білімдерді біріктіру нәтижесінде жаңа
ғылыми бағыттардың пайда болу үдерісін, сондай –ақ, педагогикалық және
психологиялық ғылымдар объектілері қайсыбір орталық (өзекті) категорияны
айқындау арқылы ерекшелікке ие болғанда байқауға болады. Мысалы, табыс
педагогикасының пәні болып өзіне қатысушылардың барлығының, ең алдымен,
өзіне педагогикалық әсерді сезінгендердің табысқа жетуін қамтамасыз ететін
педагогикалық үдеріс танылды.
Тәуелділік педагогикасының пәні болып өзіне қатысушылардың
моралдық–психологиялық жай–күйі, денсаулығы, педагогтың өз оқушылары
алдындағы беделін жоғалту үшін тәуелділік элементімен байланысты
педагогикалық үдеріс болып табылады. Жеке тұлға педагогикасының пәні өзіне
қатысушылардың–мұғалімдер мен оқушылардың, тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің, ата–аналар мен балалардың жеке бастарындағы жағымда
(жағымсыз) өзгерістер қамтамасыз етілетін педагогикалық үдеріс болып
табылады.
Индивидуалдық жеке даралық педагогикасының пәні болып педагогикалық
үдеріс және оның ұйымдастыртырылуы нәтижесінде үдеріске қатысушылардың
индивидуалдық–даралық және субъектілік қасиеттерін ашу қамтамасыз етілетін
қайсыбір шаралар, шығармашылық әлеуетін өзін –өзі танытуы табылады.
Педагогтың жеке тұлғалық психологиясының пәні болып педагогтың жеке тұлғасы
құрылымы, түрлі пән педагогтарының әлеуметтік педагогтардың балалармен және
жасөспірімдермен жұмыс жүргізуі, жоғары оқу орындары оқытушыларының,
педагогикалық ұжымдар жетекшілерінің жеке тұлғалық типтері, түрлі
санаттардағы, кәсіби –педагогикалық қызметтің түрлі салалары т.б.
педагогтарының жеке тұлғалық өсу заңдылығы мен тетіктері болып саналады.
Оқыту технологиясының пәні –оқыту үдерісін психологиялық мазмұны, тәсілдері
мен нысандары мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде бастауыш және орта
мектепте, жоғары оқу орнында немесе нысаны, моделі немесе ұйымдастыру
жағдайы ескерілген қосымша білім беру жүйесіндегі үдеріске қатысушыларға
көрсетілетін психологиялық көмек болып табылады.
Педагогика мен психологияның ғылыми жүйелері
Жалпы ғылыми жүйе - кез келген пәннің атқарар мың сан қызметтерін
үндестіре жинақгап, ондағы зерттелетін ішкі-сыртқы ұғымдардың біртұтас
бүтіндігі мен ауқымдылығын қамтиды. Осының арқасында әрбір пән өзінің дұрыс
бағытында зерттеліп қана қоймай, оның ашылмай жатқан ғылыми танымдары да
жан-жақты танылып тереңдей береді. Ғылыми жүйесі мен негіздері дұрыс
қаланбаған пәнде нәтижелі мағына мен мәні де, тіпті диалектикалық жетілудің
болуы да мүмкін емес. Мәселен, қазіргі ғылыми педагогиканың күйі тура осыны
байқатады. Бұл біздің кешегі өмір сүрген жасанды қоғамымыздың аса ауыр,
запыран тектес ащы шындығы.
Қазіргі кезде, ежелден ғылыми жүйелері мен негіздері дұрыс қалыптасқан
пәндер, өздерінің өте күрделі ішкі сипаттарын қопара ашып, тереңде жатқан
қиялға симас ғажайып құбылыстарын танытуда. Мысалы, физикадағы - кванттық
теорияның дүниеге әкелуі, биологиядағы - биотехнология, химиядағы – жасанды
белок алу жолдары т.б. айта берсе шынайы ғылыми негіздерінде дамыған пәндер
толып жатыр. Тағы да бір мысалға көңіл аударсақ. Мәселен, ми қабаттарының
жұмысын түсіну үшін оның тек клеткаларының қызметін жеке-жеке қарастырып
қоймай, керісінше нейрондардың өзара байланысуымен клетка аралық біртұтас
жүйенің қалыптасуынан бөлек-бөлек мишықтардың атқарар қызметтері үндесіп,
бүкіл адам миының болмысы мен табиғи жүйесі анықталады екен. Дәл осы тектес
ғылыми жүйе - халық педагогикасы мен психологиясына да ауадай қажет екені
айтпаса да түсінікті. Бірақ ол еш қандай жасандылыққа ұрынбай, өзінің ішкі
мүмкіншіліктерінен өркен алуға тиісті. Оның барынша табиғи қалпын
анықтайтын ең маңызды тетігі - халық педагогикасы мен психологиясының
жүйесі - өзінің ғылыми методологиясынан шығатындығымен құнды. Біз ұсынып
отырған методологияның екі сатысынан немесе екі деңгейінен - биологиялық
индивидтен - жүрек тәрбиесінің жүйесі қалыптасса, ал екінші сатысы сананың
жетілуінен - ақыл тәрбиесінің жүйесі пайда болады екен.
а) жүрек тәрбиесі
Жүрек тәрбиесін - халық педагогикасы мен психологиясының ғылыми жүйесі
ретінде ұғыну үшін - жер бетіндегі он сегіз мың ғаламның, яғни, жалпы
жаратылыстағы тірі табиғаттың үш таған негізгі қасиеттерін көңіл көзіне
сыйғанынша зерделей талдай шолып өту аса қажет?!
Бірінші таған - ежелгі замандагы (полеозой) мұхиттардың түбінде пайда
болған бір клеткалы тіршіліктерден бастап бүгінгі адамдық түрге дейін
жетіліп жарты миллиард жылға созылған (500 миллион) жер бетіндегі
тіршіліктің ұзақ ғұмырындағы өзгерістерге шолу болып табылады. Олар: ең
әуелі бір клеткалы тіршілік - губкалар мен құрттар, сауытты және буын
қанатты балықтардың түрлері - қосмекенділер, бауырымен жорғалайтындар,
жануарлар мен адам тектес маймылдар, адамдар - деп барынша қысқаша
жасалынған тізбекке көңіл аударамыз.
Екінші таған - жоғары да аталған жаратылыс сатысында дамушы тіршілік
иелеріндегі ең алғаш қы пайда болатын түйсіктік ноқаттан бастап, біртіндеп
нерв клеткаларынан жетілетін жүйке талшықтары, сонан кейін күрделене
түсетін жүлын мен мидың астыңғы қабаттарына жіктеліп, тіршіліктің тылсымға
толы сыр сандығына айналып отырған адам миының құдіреттеріне зер салуымыз
керек.
Үшінші таған - адам ұрпағының ана құрсағындағы өсу сатыларындағы
құпияларды ашу арқылы - бүкіл бірінші таған мен екінші тағандардағы
айтылған күрделі құбылыстардың түгелдей қайталанатындығын түсіну арқылы
жүрек тәрбиесінің мәні мен мағынасын ұғынып қана қоймай, нақтылы тәрбие
тетіктерімен құрсақтағы жан иесінің тәрбиесін басқаруға болады. Ендеше,
жүрек тәрбиесі - негізінде ана құрсағында жетіліп, адамның жарық дүниедегі
ғұмырын түгелдей қамтиды екен. Бұл жүйе арқылы адамдағы туа пайда болатын
қасиеттер мен тұқым қуалайтын генетикалық тылсымдарға да ықпал етуге
болады. Мінеки, осытуақытқа дейін адам тәрбиесінде қолданылмай келген
осыншама құдіреттің орнын бесікті ғана түзеп” толтыра аламыз ба? Әрине,
жоқ, үзілді-кесілді жоқ! Мұның сырын ұққанда ғана ұлы Абайдың аңсаған,
нұрлы ақыл иесіне жататын толық адамды көз алдымызға елестетер едік.
Ана құрсағындағы жан иесі тоғыз айдың ішінде, жарты миллиард жылға пара-
пар уақытта жетілген тіршілік әлемінің әр сатысын басып өтетіні, ғылымда
әлденеше рет дәлелденген құбылыс. Адамның бір ғана клеткадан өрби жетілетін
тән құрылысындағы әрбір мүшенің қалыптасу жолдары қандай күрделі болса, ал
онанда бетер тылсымға толы жан дүниесін қалыптастыратын түйсіктер мен ішкі
сезімдердің санаға дейін өркен алуы, тіпті қиялға да сыймайды. Міне,
осыншама күрделіліктің күрмеуін шешу тек Ананың құдіретінде екенін ескерсек
біз айтып отырған жүрек тәрбиесінің мәні - теңдессіз терең екендігін
аңғарамыз. Сондықтан да, ата-бабамыз: Алып анадан туады деп, ұрпағы на
ұлағатты өсиет қалдырыпты. Бірақ, бұл өсиетті осы уақытқа дейін ұрпақ
тәрбиесіне пайдаланбақ түгілі, тіпті оның мән-мағынасын дұрыс ұғынуға да
мұршамыз болған жоқ. Өйткені, бодандықпен өткен басы байлы тіршілік
халқымыздың көптеген қасиеттерін түп-тұқиянымен құртып жіберуге аз-ақ
қалғаны белгілі. Енді ғана қолға алына бастаған халық педагогикасы мен
психологиясын бұрынғы құлдық қәдетімізге басып, жалпылама пікірмен
жайдақтатып жібермей, оның ғылыми негіздері мен жүйелерін қиыннан қиыстыра
отырып, ғылыми пән ретінде қалыптастыруды ұлы мақсат етіп қоюымыздың мәні
осында жатыр. Сонымен, ЖҮРЕК ТӘРБИЕСІ, адам ғүмырындағы биологиялық индивид
сатысын түгелдей қамтиды екен. Адам тәрбиесінің бүл кезеңі тек қана
биология мен физиология заңдылықтарына бағынатынын ескерсек, құрсағындағы
жан иесіне әсер ететін бірден-бір құдірет анасының парасаты мен ішкі сезім
дерінің тереңдігі екені белгілі. Міне, табиғат шебер сыйлаған осыншама
қасиетті қазіргі ана атаулы білмейтінді істен адам тәрбиесінің бұл кезеңі,
яғни ана кұрсағында жүргізілетін тәрбие мүлдем қолға алынбай отыр. Мынау
біз ұсынып отырған жүрек тәрбиесінің жүйесі - дәл осы олқылықтың орнын
толтырмақ.
Мұның егжей-тегжейлі сыры мен қырына, халық педагогикасы мен
психологиясының 2-ші негізінде немесе Ана құрсағындағы тоғыз ай делінетін
физиологиялық кезеңді сөз еткенде тоқталмақпыз.
ә) ақыл тәрбиесі
Ақыл тәрбиесін Халық педагогикасы мен психологиясының екінші ғылыми
жүйесі ретінде ұғыну үшін оның ең алғашқы басталатын сәтін анықтап алуымыз
керек. Бұл сәт адам тәрбиесінің нәресте кезеңінде жетілетін қасиеті мол аса
бір үлкен құбылыс. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптастырган халықтық
тәлімінде, ақыл тәрбиесінің алғашқы сәтін - нәрестенің қырық күнге толған
мерзімімен сабақтастырады да, оған қырқынан шығару ырымдарын жасайды. Ал,
бала қырқынан шыққанда жасалатын әрекеттердің өзіне көшсек: біріншіден -
нәресте мойнын ұстай алатын халге жеткендіктен -алғаш рет оның қарыншашын
алад ы . Екінші-қолы мен аяқтарының өсіп үлгірген тырнақтарын қысқартады.
Үшінші –бала жанарының қарашықтарын меңгеріп ұстай алатындықтан, енді оның
бесігінің арқауына түрлі түсті ойыншық заттар іледі. Міне осылайша, нәресте
қырқынан шыққанда тұңғыш рет ақ пен қараны ажыратып, акыл тәрбиесінің қиыны
мен қы зығы мол ұзақ сапарына аттанады. Ол осы сәтте ең алғашқы таңырқау
мен таңданудың күйін кешеді. Бұған дейін жүрек тәрбиесінің көмегімен, ана
құрсағында түйсіктік ақыл қалыптасса, енді қарашығын ұстаған сәтінен - ақыл
тэрбиесінің арқасында - сананың салтанат құратындығын байыптап қана қоймай,
оның бүкіл қыры мен сыры на тереңдей үңілудің мәні зор. Ендеше, халық
педагогикасы мен психологиясының екі жүйесі - жүрек ж эне ақыл тәрбиелерін
дұрыс жүргізуді тіршілігімізге енгізсек - адамзат қауымының бұрын-соңды
жетіп көрмеген парасатты абзал бейнесін жасар едік. Осы арада арнайы көңіл
бөлетін аса бір құдіретті құбылыс бар. Осынау домбыраның қос ішегі тәрізді
адам тәрбиесінің өркені болып саналатын - жүрек тәрбиесі мен акыл тәрбиесін
өзара үндестіріп күйге келтіретін тек қана бесік жыры екенін ерекше
атағымыз келеді. Осы үндестікпен бұл екі жүйе бірін-бірі байытып тереңдету
мен қоса, адам бойындағы мінезді сырбаздыққа, оның тегіндегі тумма қабілет-
дарындарын аса өткір қарымдылыққа жеткізіп, үш тай түсетінін көретін күнде
туады.
1.2.Педагогика мен психологияның әдіснамасы жөнінде түсінік
Ғылым дамуының басты шарты-жаңа деректермен үздіксіз толығып бару. Ал
деректердің жинақталуы мен олардың түсініктемесі ғылыми негізделген зерттеу
әдістеріне тәуелді келеді әдістер өз кезегінде, ғылым аймағында әдіснама
атауын алған теориялық принциптердің бірлікті тобымен міндетті байланыста
болады.
Қазіргі заман ғылымында әдіснама деп ғылыми-танымдық іс-әрекеттердің
түзілу принциптері, формалары мен тәсілдері жөніндегі білімді айтамыз.
Ғылым әдіснамасы зерттеу жүйесіндегі құрылымдық бірліктердің нысаны, талдау
пәні, зерттеу міндеттері, зерттеу құралдар тобы т.б. сипаттамасын береді.
Сонымен бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу процесіндегі әрекеттер
бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика әдіснамасын педагогикалық таным
және болмысты қайта жасаудың теориялық ережелер топтамасы ретінде
қарастырған жөн.
Әдіснама грек тілінен аударғанда әдіс туралы ғылым деген мағьшаны
береді. Метод әдістермині тікелей нақты бір нәрсеге деген жол ретінде
анықталады, яғни методология мағынасы жағынан бір нәрсені тану туралы ғылым
болады. Сондықтан әдіснама – зерттеу процесі туралы ілім ретінде де
түсіндіріледі. Бұл ілім жалпы әдіснама, ғылыми ұғымның, теориялық негізі,
ретіңде дамуы мүмкін. Сонда бұл нақтылы философиялық жүйемен байланысты.
Ғылыми әдіснаманы жетілдірудің бастамасын жөне негізін (фактический) Гегель
салды, ол өз назарын бірінші болып философиялық әдістің ерекшелік сипатына,
оның нақтылы ғылымдар әдістерінен айырмашылығына және әдіснаманың олармен
үйлесімсіздігі назар аударды. Гегель әдіс дегеніміз мазмұнның қозғалысы,
құбылыстың мәнін ашып көрсету және оның мазмұнынан тыс жасалмайтындығын
баса көрсетті.
Материалистік диалектика объективті шындықты тану әдістері негізінде
табиғат, қоғам және адам ойлауының заңдары жатқанын негізге алады. Таным
әдісі табиғат пен қоғамның объективті заңдарын көрсеткенде ғана ғылыми бола
алады. Сондықтан ғылыми танымның принциптері, оның категориялары мен
ұғымдары адамның ақылымен жасалған кездейсок ережелерінің қосындысы емес,
ол табиғат, адам және қоғам заңдылықтарының бейнесі болыл табылады.
Материалистік диалектика табиғатты үздіксіз козғалыспен даму
барысындағы біртұтастықтың бірлігі ретінде ашып көрсете отырып табиғат және
адам тәжірибесі туралы ғылымдарынын деректерімен толық сәйкестік барын
көреді. Диалектика дамудың ең жалпы зандылықтарын жасап үйлестіреді; бірлік
және қарама қайшьшылықтардың күресі, саннан сапаға көшу және теріске
шығаруды теріске шығару, мынадай философиялық жұп категорияларымен: себеп
салдар, кажеттілік жөне кездейсоқтық, мүмкіншілік пен шындық, мән және
құбылыс, мазмұн мен форма және т.б. аныкталады. Диалектикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz