Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік
университеті
Cазды-педагогикалық факультеті
Педагогика кафедрасы
курсТЫҚ ЖҰМЫС
Балалар
психологиясы ПӘНІ
Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесі
5В010100 күндізгі МДОТ-14к
автор Малаева. С.С
_________
(қолы, күні)
ЖЕТЕКШІ Елеусізова Ғ.Е
_________
(қолы, күні)
Петропавл, 2015 ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесі 5
1.1. Баланың мектепке баруына байланысты болатын психологиялық өзгерістер
5
1.2.Баланың мектепке бейімделу деңгейлері мен “мектептік дезадаптация“
“мектептік фобия”, “мектептік невроз”, “дидактогенді невроз” психогенді
ауруларына сипаттама 9
1.3. Алғаш мектепке келген бала қиыншылықтарына психологиялық мінездемесі
12
2. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесіне тәжірибелік жұмысты
ұйымдастыру 17
2.1. Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын психологиялық
өзгерістер 17
2.2. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесін зерттеуде
қолданылатын әдістемелер 21
2.3. Баланың мектепке психологиялық бейімділік дәрежесіне мектеп
психологының міндеті 32
2.4. Негативті әлеуметтік депривацияның алдын алу және ересектермен,
құрбыларымен қарым-қатынастың адекватты формаларын қалыптастыру 34
Қорытынды 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 38
Кіріспе
Қазіргі таңда еркін, жеке тұлғаны қалыптастыру заман талабы. Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан - 2050 атты стратегиялық бағдарламасында
халықтың білім алу және жастар тәрбиесіне көп көңіл бөлген. Онда: Біздің
басты оң игіліктеріміздің ішінде – халқымыздың сапасы тұр. Біздің ғылым
және шығармашылық әлеуметінің деңгейі жоғары білім өрісі биік халқымыз
бар ... Біз қолымыздағы осындай баға жетпес капиталды жан- жақты дамытуға
және оның дамуы үшін барған сайын жаңа әрі неғұрлым өркениетті жағдай
туғызуға тиіспіз, - дейді. Сонымен қатар, бүгінгі таңда оқу-тәрбие
саласында өскелең ұрпақтың жан-жақты дамып-жетілуіне ерекше көңіл бөлінуде.
Мектепке қабылданған балалардың өмірі оларды балалық шақтан оқушы
статусына ұштастыратын өтпелі кезеңдігімен сипатталады. Мария Монтессоридің
пікірінше балалар өміріндегі бұл шақ көптеген әлі көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай. Бұдан соңғы кездерде психологтар Л.С.Выготский,
Н.С.Лейтос осы жөнінде құнды пікірлер берді. Оларды дер кезінде байқап,
қолдап отырғанда ғана балалардың жекелік психикалық қаситеттері жан-жақты
дамып, қажетті әрекеттерге айналады. Сондықтан мектеп психологы баланың
мектеп талаптарын орындауға биологиялық кемелденуін, ақыл-ойының дамуын,
жеке басының қалыптасуы мен әлеуметтік даярлығын, ерік сапаларының
қалыптасуы және көңіл-күйін меңгеріп, өзін-өзі ұстауы жағынан мағлұматтар
алып оларды нормативтермен салыстырып зерттеуі қажет.
Мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап бала оқушыға айналады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды роль атқарады. Дегенмен мектепке дейінгі жастағы
балалардың өмірінде оның танымдық әрекеті жетекші бола бастайды. Осы
әрекеті мінез-құлық мотивтерін өзгертіп, бар күшін, интеллектуалдық
қабілетін, адамгершілік қасиеттерін дамытуға бағыттауды қажет етеді.
Әсіресе баланың мектеп өміріне енуі оның көптеген жағдайға икемделуін талап
етеді.
Балалардың мектептегі оқу жағдайына, әлеуметтік ортаға, іс-әрекеттің
жаңа түріне, қарым-қатынастың басқаша сипатына көшуге психологиялық
тұрғыдан бейімделе алатын жеке адамды дамыту қажеттілігінен туындап отыр.
Зерттеу жұмысы жеке адамның оқу жағдайына даярлығы мүмкіншілігінің дамуы-
интелектуалды, жеке адамдық, әлеуметтік-психологиялық даму деңгейлерін
қарастыруды өзіне мақсат етіп қою.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы балалардың мектепке
бейімделмеуіне байланысты, олардың жеке даралық өзгешіліктерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалар және бастауыш
мектеп оқушылары.
Зерттеу пәні: Балалардың мектептегі оқу жағдайына психологиялық
даярлығы.
Зерттеудің негізгі болжамы: Мектепке дейінгі жастағы балалардың
мектепке бейімділігі олардың жеке тұлғалық қасиеттеріне байланысты
көрінеді.
Зерттеудің міндеті:
-Баланың мектепке баруына байланысты болатын психологиялық өзгерістерін
анықтау;
-Алғаш мектепке келген бала қиыншылықтарына психологиялық мінездемесін
жасау;
-Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын психологиялық
өзгерістерге тоқталу;
Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесін зерттеуде
қолданылатын әдістемелерге шолу;
-Баланың мектепке психологиялық бейімділік дәрежесіне мектеп психологы
қызметінің әсерін зерттеу;
-Негативті әлеуметтік депривацияның алдын алу және ересектермен,
құрбыларымен қарым-қатынастың адекватты формаларын қалыптастыру жолдарының
мәнін ашу.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Әдебиеттерге теориялық талдау жасау
әдісі, балалардың мектепке бейімделмеу деңгейлері мен мектепке бейімделу
деңгейлері мен “мектептік дезадаптация“, “мектептік фобия”, “мектептік
невроз”, “дидактогенді невроз” психогенді ауруларын анықтауда психологиялық
тренинг, ойындар мен сабақтарды, әңгіме әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық қолданымы: Оқу іс-әрекетінің процесі бірқатар
жалпы заңдылықтарға бағынады. Алдымен оқытушы балаларды оқу ситуацияларына
жүйелі түрде тартып, балалармен бірге тиісті оқу әрекеттерін, сондай-ақ
тексеру мен бағалау әрекеттерін тауып, көрсетіп отыруы керек.
Зерттеудің практикалық қолданымы. Баланың білім қазыналарын интуициялық
қабылдауын мектептегі оқудың алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде
математика, грамматика және басқа пәндердің өздерінің күтпеген,
танқаларлық, қызықты жайттарын паш ету жолымен қолдап, дамытып отыру керек.
Бұл оқу іс-әрекетінің негізі ретінде балалардың шын мәніндегі танымдық
ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесі
1.1. Баланың мектепке баруына байланысты болатын психологиялық өзгерістер
Соңғы жылдардағы халыққа білім беру ісіне байланысты жаңа өзгерістер
мектеп өмірінде түбегейлі өзгерістерді тудырып отыр. Он екі жылдық оқу
жүйесі, кәсіптік білім беру саласы, сондай-ақ мектеп алдындағы дайындық
мәселесі-жастарды жан-жақты білімді, сауатты, ұлы тұлға, қоғам жаңартушысы
ретінде қалыптастырудың бірден-бір жолы болып табылады.
Білім беру саласындағы осындай жаңа өзгерістерге байланысты қазіргі
кезде мектеп алды даярлық пен бастауыш мектеп шағы бала өмірінің бес жастан
он бір-он екі жасқа дейінгі кезеңін қамтиды (мектептің 0-4 сыныптары).
Балалар мектепке бес-алты жастан баратын, мектеп алды даярлық пен бастауыш
оқу ұзақтығы біздің елдегіден бөлек елдерде мектеп алды даярлық пен
бастауыш мектеп шағының, әрине, басқаша хронологиялық шектері болады.
Баланың өмірінің ерекше кезеңі ретінде ол салыстырмалы түрде жуырда ғана
айқындалды. Мәселен, бұл кезеңді мектепте мүлдем оқымаған бала бастан
өткізбейді. Ол мектеп алды даярлығында білім алуының алғашқы және соңғы
сатысындағы балаларда да болған жоқ. Мектеп алды даярлық пен бастауыш
мектеп жасының пайда болуы экономикалық жағынан дамыған елдерде жалпыға
бірдей міндетті толық емес және толық орта білім беру жүйесінің шығуымен
байланысты.
Орта білім берудің әлеуметтік міндеттері мен мазмұны әлі түпкілікті
қалыптасқан жоқ. Сондықтан мектептегі бүкіл балалық шақтың бір бөлігі
ретіндегі бастауыш мектеп шағының хронологиялық шектері және психологиялық
ерекшеліктерін де түпкілікті және өзгермейтін деп есептеуге болмайды.
Ғылыми көзқараспен қарағанда, әзірше салыстырмалы түрде тұрақты, осы жасқа
неғұрлым тән белгілер туралы сөз болуы мүмкін. Баланың психологиялық
дамуындағы оның ролі балабақшадан бастап орта білім беру аяқталғанға
дейінгі балаларға қоғамдық тәрбие берудің тарихи қалыптасқан жүйесіндегі
бастауыш оқытудың мақсаттары мен мазмұнының өзгеруіне байланысты.
Ж.Пиаженің тәжіребиелерінде көрсетілгендей алты жастан он жасқа дейінгі
кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі
бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала өз бойында мектеп жасына дейінгі
балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі
кезең. Бұл белгілер оның мінез-құлқында, санасында күрделі, ал кейде
қайшылықты үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл
шақ көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап,
қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері
тап осы мектепке дейінгі жасында қалыптасады және әдетке айналады.
Сондықтан ғалымдардың ерекше назары қазір мектепке дейінгі жастағы
оқушыларын дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді
пайдалану балаларды одан ары оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты
дайындауға мүмкіндік береді.
Л.С. Выготскийдің айтуынша, баланың мектепке баруына байланысты болатын
психологиялық өзгерістер баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-
әрекетінің негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Мысалы: мектеп жасына
дейінгі балалық шақта ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар
үйретіп, тіпті шама-шарқынша еңбек етіп жүрсе де, оларың бүкіл болмысын
анықтайтын шынайы стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Ойын үстінде
қоғамдық баға беруге тырысушылық пайда болады, қиял және символиканы
пайдалана білуі дамиды. Осының бәрі баланың мектепке даярлығын сипаттайтын
негізгі сәттер болып табылады.
Алты жасар бала мектеп табылдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен, осы уақыттан бастап, ойын
біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш мектеп оқушысының
жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін,
оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу
болады. Мұндай қайта өзгеріс процесінің бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуінде айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған.
Олар бұл жерде үймен немесе балабақшамен салыстырғанда, әдеттен тыс
бірдеңелер кездестіруді күте отырып, мектепке қуана барады. Баланың бұл
ішкі позициясы екі жағдайда маңызға ие. Алдымен мектеп өмірінің жаңалығын
алдын ала сезіну және қалау баланың сыныптағы мінез-құлық ережелеріне,
жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн тәртібіне қатысты
мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл талаптарды бала
қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды.
Тәжірибелі ұстаздарға белгілі психологиялық жағынан расталған мынадай
қағида бар: баланың сыныпқа келген алғашқы күнінен-ақ оған оқушының
сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да
нақты мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа көзқарасының,
міндеттерінің және құқығының бұрынғы ол әдеттенген жағдайлардан
айырмашылығын дереу түсіндіру маңызды.
Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету-бірінші сынып
оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес, мектепке баруға даярланған
балалардың өз түсініктеріне сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті
шарт. Бұл талаптар орнықсыз әрі екі ұшты болса, балалар өз өмірінің жаңа
кезеңінің өзіндік ерекшеліктерін сезбейді, бұл олардың мектепке деген
ықыласын жоюы мүмкін.
Қ.Қойбағаров, Ж.Рысбекова М.А.Асылхановалардың пайымдауынша, баланың
ішкі позициясының екінші жағы оның білім мен іскерлікті игеру процестерінде
ортақ дұрыс қарым-қатынасына байланысты. Бір кездерде, шын мәнінде, ойын
кезінде өзі қалаған адам (ұшқыш, аспаз, жүргізуші) болуы үшін, оқудың қажет
екендігі туралы пікірге, оның мектепке дейін-ақ бойы үйрене бастайды. Ол
кезде бала келешекте қажет болатын білімдердің нақтылы құрамын, әрине,
сезбейді.
Мектептегі оқуға баланың даярлығы мәселесі алты және жеті жастағы
баланың мектепке үйренуіне және үйренбеуіне теориялық талдау жасау арқылы
ашылады.
Мектепке үйрену-баланың жүйелі мектептегі ұйымдасқан оқу іс-әрекетіне
өту кезіндегі танымдық, мотивациялық және эмоциялық еріктік сферасындағы
қайта құрылымдық өзгерістерге бейімділігімен сипатталынады.
Әлеуметтік сыртқы жағдайлардың жағымды сәйкестіктері үйренуге,
жағымсыздары үйренбеуге әкеп соғады. Мектептегі жүйелі оқудың негізгі
ерекшеліктеріне мыналар жатады:
1. Баланың мектепке келуі-қоғамдық мәнді және қоғам бағалайтын іс-
әрекетін жүзеге асыру басталады.
2. Жүйелі мектептегі оқудың бір ерекшелігі-барлықтарына ортақ
бірнеше ережелерді мiндеттi түрде орындауды талап етеді, ал
бұған мектепке келген балалардың барлығы тәуелді болады.
Асылбеков Әбдірахман зерттеулері көрсеткендей мектепке келу баладан
ойлаудың дамуының қандайда бір деңгейін, қарым-қатынас дағдыларын, мінез-
құлқын ерікті реттей алуын талап етеді. Мектепте оқуға даярлық деңгейін
бағалау төмендегідей блоктардан тұрады (сурет 1):
1.Интеллектуалдық дамуы-жоғары психикалық функциялардың даму деңгейінен
тұрады: мәлімет, оқуға қабілет баланың ақыл-ой іс-әрекетінің өзіндік реттеу
қабілеті;
2.Эмоциялық дамуы-баланың эмоционалдық-экспрессивтік даму деңгейін,
олардың жеке тұлғалық өсуін көрсету;
3. Коммуникациялық дағдыларының дамуы-(6 жастағы дағдарыстардағы
психологиялық қайта құрылуын ескере отырып, өзін-өзі бағалау және
тартымдық деңгейін анықтау);
4. Мектеп жасындағы даму кезеңдегі баланың мектептік сауаттылық
деңгейі;
Г.М.Чуткинаның зерттеу нәтижелерінен-жоғарыдағы әрбір көрсеткіштерінің
даму деңгейлерінде болатын мектепке әлеуметтік-психологиялық даярлықтың 3
деңгейін көрсетуге болады.
I. Адаптацияланудың жоғарғы деңгейі.
Сурет 1 – Баланың мектепте оқуға даярлық деңгейлері
1-сынып оқушысы мектепке жағымды қатынас құрады, қойылған талаптарды
адекватты қабылдайды, оқу материалдарын жеңіл меңгереді, бағдарлама
материалдарын игере алады және толық меңгереді, күрделі тапсырмаларды шеше
алады, бұйрықтарды, мұғалімның айтқанын зейін қойып тыңдайды, берілген
тапсырмаларды сыртқы бақылаусыз орындайды, оқу жұмыстарын өз бетінше
орындауға үлкен қызығушылық көрсетеді, (үнемі барлық сабақтарды орындайды);
қоғамдық жұмыстарды еркімен, ұқыпты орындайды, сыныпта жағымды, статусты
орынға ие. Жоғарыда көрсетілген барлық көрсеткіштердің даму деңгейі
жоғарыға сәйкес келеді.
Адаптациялануы жоғарғы деңгейдегі балаға сипаттама беретін болсақ,
балалар мектепке даяр, 6 жастағы дағдарысты басынан өткізген бала
сипаттамасымен сәйкес келеді, себебі, еріктің, оқу мотивациясының, мектепке
жағымды қатынасының, коммуникативті дағдының дамығандығы көрінеді.
II. Адаптацияланудың орта деңгейі.
1-сынып оқушысы мектепке жағымды қатынас құрады, мектеп балаларға
жағымсыз әсер тудырмайды, оқу материалын түсінеді, егер мұғалім оқу
материалын тиянақты және көркем түсіндірсе, оқу бағдарламасының негізгі
мазмұнын меңгереді, типтік міндеттерді өз бетінше шешеді; тапсырмаларды,
ересектердің бұйрықтарын орындау кезінде зейіні тұрақты, дегенмен оны
бақылап отыру қажет. Қоғамдық жұмыстарды өз еркімен орындайды, көптеген
сыныптастарымен достас болады.
III. Адаптацияланудың төмен деңгейі.
1-сынып оқушысы мектепте теріс және индифферентті қатынас құрады,
сырқаттанып қалу арызы жиірек болып тұрады, көңіл-күйінің жоқтығы басым
келеді, тәртіп бұзушылық байқалады, мұғалімнің түсіндірген материалдарының
кейбір бөліктерін ғана менгереді. Оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуге
қиналады, өз бетінше тапсырмаларды орындау барысында қызығушылық пен
белсенділік танытпайды, сабаққа үнемі дайындалмайды, тек жүйелі ескертіп,
ересектер мен мұғалімдер үнемі бақылау жасап отыруы қажет. Ұзақ демалыстан
кейін жұмысқа қабілеттілік пен зейінділік сақталғанда үлгі бойынша жаңа
тапсырманы түсіну және орындау үшін мұғалім және ата-аналардың едәуір
көмегін қажет етеді.
Қоғамдық жұмыстарды бақылау негізінде айрықша қалауды орындайды, енжар,
жақсы достары жоқ, сыныптастарының кейбірінің ғана аты-жөнін біледі. Ал
бұл, яғни мектепке адаптацияланудың төменгі деңгейіндегі көрсеткіш-мектеп
дезадаптациясының көрсеткіші болып табылады. Мұндай жағдайда жас
ерекшелігін көрсету қиын. Себебі, баланың психикалық және соматикалық
саулығының бұзылғандығы туралы сөз болып тұр. Бұл жалпылау процесінің
дамуының адаптация көрсеткіші-психикалық процестер мен қасиеттер,
функциялар, төмен деңгейі-негізгі фактор болып табылады.
Осыған байланысты мұғалім 6 жасар 1-сынып оқушысының жас ерекшелігіне
тек оқу процесін және психологиялық дайындығын арнайы ұйымдастырмаса да
мектепке адаптацияланудың орта деңгейі жойылуы мүмкін.
Тағы бір аспект-адаптациялану процесінің жағымсыз нәтижесі
дезадаптацияға әкеп соғуыдың бір себебі болып табылады. Олай болса,
дезадаптация және дезадаптациялық стилдер туралы теориялық талдаулар жасап
көрелік.
1.2.Баланың мектепке бейімделу деңгейлері мен “мектептік дезадаптация“
“мектептік фобия”, “мектептік невроз”, “дидактогенді невроз” психогенді
ауруларына сипаттама
В.В. Коганның берген анықтамасы бойынша “мектептік дезадаптация –
психогенді ауру және баланың жеке басының психогенді қалыптасуы, бұл оның
мектепте және жанұяда объективті және субъективті статусын бұзады, оқушының
оқу және оқудан тыс белсенділігін төмендетеді. Бұл ұғымға мектеп іс-
әрекетінің ауытқуын байланыстыруға болады. Мектеп оқушыларының негізгі іс-
әрекетті меңгеруінде қиыншылықтар мен ауытқулардың байқалуы ықтимал. Ал
мұндай ауытқулар психикасы сау болса да немесе әртүрлі психикалық бұзылуы
бар болса да байқалуы мүмкін. Дегенмен, бұл жағдай олигофенияны,
органикалық бұзылулар, тәндік дефектісі бар балаға қатысы жоқ.
Мектептік дезадаптация-бұл баланың оқуды меңгеруінің, оның мінез-
құлқының бұзылуын, конфликтті қатынастарды, психогенді аурулар мен
реакцияларды, қорқыныш деңгейінің жоғарылауын, жеке басының дамуындағы
тежелулер формасындағы баланың мектепке бейімделу бейадекватті
механизмдерін қалыптастыруы мүмкін.
Т.В. Дорожовец 6-7 жасар 1-сынып оқушыларының әрекетін зерттей келе,
баланың мектепте оқуға даярлығының 3 стилін көрсетеді:
1. Аккомадациялы
2. Ассимиляциялы
3. Сауаттанған.
Баланың мектепте оқуға даярлығының аккомадациялы стилі ортаның
талаптарына өзінің әрекетін толық бағындыруға баланың тырысушылығы
көрінеді.
Баланың мектепте оқуға даярлығының ассимиляциялы стилі әлеуметтік
ортаны өзінің қажеттілігіне тәуелдеуге баланың тырысушылығымен
сипатталынады.
Баланың мектепте оқуға даярлығының сауаттанған стилі жағдайында осы
жастағы баланың психологиялық жетілмеуімен байланысты дамудың әлеуметтік
жаңа жағдайларын қабылдауға оқушының қабілетсіздіктерімен сипатталады.
Баланың мектепте оқуға даярлығының бұл әрбір стилінің көрінуінің
жоғарғы деңгейі мектептегі дезадаптацияға әкеп соқтырады. Бұл баланың
мектептегі әрекеті әрдайым бейімделудің аккомадациялы стиліндегі 1-сынып
оқушылары “жақсы оқушы” типіндегі бейнеге сәйкес, мектеп өміріндегі барлық
ережелер мен нормаларға бағынуға дайын келеді, оған қоса, оқу іс-әрекеті
мен мектеп өмір нормасына біршама бейімді болып келеді.
Мұғалім тарапынан берілген жақсы баға оқушыларды жоғары авторитеті мен
баланың әлеуметтік статусының жоғарылығын қамтамасыз етеді.
Адаптацияның ассимиляциялы типіндегі балалар өз бетінше жаңа мектеп
ережелерімен келіспейді және оны тек мұғалім бар кезде ғана орындайды, оқу
іс-әрекетін, мектеп талаптарын орындауға дезадаптацияланған болады. Мұндай
жағдайларда басқа сынып оқушыларының алдында мұғалімнің берген негативті
бағасы сыныптағы статусын, беделін түсіреді, олар әлеуметтік адаптациялануы
күрделі жағдайда өтеді.
Дегенмен, мұғалімнің беделіне нашар бағдары - өзіндік бағалаудың өте
төмендеуінен сақтандырады. Біршама қиын адаптацияланатын сауаттанбаған
стилдегі балаларда ерік-жігері жеткілікті деңгейде дамымайды. Мұндай
балалар мектеп өмірінің ережелері мен нормаларына сәйкес өз әрекеттерін
бағдарлай алмайды.
Кіші сыныптарда мектепке дезадаптацияланудың негізгі себептерін Г.М.
Чуткина жанұя тәрбие сипатымен байланыстылығын дәлеледейді. Егер бала
“біз” деген күйді сезінбеген отбасынан келсе, ол жаңа әлеуметтік қоғамға,
мектепке қиыншылықпен енеді.
“Мектептік дезадаптация” терминіне қоса, әдебиеттерде “мектептік
фобия”, “мектептік невроз”, “дидактогенді невроз” терминдері де кездеседі.
Әдетте мектептік дезадаптация невроздар себеп-салдарының агрессивтіліктік
негізінде пайда болады. Мектепке келуге қорқыныш, сабаққа қатысудан бас
тарту т. б. көрінеді. Көбіне мектептік қорқыныш күйі байқалады, ал бұл
толқу күйінде, оқу ситуацияларына уайымшылдықтың жоғары деңгейі күйінде,
өзіне жаман қатынас құру күйінде, педагогтар, құрбылары тарапынан теріс
баға күту күйінде байқалады.
Дидактогенді невроздық жағдайда-бірінші кезекте оқыту жүйесінің өзі
бұзушы фактор болып табылады. Әдетте, мұғалім іс-әрекеті оқушының іс-
әрекетіне өте аз мөлшерде қатынасады. Дегенмен, педагог пен оқушының
бірлескен іс-әрекеті білім мен тәжірибе меңгерудің эффективті тәсілі болып
табылады. Бастапқыда мұғалім және оқушының мақсаттары әр жақты болады:
мұғалім-оқыту, ал оқушы оқу керек, яғни тыңдау, қабылдау, есте сақтау
қажет. Мұғалім оқудың “жоғары” позициясында оны ұғынбастан оқудың
инициативасын басады, оның танымдық белсенділігін, оқу іс-әрекетін
жаныштайды.
Дидактогенді невроз 6 жастан балаларды оқыту жағдайында мұғалімнің
оларға жас ерекшеліктеріне көңіл бөлмеуінен пайда болуы мүмкін. Көптеген
авторлардың пікірінше (Д. Б. Эльконин, Ш. А. Амонашвили, В. С. Мухина т.
б.) мұғалім мен 6 жастағы баланың педагогикалық өзара әрекеттесудің стилі
мен сипаты, көбінесе, 7 жастағы баланы оқытудағы классикалық стильден
едәуір өзгешеленеді.
Мінез-құлықтың дезадаптациялануының пайда болуының тағы бір себебі-
шектен тыс шаршау мен күштену негізінде пайда болуы мүмкін. Мектепке
келудің өзі-бала өміріндегі үлкен өзгеріс болып табылады. Оның мектептегі
оқуға үлгерімі жанұядағы тәрбие ерекшеліктеріне, мектепке дайындық
деңгейіне байланысты болады.
Бірнеше авторлар (Е.В. Новикова, Г.В. Бурменская, В.Е Коган т. б.)
мектептегі дезадаптацияның негізгі себебі-оқу іс-әрекетінің оқаулығы немесе
мұғалім оқушыға оқаулық қатынас құруынан емес, осы оқаулық пен қатынастарды
күйзелу деп есептейді.
Сурет 2 - Бала мектепке келгенде кездесетін қиыншылықтар
Көбінесе 6 жастағы балаға мектепке келу қиын кезең болып табылады.
Мұндай жағдайда әрбір бала төмендегі проблемаларға кезігеді:
1. Режимдік қиыншылықтар (бұл мінез-құлық пен еркін басқарудың төменгі
деңгейімен сипатталады).
2. Қарым-қатынас қиыншылықтары (бұл көбінесе құрбыларымен қарым-қатынаста
аз тәжирібесі бар балаларда байқалады және сынып ұжымына үйрену
қиындығында көрінеді).
3. Мұғаліммен қарым-қатынас мәселесі;
Отбасы жағдайының өзгеруімен байланысты мәселелер. Сонымен баланың
мектепте оқуға даярлығы-баланың жүйелі, қалыптасқан мектептегі оқуға өту
кезіндегі танымдық, мотивациялық және эмоционалдық сферасындағы қайта
құрылу процесі. Мұндай қайта құрылымның нәтижелілігі психологиялық көзқарас
бойынша ақыл-ой әрекетінің даму деңгейіне, эмоционалды-еріктік сферасына,
коммуникативтілік дағдыларының қалыптасуына тікелей тәуелді. Бұл
сфераларының бірінің жетілмеуі-дезадаптацияның қандайда бір себебі болып
табылады.
Дезадаптацияның формаларының жіктелуі мектептегі адаптациялану
процесінің бұзылуына орай мынадай түрде көрінеді (Д.Б. Эльконин, Ш.А.
Амонашвили, Н.Г. Салмина):
1. Оқу әрекеттерінің элементтерінің қалыптасуы;
2. Оқу мотивациясының қалыптасуы;
3. Мінез-құлқын, зейінін, оқу іс-әрекетін ерікті реттеу қабілетсіздігі;
4. Мектеп талаптарын меңгерудегі қиыншылықтары.
1.3. Алғаш мектепке келген бала қиыншылықтарына психологиялық мінездемесі
Бірінші сынып оқушыларының басынан өткізетін қиыншылықтардың негізгісі-
алты жастағы дағдарыс.
Мектепке оқуға қабылданар баланы мектептік болмысқа ендіру, толыққанды
оқу әрекетін қалыптастыру – өтпелі кезеңге тән психикалық дамудың барлық
жиынтықтарымен тығыз байланысты. Олар оқу-тәрбие процесін осы жастын
психологиялық ерекшеліктерімен қатаң сәйкестікке жүргізуді қажет етеді.
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақтан оқушылық өмірге өту кезеңін зерттеу
мәселесі мектептегі оқу-тәрбие міндеттерін нақтылауға мүмкіндік береді.
Бұл істің түпкі мақсаты баланы мектептегі оқуына берік тұғырды
қамтамасыз ету. Ол мұғалім талаптары мен мектеп ережесін орындауға, баланың
ерік күшін бағындыра алу іскерлігінен көрінеді. Екі кезеңнің түйісер
тұсындағы дағдарыс құбылысының бала психикасының әсері іс түссіз жойылып
кетпейді деуге болады.
Психикалық даму дағдарысы осы уақытқа дейін баланың ересектермен қарым-
қатынасы кезіндегі қиындықтар мен мінез-құлық ауытқуларын, теріс қылықтарын
сипаттайтын ұғым ретінде қарастырылып келеді. Мәселен, теріс қылықтардың
көрінісін жұмсартатындай етіп, тәрбиені қалай құрса болады? деген сұрақтар
іздестірілді. Ал психикалық дамуда дағдарыстың рөлі қаншалықты екендігі аса
көп зерттелінбеген.
Психикалық даму дағдарысын психология ғылымы тұрғысынан қарастыру
биехевиористік бағыттағы балалар психологиясына да тән: тәрбиенің
жетімсіздігі салдарынан туындаған психикалық даму барысындағы ауытқулар.
Бұған қарсы, Л.С. Выготскийден бастап, дағдарыс дамудың ішкі яғни, аса
қажетті кезең немесе сапалық секіріс ретінде қарастырылды. Соның
нәтижесінде бала психикасы жаңа деңгейге көтеріледі. Ал, дағдарыстың оғаш
қылықтар арқылы көрінуі, оның ары қарайғы даму үшін тежегіш ретінде
көрінетін: баланың үлкендермен қарым-қатынасының бұрынғы жүйесінің
күйреуінен, яғни оң, жағымды жаңа құрылымдардың келесі беті ашылуы.
Баланың психикалық дамуы диалектикалық процесс. Ол біркелкі, тегіс өтпейді,
ішкі қақтығыстардың пайда болуы мен шешілуі арқасында қауырт, қайшылықты
түрде жүреді.
Психолог Л.С. Выготскийдің пайымдауынша, психикалық дамудың жалпы
заңдарын түсіну кейпін өтпелі кезеңдерді яғни, даму дағдарыстарын зерттеу
арқылы өтеді. Себебі, осы кездегі бала психикасындағы сапалық құрылымдар
барынша айқын көрінеді.
Белгілі балалар психологы Е.Е. Кравцова жас дағдарысының рөлін ерекше
бағалайды баланың бұған дейінгі барлық дамуының даярлығы нәтижесінде 6 жас
дағдарысы пайда болады. Осы дағдарыстың өтуі нәтижесінде балалардың
мектепке психологиялық даярлығы қалыптасады.(Д.Б. Эльконин, А.Л. Венгер).
Алты жас дағдарысы балалар психологиясы мен педагогикалық психологияда
шартты түрде белгіліенген жас мөлшері деп көрсетеді. Дамудағы даралық
ерекшелікке байланысты, осы шамадағы дағдарыс кезеңі баланың тура жеті
жасында өтуі мүмкін.
Сондай-ақ алтыдан аса бере, немесе сегіз жасқа толу уақытта да басталуы
кәдік. Бірақ, бір жағдай анық: ол алты жас шамасындағы дағдарыстың мектеп
жасына дейінгі балалық шақ пен мектептік кезең аралығындағы шекара іспеттес
екендігі. Сондықтан осы дағдарыс кезеңін Мектеп алды дағдарысы деп атау
орынды.
6-7 жасар бала қоғамдық қатынастар әлемдегі өз орнын түсіне бастайды.
Ол өзі үшін жаңа әлеуметтік қатынастың мәнін ашады. Бұл үлкендер аса жоғары
бағалайтын оқу әрекетімен байланысты, оқушылық қатынас. Осы жаңа орынды
иелену тілегі қай кезде басталса да, баланың ішкі бағытының қалыптасуы оның
өзіндік санасын түбегейлі өзгеріске ұшыратады. Л.И. Божовичтің пікірінше, 6
жас дағдарысы баланың әлеуметтік Менің қалыптасу кезеңі. Өзіндік сананың
өзгеруі – құндылықтар сипатының өзгеруіне әкеліп соғады. Бұрын аса маңызды
болған жағдайлар қазір қосалқы рөл атқарады.
Баланың мектепке келуінен бастап, оның өмірінде мүлдем жаңа кезең
басталды. Бұл кезеңге ол тиісті дәрежеде даяр болуы тиіс. Алдымен бұл
кезең балаға жаңа құқықтар беріп қана қоймайды, бала едәуір қиындығы бар
міндеттер артатын маңызды іс-әрекет атқаруға даяр болуы тиіс. Кішкентай
мектеп оқушысы айналасындағылардан өзінің оқу сабақтарына деген құрмет
күте отырып, өзі де мұғалімнің барлық тапсырмасын жүйелі орындауға, сол
сәтте қаласа да, қаламаса да, өзін мектеп ережелеріне сәйкес ұстауға
міндетті болып саналады. Жасы жетіге жеткен балалардың көпшілігі мектеп
оқушысының жағдайына көшуге ұмтылады, алайда ол жағдайдың не екенін олар
барлық кезде бірдей айқын түсіне бермейді. Кейде оларды портфельге ие
болғысы келу, өзін үлкен санау, бағалар алу және тағы басқа тәрізді істің
таза сыртқы жақтары қызықтырады. Оқушы жағдайына шын мәнінде даяр деп
оны мектеп қызықтыратын, яғни біршама дамыған танымдық ынталары бар
баланы айтамыз. Тек осы негізде ғана балалар өздерінің мектептегі
міндеттеріне тиісті дәрежеде жауапкершілікпен қарауға қабілетті болады.
Алайда мектеп оқушысы болғысы келу тілегі мен оқуға байыпты көзқарас
жеткіліксіз: мұнымен қоса осы тілек, осы қатынасқа ситуациялық
себептерді бағындыра білу, сабақ үстінде өзін зейінді болуға көндіру, кейде
жалықтыратын ережелерді жаттау, қиын есептің шешімін табанды түрде
ойластыру қажет.
Ж.Рысбекованың ғылыми зерттеуінде оқушы жағдайына шын мәнінде даяр деп
мектептің сыртқы жиһаздары емес, жаңа білімдер алу мүмкіндіктері
қызықтыратын, яғни біршама дамыған танымдық ынталары бар баланы айтамыз.
Тек осы негізде ғана балалар өздерінің мектептегі міндеттеріне тиісті
дәрежеде жауапкершілікпен қарауға қабілетті болады. Алайда мектеп оқушысы
болғысы келу тілегі мен оқуға байыпты қөзқарас жеткіліксіз, мұнымен қоса
осы тілек, осы қатынасқа ситуациялық себептерді бағындыра білу, сабақ
үстінде өзін зейінді болуға көндіру, кейде жалықтыратын ережелерді жаттау,
қиын есептің шешімін табанды түрде ойластыру қажет. Басқаша сөзбен
айтқанда, болашақ оқушыға өз мінез-құлқын, оның ішінде өзінің танымдық іс-
әрекетін ерікті басқару, оны оқу міндеттерін шешуге бағыттап отыру қажет
болады. Ал мұның өзі балада шағын себептерді маңыздырақ тұрақты мақсаттар
мен ниеттерге бағындыруға көмектесетін мотивтердің сатылы жүйесі
қалыптасқанда ғана мүмкін болады.
Х.Т. Шерьязданованың зерттеулеріне сүйенсек, қазіргі мектепке оқуға
келген балалар бірінші сыныпқа тиісті мөлшердегі білім дағдыларымен,
зерттелінетін заттар мен құбылыстарды жүйелі бақылауға, олардың елеулі
ерекшеліктерін ажыратуға, пікірлесуге және қорытындылар жасауға мүмкіндік
беретін дамыған қабылдауымен және ойлауымен келеді деп есептелінеді. Бұл
жоспарлы және дараланған қабылдауды, оқылатын материалға теориялық
қатынастың элементтерін, ойлаудың жалпылама формалары мен негізгі логикалық
операцияларын, мағыналы есте сақтауды игеруге тиіс баланың ақыл-ойын дамыту
дәрежесіне белгілі талаптар қояды. Мұнымен қоса бала оқу әрекеті
саласындағы бастапқы іскерлік нәтижеден гөрі, оқу тапсырмаларының орындау
тәсіліне зейін қою, өзін-өзі бақылау т.б. игеруі тиіс. Бала мектепке
келісімен, ортақ маңызды іспен айналысып жатқан құрбыларының тобына кіреді.
Бұл мектеп тобының балабақша тобынан елеулі айырмашылығы болады.
Мектеп оқушылары арасындағы өзара қарым-қатынас балабақшадағыға
қарағанда басқа негізде құрылады, баланың сыныптағы жағдайы басқа
критерийлермен, ең алдымен, оның оқудағы жетістіктерімен анықталады. Осы
жағдайларда коллективке ене білу үшін бала басқа балалармен өзара қарым-
қатынас жасаудың икемді тәсілдеріне, дамыған жолдастық сезімге ие болуы
тиіс. Мектепке психологиялық даярлық-оны қай қырынан алсақ та, баланың
бұған дейінгі бүкіл психикалық дамуының қорытындысы, отбасы мен
балабақшадағы тәрбие мен үйретудің бүкіл жүйесінің жемісі екенін оңай
көруге болады. Нәтижелі оқытуға қажетті сапалар бірден пайда болмайды. Олар
баланың өмірге келген сәтінен бастап біртіндеп қалыптасады. Бұл сапаларды
қалыптастыру үшін ойын, сурет салу, конструкциялау т. б. сияқты іс-әрекет
түрлерінің маңызы болатынын атап керсеткен жөн. Өйткені тап соларда алғашқы
рет мінез-құлықтың қоғамдық мотивтері пайда болып, мотив сатылары қаланады;
қабылдау мен ойлау әрекеттері қалыптасып, жетіледі, балалар арасындағы
өзара қарым-қатынас дамиды. Әрине ол өздігінен жүзеге аспайды, өскелең
ұрпаққа қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін беріп, тиісті білімдерді жеткізіп,
дағдыларды үйрететін үлкендердің балалар іс-әрекетіне үнемі басшылық
жасауы кезінде болады. Е.О.Смирнова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцовалардың ғылыми
зерттеуінде оқу әрекеті саласындағы қарапайым іскерліктер, таным
процестеріндегі тиісті дәрежедегі өнімділік сияқты кейбір сапалар мектеп
жасына дейінгі баланы сабақ үстінде жүйелі оқыту процесінде ғана
қалыптасады.
Балаларды мектепке психологиялық даярлауда балабақшаның ересек және
даярлық тобында жүргізілетін арнайы тәрбие жұмысының рөлі аз емес. Бірақ ол
жеңіл жәрдем жасауға тырысу түрінде болмай, психикалық дамудың бұған
дейінгі бүкіл жетістіктеріне сүйенуі тиіс. Балалардың есін өте көп
шашыранды мағлұматтармен толтырып немесе оқу, есеп шығару дағдыларын
бағытсыз қолдана беруден зиянды нәрсе жоқ. Балалар жалпылама және жүйелі
білім алып, болмыстың жаңа салаларында бағдар алуға үйретіліп, бұйымдардың
сандық қатынастарын, тілдің дыбыстық материясын осындай кең негізде
дағдыларды игерту ұйымдастырылса, жағдай мүлдем басқаша болады. Осындай
оқыту процесінде балаларға болашақта кез келген білімді саналы игеруге
мүмкіндік беретін болмысқа теориялық көзқарастың бастамасы жасалады.
Алғашқы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнымен шын мәнінде әлі таныс
емес. Олардың оқу материалдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ. Олар тек
математиканы, грамматиканы және басқа пәндерді тереңдеп оқу кезінде
қалыптасады. Әйтсе де бала алғашқы сабақтардан бастап-ақ тиісті мағлұматтар
ала бастайды. Бұл ретте оның оқу жұмысы жалпы білім алуға деген ынтаға
сүйенеді. Ынталықтың жеке-дара көрінісі бұл жағдай математикада немесе
грамматикада байқалады. Мұғалімдер бұл ынталылықты алғашқы сабақтарда дереу
пайдаланады. Осының арқасында бала үшін сандардың тіркестілігі, әріптердің
реттілігі және т. б. сияқты шын мәнінде ұзын-сонар, дерексіз жайлар туралы
мағлұмат алу қажеттіде маңызды бола бастайды.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап ендігі жерде математика, грамматика және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс-әрекетінің негізі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік
береді. Осылайша, мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және
үйдегі мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңнен қиналмай өтуі-оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
2. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесіне тәжірибелік жұмысты
ұйымдастыру
2.1. Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын психологиялық
өзгерістер
Баланың мектепке баруына байланысты болатын психологиялық өзгерістер.
Атап көрсетілгендей, баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-
әрекетінің негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына
дейінгі балалық шақта ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар
үйреніп, тіпті шама шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын
анықтайтын шынайы стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Ойын үстінде
қоғамдық баға беруге тырысушылық пайда болады, қиял және символиканы
пайдалана білуі дамиды. Осының бәрі баланың мектепке даярлығын сипаттайтын
негізгі сәттер болып табылады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен, осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-
әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық
және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Мұндай қайта өзгеріс процесінің бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуі айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған.
Олар үймен немесе балабақшамен салыстырғанда, әдеттен тыс бірдеңелер
кездестіруді күте отырып, мектепке қуана барады. Баланың бұл ішкі позициясы
екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірінің жаңалығын алдын ала сезіну
және қалау баланың сыныптағы мінез-құлық ережелеріне, жолдастарымен ерекше
қарым-қатынас нормаларына, күн тәртібіне қатынасы мұғалімнің талаптарын
жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл талаптарды бала қоғамдық маңызды және
орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды.
А.К. Маркова, М.В. Матюхина тәжірибелерінде белгілі, психологиялық
жағынан басталған мынадай қағида бар: баланың сыныпқа келген алғашқы
күнінен-ақ оған оқушының сабақтағы, үйдегі және қоғамдық мінез-кұлық
ережелерін айқын да нақты мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа
көзқарасының, міндеттерінің және құқықтарының бұрынғы ол әдеттенген
жағдайлардан айырмашылығын түсіндіру маңызды. Жаңа ережелер мен нормаларды
сөзсіз орындауды талап ету-бірінші сынып оқушысына орынсыз қаталдық жасау
емес, мектепке баруға даярланған балалардың өз түсініктеріне сәйкес олардың
тіршілігін ұйымдастыру қажетті шарт. Бұл талаптар орнықсыз әрі екі ұшты
болса, балалар өз өмірінің жаңа кезеңінің өзіндік ерекшеліктерін сезбейді,
бұл олардың мектепке деген ықыласын жоюы мүмкін.
Баланың ішкі позициясының екінші жағы онын білім мен іскерлікті игеру
процестеріне ортақ дұрыс қарым-қатынасына байланысты. Бір кездерде шын
мәнінде ойын кезінде өзі қалаған адам ұшқыш, аспаз, шофер болуы үшін оқудың
кажет екендігі туралы пікірге оның мектепке дейін-ақ бойы үйрене бастайды.
Ол кезде бала келешекте кажет болатын білімдердің нақтылы құрамын, әрине,
сезбейді. Оның білімге деген пайдақорлық прагматикалық көзқарасы әлі
болмайды. Ол жалпы білімге, қоғамдық мәнді және кұнды деп ойлайтын
білімдерге ұмтылады. Баланың айналасындағыларды білуге кұмарлығы, теориялық
ықыласы осыдан көрінеді. Оқудың негізгі алғышарты ретіндегі бұл ықылас
баланың бойында оның кең өріс алған ойын әрекетін қамтитын мектепке дейінгі
өмірінің барлық сәттерінде қалыптасады.
Алғашкы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнымен шын мәнінде әлі
таныс емес. Олардың оқу материалдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ. Олар тек
математиканы, грамматиканы және басқа пәндерді тереңдеп оқу кезінде
қалыптасады. Әйтсе де бала алғашқы сабақтардан бастап-ақ тиісті мағлұматтар
ала бастайды. Бұл ретте оның оқу жұмысы жалпы білім алуға деген ынтаға
сүйенеді. Ынталылықтың жеке-дара көрінісі бұл жағдай математикада немесе
грамматикада байқалады. Мұғалімдер бұл ынталылықты алғашқы сабақтарда дереу
пайдаланады. Осының арқасында бала үшін сандардың тіркестілігі, әріптердін
реттілігі және т. б. сияқты шын мәнінде ұзын сонар, дерексіз жайлар туралы
мағлұмат алу кажетті де маңызды бола бастайды.
М.П.Оспанбаева мен М.А.Асылханова баланың білім қазыналарын
интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың алғашқы күнінен бастап, ендігі
жерде математика, грамматика және баска пәндердің өздерінің күтпеген,
таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету жолымен колдап, дамытып отыру керек.
Бұл оқу іс-әрекетінің негізі ретінде балалардың шын мәніңдегі танымдық
ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік береді дейді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңінде баланың сыныптағы және
үйдегі мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңнен қиналмай өтуі - оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ алты жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда кандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
М.Н.Лобанова бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың
негізгі үш типті қиыншылықтарын атап көрсетеді.
Олардың бірінші қиыншылығы жаңа мектеп режимі ерекшеліктеріне
байланысты дер кезінде ояну және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды,
барлық сабақтарда тыныш отыру талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет
және т. б. Тиісті дағдылар болмаса, балада әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын
бұзу, режимді жіберіп қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі
психологиялық-физиологиялық жағына қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр
болады. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа
талаптарды түсінікті де айқын өткізуі, олардың орындалуын әрдайым тексеріп,
балалардың жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадақтау мен жазалау
шараларын қолданып отыруы қажет.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың екінші типі
мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, отбасында болатын қарым-қатынастардың
сипатынан туындайды. Балаға қарап жылы жүзбен жымиюдың аса маңызды әсері
туралы И.М.Юсупов былай деді: педагогикалық қарым-қатынаста балаға қарап
жымию баламен диалогтың ең қажетті құралы болып табылады. Тек қана оқу
процесінде емес, жай қарым-қатынастарда да бастауыш сынып жастарындағы
балалар мен жасөспірімдерді жылы жымиыспен ынталандырудың маңызы зор.
Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және мейірбан бола отырып,
мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып табылады, ол белгілі бір
мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың қандайын болса да тоқтатып
отырады. Ол үнемі балалардың еңбегіне баға береді.
Мұғалімнің позициясы мынадай: бала оның алдында қандай да бір
үйреншектік жасамай тұра алмайды. Осының салдарынан мектепте балалардың
біреулері тым тұйық, ал екіншілері босаңдау бола бастайды, олар үйінде
тіпті басқаша болуы мүмкін. Бірінші сынып оқушысы көбіне жаңа ортаға
үйренісе, балалармен бірден таныса алмайды, өзін жалғыз сезінеді.
Тәжірибелі мұғалім барлық балаға бірдей талап қояды, бірақ әр баланың
бұл талаптарды орындауының өзіндік жеке-дара ерекшеліктерін мұқият
бақылайды. Бұл олардың мінез-құлықтарының астарына көз жүгіртіп, олардың
шын мәніндегі психологиялық қасиеттерін түсінуге көмектеседі. Балаларды тек
осындай арнайы зерттеудің негізінде ғана оларға әсер етудің белгілі бір
нақтылы әдісін таңдап алуға болады, бұл әдістің мақсаты барлық бірінші
сынып оқушыларын сабақ үстінде тыныш, ұстамды болу мінез-құлық әдетіне,
сабақтардың жалпы қарқынына, мұғалімнің ескертулеріне іскерлікпен жауап
беруге тәрбиелеу болып табылады. Түптеп келгенде осының бәрі мұғалімге және
оның іс-әрекетіне сенуді тәрбиелеуге келіп саяды.
Мұғалім барлық балаларға бірдей қарап, бәріне бірдей талап қойғыш
болғанда, нашар оқитындарды еңбек сүйгіштігі үшін мадақтап, жақсы
оқитындарға өзіне тым көп сеніп кеткені үшін басу айтып отырғанда ғана
сыныптағы оқушылардың өзара қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі-танып білуге деген белсенділігі.
Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылымын
өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ой-қабілеті жағынан неғұрлым белсенді
болса, ол соғұрлым сұрақты көп қояды және әр түрлі сұрақтар қоятын болады.
Бала білімге ұмтылады, ал сол білімді игеруді неге?, қалай?,
неліктен? сұрақтар арқылы игеріледі.
Бастауыш сынып жасындағы бала әр түрлі жағдайларды өз қиялында бейнелей
алады. Мектепке барған алғашқы жылдарында балалар әлі де үлкендер тарапынан
қамқорлықты қажет етіп тұрса да, бірте-бірте ата-аналарынан өздерін алшақ
ұстайды.
М.П.Оспанбаева мына бір оқиғаға ерекше тоқталуда. Баланың мектепке
баруымен оның отбасындағы жағдайы өзгереді. Оның жаңа міндеттері мен жаңа
құқықтары пайда болады (мысалы, оқушыға үй тапсырмасы үшін ерекше орын және
уақыт болу керек, оның күн режимімен санасу керек). Көпшілік отбасында
баланың бұл құқықтары құрметпен қабылданып, толық қанағаттандыратынын
тәжірибе көрсетіп отыр. Тіпті мынадай көрініс жиі байқалады, үлкендердің
қарым-қатынасын және олардың “мектеп еңбектерінің” тілектерін дереу
қанағаттандыруға дайын тұратындығын сезген кейбір балалар өздерінің
жағдайын өктем пайдаланып, үйде өздері оқушылар-басшы тұлға болатын
тәртіпті орната бастайды. Ал бұл енді оқушының ерекше өзімшілділігі пайда
болуына әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан үй ішінде бірінші сынып оқушысына
көңіл бөлуді оған отбасының басқа мүшелерінің де маңызы еш кем емес
мүдделері мен қамы-қаракеті бар екенін көрсетумен ұштастыру керек. Бала
олармен санасып, үй іші істерінің жалпы ағымында өзінің мектептегі
қақтығыстарын шамадан тыс көрсете бермеуі керек.
Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оқу
жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқы да олар сабақ басталардан
көп бұрын мектепке қуана барды, кез-келген жаттығуларға ықыласпен кірісті,
мұғалімнің берген бағасына мақтанышты, олардың білімді игеруге жалпы
даярлықтары сезіліп тұрды. Бірақ бірінші сыныпта оқу процесі әдетте балалар
белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сақтап, қажетті
жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге деген
қажеттілік арнайы қарастырылмаған. Әрине, мұндай жағдайларда баланың ақыл-
ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады.
Осыған ұқсас сабақтарда оқу материалдарының өзіне ықылас нашар қалыптасады.
Мектептің сыртқы атрибуттарына үйрену дәрежесіне қарай балада оқуға деген
алғашқы құштарлық өте бастайды да осының нәтижесінде селқостық пен
немқұрамдылыққа салынады. Мұғалімдер кейде материалға сырттай қызықты
элемент енгізе отырып, оларды жеңуге тырысады. Бірақ бұл әдіс аз уақыт қана
ықпал етеді.
Оқуға “тоюды” болдырмаудың ең сенімді әдісі балалардың сабақтарда
жеткілікті дәрежеде күрделі оқу-танымдық тапсырмалар алуында, тиісті
ұғымдарды игеруді талап ететін проблемалық ситуациялармен ұшырасуында
жатыр.
Сонымен, бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда, онда мәнді
психологиялық қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды
әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-
қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде
оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы
және төменгі сынып оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу
әрекетінің қалыптасу процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық
психология үшін осы іс-әрекетті құру және оның жекелеген бөліктерінің
ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды болып табылады.
2.2. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесін зерттеуде
қолданылатын әдістемелер
Ендігі кезекте бастауыш мектепке келген бүлдіршіндердің мектепке
психологиялық бейімділік дәрежесіне орай, оған қоса жеке даралық
ерекшеліктерін ескере отырып, оларды мектепке бейімдеудің психолгтың
бірқатар қызмет көрсету жұмыстарына қолданылған әдістемелік жұмыстар арқылы
талдаулар жасайық.
Танымдық-оқыту сабақтары.
“Жүрек”. Коммуникативтік мини-тренинг. 1-қыркүйек. Гүлдер, балалар,
үлкендер, мектептің бос коридоры, сынып. 1-сынып оқушысының қуаныш, сезімі
арасыдан қорқыныш, қобалжу сезімі көрінеді. Мектептегі оқушының бірінші
күндері, айларында мектепке адаптациялануын жұмсарту үшін және жаңа балалар
ұжымына үйрену үшін коммуникативтік “Жүрек” мини тренингі көмек береді.
Жиһаздар: клей, кішкентай жүректер, ақ қағаздан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік
университеті
Cазды-педагогикалық факультеті
Педагогика кафедрасы
курсТЫҚ ЖҰМЫС
Балалар
психологиясы ПӘНІ
Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесі
5В010100 күндізгі МДОТ-14к
автор Малаева. С.С
_________
(қолы, күні)
ЖЕТЕКШІ Елеусізова Ғ.Е
_________
(қолы, күні)
Петропавл, 2015 ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесі 5
1.1. Баланың мектепке баруына байланысты болатын психологиялық өзгерістер
5
1.2.Баланың мектепке бейімделу деңгейлері мен “мектептік дезадаптация“
“мектептік фобия”, “мектептік невроз”, “дидактогенді невроз” психогенді
ауруларына сипаттама 9
1.3. Алғаш мектепке келген бала қиыншылықтарына психологиялық мінездемесі
12
2. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесіне тәжірибелік жұмысты
ұйымдастыру 17
2.1. Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын психологиялық
өзгерістер 17
2.2. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесін зерттеуде
қолданылатын әдістемелер 21
2.3. Баланың мектепке психологиялық бейімділік дәрежесіне мектеп
психологының міндеті 32
2.4. Негативті әлеуметтік депривацияның алдын алу және ересектермен,
құрбыларымен қарым-қатынастың адекватты формаларын қалыптастыру 34
Қорытынды 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 38
Кіріспе
Қазіргі таңда еркін, жеке тұлғаны қалыптастыру заман талабы. Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан - 2050 атты стратегиялық бағдарламасында
халықтың білім алу және жастар тәрбиесіне көп көңіл бөлген. Онда: Біздің
басты оң игіліктеріміздің ішінде – халқымыздың сапасы тұр. Біздің ғылым
және шығармашылық әлеуметінің деңгейі жоғары білім өрісі биік халқымыз
бар ... Біз қолымыздағы осындай баға жетпес капиталды жан- жақты дамытуға
және оның дамуы үшін барған сайын жаңа әрі неғұрлым өркениетті жағдай
туғызуға тиіспіз, - дейді. Сонымен қатар, бүгінгі таңда оқу-тәрбие
саласында өскелең ұрпақтың жан-жақты дамып-жетілуіне ерекше көңіл бөлінуде.
Мектепке қабылданған балалардың өмірі оларды балалық шақтан оқушы
статусына ұштастыратын өтпелі кезеңдігімен сипатталады. Мария Монтессоридің
пікірінше балалар өміріндегі бұл шақ көптеген әлі көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай. Бұдан соңғы кездерде психологтар Л.С.Выготский,
Н.С.Лейтос осы жөнінде құнды пікірлер берді. Оларды дер кезінде байқап,
қолдап отырғанда ғана балалардың жекелік психикалық қаситеттері жан-жақты
дамып, қажетті әрекеттерге айналады. Сондықтан мектеп психологы баланың
мектеп талаптарын орындауға биологиялық кемелденуін, ақыл-ойының дамуын,
жеке басының қалыптасуы мен әлеуметтік даярлығын, ерік сапаларының
қалыптасуы және көңіл-күйін меңгеріп, өзін-өзі ұстауы жағынан мағлұматтар
алып оларды нормативтермен салыстырып зерттеуі қажет.
Мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап бала оқушыға айналады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды роль атқарады. Дегенмен мектепке дейінгі жастағы
балалардың өмірінде оның танымдық әрекеті жетекші бола бастайды. Осы
әрекеті мінез-құлық мотивтерін өзгертіп, бар күшін, интеллектуалдық
қабілетін, адамгершілік қасиеттерін дамытуға бағыттауды қажет етеді.
Әсіресе баланың мектеп өміріне енуі оның көптеген жағдайға икемделуін талап
етеді.
Балалардың мектептегі оқу жағдайына, әлеуметтік ортаға, іс-әрекеттің
жаңа түріне, қарым-қатынастың басқаша сипатына көшуге психологиялық
тұрғыдан бейімделе алатын жеке адамды дамыту қажеттілігінен туындап отыр.
Зерттеу жұмысы жеке адамның оқу жағдайына даярлығы мүмкіншілігінің дамуы-
интелектуалды, жеке адамдық, әлеуметтік-психологиялық даму деңгейлерін
қарастыруды өзіне мақсат етіп қою.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі жастағы балалардың мектепке
бейімделмеуіне байланысты, олардың жеке даралық өзгешіліктерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Мектеп жасына дейінгі балалар және бастауыш
мектеп оқушылары.
Зерттеу пәні: Балалардың мектептегі оқу жағдайына психологиялық
даярлығы.
Зерттеудің негізгі болжамы: Мектепке дейінгі жастағы балалардың
мектепке бейімділігі олардың жеке тұлғалық қасиеттеріне байланысты
көрінеді.
Зерттеудің міндеті:
-Баланың мектепке баруына байланысты болатын психологиялық өзгерістерін
анықтау;
-Алғаш мектепке келген бала қиыншылықтарына психологиялық мінездемесін
жасау;
-Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын психологиялық
өзгерістерге тоқталу;
Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесін зерттеуде
қолданылатын әдістемелерге шолу;
-Баланың мектепке психологиялық бейімділік дәрежесіне мектеп психологы
қызметінің әсерін зерттеу;
-Негативті әлеуметтік депривацияның алдын алу және ересектермен,
құрбыларымен қарым-қатынастың адекватты формаларын қалыптастыру жолдарының
мәнін ашу.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Әдебиеттерге теориялық талдау жасау
әдісі, балалардың мектепке бейімделмеу деңгейлері мен мектепке бейімделу
деңгейлері мен “мектептік дезадаптация“, “мектептік фобия”, “мектептік
невроз”, “дидактогенді невроз” психогенді ауруларын анықтауда психологиялық
тренинг, ойындар мен сабақтарды, әңгіме әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық қолданымы: Оқу іс-әрекетінің процесі бірқатар
жалпы заңдылықтарға бағынады. Алдымен оқытушы балаларды оқу ситуацияларына
жүйелі түрде тартып, балалармен бірге тиісті оқу әрекеттерін, сондай-ақ
тексеру мен бағалау әрекеттерін тауып, көрсетіп отыруы керек.
Зерттеудің практикалық қолданымы. Баланың білім қазыналарын интуициялық
қабылдауын мектептегі оқудың алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде
математика, грамматика және басқа пәндердің өздерінің күтпеген,
танқаларлық, қызықты жайттарын паш ету жолымен қолдап, дамытып отыру керек.
Бұл оқу іс-әрекетінің негізі ретінде балалардың шын мәніндегі танымдық
ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесі
1.1. Баланың мектепке баруына байланысты болатын психологиялық өзгерістер
Соңғы жылдардағы халыққа білім беру ісіне байланысты жаңа өзгерістер
мектеп өмірінде түбегейлі өзгерістерді тудырып отыр. Он екі жылдық оқу
жүйесі, кәсіптік білім беру саласы, сондай-ақ мектеп алдындағы дайындық
мәселесі-жастарды жан-жақты білімді, сауатты, ұлы тұлға, қоғам жаңартушысы
ретінде қалыптастырудың бірден-бір жолы болып табылады.
Білім беру саласындағы осындай жаңа өзгерістерге байланысты қазіргі
кезде мектеп алды даярлық пен бастауыш мектеп шағы бала өмірінің бес жастан
он бір-он екі жасқа дейінгі кезеңін қамтиды (мектептің 0-4 сыныптары).
Балалар мектепке бес-алты жастан баратын, мектеп алды даярлық пен бастауыш
оқу ұзақтығы біздің елдегіден бөлек елдерде мектеп алды даярлық пен
бастауыш мектеп шағының, әрине, басқаша хронологиялық шектері болады.
Баланың өмірінің ерекше кезеңі ретінде ол салыстырмалы түрде жуырда ғана
айқындалды. Мәселен, бұл кезеңді мектепте мүлдем оқымаған бала бастан
өткізбейді. Ол мектеп алды даярлығында білім алуының алғашқы және соңғы
сатысындағы балаларда да болған жоқ. Мектеп алды даярлық пен бастауыш
мектеп жасының пайда болуы экономикалық жағынан дамыған елдерде жалпыға
бірдей міндетті толық емес және толық орта білім беру жүйесінің шығуымен
байланысты.
Орта білім берудің әлеуметтік міндеттері мен мазмұны әлі түпкілікті
қалыптасқан жоқ. Сондықтан мектептегі бүкіл балалық шақтың бір бөлігі
ретіндегі бастауыш мектеп шағының хронологиялық шектері және психологиялық
ерекшеліктерін де түпкілікті және өзгермейтін деп есептеуге болмайды.
Ғылыми көзқараспен қарағанда, әзірше салыстырмалы түрде тұрақты, осы жасқа
неғұрлым тән белгілер туралы сөз болуы мүмкін. Баланың психологиялық
дамуындағы оның ролі балабақшадан бастап орта білім беру аяқталғанға
дейінгі балаларға қоғамдық тәрбие берудің тарихи қалыптасқан жүйесіндегі
бастауыш оқытудың мақсаттары мен мазмұнының өзгеруіне байланысты.
Ж.Пиаженің тәжіребиелерінде көрсетілгендей алты жастан он жасқа дейінгі
кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі
бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала өз бойында мектеп жасына дейінгі
балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі
кезең. Бұл белгілер оның мінез-құлқында, санасында күрделі, ал кейде
қайшылықты үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл
шақ көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап,
қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері
тап осы мектепке дейінгі жасында қалыптасады және әдетке айналады.
Сондықтан ғалымдардың ерекше назары қазір мектепке дейінгі жастағы
оқушыларын дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді
пайдалану балаларды одан ары оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты
дайындауға мүмкіндік береді.
Л.С. Выготскийдің айтуынша, баланың мектепке баруына байланысты болатын
психологиялық өзгерістер баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-
әрекетінің негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Мысалы: мектеп жасына
дейінгі балалық шақта ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар
үйретіп, тіпті шама-шарқынша еңбек етіп жүрсе де, оларың бүкіл болмысын
анықтайтын шынайы стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Ойын үстінде
қоғамдық баға беруге тырысушылық пайда болады, қиял және символиканы
пайдалана білуі дамиды. Осының бәрі баланың мектепке даярлығын сипаттайтын
негізгі сәттер болып табылады.
Алты жасар бала мектеп табылдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен, осы уақыттан бастап, ойын
біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш мектеп оқушысының
жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін,
оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу
болады. Мұндай қайта өзгеріс процесінің бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуінде айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған.
Олар бұл жерде үймен немесе балабақшамен салыстырғанда, әдеттен тыс
бірдеңелер кездестіруді күте отырып, мектепке қуана барады. Баланың бұл
ішкі позициясы екі жағдайда маңызға ие. Алдымен мектеп өмірінің жаңалығын
алдын ала сезіну және қалау баланың сыныптағы мінез-құлық ережелеріне,
жолдастарымен ерекше қарым-қатынас нормаларына, күн тәртібіне қатысты
мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл талаптарды бала
қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды.
Тәжірибелі ұстаздарға белгілі психологиялық жағынан расталған мынадай
қағида бар: баланың сыныпқа келген алғашқы күнінен-ақ оған оқушының
сабақтағы, үйдегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да
нақты мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа көзқарасының,
міндеттерінің және құқығының бұрынғы ол әдеттенген жағдайлардан
айырмашылығын дереу түсіндіру маңызды.
Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету-бірінші сынып
оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес, мектепке баруға даярланған
балалардың өз түсініктеріне сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті
шарт. Бұл талаптар орнықсыз әрі екі ұшты болса, балалар өз өмірінің жаңа
кезеңінің өзіндік ерекшеліктерін сезбейді, бұл олардың мектепке деген
ықыласын жоюы мүмкін.
Қ.Қойбағаров, Ж.Рысбекова М.А.Асылхановалардың пайымдауынша, баланың
ішкі позициясының екінші жағы оның білім мен іскерлікті игеру процестерінде
ортақ дұрыс қарым-қатынасына байланысты. Бір кездерде, шын мәнінде, ойын
кезінде өзі қалаған адам (ұшқыш, аспаз, жүргізуші) болуы үшін, оқудың қажет
екендігі туралы пікірге, оның мектепке дейін-ақ бойы үйрене бастайды. Ол
кезде бала келешекте қажет болатын білімдердің нақтылы құрамын, әрине,
сезбейді.
Мектептегі оқуға баланың даярлығы мәселесі алты және жеті жастағы
баланың мектепке үйренуіне және үйренбеуіне теориялық талдау жасау арқылы
ашылады.
Мектепке үйрену-баланың жүйелі мектептегі ұйымдасқан оқу іс-әрекетіне
өту кезіндегі танымдық, мотивациялық және эмоциялық еріктік сферасындағы
қайта құрылымдық өзгерістерге бейімділігімен сипатталынады.
Әлеуметтік сыртқы жағдайлардың жағымды сәйкестіктері үйренуге,
жағымсыздары үйренбеуге әкеп соғады. Мектептегі жүйелі оқудың негізгі
ерекшеліктеріне мыналар жатады:
1. Баланың мектепке келуі-қоғамдық мәнді және қоғам бағалайтын іс-
әрекетін жүзеге асыру басталады.
2. Жүйелі мектептегі оқудың бір ерекшелігі-барлықтарына ортақ
бірнеше ережелерді мiндеттi түрде орындауды талап етеді, ал
бұған мектепке келген балалардың барлығы тәуелді болады.
Асылбеков Әбдірахман зерттеулері көрсеткендей мектепке келу баладан
ойлаудың дамуының қандайда бір деңгейін, қарым-қатынас дағдыларын, мінез-
құлқын ерікті реттей алуын талап етеді. Мектепте оқуға даярлық деңгейін
бағалау төмендегідей блоктардан тұрады (сурет 1):
1.Интеллектуалдық дамуы-жоғары психикалық функциялардың даму деңгейінен
тұрады: мәлімет, оқуға қабілет баланың ақыл-ой іс-әрекетінің өзіндік реттеу
қабілеті;
2.Эмоциялық дамуы-баланың эмоционалдық-экспрессивтік даму деңгейін,
олардың жеке тұлғалық өсуін көрсету;
3. Коммуникациялық дағдыларының дамуы-(6 жастағы дағдарыстардағы
психологиялық қайта құрылуын ескере отырып, өзін-өзі бағалау және
тартымдық деңгейін анықтау);
4. Мектеп жасындағы даму кезеңдегі баланың мектептік сауаттылық
деңгейі;
Г.М.Чуткинаның зерттеу нәтижелерінен-жоғарыдағы әрбір көрсеткіштерінің
даму деңгейлерінде болатын мектепке әлеуметтік-психологиялық даярлықтың 3
деңгейін көрсетуге болады.
I. Адаптацияланудың жоғарғы деңгейі.
Сурет 1 – Баланың мектепте оқуға даярлық деңгейлері
1-сынып оқушысы мектепке жағымды қатынас құрады, қойылған талаптарды
адекватты қабылдайды, оқу материалдарын жеңіл меңгереді, бағдарлама
материалдарын игере алады және толық меңгереді, күрделі тапсырмаларды шеше
алады, бұйрықтарды, мұғалімның айтқанын зейін қойып тыңдайды, берілген
тапсырмаларды сыртқы бақылаусыз орындайды, оқу жұмыстарын өз бетінше
орындауға үлкен қызығушылық көрсетеді, (үнемі барлық сабақтарды орындайды);
қоғамдық жұмыстарды еркімен, ұқыпты орындайды, сыныпта жағымды, статусты
орынға ие. Жоғарыда көрсетілген барлық көрсеткіштердің даму деңгейі
жоғарыға сәйкес келеді.
Адаптациялануы жоғарғы деңгейдегі балаға сипаттама беретін болсақ,
балалар мектепке даяр, 6 жастағы дағдарысты басынан өткізген бала
сипаттамасымен сәйкес келеді, себебі, еріктің, оқу мотивациясының, мектепке
жағымды қатынасының, коммуникативті дағдының дамығандығы көрінеді.
II. Адаптацияланудың орта деңгейі.
1-сынып оқушысы мектепке жағымды қатынас құрады, мектеп балаларға
жағымсыз әсер тудырмайды, оқу материалын түсінеді, егер мұғалім оқу
материалын тиянақты және көркем түсіндірсе, оқу бағдарламасының негізгі
мазмұнын меңгереді, типтік міндеттерді өз бетінше шешеді; тапсырмаларды,
ересектердің бұйрықтарын орындау кезінде зейіні тұрақты, дегенмен оны
бақылап отыру қажет. Қоғамдық жұмыстарды өз еркімен орындайды, көптеген
сыныптастарымен достас болады.
III. Адаптацияланудың төмен деңгейі.
1-сынып оқушысы мектепте теріс және индифферентті қатынас құрады,
сырқаттанып қалу арызы жиірек болып тұрады, көңіл-күйінің жоқтығы басым
келеді, тәртіп бұзушылық байқалады, мұғалімнің түсіндірген материалдарының
кейбір бөліктерін ғана менгереді. Оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуге
қиналады, өз бетінше тапсырмаларды орындау барысында қызығушылық пен
белсенділік танытпайды, сабаққа үнемі дайындалмайды, тек жүйелі ескертіп,
ересектер мен мұғалімдер үнемі бақылау жасап отыруы қажет. Ұзақ демалыстан
кейін жұмысқа қабілеттілік пен зейінділік сақталғанда үлгі бойынша жаңа
тапсырманы түсіну және орындау үшін мұғалім және ата-аналардың едәуір
көмегін қажет етеді.
Қоғамдық жұмыстарды бақылау негізінде айрықша қалауды орындайды, енжар,
жақсы достары жоқ, сыныптастарының кейбірінің ғана аты-жөнін біледі. Ал
бұл, яғни мектепке адаптацияланудың төменгі деңгейіндегі көрсеткіш-мектеп
дезадаптациясының көрсеткіші болып табылады. Мұндай жағдайда жас
ерекшелігін көрсету қиын. Себебі, баланың психикалық және соматикалық
саулығының бұзылғандығы туралы сөз болып тұр. Бұл жалпылау процесінің
дамуының адаптация көрсеткіші-психикалық процестер мен қасиеттер,
функциялар, төмен деңгейі-негізгі фактор болып табылады.
Осыған байланысты мұғалім 6 жасар 1-сынып оқушысының жас ерекшелігіне
тек оқу процесін және психологиялық дайындығын арнайы ұйымдастырмаса да
мектепке адаптацияланудың орта деңгейі жойылуы мүмкін.
Тағы бір аспект-адаптациялану процесінің жағымсыз нәтижесі
дезадаптацияға әкеп соғуыдың бір себебі болып табылады. Олай болса,
дезадаптация және дезадаптациялық стилдер туралы теориялық талдаулар жасап
көрелік.
1.2.Баланың мектепке бейімделу деңгейлері мен “мектептік дезадаптация“
“мектептік фобия”, “мектептік невроз”, “дидактогенді невроз” психогенді
ауруларына сипаттама
В.В. Коганның берген анықтамасы бойынша “мектептік дезадаптация –
психогенді ауру және баланың жеке басының психогенді қалыптасуы, бұл оның
мектепте және жанұяда объективті және субъективті статусын бұзады, оқушының
оқу және оқудан тыс белсенділігін төмендетеді. Бұл ұғымға мектеп іс-
әрекетінің ауытқуын байланыстыруға болады. Мектеп оқушыларының негізгі іс-
әрекетті меңгеруінде қиыншылықтар мен ауытқулардың байқалуы ықтимал. Ал
мұндай ауытқулар психикасы сау болса да немесе әртүрлі психикалық бұзылуы
бар болса да байқалуы мүмкін. Дегенмен, бұл жағдай олигофенияны,
органикалық бұзылулар, тәндік дефектісі бар балаға қатысы жоқ.
Мектептік дезадаптация-бұл баланың оқуды меңгеруінің, оның мінез-
құлқының бұзылуын, конфликтті қатынастарды, психогенді аурулар мен
реакцияларды, қорқыныш деңгейінің жоғарылауын, жеке басының дамуындағы
тежелулер формасындағы баланың мектепке бейімделу бейадекватті
механизмдерін қалыптастыруы мүмкін.
Т.В. Дорожовец 6-7 жасар 1-сынып оқушыларының әрекетін зерттей келе,
баланың мектепте оқуға даярлығының 3 стилін көрсетеді:
1. Аккомадациялы
2. Ассимиляциялы
3. Сауаттанған.
Баланың мектепте оқуға даярлығының аккомадациялы стилі ортаның
талаптарына өзінің әрекетін толық бағындыруға баланың тырысушылығы
көрінеді.
Баланың мектепте оқуға даярлығының ассимиляциялы стилі әлеуметтік
ортаны өзінің қажеттілігіне тәуелдеуге баланың тырысушылығымен
сипатталынады.
Баланың мектепте оқуға даярлығының сауаттанған стилі жағдайында осы
жастағы баланың психологиялық жетілмеуімен байланысты дамудың әлеуметтік
жаңа жағдайларын қабылдауға оқушының қабілетсіздіктерімен сипатталады.
Баланың мектепте оқуға даярлығының бұл әрбір стилінің көрінуінің
жоғарғы деңгейі мектептегі дезадаптацияға әкеп соқтырады. Бұл баланың
мектептегі әрекеті әрдайым бейімделудің аккомадациялы стиліндегі 1-сынып
оқушылары “жақсы оқушы” типіндегі бейнеге сәйкес, мектеп өміріндегі барлық
ережелер мен нормаларға бағынуға дайын келеді, оған қоса, оқу іс-әрекеті
мен мектеп өмір нормасына біршама бейімді болып келеді.
Мұғалім тарапынан берілген жақсы баға оқушыларды жоғары авторитеті мен
баланың әлеуметтік статусының жоғарылығын қамтамасыз етеді.
Адаптацияның ассимиляциялы типіндегі балалар өз бетінше жаңа мектеп
ережелерімен келіспейді және оны тек мұғалім бар кезде ғана орындайды, оқу
іс-әрекетін, мектеп талаптарын орындауға дезадаптацияланған болады. Мұндай
жағдайларда басқа сынып оқушыларының алдында мұғалімнің берген негативті
бағасы сыныптағы статусын, беделін түсіреді, олар әлеуметтік адаптациялануы
күрделі жағдайда өтеді.
Дегенмен, мұғалімнің беделіне нашар бағдары - өзіндік бағалаудың өте
төмендеуінен сақтандырады. Біршама қиын адаптацияланатын сауаттанбаған
стилдегі балаларда ерік-жігері жеткілікті деңгейде дамымайды. Мұндай
балалар мектеп өмірінің ережелері мен нормаларына сәйкес өз әрекеттерін
бағдарлай алмайды.
Кіші сыныптарда мектепке дезадаптацияланудың негізгі себептерін Г.М.
Чуткина жанұя тәрбие сипатымен байланыстылығын дәлеледейді. Егер бала
“біз” деген күйді сезінбеген отбасынан келсе, ол жаңа әлеуметтік қоғамға,
мектепке қиыншылықпен енеді.
“Мектептік дезадаптация” терминіне қоса, әдебиеттерде “мектептік
фобия”, “мектептік невроз”, “дидактогенді невроз” терминдері де кездеседі.
Әдетте мектептік дезадаптация невроздар себеп-салдарының агрессивтіліктік
негізінде пайда болады. Мектепке келуге қорқыныш, сабаққа қатысудан бас
тарту т. б. көрінеді. Көбіне мектептік қорқыныш күйі байқалады, ал бұл
толқу күйінде, оқу ситуацияларына уайымшылдықтың жоғары деңгейі күйінде,
өзіне жаман қатынас құру күйінде, педагогтар, құрбылары тарапынан теріс
баға күту күйінде байқалады.
Дидактогенді невроздық жағдайда-бірінші кезекте оқыту жүйесінің өзі
бұзушы фактор болып табылады. Әдетте, мұғалім іс-әрекеті оқушының іс-
әрекетіне өте аз мөлшерде қатынасады. Дегенмен, педагог пен оқушының
бірлескен іс-әрекеті білім мен тәжірибе меңгерудің эффективті тәсілі болып
табылады. Бастапқыда мұғалім және оқушының мақсаттары әр жақты болады:
мұғалім-оқыту, ал оқушы оқу керек, яғни тыңдау, қабылдау, есте сақтау
қажет. Мұғалім оқудың “жоғары” позициясында оны ұғынбастан оқудың
инициативасын басады, оның танымдық белсенділігін, оқу іс-әрекетін
жаныштайды.
Дидактогенді невроз 6 жастан балаларды оқыту жағдайында мұғалімнің
оларға жас ерекшеліктеріне көңіл бөлмеуінен пайда болуы мүмкін. Көптеген
авторлардың пікірінше (Д. Б. Эльконин, Ш. А. Амонашвили, В. С. Мухина т.
б.) мұғалім мен 6 жастағы баланың педагогикалық өзара әрекеттесудің стилі
мен сипаты, көбінесе, 7 жастағы баланы оқытудағы классикалық стильден
едәуір өзгешеленеді.
Мінез-құлықтың дезадаптациялануының пайда болуының тағы бір себебі-
шектен тыс шаршау мен күштену негізінде пайда болуы мүмкін. Мектепке
келудің өзі-бала өміріндегі үлкен өзгеріс болып табылады. Оның мектептегі
оқуға үлгерімі жанұядағы тәрбие ерекшеліктеріне, мектепке дайындық
деңгейіне байланысты болады.
Бірнеше авторлар (Е.В. Новикова, Г.В. Бурменская, В.Е Коган т. б.)
мектептегі дезадаптацияның негізгі себебі-оқу іс-әрекетінің оқаулығы немесе
мұғалім оқушыға оқаулық қатынас құруынан емес, осы оқаулық пен қатынастарды
күйзелу деп есептейді.
Сурет 2 - Бала мектепке келгенде кездесетін қиыншылықтар
Көбінесе 6 жастағы балаға мектепке келу қиын кезең болып табылады.
Мұндай жағдайда әрбір бала төмендегі проблемаларға кезігеді:
1. Режимдік қиыншылықтар (бұл мінез-құлық пен еркін басқарудың төменгі
деңгейімен сипатталады).
2. Қарым-қатынас қиыншылықтары (бұл көбінесе құрбыларымен қарым-қатынаста
аз тәжирібесі бар балаларда байқалады және сынып ұжымына үйрену
қиындығында көрінеді).
3. Мұғаліммен қарым-қатынас мәселесі;
Отбасы жағдайының өзгеруімен байланысты мәселелер. Сонымен баланың
мектепте оқуға даярлығы-баланың жүйелі, қалыптасқан мектептегі оқуға өту
кезіндегі танымдық, мотивациялық және эмоционалдық сферасындағы қайта
құрылу процесі. Мұндай қайта құрылымның нәтижелілігі психологиялық көзқарас
бойынша ақыл-ой әрекетінің даму деңгейіне, эмоционалды-еріктік сферасына,
коммуникативтілік дағдыларының қалыптасуына тікелей тәуелді. Бұл
сфераларының бірінің жетілмеуі-дезадаптацияның қандайда бір себебі болып
табылады.
Дезадаптацияның формаларының жіктелуі мектептегі адаптациялану
процесінің бұзылуына орай мынадай түрде көрінеді (Д.Б. Эльконин, Ш.А.
Амонашвили, Н.Г. Салмина):
1. Оқу әрекеттерінің элементтерінің қалыптасуы;
2. Оқу мотивациясының қалыптасуы;
3. Мінез-құлқын, зейінін, оқу іс-әрекетін ерікті реттеу қабілетсіздігі;
4. Мектеп талаптарын меңгерудегі қиыншылықтары.
1.3. Алғаш мектепке келген бала қиыншылықтарына психологиялық мінездемесі
Бірінші сынып оқушыларының басынан өткізетін қиыншылықтардың негізгісі-
алты жастағы дағдарыс.
Мектепке оқуға қабылданар баланы мектептік болмысқа ендіру, толыққанды
оқу әрекетін қалыптастыру – өтпелі кезеңге тән психикалық дамудың барлық
жиынтықтарымен тығыз байланысты. Олар оқу-тәрбие процесін осы жастын
психологиялық ерекшеліктерімен қатаң сәйкестікке жүргізуді қажет етеді.
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақтан оқушылық өмірге өту кезеңін зерттеу
мәселесі мектептегі оқу-тәрбие міндеттерін нақтылауға мүмкіндік береді.
Бұл істің түпкі мақсаты баланы мектептегі оқуына берік тұғырды
қамтамасыз ету. Ол мұғалім талаптары мен мектеп ережесін орындауға, баланың
ерік күшін бағындыра алу іскерлігінен көрінеді. Екі кезеңнің түйісер
тұсындағы дағдарыс құбылысының бала психикасының әсері іс түссіз жойылып
кетпейді деуге болады.
Психикалық даму дағдарысы осы уақытқа дейін баланың ересектермен қарым-
қатынасы кезіндегі қиындықтар мен мінез-құлық ауытқуларын, теріс қылықтарын
сипаттайтын ұғым ретінде қарастырылып келеді. Мәселен, теріс қылықтардың
көрінісін жұмсартатындай етіп, тәрбиені қалай құрса болады? деген сұрақтар
іздестірілді. Ал психикалық дамуда дағдарыстың рөлі қаншалықты екендігі аса
көп зерттелінбеген.
Психикалық даму дағдарысын психология ғылымы тұрғысынан қарастыру
биехевиористік бағыттағы балалар психологиясына да тән: тәрбиенің
жетімсіздігі салдарынан туындаған психикалық даму барысындағы ауытқулар.
Бұған қарсы, Л.С. Выготскийден бастап, дағдарыс дамудың ішкі яғни, аса
қажетті кезең немесе сапалық секіріс ретінде қарастырылды. Соның
нәтижесінде бала психикасы жаңа деңгейге көтеріледі. Ал, дағдарыстың оғаш
қылықтар арқылы көрінуі, оның ары қарайғы даму үшін тежегіш ретінде
көрінетін: баланың үлкендермен қарым-қатынасының бұрынғы жүйесінің
күйреуінен, яғни оң, жағымды жаңа құрылымдардың келесі беті ашылуы.
Баланың психикалық дамуы диалектикалық процесс. Ол біркелкі, тегіс өтпейді,
ішкі қақтығыстардың пайда болуы мен шешілуі арқасында қауырт, қайшылықты
түрде жүреді.
Психолог Л.С. Выготскийдің пайымдауынша, психикалық дамудың жалпы
заңдарын түсіну кейпін өтпелі кезеңдерді яғни, даму дағдарыстарын зерттеу
арқылы өтеді. Себебі, осы кездегі бала психикасындағы сапалық құрылымдар
барынша айқын көрінеді.
Белгілі балалар психологы Е.Е. Кравцова жас дағдарысының рөлін ерекше
бағалайды баланың бұған дейінгі барлық дамуының даярлығы нәтижесінде 6 жас
дағдарысы пайда болады. Осы дағдарыстың өтуі нәтижесінде балалардың
мектепке психологиялық даярлығы қалыптасады.(Д.Б. Эльконин, А.Л. Венгер).
Алты жас дағдарысы балалар психологиясы мен педагогикалық психологияда
шартты түрде белгіліенген жас мөлшері деп көрсетеді. Дамудағы даралық
ерекшелікке байланысты, осы шамадағы дағдарыс кезеңі баланың тура жеті
жасында өтуі мүмкін.
Сондай-ақ алтыдан аса бере, немесе сегіз жасқа толу уақытта да басталуы
кәдік. Бірақ, бір жағдай анық: ол алты жас шамасындағы дағдарыстың мектеп
жасына дейінгі балалық шақ пен мектептік кезең аралығындағы шекара іспеттес
екендігі. Сондықтан осы дағдарыс кезеңін Мектеп алды дағдарысы деп атау
орынды.
6-7 жасар бала қоғамдық қатынастар әлемдегі өз орнын түсіне бастайды.
Ол өзі үшін жаңа әлеуметтік қатынастың мәнін ашады. Бұл үлкендер аса жоғары
бағалайтын оқу әрекетімен байланысты, оқушылық қатынас. Осы жаңа орынды
иелену тілегі қай кезде басталса да, баланың ішкі бағытының қалыптасуы оның
өзіндік санасын түбегейлі өзгеріске ұшыратады. Л.И. Божовичтің пікірінше, 6
жас дағдарысы баланың әлеуметтік Менің қалыптасу кезеңі. Өзіндік сананың
өзгеруі – құндылықтар сипатының өзгеруіне әкеліп соғады. Бұрын аса маңызды
болған жағдайлар қазір қосалқы рөл атқарады.
Баланың мектепке келуінен бастап, оның өмірінде мүлдем жаңа кезең
басталды. Бұл кезеңге ол тиісті дәрежеде даяр болуы тиіс. Алдымен бұл
кезең балаға жаңа құқықтар беріп қана қоймайды, бала едәуір қиындығы бар
міндеттер артатын маңызды іс-әрекет атқаруға даяр болуы тиіс. Кішкентай
мектеп оқушысы айналасындағылардан өзінің оқу сабақтарына деген құрмет
күте отырып, өзі де мұғалімнің барлық тапсырмасын жүйелі орындауға, сол
сәтте қаласа да, қаламаса да, өзін мектеп ережелеріне сәйкес ұстауға
міндетті болып саналады. Жасы жетіге жеткен балалардың көпшілігі мектеп
оқушысының жағдайына көшуге ұмтылады, алайда ол жағдайдың не екенін олар
барлық кезде бірдей айқын түсіне бермейді. Кейде оларды портфельге ие
болғысы келу, өзін үлкен санау, бағалар алу және тағы басқа тәрізді істің
таза сыртқы жақтары қызықтырады. Оқушы жағдайына шын мәнінде даяр деп
оны мектеп қызықтыратын, яғни біршама дамыған танымдық ынталары бар
баланы айтамыз. Тек осы негізде ғана балалар өздерінің мектептегі
міндеттеріне тиісті дәрежеде жауапкершілікпен қарауға қабілетті болады.
Алайда мектеп оқушысы болғысы келу тілегі мен оқуға байыпты көзқарас
жеткіліксіз: мұнымен қоса осы тілек, осы қатынасқа ситуациялық
себептерді бағындыра білу, сабақ үстінде өзін зейінді болуға көндіру, кейде
жалықтыратын ережелерді жаттау, қиын есептің шешімін табанды түрде
ойластыру қажет.
Ж.Рысбекованың ғылыми зерттеуінде оқушы жағдайына шын мәнінде даяр деп
мектептің сыртқы жиһаздары емес, жаңа білімдер алу мүмкіндіктері
қызықтыратын, яғни біршама дамыған танымдық ынталары бар баланы айтамыз.
Тек осы негізде ғана балалар өздерінің мектептегі міндеттеріне тиісті
дәрежеде жауапкершілікпен қарауға қабілетті болады. Алайда мектеп оқушысы
болғысы келу тілегі мен оқуға байыпты қөзқарас жеткіліксіз, мұнымен қоса
осы тілек, осы қатынасқа ситуациялық себептерді бағындыра білу, сабақ
үстінде өзін зейінді болуға көндіру, кейде жалықтыратын ережелерді жаттау,
қиын есептің шешімін табанды түрде ойластыру қажет. Басқаша сөзбен
айтқанда, болашақ оқушыға өз мінез-құлқын, оның ішінде өзінің танымдық іс-
әрекетін ерікті басқару, оны оқу міндеттерін шешуге бағыттап отыру қажет
болады. Ал мұның өзі балада шағын себептерді маңыздырақ тұрақты мақсаттар
мен ниеттерге бағындыруға көмектесетін мотивтердің сатылы жүйесі
қалыптасқанда ғана мүмкін болады.
Х.Т. Шерьязданованың зерттеулеріне сүйенсек, қазіргі мектепке оқуға
келген балалар бірінші сыныпқа тиісті мөлшердегі білім дағдыларымен,
зерттелінетін заттар мен құбылыстарды жүйелі бақылауға, олардың елеулі
ерекшеліктерін ажыратуға, пікірлесуге және қорытындылар жасауға мүмкіндік
беретін дамыған қабылдауымен және ойлауымен келеді деп есептелінеді. Бұл
жоспарлы және дараланған қабылдауды, оқылатын материалға теориялық
қатынастың элементтерін, ойлаудың жалпылама формалары мен негізгі логикалық
операцияларын, мағыналы есте сақтауды игеруге тиіс баланың ақыл-ойын дамыту
дәрежесіне белгілі талаптар қояды. Мұнымен қоса бала оқу әрекеті
саласындағы бастапқы іскерлік нәтижеден гөрі, оқу тапсырмаларының орындау
тәсіліне зейін қою, өзін-өзі бақылау т.б. игеруі тиіс. Бала мектепке
келісімен, ортақ маңызды іспен айналысып жатқан құрбыларының тобына кіреді.
Бұл мектеп тобының балабақша тобынан елеулі айырмашылығы болады.
Мектеп оқушылары арасындағы өзара қарым-қатынас балабақшадағыға
қарағанда басқа негізде құрылады, баланың сыныптағы жағдайы басқа
критерийлермен, ең алдымен, оның оқудағы жетістіктерімен анықталады. Осы
жағдайларда коллективке ене білу үшін бала басқа балалармен өзара қарым-
қатынас жасаудың икемді тәсілдеріне, дамыған жолдастық сезімге ие болуы
тиіс. Мектепке психологиялық даярлық-оны қай қырынан алсақ та, баланың
бұған дейінгі бүкіл психикалық дамуының қорытындысы, отбасы мен
балабақшадағы тәрбие мен үйретудің бүкіл жүйесінің жемісі екенін оңай
көруге болады. Нәтижелі оқытуға қажетті сапалар бірден пайда болмайды. Олар
баланың өмірге келген сәтінен бастап біртіндеп қалыптасады. Бұл сапаларды
қалыптастыру үшін ойын, сурет салу, конструкциялау т. б. сияқты іс-әрекет
түрлерінің маңызы болатынын атап керсеткен жөн. Өйткені тап соларда алғашқы
рет мінез-құлықтың қоғамдық мотивтері пайда болып, мотив сатылары қаланады;
қабылдау мен ойлау әрекеттері қалыптасып, жетіледі, балалар арасындағы
өзара қарым-қатынас дамиды. Әрине ол өздігінен жүзеге аспайды, өскелең
ұрпаққа қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін беріп, тиісті білімдерді жеткізіп,
дағдыларды үйрететін үлкендердің балалар іс-әрекетіне үнемі басшылық
жасауы кезінде болады. Е.О.Смирнова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцовалардың ғылыми
зерттеуінде оқу әрекеті саласындағы қарапайым іскерліктер, таным
процестеріндегі тиісті дәрежедегі өнімділік сияқты кейбір сапалар мектеп
жасына дейінгі баланы сабақ үстінде жүйелі оқыту процесінде ғана
қалыптасады.
Балаларды мектепке психологиялық даярлауда балабақшаның ересек және
даярлық тобында жүргізілетін арнайы тәрбие жұмысының рөлі аз емес. Бірақ ол
жеңіл жәрдем жасауға тырысу түрінде болмай, психикалық дамудың бұған
дейінгі бүкіл жетістіктеріне сүйенуі тиіс. Балалардың есін өте көп
шашыранды мағлұматтармен толтырып немесе оқу, есеп шығару дағдыларын
бағытсыз қолдана беруден зиянды нәрсе жоқ. Балалар жалпылама және жүйелі
білім алып, болмыстың жаңа салаларында бағдар алуға үйретіліп, бұйымдардың
сандық қатынастарын, тілдің дыбыстық материясын осындай кең негізде
дағдыларды игерту ұйымдастырылса, жағдай мүлдем басқаша болады. Осындай
оқыту процесінде балаларға болашақта кез келген білімді саналы игеруге
мүмкіндік беретін болмысқа теориялық көзқарастың бастамасы жасалады.
Алғашқы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнымен шын мәнінде әлі таныс
емес. Олардың оқу материалдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ. Олар тек
математиканы, грамматиканы және басқа пәндерді тереңдеп оқу кезінде
қалыптасады. Әйтсе де бала алғашқы сабақтардан бастап-ақ тиісті мағлұматтар
ала бастайды. Бұл ретте оның оқу жұмысы жалпы білім алуға деген ынтаға
сүйенеді. Ынталықтың жеке-дара көрінісі бұл жағдай математикада немесе
грамматикада байқалады. Мұғалімдер бұл ынталылықты алғашқы сабақтарда дереу
пайдаланады. Осының арқасында бала үшін сандардың тіркестілігі, әріптердің
реттілігі және т. б. сияқты шын мәнінде ұзын-сонар, дерексіз жайлар туралы
мағлұмат алу қажеттіде маңызды бола бастайды.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап ендігі жерде математика, грамматика және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс-әрекетінің негізі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік
береді. Осылайша, мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және
үйдегі мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңнен қиналмай өтуі-оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
2. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесіне тәжірибелік жұмысты
ұйымдастыру
2.1. Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын психологиялық
өзгерістер
Баланың мектепке баруына байланысты болатын психологиялық өзгерістер.
Атап көрсетілгендей, баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-
әрекетінің негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына
дейінгі балалық шақта ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар
үйреніп, тіпті шама шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын
анықтайтын шынайы стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Ойын үстінде
қоғамдық баға беруге тырысушылық пайда болады, қиял және символиканы
пайдалана білуі дамиды. Осының бәрі баланың мектепке даярлығын сипаттайтын
негізгі сәттер болып табылады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның
өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен, осы уақыттан бастап ол біртіндеп
басымдылық ролін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-
әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық
және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Мұндай қайта өзгеріс процесінің бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуі айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған.
Олар үймен немесе балабақшамен салыстырғанда, әдеттен тыс бірдеңелер
кездестіруді күте отырып, мектепке қуана барады. Баланың бұл ішкі позициясы
екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірінің жаңалығын алдын ала сезіну
және қалау баланың сыныптағы мінез-құлық ережелеріне, жолдастарымен ерекше
қарым-қатынас нормаларына, күн тәртібіне қатынасы мұғалімнің талаптарын
жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл талаптарды бала қоғамдық маңызды және
орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды.
А.К. Маркова, М.В. Матюхина тәжірибелерінде белгілі, психологиялық
жағынан басталған мынадай қағида бар: баланың сыныпқа келген алғашқы
күнінен-ақ оған оқушының сабақтағы, үйдегі және қоғамдық мінез-кұлық
ережелерін айқын да нақты мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа
көзқарасының, міндеттерінің және құқықтарының бұрынғы ол әдеттенген
жағдайлардан айырмашылығын түсіндіру маңызды. Жаңа ережелер мен нормаларды
сөзсіз орындауды талап ету-бірінші сынып оқушысына орынсыз қаталдық жасау
емес, мектепке баруға даярланған балалардың өз түсініктеріне сәйкес олардың
тіршілігін ұйымдастыру қажетті шарт. Бұл талаптар орнықсыз әрі екі ұшты
болса, балалар өз өмірінің жаңа кезеңінің өзіндік ерекшеліктерін сезбейді,
бұл олардың мектепке деген ықыласын жоюы мүмкін.
Баланың ішкі позициясының екінші жағы онын білім мен іскерлікті игеру
процестеріне ортақ дұрыс қарым-қатынасына байланысты. Бір кездерде шын
мәнінде ойын кезінде өзі қалаған адам ұшқыш, аспаз, шофер болуы үшін оқудың
кажет екендігі туралы пікірге оның мектепке дейін-ақ бойы үйрене бастайды.
Ол кезде бала келешекте кажет болатын білімдердің нақтылы құрамын, әрине,
сезбейді. Оның білімге деген пайдақорлық прагматикалық көзқарасы әлі
болмайды. Ол жалпы білімге, қоғамдық мәнді және кұнды деп ойлайтын
білімдерге ұмтылады. Баланың айналасындағыларды білуге кұмарлығы, теориялық
ықыласы осыдан көрінеді. Оқудың негізгі алғышарты ретіндегі бұл ықылас
баланың бойында оның кең өріс алған ойын әрекетін қамтитын мектепке дейінгі
өмірінің барлық сәттерінде қалыптасады.
Алғашкы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнымен шын мәнінде әлі
таныс емес. Олардың оқу материалдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ. Олар тек
математиканы, грамматиканы және басқа пәндерді тереңдеп оқу кезінде
қалыптасады. Әйтсе де бала алғашқы сабақтардан бастап-ақ тиісті мағлұматтар
ала бастайды. Бұл ретте оның оқу жұмысы жалпы білім алуға деген ынтаға
сүйенеді. Ынталылықтың жеке-дара көрінісі бұл жағдай математикада немесе
грамматикада байқалады. Мұғалімдер бұл ынталылықты алғашқы сабақтарда дереу
пайдаланады. Осының арқасында бала үшін сандардың тіркестілігі, әріптердін
реттілігі және т. б. сияқты шын мәнінде ұзын сонар, дерексіз жайлар туралы
мағлұмат алу кажетті де маңызды бола бастайды.
М.П.Оспанбаева мен М.А.Асылханова баланың білім қазыналарын
интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың алғашқы күнінен бастап, ендігі
жерде математика, грамматика және баска пәндердің өздерінің күтпеген,
таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету жолымен колдап, дамытып отыру керек.
Бұл оқу іс-әрекетінің негізі ретінде балалардың шын мәніңдегі танымдық
ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік береді дейді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңінде баланың сыныптағы және
үйдегі мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңнен қиналмай өтуі - оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ алты жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда кандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
М.Н.Лобанова бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың
негізгі үш типті қиыншылықтарын атап көрсетеді.
Олардың бірінші қиыншылығы жаңа мектеп режимі ерекшеліктеріне
байланысты дер кезінде ояну және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды,
барлық сабақтарда тыныш отыру талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет
және т. б. Тиісті дағдылар болмаса, балада әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын
бұзу, режимді жіберіп қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі
психологиялық-физиологиялық жағына қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр
болады. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа
талаптарды түсінікті де айқын өткізуі, олардың орындалуын әрдайым тексеріп,
балалардың жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадақтау мен жазалау
шараларын қолданып отыруы қажет.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың екінші типі
мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, отбасында болатын қарым-қатынастардың
сипатынан туындайды. Балаға қарап жылы жүзбен жымиюдың аса маңызды әсері
туралы И.М.Юсупов былай деді: педагогикалық қарым-қатынаста балаға қарап
жымию баламен диалогтың ең қажетті құралы болып табылады. Тек қана оқу
процесінде емес, жай қарым-қатынастарда да бастауыш сынып жастарындағы
балалар мен жасөспірімдерді жылы жымиыспен ынталандырудың маңызы зор.
Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және мейірбан бола отырып,
мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып табылады, ол белгілі бір
мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың қандайын болса да тоқтатып
отырады. Ол үнемі балалардың еңбегіне баға береді.
Мұғалімнің позициясы мынадай: бала оның алдында қандай да бір
үйреншектік жасамай тұра алмайды. Осының салдарынан мектепте балалардың
біреулері тым тұйық, ал екіншілері босаңдау бола бастайды, олар үйінде
тіпті басқаша болуы мүмкін. Бірінші сынып оқушысы көбіне жаңа ортаға
үйренісе, балалармен бірден таныса алмайды, өзін жалғыз сезінеді.
Тәжірибелі мұғалім барлық балаға бірдей талап қояды, бірақ әр баланың
бұл талаптарды орындауының өзіндік жеке-дара ерекшеліктерін мұқият
бақылайды. Бұл олардың мінез-құлықтарының астарына көз жүгіртіп, олардың
шын мәніндегі психологиялық қасиеттерін түсінуге көмектеседі. Балаларды тек
осындай арнайы зерттеудің негізінде ғана оларға әсер етудің белгілі бір
нақтылы әдісін таңдап алуға болады, бұл әдістің мақсаты барлық бірінші
сынып оқушыларын сабақ үстінде тыныш, ұстамды болу мінез-құлық әдетіне,
сабақтардың жалпы қарқынына, мұғалімнің ескертулеріне іскерлікпен жауап
беруге тәрбиелеу болып табылады. Түптеп келгенде осының бәрі мұғалімге және
оның іс-әрекетіне сенуді тәрбиелеуге келіп саяды.
Мұғалім барлық балаларға бірдей қарап, бәріне бірдей талап қойғыш
болғанда, нашар оқитындарды еңбек сүйгіштігі үшін мадақтап, жақсы
оқитындарға өзіне тым көп сеніп кеткені үшін басу айтып отырғанда ғана
сыныптағы оқушылардың өзара қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі-танып білуге деген белсенділігі.
Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылымын
өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ой-қабілеті жағынан неғұрлым белсенді
болса, ол соғұрлым сұрақты көп қояды және әр түрлі сұрақтар қоятын болады.
Бала білімге ұмтылады, ал сол білімді игеруді неге?, қалай?,
неліктен? сұрақтар арқылы игеріледі.
Бастауыш сынып жасындағы бала әр түрлі жағдайларды өз қиялында бейнелей
алады. Мектепке барған алғашқы жылдарында балалар әлі де үлкендер тарапынан
қамқорлықты қажет етіп тұрса да, бірте-бірте ата-аналарынан өздерін алшақ
ұстайды.
М.П.Оспанбаева мына бір оқиғаға ерекше тоқталуда. Баланың мектепке
баруымен оның отбасындағы жағдайы өзгереді. Оның жаңа міндеттері мен жаңа
құқықтары пайда болады (мысалы, оқушыға үй тапсырмасы үшін ерекше орын және
уақыт болу керек, оның күн режимімен санасу керек). Көпшілік отбасында
баланың бұл құқықтары құрметпен қабылданып, толық қанағаттандыратынын
тәжірибе көрсетіп отыр. Тіпті мынадай көрініс жиі байқалады, үлкендердің
қарым-қатынасын және олардың “мектеп еңбектерінің” тілектерін дереу
қанағаттандыруға дайын тұратындығын сезген кейбір балалар өздерінің
жағдайын өктем пайдаланып, үйде өздері оқушылар-басшы тұлға болатын
тәртіпті орната бастайды. Ал бұл енді оқушының ерекше өзімшілділігі пайда
болуына әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан үй ішінде бірінші сынып оқушысына
көңіл бөлуді оған отбасының басқа мүшелерінің де маңызы еш кем емес
мүдделері мен қамы-қаракеті бар екенін көрсетумен ұштастыру керек. Бала
олармен санасып, үй іші істерінің жалпы ағымында өзінің мектептегі
қақтығыстарын шамадан тыс көрсете бермеуі керек.
Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оқу
жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқы да олар сабақ басталардан
көп бұрын мектепке қуана барды, кез-келген жаттығуларға ықыласпен кірісті,
мұғалімнің берген бағасына мақтанышты, олардың білімді игеруге жалпы
даярлықтары сезіліп тұрды. Бірақ бірінші сыныпта оқу процесі әдетте балалар
белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сақтап, қажетті
жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге деген
қажеттілік арнайы қарастырылмаған. Әрине, мұндай жағдайларда баланың ақыл-
ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады.
Осыған ұқсас сабақтарда оқу материалдарының өзіне ықылас нашар қалыптасады.
Мектептің сыртқы атрибуттарына үйрену дәрежесіне қарай балада оқуға деген
алғашқы құштарлық өте бастайды да осының нәтижесінде селқостық пен
немқұрамдылыққа салынады. Мұғалімдер кейде материалға сырттай қызықты
элемент енгізе отырып, оларды жеңуге тырысады. Бірақ бұл әдіс аз уақыт қана
ықпал етеді.
Оқуға “тоюды” болдырмаудың ең сенімді әдісі балалардың сабақтарда
жеткілікті дәрежеде күрделі оқу-танымдық тапсырмалар алуында, тиісті
ұғымдарды игеруді талап ететін проблемалық ситуациялармен ұшырасуында
жатыр.
Сонымен, бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда, онда мәнді
психологиялық қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды
әдеттерін бойына сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-
қатынас орнатады. Оқу материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде
оның оқуға деген жақсы көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы
және төменгі сынып оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу
әрекетінің қалыптасу процесіне байланысты. Сондықтан педагогикалық
психология үшін осы іс-әрекетті құру және оның жекелеген бөліктерінің
ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды болып табылады.
2.2. Мектепке бейімделмеудің психологиялық мінездемесін зерттеуде
қолданылатын әдістемелер
Ендігі кезекте бастауыш мектепке келген бүлдіршіндердің мектепке
психологиялық бейімділік дәрежесіне орай, оған қоса жеке даралық
ерекшеліктерін ескере отырып, оларды мектепке бейімдеудің психолгтың
бірқатар қызмет көрсету жұмыстарына қолданылған әдістемелік жұмыстар арқылы
талдаулар жасайық.
Танымдық-оқыту сабақтары.
“Жүрек”. Коммуникативтік мини-тренинг. 1-қыркүйек. Гүлдер, балалар,
үлкендер, мектептің бос коридоры, сынып. 1-сынып оқушысының қуаныш, сезімі
арасыдан қорқыныш, қобалжу сезімі көрінеді. Мектептегі оқушының бірінші
күндері, айларында мектепке адаптациялануын жұмсарту үшін және жаңа балалар
ұжымына үйрену үшін коммуникативтік “Жүрек” мини тренингі көмек береді.
Жиһаздар: клей, кішкентай жүректер, ақ қағаздан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz