Жасөспірімдердің психикасы мен санасының дамуын анықтау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Бөлім Психика және сананың негізгі түрлері мен қасиеттерінің
ерекшеліктері мен физиологиялық негіздері
1.1 Психика және сана мәселелерін зерттеуші ғалымдардың теориялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Психика және сананың негізгі түрлері мен
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.3 Психика және сананың негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Психика және сананың физиологиялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ Бөлім Психика және сананың негізгі типтік айырмашылықтары
2.1 Психика және сананың
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Жануарлар және психиканың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жануарлар және адам психикасындағы
айырмашылықтар ... ... ... ... ...
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Н.Ә. Назарбаевтың жолдауында Біз бүкіл елімізде стандарттар деңгейіне
сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз деген болатын. Сондықтан
да бүгінгі өскелең уақыт талабына сай білім беруді одан әрі жетілдіру
мәселесі толассыз, үздіксіз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге қатар
жүрері анық Адам санасының дамуы қоғамдық-тарихи заңдылықтарға сәйкес
дамиды. Сана - адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті
бейнелеудің ерекше формасы. Яғни бүгінгі адам психикасы және санансының
дамуы аса жауапты басты мәселенің бірі.
Бұдан миллиондаған жыл бұрын біздің жерде тек өлі табиғат қана болған,
ешқандай жанды ағза болмаған. Одан кейін тіршілік туды, өсімдіктер мен
жануарлар пайда болды. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы - материя
дамуының жаңа сатысы. Материя ерекше қасиеттерге ие болды.
Бұл қасиеттердің бірі - тітіркенушілік, яғни сыртқы тітіркенуден
ағзаның әсер алуы. Мәселен, Мимоза өсімдігін алатын болсақ, оған қол
тигізгенде, ол жапырақтарын жиырып алады. Бұдан тіршіліктің бар екенін
білуге болады. Жер үстінде жануарлар пайда бола бастады. Бұл - сезімталдық
жануарлардың жүйке жүйесінің психикалық қасиеті. Жануарлардың нерв жүйесі
мен миы күштірек дамыған сайын, олардың психикасының дәрежесі де соғұрлым
жоғары болады. Ол адамда неғұрлым күшті дамыған. Материяның бірте-бірте
дамуы тірі организмнің өмір сүруіне қажет жоғары қасиеттің -психиканың
тууына әкеліп жеткізді.
Тірі организмнің психикалық дамуының бүкіл ұзақ процесі үлкен екі
кезеңнен түрады:
1. Жануарлардың психикасының дамуы (ол биология заңдарына, тұқым
қуалаушылық, құбылмалылық, табиғи сұрыпталу заңдарына бағынады)
2. Адам санасының дамуы қоғамдық-тарихи заңдылықтарға сәйкес дамиды.
Сана - адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің
ерекше формасы.
Адамзат жер бетінде пайда бола бастағаннан бастап өмір сүріп отырған
табиғи ортаны өзінін сезім мүшелері арқылы қабылдап, одан әрі ақыл-ой
арқылы талдап, сараптап, жүйелейтін жағдайға көтерілген де, болып жатқан
құбылыстардағы белгілі бір қайталанушылық, тұрақтылықты жадында сақтап,
логикалық ой қорытындылар жасауға дейін жетілген. Өмір сүріп отырған ортаны
сезініп тану бар. Ол таным процесінің негізі болып табылады.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Психика-тіршілік дамуының белгілі бір
сатысында тірі организм мен сыртқы ортаның өзара қатынасын білдіретін
бейнелеудің айрыкша түрі. Психиканың ең қарапайым түрі жәндіктерге тән.
Психиканың ең жоғағы формасы-адамның санасы.Сана-сыртқы дүние заттарымен
құбылыстардың мидағы бейнесі.Сана шындықтың жай суреті,оның жансыз
кошірмесі емес,адам басында,нерв жүйесінде жасалып жататын күрделі
бейнесі.Сана-адамның қоғамдық тарихи дамуының жемісі. Ол әлеуметтік даму
заңына сәйкес үнемі жетіліп,күрделеніп отырады. Адам психиканың
ерекшеліктері біздің санамыздан тыс өмір сүретін заттармен құбылыстарды, әр
алуан нәрселерді түсіну, қабылдау,елестету арқылы көрінеді. Оларды адамның
сезім мүшелері арқылы тікелей көріп білуге,ұстап білуге болмайтын қасиеттер
мен белгілер,абстрактылы ойлау формалары-ұғым, пікір, ой қорытындылары
танылып,жанама жолмен бейнеледі және өзара шартты байланыста болады. Соның
нәтижесінде біздің айналамыздағы заттар мен құбылыстардың заңдылықтары,
олардың пайда болуы және өрістеп дамуы адамның дуниені танып білуі мен
бейнелеуін көрсетеді.
Зерттеудің міндеттері:
• Психика және сананың функциларының дамуын теориялық тұрғыда
қарастыру;
• Жасөспірімдердің психикасы мен санасының дамуын анықтау;
Зерттеудің теориялық маңызы: Психика және сананың дамуы мен мәнін
ашу барысында жасөспірімдердің психикалық процестерінің қалай
дамитындығы туралы көрсетілген. Жұмыс барысында Карл Бюлердің
психологиясы мен психика дамуы, жан Пияженің кіші мектеп жасынан
жасөспірім кезеңіне өтудегі логикалық ойлаудың дамуы қарастылған
Сонымен қатар В.Штерн, Ф.Бергер, С.Шоспиро, Э.Герингтың, А.Н. Леонтьевтің
әр түрлі жас жамаларындағы жанамаланған зейіннің дамуы, неміс
ғалымы Э.Кречмердің дене құрылымы мен психикалық қасиеттерінің
арақатынасын зерттеуі туралы көрсетілген.
І Бөлім Психика және сананың негізгі түрлері мен қасиеттерінің
ерекшеліктері мен физиологиялық негіздері
1.1 Психика және сана мәселелерін зерттеуші ғалымдардың теориялық
сипаттамасы
Психика (гр. psychikos — ішкі сезім, көңіл-күй) жинақтайтын рухани
бірлестігі. Түйсіну, қабылдау, елестету, ойлау, сезім, ерік және т.б.
түрінде шынайы өмірді бейнелеу түрінде көрсететін мидың қызметі; адамның
өзіне тән сапалы тәлім-жосығын анықтайды; қоғамдық еңбек үдерісі мен тілдің
дамуы арқасында пайда болуымен байланысты психиканың жоғары нысаны — адам
санасы.. Адамның санасы адамзат коғамының ұзаққа созылған дамуының
нәтижесінде пайда болды. Адамның рухани жетілушілігі, оның рухани
сапасы, көңіл-күй иірімдерінің жиынтығы. . Психика сыртқы құбылыстар мен
заттардың көрінісін белсенді және озық түрде бейнелейді. Негізінде психика
заттық ортаның дұрыс бейнесін және тіршілік иесінің өз ортасына
бейімделетін бағдарын құрайды[1].
Психика жөніндегі алғашқы түсініктер анимистік сипатта болды. Анимизм -
әр заттың жаны бар деп уағыздайды. Құбылыстар мен қозғалыстардың даму
себебі олардың жаны болуында деп біледі. Мұндай көзқарас алғашқы қоғамдық
қауымда, ғылым пайда болғанға дейін қалыптасты.
Психикаға деген ғылыми-философиялық көзқарас гилозоизм концепциясы
болып қалыптасты, ол көзқарас бойынша психика барлық материяға тән.
Психикаға деген көзқараста гилозоизм ежелгі шығыс және гректерде пайда
болған, барлық материяның жанды екендігі туралы философиялық ілім ХІХ
ғасырдың ортасына дейін орын алып келді.
Психологиялық білімнің одан кейінгі дамуы психиканы тар шеңберлі
құбылыстармен шектеу жолымен жүрді. Бірақ ертедегі грек ғалымдарының
ішіндегі ең ұлысы – Аристотельдің өзі психика ұғымын органикалық
процестердің бәріне де теңеген. Ол жанды үшке: өсімдіктер, жануарлар және
адамдар деп бөлді. Кейінірек, ертедегі гректер ғылымында, психика ұғымы
біздің кезімізде осы терминмен аталып жүрген құбылыстар шеңберіне енді.
Ертедегі Греция философиясының өзінде-ақ психикаға деген бірі-біріне
қарама-қарсы екі айқын көзқарас: материалистік және идеалистік – Демокрит
және Платон бағыттары қалыптасқан-ды[1].
Демокрит барлық қоршаған табиғат сияқты психика да материалдық
негізінде деп есептеді. Жан атомдардан, тек физикалық денелерді құрайтын
атомдардан әлдеқайда нәзік атомдардан тұрады. Дүниені танып, білу сезім
мүшелері арқылы жүзеге асады. Өте нәзік, көзге көрінбейтін бедерлер
заттардан бөлініп шығады да адам жанына енеді, сөйтіп, онда мөрдің ізіндей
өз таңбасын қалдырады.
Платонның пікірі бойынша жанның материямен ортақ еш нәрсесі жоқ. Жанның
материалдық дүниеден айырмашылығы, ол – идеалды. Таным – психиканың сыртқы
дүниемен өзара әрекетте емес, жанның адам тәніне енгенге дейін идеалды
дүниеден не көргені жөніндегі естеліктер іспеттес. Объективті дүние –
танымдық қызметтің объектісі емес, соған себепші ғана.
Эксперименттік әдістің нашар дамығанына қарамастан, ертедегі грек
философтары психиканың мимен байланыстылығы туралы ой айтты, темперамент
пен мінездің арасындағы айырмашылықты көрсетті, аңғырттау негізделген болса
да психиканың ортаға тәуелділігі туралы идея ұсынылды.
Сөйтіп, грек ғылымында психология зерттейтін құбылыстар ауқымы
жөніндегі білімдер анықталды және психикалық құбылыстарды түсіндіруге екі
түрлі методология мен қараудың негізі қаланды. Фактілік материалдарды жинау
әдісі ғылыми жағынан мүлде әзірліксіз негізде, күнделікті өмірден көрген-
білгенді, құрылған тұрмыстық байқауларды жүйелеу және ойша жүргізілген
теориялық экспермент деңгейінде қала берді. Бірақ та, ертедегі грек
ғалымдарының психика механизмдеріне соншалықты аңғырт түсінгендігіне емес,
ал олардың өздерінің байқалулары мен ойша эксперименттері арқылы құнды
жетістіктерге жеткеніне таңдану керек[2].
Орта ғасырлық философия мен психологиялық түсініктерде жан туралы тәнге
тәуелсіз материалдық емес мәндегі идеалистік ілім үстем болды.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы философтар психиканы түсінудің методологиялық
алғы шарттарының іргетасын қалады, оның психологияның өз алдына білімнің
жеке саласы ретінде қалыптасуына ықпалы тиді. Ол философтардың арасынан, ең
алдымен Декарт, Локк, Лейбницетрді атауға болады.
Р. Декарт (1596-1650) жануарлар мен адам психикасына әр түрлі қарауды
белгіледі. Оның теориясы бойынша жануралардың жаны жоқ, олардың мінез-
құлқы, сыртқы әсерге рефлекс болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда,
жануарлар психикасы қатаң түрде сыртқы жағдайлармен ғана детерминделеді.
Декарттың рефлекстердің механикалық детерминділігі, машина іспеттестігі
туралы ойын Маркске дейінгі материалистер дамытты және адамға да қолданды.
Декарт адам санаға ие және ойлау процесі кезінде өзіндік ішкі өмірі бар
екеніне көзі жетеді деп есептеді. Сана оймен тығыз байланыста. Декарт
сыртқы дүниенің білімнің пайда болуына тигізетін ықпалын жоққа шығармайды,
бірақ оның пайымдауынша, жалпы идеялар туа бітетін қасиет болып
табылады[3].
Рефлекс және сана ұғымдарының мазмұнын белгілеп алып, Декарт оларды бір-
бірінен бөліп тастады: біріншісін, психикалық әрекетке еш жанастырмай,
жануарлардың мінез-құлқын детерминистік зерттеу мүмкіндігімен
байланыстырады, екіншісін өзімен-өзі тұйықталған құбылыс деп қарады. Сана
құбылыстарының сыртқы дүниеге тәуелсіздігі мен оларды өзін-өзі бақылау
арқылы ғана зерттеу мүмкіндігі күні бүгінге дейін көптеген идеалист-
психологтар үшін сананы ұғынудың негізі болып қалып отыр.
Д. Локк (1632-1704) сенсуализмнің – ақыл-ой жүйесінде сезім мүшелері
арқылы өтпейтін еш нәрсе жоқ дегенді уағыздайтын философиялық бағыттың аса
көрнекті өкілдерінің бірі болды. Дүниеге жаңа келген жас сәбидің психикасы,
Д. Локк ілімі бойынша – тәжірибе өз мазмұнын жазатын таза тақта. Ғалым
психикалық іс әрекет механизмін ассоцациялардан, яғни жеке түсініктер мен
идеялар арасындағы байланыстардан көрді. Локк идеялардың туа бітетіндігі
жөніндегі ілімге қарсы шығып, психикалық құбылыстардың ең бастапқы, одан
әрі бөлінбейтін элементтерге дейін жетуі және солардың негізінде,
ассоциациялау арқылы әлдеқайда күрделі құрылым қалыптасуы мүмкіндігін
туғызатын сананы атомистикалық талдау принципін ұсынды.
Бұл тұжырым эксперименттік жолмен алынған фактілермен қарама-қарсы
келгенге дейін психология теориясының негізі болып келді. Тәжірибені санада
сақтаудың маңызды түрлері елес пен ұғым төтенше жұпыны жағдайда болып
көрінеді. Адалдық, ерлік сияқты абстрактілі ұғымдар санадағы барлық адамдар
үшін айқын және бірдей бейнелермен байланыста емес. Локк сананы өзімен өзі
тұйықтап, сана туралы ілімде іс жүзінде декарттық тұрғыда қалып қойды[4].
Психологияның дамуы мен психика механизмдерін түсінуге Г. Лейбниц (1646-
1716) философиясы ықпалын тигізді. Ол психологияға сана ұғымымен қатар
санасыздық ұғымын енгізді. Лейбництің дифференциялдық теңдеулер жөніндегі
еңбектері оның психика механизмдері жайлы көзқарасына әсер етті. Лейбниц
санасыз түрде пайда болатын шексіз шағын перцепциялар бар екенін жоққа
шығармайды. Сана осыған дейін санасыз түрде өтіп келген елестерді бізді
мен деп қабылдаған кезде ғана пайда болады.
Туа бітетін идея жөніндегі Декарт ілімін қолдай отырып, Лейбниц Локк
сынын ескерді және дүниеге жаңа келген жас сәбидің психикасы tabula rasa
деген тезиске қарсы шықты. Бұл мәселедегі оның ұстанған позициясы мына
бейнелі теңеу арқылы берілген:
Егер жан шынында да осындай таза тақтаға ұқсас болса, онда қандай
формаға болса да ене алатын сом мраморға Геркулестің тұлғасы қалай қашалып
соғылса, біздің ішкі дүниеміз де, өмір ақиқаттары да солай соғылар еді. Ал,
егер осы мраморда басқа тұлғалардан гөрі Геркулестің тұлғасына лайық,
теңбіл сызықтар болса, онда осы сызықтардың өңін ашу және жалтырату үшін
олардың көзге түсуіне кедергі болып тұрған нәрселердің бәрінен арылту қажет
болса да, сол мрамор о бастан-ақ осыған арналған, сөйтіп Геркулес белгілі
бір дәрежеде соның бойында туған болып шығар еді[5].
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың басына таман сананың идеалистік ұғымын анықтап
берген методологиялық алғы шарттар жасалды. Оны зерттеуге сай бірден-бір
әдіс – интроспекция болып табылды.
Психикаға деген материалистік көзқарастың дамуы ағылшын сенсуалистері:
Т. Гоббс (1588-1679), Д. Гартли (1705-1757) және француз
энциклопедистері: Д. Дидро (1713-1784), П. Гольбах (1723-1789) еңбектерінен
айқын аңғарылады. Ағылшын ғалымдары Т. Гоббс пен Д. Локк өз еңбектеріне
негіз қаланған ассоциация жөніндегі детерменистік түсінікті дамытты.
Француз философтары мен жаратылысты зерттеушілері адам психикасының
әлеуметтік детерминділігі туралы төтенше маңызы бар идеяны жасап шықты.
Психикалық қасиеттердің әлеуметтік ортаның әсерімен тәрбиеленушілігі
қазіргі кезде де ғылыми психологияның маңызды қағидасы болып саналады[5].
Англияда, Францияда, Германияда материалистік философияның дамуы К.
Маркс пен Ф.Энгельстің дидактикалық және тарихи материализмнің қалыптасуына
әсер етті. Бірақ, материалистік көзқарастар буржуазиялық психологияның
қалыптасуына айтарлықтай ықпал ете алмады.
Ұлт немесе этнос тәрізді әлеуметтік бірлік сипаттамасының маңызды
өлшемдерінің бірі – менталитет (mens – латынша ойлау тәртібі, ақылдың
ерекше рухани қыртысы дегенді білдіреді) ұғымы. Бұл термин қазіргі
мағынасында жеке адамның, әлеуметтік топтың немесе ұлттың өзіндік ойлау
жүйесі, эмоционалдық және құндылықтық бағдары деген мәнде түсіндіріледі.
Менталитет адамның рухани өміріндегі бүкіл құбылыстардың жиынтығы ретінде
қарапайым әдеттен сенімге дейінгі, әлемді қабылдаудың психологиялық ерек-
шеліктерінен моральдық нормаларға дейінгі өте үлкен ауқымды қамтиды.
Менталитет ұғымын мәдени-антропологиялық бағыттағы зерттеушілер – Л. Леви-
Брюль, Л. Февр, М. Блок және т.б. ғылыми айналымға енгізіп, бұл түсінік ХХ
ғасырдың екінші жартысынан кең қолданысқа түсті. Қазақ халқының
менталитетіне қатысты белгілі зерттеушілер Досмұхаммед Кішібеков [19] пен
Төлеуғали Бурбаев [20] көлемді монографиялар жазды.
1.2 Психика және сананың негізгі түрлері мен қасиеттері
Психика туралы матералистер мен идеялистер арасында ұзақ жолдар бойы
бітпес айтыс жүріп келді.
Идеалистер – психика материядан бұрын – бірінші, яғни материяға
қатыссыз дамиды деді. Көптеген идеалистер психикалық қасиеттер – қабілет,
мінез – темперамент, жеке адамның адамгершілік сапасы – адамға дайын
күйінде іштен туа беріледі деп есептейді. Яғни, құдайдың берген сыйы, ол
адамның материалдық қасиетіне, ми қасиетіне тәуелсіз деп көрсетіледі.
Сонымен бірге, олар адам психикасына орта мен тәрбие ықпалын жоққа
шығарады.
Материалистік тұрғыда психиканы материадан кейінгі екінші құбылыс деп
түсіндіріледі.
Біз тіршілік етіп отырған жер шары бұдан төрт жарым миллиард жыл бұрын
шамасында пайда болды деп жорамалданды. Бұдан 2,5 - 3,0 миллиард жыл бұрын
оның бетінде ешқандай психикалық құбылыс болмаған. Тек ұзақ дәуірлерге
созылған эволюциялық даму нәтижесінде жер бетінде тіршілік пайда болды.
Соның арқасында организмнің сыртқы ортаның әсеріне тітіркену қасиеті оянды.
Мұндай қасиет бертін келе тірі жәндіктерге тән күрделі құбылыс – психиканы
тудырды.
Материалистік ілім – психика табиғаттан тыс ғажайып күш емес, жансыз
зат емес, керісінше психика айрықша ұйымдасқан жоғары дәрежелі материя –
мидың қасиеті деп үйретеді. Ал, психика ми қызметінің нәрі, оның ерекше
қасиеті. Мұны жануарларға адамдарға жасалған көптеген тәжірибелерден
байқауға болады.
Психика дегеніміз – үнемі болып отыратын қозу мен тежелу сияқты
физиологиялық процесстердің ми қабығында жасалуы. Сыртқы заттармен
құбылыстардың мида түйсіну, қабылдау, елес тудырып, адамның алуан – алуан
гойлау әрекеттері арқылы қорытылады. Адам өзінің мақсат – мүдделеріне орай
тітіркеніп икемделеді. Осы жайыттар психика адамның өзін қоршаған сыртқы
орта мен қарым - қатынасынан пайда болып отыратын күрделі бейнелеу процессі
екенін көрсетеді. Адам психикасының пайда болуы, даму жетілуі – тарихи
процесс[6]. Ол адамның қоғамдағы еңбегі, дыбысты тілі сөйлеуінің даму
ерекшелігімен тығыз байланысты. Бұлар психиканың айрықша мәнді
физиологоиялық құбылыс және адам тіршілігі үшін де маңызды.
Адам психикасының пайда болуы, дамып жетілуі – тарихи процесс.Ол
адамның қоғамдағы еңбегі,дыбысты тілі,сөйлеуінің даму ерекшелігімен тығыз
байланысты. Бұлар психиканың айрықша мәнді физиологиялық құбылыс және адам
тіршілігі үшін де маңызды.
1.3 Психика және сананың негізгі ерекшеліктері
Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен, жүйке жүйесінің
қызметіне байланысты тұр, ал екіншіден, мұндай бейнелеу адам санасында өз
таңбасын, ізін қалдырып отырады, сөйтіп адамның жан дүниесінің сырына
айналады.
Психика – адам миында бейнеленетін таңба, әсер. Адам күнделікті іс-
әрекетінде мақсатты істерін жүзеге асыру үшін сыртқы ортаның жағдайына
бейімделіп, табиғатқа ықпал етеді, оны мақсат - мүдделеріне лайықтап қайта
жасайды. Адамның мұндай белсенді әрекеттері, еңбенктенуі оның өз
табиғатына, психикасын дамытуға қолайлы жағдай тудырады[7].
Адам өзі өмір сүріп отырған ортамен тығыз байланыста болып,белгілі
заңдылықтар бойынша дамиды,сыртқы жағдайлардың әсеріне бейімделіп қана
қоймай,оны саналы түрде өзгертеді.Сөйтіп,өз ықпалына бағындырады,сырттан
алынатын сан алуан хабарларды қалыптасқан іс- тәжірибемен салыстырады.
Ненің пайдалы екенін,ненің зиянды екенін,ой жүгіртіп сараптайды және саналы
түрде ой қорытады. Адамның психикалық құбылыстарда бейнеленуі-адам
миында қалай бейнеленгендігіне байланысты.Бұл әркімнің өмір
тәжірбиесіне,білім дәрежесіне сәйкес бұл ерекшелік түрліше болып отырады.
Болмыс пен шындыктың қаншалықты дұрыс бейнелендігі адамның қоғамдық-
тарихи тәжірбиесімен байланысты.Адам өзінің өмір тәжірибесіне сүйене
отырып, бейнеленген ұғымды, ғылыми мағлұматтарды, мүддесін шындыққа
жанастырады, олардың ақиқаттығын дәлелдеуге елеулі қадам жасайды. Табиғат
пен қоғамның барлық құбылыстары сияқты психика да үнемі даму үстінде
болады. Бұл табиғи-заңдылық. Психиканың пайда болуы ғылыми көзқарастарға
сәйкес материяның ұзақ дәуірлер бойы эволюциялық дамуымен бірлікте
қарастырылады[8].
Материя табиғатты зерттеу әрқилы қозғалыс түрлерімен ұштастырылады.
Қозғалыс – материяның өмір сүру тәсілі, оның негізгі қасиеті. Қозғалыс –
материя ішінде даму процесстері жүріп жатады. Қозғалыссыз материя жоқ.
Бүкіл әлем заттары, әлемнің өзі де мәңгілік қозғалыста болады, үнемі
өзгеріп, дамып отырады.
Жанды материяның белгілі бір даму сатысында психика пайда болады.
Бейнелеудің жаңаша түрі туады. Ал материяның биологиялық дамуы тіршіліктің
пайда болуы мен байланысты. Эволюциялық даму нәтижесінде тірі организмдер
сыртқы жағдайлардың әсеріне тітіркеніп, бейнелеудің көптеген түрлері келіп
шығады[10].
Тітіркену – барлық өсімдіктермен жәндіктер дүниесіне тән. Тітіркену –
тірі организмдегі биологиялық мәні бар сыртқы әсерге жауап беретін
биотоктық қасиет. Мұндай тітіркену қарапайым бір клеткалы организмдер –
амебаларда болады.
Жәндіктер дүниесінде кездесетін тітіркенудің жаңа түрі – сезімталдық –
тірі организмнің сыртқы әсерінен тітіркеніп, тіршілік етуге бейімделуі.
Мұндай сезімталдық сигнал қызметін атқарады. Жануарлар психикасында
инстинкт (соқыр сезім ) әрекеттер мен дағдылар қалыптасады. Жануарлар
психикасы дамыған сайын, оларда интелектік мінез пайда болады. Интелектік
мінез – жануарлардың сыртқы ортаға бейімделуі ғана емес, олардың сол орта
әсерін қабылдап, әрқилы әрекет- қимыл көрсетеді. Ал адам өзінің саналы
әрекеті арқылы өмір сүрген ортасына бейімдеп қана қоймай, оны өзгертеді.
Эволюциялық дамуда психиканың бір орында тұрмайтындығы оның өсіп,дамып
отыратындығы ғылымға ертеден-ақ белгілі болған.Оның сан алуан сапалы
өзгеріс нәтижесіндепайда болғанын жаратылыстану ғылымдарының мәліметтеріне
сүйене отырып түсіндіреді.Дарвиннің эволюциялық теориясы көп жаңалықпен
қатар, осы мәселені анықтап шешуге жаңа тұжырымдар енгізді.Дегенмен,бұл
теория жалпы дамудың сонымен бірге психикалық дамудың қалай
өсетіндігін,ескінің жоғалып,жаңаның пайда болу проблемаларын шеше алмауы.
Эволюциялық теорияда психиканың өсіп даму жөнінде,өсіп
даму, жай ғана көбею немесе азаюды қайталаумен ғана пара-пар деп
түсіндіреді.Ең әдепті павйда болган сараптар,бастапқы қалпын өзгертпей
көбейіп,ұлғайып не болмаса азайып,кішіриіп отырады.Оларда сапалар пайда
болып,көп өзгерістерге ұшырамай, сол күйінде құрып отырады,сөйтіп олардың
орныңа жаңа белгілер,қасиеттер сапалар пайда болады.Даму-сапалық
емес,жалғыз ғана сапалық даму. Ескі сапалар құрып,олардың орнынаижаңа
сапаларпайда болмайды.Даму –бір қалыпты,біркелкі жайбарақат қана дамып
отырады.
Даму процесінде революциялық жолға орын жоқ, даму –эволюциялық жолмен
жүреді[11].
Эволюциялық теорияның мұндай қате көзқарасының нәтижесінен бір санада
ұшырайтын фактілерді ешбір өзгертпей басқа салаларға көшіруге болады деген
жалған ұғым туады.Яғнги, дамудың төменгі сатысында пайда болған қаситтерді
техникалықтүрде дамудың жоғарғы сатысына көшіруге болады. Мысалы төменгі
сатыда ғы тұрған хайуанаттардың психикалық әрекетін адамға,немесе адамдікін
хацуанаттарға көшіруге түсінуге болады деп түсінуге болады.Мұны
антроморфизмдік жол дейміз.
Сонымен Дарвиннің эволюциялық теориясы жалпы даму мәселесін,әсіресе
психиканың өсіп дамуын, көзқароасын аша алмады дейміз.
Сонымен Дарвиннің эволюциялық теориясы жалпы даму мәселесін, әсіресе
психиканың өсіп дамуын,көзқарасын жеткілікті аша алмды дейміз.
Мұны тек диалектикалық материализм философиясы дұрыс жауап берді.
Диалектикалық материализм көзқарасы бойынша,даму дегеніміз жай ғана өсу
емес,ол даму кезінде ескі салалар өзгеріп, жойылып,олардың,орнына жаңа
салалар пайда болды.Даму бірқалыпты жайбарақат өсіп отырмайды, өзгеріске
секірмелі түрде өсіп дамиды,сандық өзгеріс сапалыққа айналады[12].
Оларда бір қалыпрта тұрмай, әрдайым бұрынғыдан да жаңа сапалардың пайда
болуыңа дайындық жасап,оған негіз болады. Олай болса даму процесінің
төменгі сатысында тұрған жәндіктердің қылықтарын, жоғарғы сатыдағы
хайуанаттардың қылықтарыңа теңеуге, кейіңгңілердің қылықтарын дамуцдың ең
жоғарғы сатысында тұрған адамдардың қылықтарымен салыстыруға
болмайды.Оларды арасынан сан жағынан емес, сапа жағынан да айырмашылық бар.
Психиканың дамуына жалғыз сыртқы даму, сыртқы өзгеріс ғана емес,психиканың
өзінің мазмұныңдағы ішкі сапалық дамумен де байланысты. Психиканың мазмұны
әсер етуші болмыс мазмұнына байланысты, соларға тәуелді. Бірақ, психика
өзіңдік әсер етіп, белсенді болса, сыртқы дүние сәулесі ретінде, өзінше сол
дүниеге әсер ете алса, міне, осы жағдайда ғана өсіп,дами алады. Психика-
жүйке саласының қасиеті.Тірі жәндіктерге психика пайда болу үшін оларда
туысынан биологиялық жағдайлар болу керек. Ал, психикалық ол тек
биологиялық негіздердің ғана нәтижесі ғана емес, сыртқы дүние бұл
биологиялық негіздерге,яғни жүйке саласына әсер еткен жағдайда ғана психика
пайда болып, өсіп,дамиды.Егер жалғыз ғана биологиялық жағдай
болғанымен,оған сыртқы дүние әсер етпесе,психика пайда болмайды. Психика –
сыртқы дүниенің сәулесі. Хайуанаттарға сыртқы дүние, адамға – тарихи
әлеуметтік жағджайлар адамның биологиялық негіздеріне әсер етеді,
психиканың дамуын меңгеріп, басқарып отырады. Даму процестерінде
жәңдіктердің жүйке саласы,сезім мүшелері пайда болады,ол күрделенеді. Ал
адамда осы даму процесінде психиканың ең айрықша сапасы-сана пайда
болады[14]. Дүниедегі физикалық,яғни химиялық
қоздырғыштар жәндіктердің организміне әсер етіп,олардың бұлшық еттерін
ширатып, босаусытып отырады. Жәндік еріксізден –еріксіз өз қалауынсыз
қимылдайды, әрекет етеді. Жак Лебтің зерттеуілерінде төменгі сатыда
тұрған,жәндіктердің және құрт- құмырсқалардың әрекеттері сыртқы
қоздырғыштардың әрекеттерінен тәнболатын физикалық- химиялық процестермен
басқарылып отыратыныанықталған. Мысалы,күннің сәулексі түскен жаққа күн
өзінің басын бұрады,кейбір гүлдердің ашылуын, ал, жәндіктердің әсер етуші
заттарға қарай жылжуын тропизм әрекеттері деу болады.
Бірақ, Лебтің тәжірбиелері қаншалықты қызықты болғанымен, олар төменгі
сатыда тұрған жәңдіктердің күрделі қылықтарын дұрыс түсіндіре алмайды.
Американың биолог ғалымдары инфузориялармен тәжірбие жүргізіп,Лебтің
теориясының дұрыс еместігін көрсетті. Олардың айтуынша жануарлар инфозурлық
әсер етуші заттарға қарай жылжудан басқа да, өздігінен де әрекет етеді деп
көрсетті. Жак Лебтің өз зерттеуінде суға инфузориялық электр тогын
жібереді де, соған қарай жылжып отырады деген қағидасын,американдықтар
жәндіктер әрекетінің бәрі түгелімен физикалық-химиялық қоздырғыштардың
әсеріне бағынып,өздігінен ешбір әрекет атқара алмайды деуі қате
түсінік.Қоздырғыштардың сипатына қарай тропизмнің бірнеше түрін ажыратуға
болады, фототропизм –жарықтың әсерінен пайда болатын тропизм, гемотропизм
–күн сәулесінің әсерінен пайда болатын тропизм гемуатропизм – электр
әсерінен пайда болатын тропизм, термотропизм- температураның өзгеруінен
пайда болатын тропизм.Егер химия әсер етуші заттарға қарай беттелсе –оны
беттелу тропизм деп, ал егер қимыл әсер етуші заттан кейін қайтса –оны
шегіну тропизмі деп атайды. Жак Лебтің тропизм туралы теориясы
–механистік теория. Ол адамның қылығынан психологияны алып тастап, оны
физикалық –химиялық процестермен ғана түсіндірмекші болды. Леб
хайуанаттардың соқыр сезімдерін (инстиктердің физикалық- химиялық
процестері арқылы түсіндіруге болатын тропизмге,адам қылықтарын
хайуанаттардың соқыр сезімді қылықтарына теңеді, сөйтіп, адамның да
қылықтарын физикалық- химиялық әрекеттермен түсіндіргісі келді. Бұл теория
бойынша адам белсенді түрде өздігінен әрекет ете алмайды, адам қылықтары
сыртқы дүние дегі заттардың әсерінің ықпалында болады,сол заттар адамның
әрекеттерін басқарып,билеп отырады деген пікірде болды[20].
Психика органикалық материяның барлығында бола беретін қасиет
емес. Ол өсімдіктер дүниесінде жоқ.
Психика материяның жоғарғы формаларының, жанды материяның қаситі.Тірі
материяның төменгі түрлері қарапайым организмдер тітіркенушілік (сыртқы
әсерлерге жауап бере алушылық ал жоғарғы түрлері сезгіштік заттардың
қасиетіне бейнелей алу қасиет тән. Сезгіштік- психиканың ең бастапқы
белгісі. Бұл организмнің сыртқы ортаны түсіну қабілеті. Түйсік орталық нерв
жүйесі бар барлық жануарларда және адамдарда кездесетін қарапайым
психикалық құбылыс. Психикалық әрекеттің дамуы
нерв жүйесінің дамумен шарттас. Ал, нерв жүйесі құрылысыныңкүрделене түсуі
психиканың күрделене түсуіңе, оның жоғарғы формаларының пайда болуыңа
жағдай туғызған.
Идеалистер сананың екінші, материяның бейнесі екенін мойындағысы
келмейді. Оны неге сүйеніп айтады? Олардың ойынша, адам санасында
объективті дүниеде кездеспейтін, қате, жалған ойлар, мәселен, түрлі
жынсайтан, диюу, су перісі, т.с.с. ұғымдар болады. Сонда объективті дүниеде
кездеспейтін ол жын-шайтандардың бейнесі қайдан пайда болады, ол ненің
бейнесі деп күдік айтады. Осыдан кейін идеалистер сананың құдіретін айтпақ
болмақ. Ал, енді оларды діни адамдар өздігінше ойлап шығарған делік дейді
әлгі идеалистер, сөйтіп, олар бұл мысалдан да ойдың, сананың өмір бейнесі
емес, тек мидың өзінен шыққан деу керек деген қорытынды шығарды. Бұған не
жауап қайтару керек. Әрине, жаңағы өмірде жоқ: о дүние, пері, дию
сияқты ұғымдарды діндар адамдар ойлап шығарғаны рас. Бірақ ол ойлар жоқтан
пайда болған демейміз, белгілі бір құбылыстарға еліктеу, мидың соларды ойша
құрастыруы арқылы пайда болған. Сондықтан да қай халықта болмасын, жын да,
сайтан да, басқалар да негізінде тек адам, жан-жануарлар бейнесінде
елестетіледі. Мәселен, шайтанды (черт) көптеген халықтар мүйізі, сақалы,
тұяқтары бар, ұзын құйрықты ешкі тектес, адамға зиянды рухани құбылыс етіп
суреттейді. Өмірде мүлде жоқ, болмаған, ойға келмеген құбылыстардың
бейнесін адам ешқашан ойдан шығарған емес. Тіпті техникалық жаңалықтарды да
адам табиғатта бар нәрселерге еліктеп жасайды. Сондықтан жаңағы айтқан діни
ұғымдарда да не жақсы адамдардың, немесе жаман адамдардың мінез-құлықтары
бейнеленеді, негізсіз ой туындамайды. Мұның бәрі сананың тікелей мидан
емес, ми арқылы объективтік дүниеден бейнеленіп алынатын материалдық заттар
мен құбылыстардың көшірмесі, туындысы екенін байқатады[17].
Сонымен қатар сана мисыз өмір сүре алмайды, ал біздің түсініктерімізге
әсер ететін – сыртқы дүние. Сол әсерлер орталық жүйке жүйелері арқылы адам
миына жетеді. Ми оларды қорытады, шешім жасайды. Әрине, адам ми арқылы
ойлайды, бірақ оның мәні сыртқы дүниеде, соны бейнелеуінде. Ми – ең алдымен
объективті ақиқатты дәл, былайша айтқанда, сыртқы дүниені дұрыс бейнелейтін
орган. Бірақ сана мен объективті ақиқат ешқашан да мейлінше дәлме-дәл
болмайды. Сана – оның идеалдық бейнесі. Мұны Гегель де мойындаған. Бұл –
дәлдік пен айырмашалық диалектикасы. Сананың мәнінде білім жатыр. Ал оны
туғызатын танымдық ізденіс. Әр нәрсені білуге, ұғынуға талпыныс, ізденіс
сайып келгенде сананы құрастырады. Сана – материядан мүлде өзгеше сапа,
рухани құбылыс.
Одан соң сана, бір жағынан, жинақталған білім, ал екінші жағынан –
таным процесі. Сана әрқашанда белгілі бір қоғамдық даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Ол үлкен шығармашылық процесс. Өйткені, сана объективті дүниенің
механикалық бейнесі (репродукциясы) емес. Сана тек негізгі принцип бойынша,
шығу көзі жағынан, бейнеленуі тұрғысынан ғана өмірден туындайды. Бірақ сана
объективті өмірдің жұпыны бейнесі емес. Мәселен, санада ерік, ой толғау,
әсірелеу, талдау, топтау, болжау, шығармашылық сияқты құбылыстар бар.
Олардың объективті дүниеде дәлме-дәл баламасы болмауы да мүмкін. Сана тек
бейнелеу емес, ол сонымен қатар белгілі бір қатынас. Айталық, бейнелеу
жануарларда да бар. Бірақ оларда қатынас жоқ. Сана арқылы адам дүниені
бейнелеп қана қоймайды. Ол оған әсер етеді, ойдан өрнек құрады, оны
өзгертеді. Адам миында қобалжу мен арнаға түсу, елендеу мен басылу, қызығу
мен жирену диалектикасы ұдайы тынымсыз жүріп жатады. Ол өзін қоршаған
әлемге бейтарап қарамайды[15].
Адам санасы объективті дүниенің айна бетіндегідей механикалық бейнесі
емес. Танымдық процесс кезінде оған толып жатқан басқа да жағдайлар (оның
көргендері, білгендері, естігендері, түйгендері) әсер етеді. Сондықтан бір
нәрсені көріп тұрып, адам толып жатқан ойға шомады, ойын сан-саққа
жүгіртеді. Сөйтіп, объективті дүние санаға түрткі болады. Бірақ адам
объективті өмірді шын да, жалған да, дұрыс та, бұрыс та бейнелейді. Олай
болса, сол дәлдікті шығармашылық тұрғыдан түсіну қажет. Таным процесінде
эмоцияның орны ерекше. Эмоциясыз ешбір дүниені тануға талпыныс, ізденіс,
таңырқау болмақ емес. Онсыз ғылымда, өнерде жаңалықтар болмайды. Айналадағы
құбылыстарды тез байқап, ерекшеліктеріне таңдану, таңырқай білу, үңіліп
қарап, бір нәрсеге ұқсату, оймен салыстыру – осылардың бәрі танымның
бастамасы, көзі. Ал адамда психика да бар. Адам ұйқыға кеткенде түс көреді.
Ол – сананы құбылыс емес, психикалық процесс. Оны сана билей алмайды.
Әрине, көргендік түстер де болады. Оның себептері басқа. Айталық, көптеген
уақыт ойлап, шешуін таба алмай қиналып жүрген кейбір жағдайлардың шешуін,
немесе басқа бір ойланып, уайымдап, толғанған істің ақырғы нәтижесін адам
түсінде көруі де мүмкін. Бірақ осыдан келіп түс саналы болады екен деген
түсінік тумауға тиіс. Әлгі психикалық құбылыстардың өзіндік себептері бар.
Ал адам тек түсінде ғана емес, ояу кезінде де көптеген үйреншікті, әдеттегі
істерді ойланбай-ақ жасай береді. Айталық, музикалық аспаптардың
клавиштерін, пернелерін ойланбай-ақ дәл басады. Көшеде келе жатқан адам
неше түрлі ой ойлайды, соған қарамастан, таныс кісінің сәлеміне жауап
береді, көшедегі жол сілтегішті байқайды. Осындай сан қилы жағдайлар өмірде
болып жатады. Адам оның бәрін санамен ойлап, толғанып жатпайды. Көп нәрсе
жаттықан, дағдыланған түрде жасалады[11].
Әрбір адамның психикасында санасыздық та (иррационалдық), ақылсыздық
та (нерационалдық) әрекеттер бар. Оның ауқымы кең. Адам әр ісін, әр қадамын
ойлап, сана елегінен өткізіп жатпайды. Көп нәрсені адам дағдылы әдіспен,
ойламай-ақ, дәлме-дәл жүзеге асырады. Мұндайда кейде ойлап жатудың өзі де
кедергі жасайды. Мәселен, жүрісі көп көшедегі автомабиль жүргізушінің іс-
қимылы сондай. Сондықтан ұдайы, үздіксіз ойланбай, миға демалыс беріп,
кейбір іс-әрекетті адам қашаннан үйреншікті дағдымен атқарып үйренген. Бұл
- өмір диалектикасы. Философияда саналық пен санасыздық арақатынасы жайлы
мәселе қашанда идеологиялық күрес объектісі болып келеді. Кьеркегор,
Шопенгауэр, Ницше иррационализмді адам өмірінде басыңқы етіп көрсеткен
болатын. Ғылым бұл пікірді қостамайды. Дегенмен адам өмірінде ақылдылықпен
қатар ақылсыздық та бар. Оны жоққа шығаруға болмайды. Бірақ адам өмірінде
инстинкті психикалық санасыздық не ақылсыздық әрекеттері де, сайып
келгенде, сана билейді. Сонымен инстинкті ақылсыздық дегеніміз – дәл осы
сәтте санамен басқарылмайтын, бірақ түптен келгенде адам миынан онша алық
кетпейтін, әсіресе мидың естілік қабілеті, қасиетімен бақаланатын
психикалық процесс. Саналық пен ақылсыздық қасиеттердің арасы жақын.
Сондықтан кейде, кейбір ғылыми жаңаклықтарда, көргендік түстерде санадан
тыс кездер де байқалады. Мәселен, Д. И. Менделеев химиялық элементтердің
қайталама жүйесінің кестесін жасарда ең алдымен оны түсінде көрген. Олай
болса, ақылсыздық құбылыс кезінде де адам миының кейбір бөлімдері қарауыл
болып, жұмыс істеп тұратынын байқаймыз[18].
1.4 Психика және сананың физиологиялық негіздері
Адамның психикалық әрекеттердің,ақыл-ой санасының ағымдарын,өсіп, даму
жолдарын білу үшін, олардың жүйке саласының,мидың құрылысын, оның әрекетін
білу керек. Психика –ерекше ұйымдасқан материя –мидың қасиеті есебінде
психика пайда болады. Психика айрықша ұйымдастырылған жоғарғы материяда
болады. Ал, жоғарғы материя дегеніміз-ми, жүйке саласы. Жүйке саласы
психиканың негізі болғандықтан,оның құрылысын, әрекетін, өсіп дамуын
білмейінше, психиканың өсіп дамып отыратынын да жақсы біле алмаймыз.
Жүйке саласы психикалық әрекеттердің негізі. Жүйке сала түрлі химиялық
заттардан бездермен бірге, адамның жан қуаттарын меңгеріп, басқарып
отырады. Ол сондай-ақ адамның сыртқы дүниенің арасындағы қатынасты
басқарады. Егер жүйке саласы болмаса, адамның барлық әрекеттері
байланыспай, үлеспей бір орталыққа бағынбай әрекет етер еді.Жүйке саласы
болмаса,сыртқы дүниемен қтынасы дұрыс болмай оны тануға, өзгертуге, түрлі-
түрлі бейнелер туғызға мүмкіндік болмас еді. Сондықтан,оның саласы,
құрылысы, әрекеті өте күрделі.Жүйкені зерттеуде сан алуан әдістер
пайдаланады. Соның кейбіреуілері мыналар:
1.салыстырмалы физилогия ғылымының фактілерін зерттеу.
2.эксперименттік жизология фактілерін зерттеу.
3.медициналық клиника фактілерін зерттеу.
4.құрсақтағы ұрықтың жүйке саласының өсіп дамуын зерттеу.
Осы әдістер арқылы адамның жүйке саласының өсіп, дамуы,мұның психикаға
әсері бар екендігін шешуге болады. Яғни ми мен психиканың қандай байланысы
бар екені зерттеледі.
Айтып өткеніміздей, адам психикасы дамуының негізгі ерекшеліктерін
биологиялық заттармен, жетілу, тұқым қуалау заңдарымен түсіндіру теория
турғысынан алғанда қате болып табылады және практикада үлкен қиындықтарға
әкеліп соқтырады, өйткені бұл жерде педагогқа көпе-көрнеу пассивті роль
бөлінеді. Маркстік педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы адамның
психикалық даму заңдары әлеуметтік жағынан сабақтас, даму процесі баланың
өмір сүру жағдайы мен тәрбиесінің күрделі жиынтығымен анықталады деген
түсінікті басшылыққа алады[20].
Бұлай болған жағдайда дамудың биологиялық шарттарының, тұқым
қуалаушылықтың, бала организмі дамуының нейро-физиологиялық
ерекшеліктерінің, оның психикасының дамуындағы ролі қандай?
Адамның психикалық іс-әрекеті — өте күрделі құрылым. Оның
ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі және тәрбиесімен сабақтас. Сөздік-
логикалық ес, ұғынымды ойлау, заттық қабылдау және адамға тән басқа да
жоғары психикалық функциялар биологиялық тұқым қуалаушылық жолмен
қалыптасып, берілмейді. Бұл олардың тарихи даму процесінде өзгерістерге
ұшырап, жетіле түсуіне мүмкіндік береді.
Адамның өмірде қалыптасатын күрделі психикалық іс-әрекеті (ойлау,
сөйлеу) мен неғұрлым қарапайым табиғи функцияларын (мысалы, қозу мен тежелу
процестерінің арақатынасымен ерекшеліктері) ажырата білу керек. Психикалық
іс-әрекет өзіне басқа да көптеген компоненттермен қоса осынау қарапайым
функцияларды да қамтиды. Мәселен, адамның музыкалық қабілеттері мен жоғары
дыбыс айырғыштығының, математикалық ойлауы мен кеңістік анализі және
синтезі функциялары арасындағы байланыс белгілі. Әдетте нышандар деп
аталатын қарапайым, табиғи қасиеттер адамның сыртқы жағдайлар әсерімен
қалыптасатын күрделірек іс-әрекеттердің құрамына кіреді[21].
Белгілі бір жағдайларда қарапайым функциялар жөнді жетілмеген немесе
бұзылған кезде өздерінен жоғары орналасқан неғұрлым күрделі психикалық іс-
әрекетті де айқындай бастайды. Мысалы, ми қабығының желке-самай бөлігіне
зақым келгенде қарапайым кеңістік синтезі бұзылады да мұның өзі есептей
білуге (акалькулия) зиянын тигізеді. Қалыпты даму жағдайында белгілі бір
нышандар осы қарапайым функцияларға жатпайтын, сондықтан оларға тікелей
тәуелді емес психика-лық іс-әрекет дамуы шарттарының бірі ғана болып
табылады. Тіпті қарапайым функциялардың өзі де арнайы ұйымдастырылған
әсердің ықпалымен дамитындығы дәлелденіп отыр. Мәселен психологтар жоғары
естігіштікті қалыптастыру жолдарын тапты. Күрделі психикалық іс-әрекет пен
қарапайым функциялар арасында жылжымалы, жанама қарым-катынастар
болатындығын мидың шектелген бөлімдеріне зақым келген науқастармен
жүргізілген орнын толтыру-қалпына келтіру жұмыста-рының нәтижесінде {А. Р.
Лурия мен оның қызметкерлерінің; зерттеулері) күрделі психикалық іс-әрекет
(сөйлеу-ойлау процестері) құрылымын қайта кұрудың өте бай тәжірибесі
дәлелдейді.
Ми қызметінің тұқым қуалай берілетін ерекшеліктерінің бірі — жоғары
нерв қызметінің типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерінің күшін,
қимылын және тепе-теңдігін сипаттайды. Алайда, дамудың психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерінің бұл қатынасы да бір мағыналы болмай, өзі
баланың жеке басының құрылымы мен оның даму процесінің күрделі жүйесіне
еніп және көбінесе солармен анықталып отырады. Мысалы, нерв процестерінің
жоғары қозғалғыштығы бір жағдай-ларда тез ойлаудың, іс-әрекет тәсілін қайта
құру мүмкіндігінің ішінара негізі болса, екінші жағдайларда алаңдаушылық
пен ырықсыздыққа да итермелейді.
Сөйтіп, физиологиялық, қарапайым, тұқым қуалай берілетіні функциялар
психикалық даму процесінің кейбір жақтарына әсер етуі мүмкін. Бірақ та
олардың маңызы шешуші болып саналмайды. Даму процесінің негізгі мазмұны мен
механизмдері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Солардың
арасында жетекші болып балаларды оқыту мен тәрбиелеу жағдайлары есептеледі.
Ал адамның іс-әрекетінде ақылсыздық деп мидың, сананың іске
араласпауын, дағдылы әдіспен естелікке сеніп, өзін соларға тапсыратынын
айтамыз. Сондықтан ақылсыздық кезде де адам әдептіліктен шығып кетпейді.
Нағыз санасыздықты біз жануардан ғана көреміз. Оларда қарым-қатынас та,
әдептілік те, міндет-мақсат та, ар-ұят та жоқ. Адам ақылсыздық жағдайында
да оншалықты құлдырап төмендемейді. Өйткені, адам психикасы (мінез, сезім),
жаңағы айтқандай, санамен басқарылып, бағытталып отырады. Міне, бұл адам
психикасы жануарлар психикасынан әлдеқайда жоғары екенін көрсетеді.
Австриялық психоаналитик З. Фрейд санасыз, ойсыз инстинкт, айталық, аналық,
жыныстық инстинкт адамда да басым, ол санаға бағынбайды деп дәлелдемек
болды[23]. Оның ойынша, түрлі ұяттылық, әдептілік дегендер жасанды, тек
қоғамда ғана қолданылатын тәртіп қана, ал адам өзінен-өзі оңаша қалғанда,
оның бәрін жиып қойып, нағыз ұятсыздық, тағылық халге түседі дейді. Бұл,
әрине, адамгершілікке ешбір сыймайтын, адамдық қасиеттері аяққа басып, оны
хайуан тәрізді етіп көрсететін пиғыл. Біз З. Фрейдтің көптеген ойларын
қабылдадық. Оның ойлары А. Шопенгауэр, Ф. Ницшеден жоғары екенін айттық.
Қайталамақ болсақ, Шопенгауэр, Ницше санасыздықты (иррационализмді)
мойындайды. Бәрін ырыққа бағындырды. Ал Зигмунд Фрейд ақылсыздықты
(нерационализм) дәлелдей отырып, оның аржағында сана тұрғанын айтады.
Интуицияның өзі де санасыздық емес. Бірақта адамда, жоғарыда айтылғандай,
екі түрлі құбылыс бар дейді З. Фрейд. Бірі – ол (id) (аморальдық қасиет),
екіншісі – мен (ego) (тәртіптілік). Ego id ti қыспақта ұстайды, оған ерік
бермейді дей келіп, З. Фрейд өзі di - ті қолдайтынын айтады. Мұны ол
Мәдениеттегі қанағаттанбаушылық деген еңбегінде айтқан болатын.
Сондықтан, З. Фрейдтің үлкен ғалымдығына қарамастан, оның дәл осы тұжырымын
мойындауға болмайды.
Р. Авенариустың пікірінше, сана мидың жемісі емес, ол – принциптік
координация бойынша сырттан келген дайын құбылыс. Сондағы мен деген адам,
оның саңасы, сезімі, ал мен емес дегені – объективтік дүние. Одан соң ол
менжәне мен емес арасында байланыс бар дейді. Осы байланыстың түп
негізі, оның ойынша мен, ал мен емес менсіз өмір сүре алмайды. Бұл,
әрине, субъективті идеалистік пікір. Ал мәселенің шынына келсек, керісінше
ен мен емеске бағынышты. Сол сияқты мендегі барлық сана, сезім
объективті дүниенің бейнесі, соның жаңғырығы, рухани сәулелі екенін
жоғарыда талдап көрсеттік.
Адам бойындағы барлық күшін объективті дүниеден алады. Соны сезіну,
тану, білу арқылы ұғады, білімін арттырады, ойын толықтырады. Бірақ
құдыретті сананың сан қилы саяси, философиялық, ғылыми, көркем әдебиеттің,
діни қорытындылардың негізі – түрткісі, қайнар көзі сол объективті дүние,
қоғамдық болмыс, өмірдегі түрлі іс-әрекет, шешілмеген, шиеленіскен
мәселелер. Ал оларды бейнелеп, талдау керек. Ондай мәселелерсіз ой да
шарықтамайды, дүние де толақ түсінілмейді, оны зерттеу де мүмкін емес.
Ғылыми жаңалықтар, данышпандық тұжырымдар, ғажайып шығармалар, жан-дүниеңді
қозғайтын ән, тәтті күйлер – осылардың бәрі мидың жұмыс нәтижесі. Бірақ
осындай өмір талабына қайтару үшін көп білу, өмірді терең ұғыну, талдау,
қорыту, жаңа талғамдаржасау қажет.
Сонымен, сана дегеніміз – объективті дүниенің адам миында пайда
болатын субъективтік бейнесі, сәулесі. Бірақ ол жай бейне емес,
шығармашылық бейне.
ІІ Бөлім Психика және сананың негізгі типтік айырмашылықтары
2.1 Психика және сананың айырмашылықтары
Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана,
ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер
зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табыстар, өнер, дін әдебиет, философия
ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті. Объективтік дүниеде сананың
болмысы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да болмыстан жоғары
қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер бұл пікірді
мойындамаған.
Сонда сана дегеніміз не? Ол қайда, қалай пайда болады? Өлі
материядан қалайша тірі дүние: өсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады?
Осылардың бәрінің негізінде не жатыр? Оның мәні неде? Сана белгісіз,
ғайыптан пайда болған, дайын күйінде біздің миымызға енген құбылыс па, әлде
іштен шыққан дүние ме? Әрине, адам бойында атадан балаға көшетін кейбір
нәсілдік бейімділік, қабілет те болады. Оның дамуы да түрлі жағдайларға
байланысты. Бірақ сана іштен туған қасиет емес. Ол атадан балаға көшетін
қабілет те емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оның
мекені. Сана – адам миы қызметінің жемісі, нәтижесі. Бірақ ми түрлі
жануарларда да бар. Ал мана тек адам миының ғана жемісі. Бұл - өте күрделі
процесс, материалдық дүниенің ұзақ уақыт дамуының нәтижесі. Оған жету үшін
әлем неше ықылым заманды бастан өткізді. Сананың миға қатысы бар екенін
мойындамай, сана миға сырттан дайын күйінде интроекция арқылы келеді-міс
деген жалған пікір таратқан махист Р. Авенариусты В.И. Ленин Материализм
және эмпириокритицизм деген еңбегінде өткір сынға алған болатын[26].
Дін иелері сананы материалдан тыс, дербес және мәңгі өмір сүретін,
ешқашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды
ұшып жүретін шыбығын балаған. Халқымыздың шыбын-жандеген сөзі осындай
ұғымнан туындаған. Діндарлардың пікірінше, адам ұйықтаған шыбын-жанның
дүние кезіп жүргендегі көргендері. Кейін ол шыбын-жан қайтып оралғанда,
адам ұйқыдан оянады деп түсінген. Ұйықтап жатқан адамды абайлап ояту
тәртібі осыдан шыққан болса керек. Өлген кісілерге дұға оқу, құдайы беру,
оларды еске алу, бейітті елді мекендерге, жолға жақын жерге салу –
осылардың бәрі сол адам жаны мәңгі өмір сүреді деген ұғымнан пайда болған.
Сірә, о дүние, жұмақ, тозақ деген діни ұғымдар, әрине, осындай пікірден
туындаса керек. Материя емес, мәңгі өлмей өмір сүріп, бірден-бірге көшіп-
қонып жүретін рухани дүние – жан деген ұғымнан тотемизм, басқаша айтқанда,
өзін түрлі хайуанаттармен, өсімдіктермен тұқымдас деп түсінетін ұғым пайда
болған. Бұл - өте ертедегі дәуірде туған түсінік.
Идеалистік философияның қайсысы болсын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Бөлім Психика және сананың негізгі түрлері мен қасиеттерінің
ерекшеліктері мен физиологиялық негіздері
1.1 Психика және сана мәселелерін зерттеуші ғалымдардың теориялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Психика және сананың негізгі түрлері мен
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.3 Психика және сананың негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Психика және сананың физиологиялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ Бөлім Психика және сананың негізгі типтік айырмашылықтары
2.1 Психика және сананың
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Жануарлар және психиканың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жануарлар және адам психикасындағы
айырмашылықтар ... ... ... ... ...
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Н.Ә. Назарбаевтың жолдауында Біз бүкіл елімізде стандарттар деңгейіне
сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз деген болатын. Сондықтан
да бүгінгі өскелең уақыт талабына сай білім беруді одан әрі жетілдіру
мәселесі толассыз, үздіксіз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге қатар
жүрері анық Адам санасының дамуы қоғамдық-тарихи заңдылықтарға сәйкес
дамиды. Сана - адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті
бейнелеудің ерекше формасы. Яғни бүгінгі адам психикасы және санансының
дамуы аса жауапты басты мәселенің бірі.
Бұдан миллиондаған жыл бұрын біздің жерде тек өлі табиғат қана болған,
ешқандай жанды ағза болмаған. Одан кейін тіршілік туды, өсімдіктер мен
жануарлар пайда болды. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы - материя
дамуының жаңа сатысы. Материя ерекше қасиеттерге ие болды.
Бұл қасиеттердің бірі - тітіркенушілік, яғни сыртқы тітіркенуден
ағзаның әсер алуы. Мәселен, Мимоза өсімдігін алатын болсақ, оған қол
тигізгенде, ол жапырақтарын жиырып алады. Бұдан тіршіліктің бар екенін
білуге болады. Жер үстінде жануарлар пайда бола бастады. Бұл - сезімталдық
жануарлардың жүйке жүйесінің психикалық қасиеті. Жануарлардың нерв жүйесі
мен миы күштірек дамыған сайын, олардың психикасының дәрежесі де соғұрлым
жоғары болады. Ол адамда неғұрлым күшті дамыған. Материяның бірте-бірте
дамуы тірі организмнің өмір сүруіне қажет жоғары қасиеттің -психиканың
тууына әкеліп жеткізді.
Тірі организмнің психикалық дамуының бүкіл ұзақ процесі үлкен екі
кезеңнен түрады:
1. Жануарлардың психикасының дамуы (ол биология заңдарына, тұқым
қуалаушылық, құбылмалылық, табиғи сұрыпталу заңдарына бағынады)
2. Адам санасының дамуы қоғамдық-тарихи заңдылықтарға сәйкес дамиды.
Сана - адамның барша психикалық қызметіне ортақ қасиетті бейнелеудің
ерекше формасы.
Адамзат жер бетінде пайда бола бастағаннан бастап өмір сүріп отырған
табиғи ортаны өзінін сезім мүшелері арқылы қабылдап, одан әрі ақыл-ой
арқылы талдап, сараптап, жүйелейтін жағдайға көтерілген де, болып жатқан
құбылыстардағы белгілі бір қайталанушылық, тұрақтылықты жадында сақтап,
логикалық ой қорытындылар жасауға дейін жетілген. Өмір сүріп отырған ортаны
сезініп тану бар. Ол таным процесінің негізі болып табылады.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Психика-тіршілік дамуының белгілі бір
сатысында тірі организм мен сыртқы ортаның өзара қатынасын білдіретін
бейнелеудің айрыкша түрі. Психиканың ең қарапайым түрі жәндіктерге тән.
Психиканың ең жоғағы формасы-адамның санасы.Сана-сыртқы дүние заттарымен
құбылыстардың мидағы бейнесі.Сана шындықтың жай суреті,оның жансыз
кошірмесі емес,адам басында,нерв жүйесінде жасалып жататын күрделі
бейнесі.Сана-адамның қоғамдық тарихи дамуының жемісі. Ол әлеуметтік даму
заңына сәйкес үнемі жетіліп,күрделеніп отырады. Адам психиканың
ерекшеліктері біздің санамыздан тыс өмір сүретін заттармен құбылыстарды, әр
алуан нәрселерді түсіну, қабылдау,елестету арқылы көрінеді. Оларды адамның
сезім мүшелері арқылы тікелей көріп білуге,ұстап білуге болмайтын қасиеттер
мен белгілер,абстрактылы ойлау формалары-ұғым, пікір, ой қорытындылары
танылып,жанама жолмен бейнеледі және өзара шартты байланыста болады. Соның
нәтижесінде біздің айналамыздағы заттар мен құбылыстардың заңдылықтары,
олардың пайда болуы және өрістеп дамуы адамның дуниені танып білуі мен
бейнелеуін көрсетеді.
Зерттеудің міндеттері:
• Психика және сананың функциларының дамуын теориялық тұрғыда
қарастыру;
• Жасөспірімдердің психикасы мен санасының дамуын анықтау;
Зерттеудің теориялық маңызы: Психика және сананың дамуы мен мәнін
ашу барысында жасөспірімдердің психикалық процестерінің қалай
дамитындығы туралы көрсетілген. Жұмыс барысында Карл Бюлердің
психологиясы мен психика дамуы, жан Пияженің кіші мектеп жасынан
жасөспірім кезеңіне өтудегі логикалық ойлаудың дамуы қарастылған
Сонымен қатар В.Штерн, Ф.Бергер, С.Шоспиро, Э.Герингтың, А.Н. Леонтьевтің
әр түрлі жас жамаларындағы жанамаланған зейіннің дамуы, неміс
ғалымы Э.Кречмердің дене құрылымы мен психикалық қасиеттерінің
арақатынасын зерттеуі туралы көрсетілген.
І Бөлім Психика және сананың негізгі түрлері мен қасиеттерінің
ерекшеліктері мен физиологиялық негіздері
1.1 Психика және сана мәселелерін зерттеуші ғалымдардың теориялық
сипаттамасы
Психика (гр. psychikos — ішкі сезім, көңіл-күй) жинақтайтын рухани
бірлестігі. Түйсіну, қабылдау, елестету, ойлау, сезім, ерік және т.б.
түрінде шынайы өмірді бейнелеу түрінде көрсететін мидың қызметі; адамның
өзіне тән сапалы тәлім-жосығын анықтайды; қоғамдық еңбек үдерісі мен тілдің
дамуы арқасында пайда болуымен байланысты психиканың жоғары нысаны — адам
санасы.. Адамның санасы адамзат коғамының ұзаққа созылған дамуының
нәтижесінде пайда болды. Адамның рухани жетілушілігі, оның рухани
сапасы, көңіл-күй иірімдерінің жиынтығы. . Психика сыртқы құбылыстар мен
заттардың көрінісін белсенді және озық түрде бейнелейді. Негізінде психика
заттық ортаның дұрыс бейнесін және тіршілік иесінің өз ортасына
бейімделетін бағдарын құрайды[1].
Психика жөніндегі алғашқы түсініктер анимистік сипатта болды. Анимизм -
әр заттың жаны бар деп уағыздайды. Құбылыстар мен қозғалыстардың даму
себебі олардың жаны болуында деп біледі. Мұндай көзқарас алғашқы қоғамдық
қауымда, ғылым пайда болғанға дейін қалыптасты.
Психикаға деген ғылыми-философиялық көзқарас гилозоизм концепциясы
болып қалыптасты, ол көзқарас бойынша психика барлық материяға тән.
Психикаға деген көзқараста гилозоизм ежелгі шығыс және гректерде пайда
болған, барлық материяның жанды екендігі туралы философиялық ілім ХІХ
ғасырдың ортасына дейін орын алып келді.
Психологиялық білімнің одан кейінгі дамуы психиканы тар шеңберлі
құбылыстармен шектеу жолымен жүрді. Бірақ ертедегі грек ғалымдарының
ішіндегі ең ұлысы – Аристотельдің өзі психика ұғымын органикалық
процестердің бәріне де теңеген. Ол жанды үшке: өсімдіктер, жануарлар және
адамдар деп бөлді. Кейінірек, ертедегі гректер ғылымында, психика ұғымы
біздің кезімізде осы терминмен аталып жүрген құбылыстар шеңберіне енді.
Ертедегі Греция философиясының өзінде-ақ психикаға деген бірі-біріне
қарама-қарсы екі айқын көзқарас: материалистік және идеалистік – Демокрит
және Платон бағыттары қалыптасқан-ды[1].
Демокрит барлық қоршаған табиғат сияқты психика да материалдық
негізінде деп есептеді. Жан атомдардан, тек физикалық денелерді құрайтын
атомдардан әлдеқайда нәзік атомдардан тұрады. Дүниені танып, білу сезім
мүшелері арқылы жүзеге асады. Өте нәзік, көзге көрінбейтін бедерлер
заттардан бөлініп шығады да адам жанына енеді, сөйтіп, онда мөрдің ізіндей
өз таңбасын қалдырады.
Платонның пікірі бойынша жанның материямен ортақ еш нәрсесі жоқ. Жанның
материалдық дүниеден айырмашылығы, ол – идеалды. Таным – психиканың сыртқы
дүниемен өзара әрекетте емес, жанның адам тәніне енгенге дейін идеалды
дүниеден не көргені жөніндегі естеліктер іспеттес. Объективті дүние –
танымдық қызметтің объектісі емес, соған себепші ғана.
Эксперименттік әдістің нашар дамығанына қарамастан, ертедегі грек
философтары психиканың мимен байланыстылығы туралы ой айтты, темперамент
пен мінездің арасындағы айырмашылықты көрсетті, аңғырттау негізделген болса
да психиканың ортаға тәуелділігі туралы идея ұсынылды.
Сөйтіп, грек ғылымында психология зерттейтін құбылыстар ауқымы
жөніндегі білімдер анықталды және психикалық құбылыстарды түсіндіруге екі
түрлі методология мен қараудың негізі қаланды. Фактілік материалдарды жинау
әдісі ғылыми жағынан мүлде әзірліксіз негізде, күнделікті өмірден көрген-
білгенді, құрылған тұрмыстық байқауларды жүйелеу және ойша жүргізілген
теориялық экспермент деңгейінде қала берді. Бірақ та, ертедегі грек
ғалымдарының психика механизмдеріне соншалықты аңғырт түсінгендігіне емес,
ал олардың өздерінің байқалулары мен ойша эксперименттері арқылы құнды
жетістіктерге жеткеніне таңдану керек[2].
Орта ғасырлық философия мен психологиялық түсініктерде жан туралы тәнге
тәуелсіз материалдық емес мәндегі идеалистік ілім үстем болды.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы философтар психиканы түсінудің методологиялық
алғы шарттарының іргетасын қалады, оның психологияның өз алдына білімнің
жеке саласы ретінде қалыптасуына ықпалы тиді. Ол философтардың арасынан, ең
алдымен Декарт, Локк, Лейбницетрді атауға болады.
Р. Декарт (1596-1650) жануарлар мен адам психикасына әр түрлі қарауды
белгіледі. Оның теориясы бойынша жануралардың жаны жоқ, олардың мінез-
құлқы, сыртқы әсерге рефлекс болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда,
жануарлар психикасы қатаң түрде сыртқы жағдайлармен ғана детерминделеді.
Декарттың рефлекстердің механикалық детерминділігі, машина іспеттестігі
туралы ойын Маркске дейінгі материалистер дамытты және адамға да қолданды.
Декарт адам санаға ие және ойлау процесі кезінде өзіндік ішкі өмірі бар
екеніне көзі жетеді деп есептеді. Сана оймен тығыз байланыста. Декарт
сыртқы дүниенің білімнің пайда болуына тигізетін ықпалын жоққа шығармайды,
бірақ оның пайымдауынша, жалпы идеялар туа бітетін қасиет болып
табылады[3].
Рефлекс және сана ұғымдарының мазмұнын белгілеп алып, Декарт оларды бір-
бірінен бөліп тастады: біріншісін, психикалық әрекетке еш жанастырмай,
жануарлардың мінез-құлқын детерминистік зерттеу мүмкіндігімен
байланыстырады, екіншісін өзімен-өзі тұйықталған құбылыс деп қарады. Сана
құбылыстарының сыртқы дүниеге тәуелсіздігі мен оларды өзін-өзі бақылау
арқылы ғана зерттеу мүмкіндігі күні бүгінге дейін көптеген идеалист-
психологтар үшін сананы ұғынудың негізі болып қалып отыр.
Д. Локк (1632-1704) сенсуализмнің – ақыл-ой жүйесінде сезім мүшелері
арқылы өтпейтін еш нәрсе жоқ дегенді уағыздайтын философиялық бағыттың аса
көрнекті өкілдерінің бірі болды. Дүниеге жаңа келген жас сәбидің психикасы,
Д. Локк ілімі бойынша – тәжірибе өз мазмұнын жазатын таза тақта. Ғалым
психикалық іс әрекет механизмін ассоцациялардан, яғни жеке түсініктер мен
идеялар арасындағы байланыстардан көрді. Локк идеялардың туа бітетіндігі
жөніндегі ілімге қарсы шығып, психикалық құбылыстардың ең бастапқы, одан
әрі бөлінбейтін элементтерге дейін жетуі және солардың негізінде,
ассоциациялау арқылы әлдеқайда күрделі құрылым қалыптасуы мүмкіндігін
туғызатын сананы атомистикалық талдау принципін ұсынды.
Бұл тұжырым эксперименттік жолмен алынған фактілермен қарама-қарсы
келгенге дейін психология теориясының негізі болып келді. Тәжірибені санада
сақтаудың маңызды түрлері елес пен ұғым төтенше жұпыны жағдайда болып
көрінеді. Адалдық, ерлік сияқты абстрактілі ұғымдар санадағы барлық адамдар
үшін айқын және бірдей бейнелермен байланыста емес. Локк сананы өзімен өзі
тұйықтап, сана туралы ілімде іс жүзінде декарттық тұрғыда қалып қойды[4].
Психологияның дамуы мен психика механизмдерін түсінуге Г. Лейбниц (1646-
1716) философиясы ықпалын тигізді. Ол психологияға сана ұғымымен қатар
санасыздық ұғымын енгізді. Лейбництің дифференциялдық теңдеулер жөніндегі
еңбектері оның психика механизмдері жайлы көзқарасына әсер етті. Лейбниц
санасыз түрде пайда болатын шексіз шағын перцепциялар бар екенін жоққа
шығармайды. Сана осыған дейін санасыз түрде өтіп келген елестерді бізді
мен деп қабылдаған кезде ғана пайда болады.
Туа бітетін идея жөніндегі Декарт ілімін қолдай отырып, Лейбниц Локк
сынын ескерді және дүниеге жаңа келген жас сәбидің психикасы tabula rasa
деген тезиске қарсы шықты. Бұл мәселедегі оның ұстанған позициясы мына
бейнелі теңеу арқылы берілген:
Егер жан шынында да осындай таза тақтаға ұқсас болса, онда қандай
формаға болса да ене алатын сом мраморға Геркулестің тұлғасы қалай қашалып
соғылса, біздің ішкі дүниеміз де, өмір ақиқаттары да солай соғылар еді. Ал,
егер осы мраморда басқа тұлғалардан гөрі Геркулестің тұлғасына лайық,
теңбіл сызықтар болса, онда осы сызықтардың өңін ашу және жалтырату үшін
олардың көзге түсуіне кедергі болып тұрған нәрселердің бәрінен арылту қажет
болса да, сол мрамор о бастан-ақ осыған арналған, сөйтіп Геркулес белгілі
бір дәрежеде соның бойында туған болып шығар еді[5].
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың басына таман сананың идеалистік ұғымын анықтап
берген методологиялық алғы шарттар жасалды. Оны зерттеуге сай бірден-бір
әдіс – интроспекция болып табылды.
Психикаға деген материалистік көзқарастың дамуы ағылшын сенсуалистері:
Т. Гоббс (1588-1679), Д. Гартли (1705-1757) және француз
энциклопедистері: Д. Дидро (1713-1784), П. Гольбах (1723-1789) еңбектерінен
айқын аңғарылады. Ағылшын ғалымдары Т. Гоббс пен Д. Локк өз еңбектеріне
негіз қаланған ассоциация жөніндегі детерменистік түсінікті дамытты.
Француз философтары мен жаратылысты зерттеушілері адам психикасының
әлеуметтік детерминділігі туралы төтенше маңызы бар идеяны жасап шықты.
Психикалық қасиеттердің әлеуметтік ортаның әсерімен тәрбиеленушілігі
қазіргі кезде де ғылыми психологияның маңызды қағидасы болып саналады[5].
Англияда, Францияда, Германияда материалистік философияның дамуы К.
Маркс пен Ф.Энгельстің дидактикалық және тарихи материализмнің қалыптасуына
әсер етті. Бірақ, материалистік көзқарастар буржуазиялық психологияның
қалыптасуына айтарлықтай ықпал ете алмады.
Ұлт немесе этнос тәрізді әлеуметтік бірлік сипаттамасының маңызды
өлшемдерінің бірі – менталитет (mens – латынша ойлау тәртібі, ақылдың
ерекше рухани қыртысы дегенді білдіреді) ұғымы. Бұл термин қазіргі
мағынасында жеке адамның, әлеуметтік топтың немесе ұлттың өзіндік ойлау
жүйесі, эмоционалдық және құндылықтық бағдары деген мәнде түсіндіріледі.
Менталитет адамның рухани өміріндегі бүкіл құбылыстардың жиынтығы ретінде
қарапайым әдеттен сенімге дейінгі, әлемді қабылдаудың психологиялық ерек-
шеліктерінен моральдық нормаларға дейінгі өте үлкен ауқымды қамтиды.
Менталитет ұғымын мәдени-антропологиялық бағыттағы зерттеушілер – Л. Леви-
Брюль, Л. Февр, М. Блок және т.б. ғылыми айналымға енгізіп, бұл түсінік ХХ
ғасырдың екінші жартысынан кең қолданысқа түсті. Қазақ халқының
менталитетіне қатысты белгілі зерттеушілер Досмұхаммед Кішібеков [19] пен
Төлеуғали Бурбаев [20] көлемді монографиялар жазды.
1.2 Психика және сананың негізгі түрлері мен қасиеттері
Психика туралы матералистер мен идеялистер арасында ұзақ жолдар бойы
бітпес айтыс жүріп келді.
Идеалистер – психика материядан бұрын – бірінші, яғни материяға
қатыссыз дамиды деді. Көптеген идеалистер психикалық қасиеттер – қабілет,
мінез – темперамент, жеке адамның адамгершілік сапасы – адамға дайын
күйінде іштен туа беріледі деп есептейді. Яғни, құдайдың берген сыйы, ол
адамның материалдық қасиетіне, ми қасиетіне тәуелсіз деп көрсетіледі.
Сонымен бірге, олар адам психикасына орта мен тәрбие ықпалын жоққа
шығарады.
Материалистік тұрғыда психиканы материадан кейінгі екінші құбылыс деп
түсіндіріледі.
Біз тіршілік етіп отырған жер шары бұдан төрт жарым миллиард жыл бұрын
шамасында пайда болды деп жорамалданды. Бұдан 2,5 - 3,0 миллиард жыл бұрын
оның бетінде ешқандай психикалық құбылыс болмаған. Тек ұзақ дәуірлерге
созылған эволюциялық даму нәтижесінде жер бетінде тіршілік пайда болды.
Соның арқасында организмнің сыртқы ортаның әсеріне тітіркену қасиеті оянды.
Мұндай қасиет бертін келе тірі жәндіктерге тән күрделі құбылыс – психиканы
тудырды.
Материалистік ілім – психика табиғаттан тыс ғажайып күш емес, жансыз
зат емес, керісінше психика айрықша ұйымдасқан жоғары дәрежелі материя –
мидың қасиеті деп үйретеді. Ал, психика ми қызметінің нәрі, оның ерекше
қасиеті. Мұны жануарларға адамдарға жасалған көптеген тәжірибелерден
байқауға болады.
Психика дегеніміз – үнемі болып отыратын қозу мен тежелу сияқты
физиологиялық процесстердің ми қабығында жасалуы. Сыртқы заттармен
құбылыстардың мида түйсіну, қабылдау, елес тудырып, адамның алуан – алуан
гойлау әрекеттері арқылы қорытылады. Адам өзінің мақсат – мүдделеріне орай
тітіркеніп икемделеді. Осы жайыттар психика адамның өзін қоршаған сыртқы
орта мен қарым - қатынасынан пайда болып отыратын күрделі бейнелеу процессі
екенін көрсетеді. Адам психикасының пайда болуы, даму жетілуі – тарихи
процесс[6]. Ол адамның қоғамдағы еңбегі, дыбысты тілі сөйлеуінің даму
ерекшелігімен тығыз байланысты. Бұлар психиканың айрықша мәнді
физиологоиялық құбылыс және адам тіршілігі үшін де маңызды.
Адам психикасының пайда болуы, дамып жетілуі – тарихи процесс.Ол
адамның қоғамдағы еңбегі,дыбысты тілі,сөйлеуінің даму ерекшелігімен тығыз
байланысты. Бұлар психиканың айрықша мәнді физиологиялық құбылыс және адам
тіршілігі үшін де маңызды.
1.3 Психика және сананың негізгі ерекшеліктері
Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен, жүйке жүйесінің
қызметіне байланысты тұр, ал екіншіден, мұндай бейнелеу адам санасында өз
таңбасын, ізін қалдырып отырады, сөйтіп адамның жан дүниесінің сырына
айналады.
Психика – адам миында бейнеленетін таңба, әсер. Адам күнделікті іс-
әрекетінде мақсатты істерін жүзеге асыру үшін сыртқы ортаның жағдайына
бейімделіп, табиғатқа ықпал етеді, оны мақсат - мүдделеріне лайықтап қайта
жасайды. Адамның мұндай белсенді әрекеттері, еңбенктенуі оның өз
табиғатына, психикасын дамытуға қолайлы жағдай тудырады[7].
Адам өзі өмір сүріп отырған ортамен тығыз байланыста болып,белгілі
заңдылықтар бойынша дамиды,сыртқы жағдайлардың әсеріне бейімделіп қана
қоймай,оны саналы түрде өзгертеді.Сөйтіп,өз ықпалына бағындырады,сырттан
алынатын сан алуан хабарларды қалыптасқан іс- тәжірибемен салыстырады.
Ненің пайдалы екенін,ненің зиянды екенін,ой жүгіртіп сараптайды және саналы
түрде ой қорытады. Адамның психикалық құбылыстарда бейнеленуі-адам
миында қалай бейнеленгендігіне байланысты.Бұл әркімнің өмір
тәжірбиесіне,білім дәрежесіне сәйкес бұл ерекшелік түрліше болып отырады.
Болмыс пен шындыктың қаншалықты дұрыс бейнелендігі адамның қоғамдық-
тарихи тәжірбиесімен байланысты.Адам өзінің өмір тәжірибесіне сүйене
отырып, бейнеленген ұғымды, ғылыми мағлұматтарды, мүддесін шындыққа
жанастырады, олардың ақиқаттығын дәлелдеуге елеулі қадам жасайды. Табиғат
пен қоғамның барлық құбылыстары сияқты психика да үнемі даму үстінде
болады. Бұл табиғи-заңдылық. Психиканың пайда болуы ғылыми көзқарастарға
сәйкес материяның ұзақ дәуірлер бойы эволюциялық дамуымен бірлікте
қарастырылады[8].
Материя табиғатты зерттеу әрқилы қозғалыс түрлерімен ұштастырылады.
Қозғалыс – материяның өмір сүру тәсілі, оның негізгі қасиеті. Қозғалыс –
материя ішінде даму процесстері жүріп жатады. Қозғалыссыз материя жоқ.
Бүкіл әлем заттары, әлемнің өзі де мәңгілік қозғалыста болады, үнемі
өзгеріп, дамып отырады.
Жанды материяның белгілі бір даму сатысында психика пайда болады.
Бейнелеудің жаңаша түрі туады. Ал материяның биологиялық дамуы тіршіліктің
пайда болуы мен байланысты. Эволюциялық даму нәтижесінде тірі организмдер
сыртқы жағдайлардың әсеріне тітіркеніп, бейнелеудің көптеген түрлері келіп
шығады[10].
Тітіркену – барлық өсімдіктермен жәндіктер дүниесіне тән. Тітіркену –
тірі организмдегі биологиялық мәні бар сыртқы әсерге жауап беретін
биотоктық қасиет. Мұндай тітіркену қарапайым бір клеткалы организмдер –
амебаларда болады.
Жәндіктер дүниесінде кездесетін тітіркенудің жаңа түрі – сезімталдық –
тірі организмнің сыртқы әсерінен тітіркеніп, тіршілік етуге бейімделуі.
Мұндай сезімталдық сигнал қызметін атқарады. Жануарлар психикасында
инстинкт (соқыр сезім ) әрекеттер мен дағдылар қалыптасады. Жануарлар
психикасы дамыған сайын, оларда интелектік мінез пайда болады. Интелектік
мінез – жануарлардың сыртқы ортаға бейімделуі ғана емес, олардың сол орта
әсерін қабылдап, әрқилы әрекет- қимыл көрсетеді. Ал адам өзінің саналы
әрекеті арқылы өмір сүрген ортасына бейімдеп қана қоймай, оны өзгертеді.
Эволюциялық дамуда психиканың бір орында тұрмайтындығы оның өсіп,дамып
отыратындығы ғылымға ертеден-ақ белгілі болған.Оның сан алуан сапалы
өзгеріс нәтижесіндепайда болғанын жаратылыстану ғылымдарының мәліметтеріне
сүйене отырып түсіндіреді.Дарвиннің эволюциялық теориясы көп жаңалықпен
қатар, осы мәселені анықтап шешуге жаңа тұжырымдар енгізді.Дегенмен,бұл
теория жалпы дамудың сонымен бірге психикалық дамудың қалай
өсетіндігін,ескінің жоғалып,жаңаның пайда болу проблемаларын шеше алмауы.
Эволюциялық теорияда психиканың өсіп даму жөнінде,өсіп
даму, жай ғана көбею немесе азаюды қайталаумен ғана пара-пар деп
түсіндіреді.Ең әдепті павйда болган сараптар,бастапқы қалпын өзгертпей
көбейіп,ұлғайып не болмаса азайып,кішіриіп отырады.Оларда сапалар пайда
болып,көп өзгерістерге ұшырамай, сол күйінде құрып отырады,сөйтіп олардың
орныңа жаңа белгілер,қасиеттер сапалар пайда болады.Даму-сапалық
емес,жалғыз ғана сапалық даму. Ескі сапалар құрып,олардың орнынаижаңа
сапаларпайда болмайды.Даму –бір қалыпты,біркелкі жайбарақат қана дамып
отырады.
Даму процесінде революциялық жолға орын жоқ, даму –эволюциялық жолмен
жүреді[11].
Эволюциялық теорияның мұндай қате көзқарасының нәтижесінен бір санада
ұшырайтын фактілерді ешбір өзгертпей басқа салаларға көшіруге болады деген
жалған ұғым туады.Яғнги, дамудың төменгі сатысында пайда болған қаситтерді
техникалықтүрде дамудың жоғарғы сатысына көшіруге болады. Мысалы төменгі
сатыда ғы тұрған хайуанаттардың психикалық әрекетін адамға,немесе адамдікін
хацуанаттарға көшіруге түсінуге болады деп түсінуге болады.Мұны
антроморфизмдік жол дейміз.
Сонымен Дарвиннің эволюциялық теориясы жалпы даму мәселесін,әсіресе
психиканың өсіп дамуын, көзқароасын аша алмады дейміз.
Сонымен Дарвиннің эволюциялық теориясы жалпы даму мәселесін, әсіресе
психиканың өсіп дамуын,көзқарасын жеткілікті аша алмды дейміз.
Мұны тек диалектикалық материализм философиясы дұрыс жауап берді.
Диалектикалық материализм көзқарасы бойынша,даму дегеніміз жай ғана өсу
емес,ол даму кезінде ескі салалар өзгеріп, жойылып,олардың,орнына жаңа
салалар пайда болды.Даму бірқалыпты жайбарақат өсіп отырмайды, өзгеріске
секірмелі түрде өсіп дамиды,сандық өзгеріс сапалыққа айналады[12].
Оларда бір қалыпрта тұрмай, әрдайым бұрынғыдан да жаңа сапалардың пайда
болуыңа дайындық жасап,оған негіз болады. Олай болса даму процесінің
төменгі сатысында тұрған жәндіктердің қылықтарын, жоғарғы сатыдағы
хайуанаттардың қылықтарыңа теңеуге, кейіңгңілердің қылықтарын дамуцдың ең
жоғарғы сатысында тұрған адамдардың қылықтарымен салыстыруға
болмайды.Оларды арасынан сан жағынан емес, сапа жағынан да айырмашылық бар.
Психиканың дамуына жалғыз сыртқы даму, сыртқы өзгеріс ғана емес,психиканың
өзінің мазмұныңдағы ішкі сапалық дамумен де байланысты. Психиканың мазмұны
әсер етуші болмыс мазмұнына байланысты, соларға тәуелді. Бірақ, психика
өзіңдік әсер етіп, белсенді болса, сыртқы дүние сәулесі ретінде, өзінше сол
дүниеге әсер ете алса, міне, осы жағдайда ғана өсіп,дами алады. Психика-
жүйке саласының қасиеті.Тірі жәндіктерге психика пайда болу үшін оларда
туысынан биологиялық жағдайлар болу керек. Ал, психикалық ол тек
биологиялық негіздердің ғана нәтижесі ғана емес, сыртқы дүние бұл
биологиялық негіздерге,яғни жүйке саласына әсер еткен жағдайда ғана психика
пайда болып, өсіп,дамиды.Егер жалғыз ғана биологиялық жағдай
болғанымен,оған сыртқы дүние әсер етпесе,психика пайда болмайды. Психика –
сыртқы дүниенің сәулесі. Хайуанаттарға сыртқы дүние, адамға – тарихи
әлеуметтік жағджайлар адамның биологиялық негіздеріне әсер етеді,
психиканың дамуын меңгеріп, басқарып отырады. Даму процестерінде
жәңдіктердің жүйке саласы,сезім мүшелері пайда болады,ол күрделенеді. Ал
адамда осы даму процесінде психиканың ең айрықша сапасы-сана пайда
болады[14]. Дүниедегі физикалық,яғни химиялық
қоздырғыштар жәндіктердің организміне әсер етіп,олардың бұлшық еттерін
ширатып, босаусытып отырады. Жәндік еріксізден –еріксіз өз қалауынсыз
қимылдайды, әрекет етеді. Жак Лебтің зерттеуілерінде төменгі сатыда
тұрған,жәндіктердің және құрт- құмырсқалардың әрекеттері сыртқы
қоздырғыштардың әрекеттерінен тәнболатын физикалық- химиялық процестермен
басқарылып отыратыныанықталған. Мысалы,күннің сәулексі түскен жаққа күн
өзінің басын бұрады,кейбір гүлдердің ашылуын, ал, жәндіктердің әсер етуші
заттарға қарай жылжуын тропизм әрекеттері деу болады.
Бірақ, Лебтің тәжірбиелері қаншалықты қызықты болғанымен, олар төменгі
сатыда тұрған жәңдіктердің күрделі қылықтарын дұрыс түсіндіре алмайды.
Американың биолог ғалымдары инфузориялармен тәжірбие жүргізіп,Лебтің
теориясының дұрыс еместігін көрсетті. Олардың айтуынша жануарлар инфозурлық
әсер етуші заттарға қарай жылжудан басқа да, өздігінен де әрекет етеді деп
көрсетті. Жак Лебтің өз зерттеуінде суға инфузориялық электр тогын
жібереді де, соған қарай жылжып отырады деген қағидасын,американдықтар
жәндіктер әрекетінің бәрі түгелімен физикалық-химиялық қоздырғыштардың
әсеріне бағынып,өздігінен ешбір әрекет атқара алмайды деуі қате
түсінік.Қоздырғыштардың сипатына қарай тропизмнің бірнеше түрін ажыратуға
болады, фототропизм –жарықтың әсерінен пайда болатын тропизм, гемотропизм
–күн сәулесінің әсерінен пайда болатын тропизм гемуатропизм – электр
әсерінен пайда болатын тропизм, термотропизм- температураның өзгеруінен
пайда болатын тропизм.Егер химия әсер етуші заттарға қарай беттелсе –оны
беттелу тропизм деп, ал егер қимыл әсер етуші заттан кейін қайтса –оны
шегіну тропизмі деп атайды. Жак Лебтің тропизм туралы теориясы
–механистік теория. Ол адамның қылығынан психологияны алып тастап, оны
физикалық –химиялық процестермен ғана түсіндірмекші болды. Леб
хайуанаттардың соқыр сезімдерін (инстиктердің физикалық- химиялық
процестері арқылы түсіндіруге болатын тропизмге,адам қылықтарын
хайуанаттардың соқыр сезімді қылықтарына теңеді, сөйтіп, адамның да
қылықтарын физикалық- химиялық әрекеттермен түсіндіргісі келді. Бұл теория
бойынша адам белсенді түрде өздігінен әрекет ете алмайды, адам қылықтары
сыртқы дүние дегі заттардың әсерінің ықпалында болады,сол заттар адамның
әрекеттерін басқарып,билеп отырады деген пікірде болды[20].
Психика органикалық материяның барлығында бола беретін қасиет
емес. Ол өсімдіктер дүниесінде жоқ.
Психика материяның жоғарғы формаларының, жанды материяның қаситі.Тірі
материяның төменгі түрлері қарапайым организмдер тітіркенушілік (сыртқы
әсерлерге жауап бере алушылық ал жоғарғы түрлері сезгіштік заттардың
қасиетіне бейнелей алу қасиет тән. Сезгіштік- психиканың ең бастапқы
белгісі. Бұл организмнің сыртқы ортаны түсіну қабілеті. Түйсік орталық нерв
жүйесі бар барлық жануарларда және адамдарда кездесетін қарапайым
психикалық құбылыс. Психикалық әрекеттің дамуы
нерв жүйесінің дамумен шарттас. Ал, нерв жүйесі құрылысыныңкүрделене түсуі
психиканың күрделене түсуіңе, оның жоғарғы формаларының пайда болуыңа
жағдай туғызған.
Идеалистер сананың екінші, материяның бейнесі екенін мойындағысы
келмейді. Оны неге сүйеніп айтады? Олардың ойынша, адам санасында
объективті дүниеде кездеспейтін, қате, жалған ойлар, мәселен, түрлі
жынсайтан, диюу, су перісі, т.с.с. ұғымдар болады. Сонда объективті дүниеде
кездеспейтін ол жын-шайтандардың бейнесі қайдан пайда болады, ол ненің
бейнесі деп күдік айтады. Осыдан кейін идеалистер сананың құдіретін айтпақ
болмақ. Ал, енді оларды діни адамдар өздігінше ойлап шығарған делік дейді
әлгі идеалистер, сөйтіп, олар бұл мысалдан да ойдың, сананың өмір бейнесі
емес, тек мидың өзінен шыққан деу керек деген қорытынды шығарды. Бұған не
жауап қайтару керек. Әрине, жаңағы өмірде жоқ: о дүние, пері, дию
сияқты ұғымдарды діндар адамдар ойлап шығарғаны рас. Бірақ ол ойлар жоқтан
пайда болған демейміз, белгілі бір құбылыстарға еліктеу, мидың соларды ойша
құрастыруы арқылы пайда болған. Сондықтан да қай халықта болмасын, жын да,
сайтан да, басқалар да негізінде тек адам, жан-жануарлар бейнесінде
елестетіледі. Мәселен, шайтанды (черт) көптеген халықтар мүйізі, сақалы,
тұяқтары бар, ұзын құйрықты ешкі тектес, адамға зиянды рухани құбылыс етіп
суреттейді. Өмірде мүлде жоқ, болмаған, ойға келмеген құбылыстардың
бейнесін адам ешқашан ойдан шығарған емес. Тіпті техникалық жаңалықтарды да
адам табиғатта бар нәрселерге еліктеп жасайды. Сондықтан жаңағы айтқан діни
ұғымдарда да не жақсы адамдардың, немесе жаман адамдардың мінез-құлықтары
бейнеленеді, негізсіз ой туындамайды. Мұның бәрі сананың тікелей мидан
емес, ми арқылы объективтік дүниеден бейнеленіп алынатын материалдық заттар
мен құбылыстардың көшірмесі, туындысы екенін байқатады[17].
Сонымен қатар сана мисыз өмір сүре алмайды, ал біздің түсініктерімізге
әсер ететін – сыртқы дүние. Сол әсерлер орталық жүйке жүйелері арқылы адам
миына жетеді. Ми оларды қорытады, шешім жасайды. Әрине, адам ми арқылы
ойлайды, бірақ оның мәні сыртқы дүниеде, соны бейнелеуінде. Ми – ең алдымен
объективті ақиқатты дәл, былайша айтқанда, сыртқы дүниені дұрыс бейнелейтін
орган. Бірақ сана мен объективті ақиқат ешқашан да мейлінше дәлме-дәл
болмайды. Сана – оның идеалдық бейнесі. Мұны Гегель де мойындаған. Бұл –
дәлдік пен айырмашалық диалектикасы. Сананың мәнінде білім жатыр. Ал оны
туғызатын танымдық ізденіс. Әр нәрсені білуге, ұғынуға талпыныс, ізденіс
сайып келгенде сананы құрастырады. Сана – материядан мүлде өзгеше сапа,
рухани құбылыс.
Одан соң сана, бір жағынан, жинақталған білім, ал екінші жағынан –
таным процесі. Сана әрқашанда белгілі бір қоғамдық даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Ол үлкен шығармашылық процесс. Өйткені, сана объективті дүниенің
механикалық бейнесі (репродукциясы) емес. Сана тек негізгі принцип бойынша,
шығу көзі жағынан, бейнеленуі тұрғысынан ғана өмірден туындайды. Бірақ сана
объективті өмірдің жұпыны бейнесі емес. Мәселен, санада ерік, ой толғау,
әсірелеу, талдау, топтау, болжау, шығармашылық сияқты құбылыстар бар.
Олардың объективті дүниеде дәлме-дәл баламасы болмауы да мүмкін. Сана тек
бейнелеу емес, ол сонымен қатар белгілі бір қатынас. Айталық, бейнелеу
жануарларда да бар. Бірақ оларда қатынас жоқ. Сана арқылы адам дүниені
бейнелеп қана қоймайды. Ол оған әсер етеді, ойдан өрнек құрады, оны
өзгертеді. Адам миында қобалжу мен арнаға түсу, елендеу мен басылу, қызығу
мен жирену диалектикасы ұдайы тынымсыз жүріп жатады. Ол өзін қоршаған
әлемге бейтарап қарамайды[15].
Адам санасы объективті дүниенің айна бетіндегідей механикалық бейнесі
емес. Танымдық процесс кезінде оған толып жатқан басқа да жағдайлар (оның
көргендері, білгендері, естігендері, түйгендері) әсер етеді. Сондықтан бір
нәрсені көріп тұрып, адам толып жатқан ойға шомады, ойын сан-саққа
жүгіртеді. Сөйтіп, объективті дүние санаға түрткі болады. Бірақ адам
объективті өмірді шын да, жалған да, дұрыс та, бұрыс та бейнелейді. Олай
болса, сол дәлдікті шығармашылық тұрғыдан түсіну қажет. Таным процесінде
эмоцияның орны ерекше. Эмоциясыз ешбір дүниені тануға талпыныс, ізденіс,
таңырқау болмақ емес. Онсыз ғылымда, өнерде жаңалықтар болмайды. Айналадағы
құбылыстарды тез байқап, ерекшеліктеріне таңдану, таңырқай білу, үңіліп
қарап, бір нәрсеге ұқсату, оймен салыстыру – осылардың бәрі танымның
бастамасы, көзі. Ал адамда психика да бар. Адам ұйқыға кеткенде түс көреді.
Ол – сананы құбылыс емес, психикалық процесс. Оны сана билей алмайды.
Әрине, көргендік түстер де болады. Оның себептері басқа. Айталық, көптеген
уақыт ойлап, шешуін таба алмай қиналып жүрген кейбір жағдайлардың шешуін,
немесе басқа бір ойланып, уайымдап, толғанған істің ақырғы нәтижесін адам
түсінде көруі де мүмкін. Бірақ осыдан келіп түс саналы болады екен деген
түсінік тумауға тиіс. Әлгі психикалық құбылыстардың өзіндік себептері бар.
Ал адам тек түсінде ғана емес, ояу кезінде де көптеген үйреншікті, әдеттегі
істерді ойланбай-ақ жасай береді. Айталық, музикалық аспаптардың
клавиштерін, пернелерін ойланбай-ақ дәл басады. Көшеде келе жатқан адам
неше түрлі ой ойлайды, соған қарамастан, таныс кісінің сәлеміне жауап
береді, көшедегі жол сілтегішті байқайды. Осындай сан қилы жағдайлар өмірде
болып жатады. Адам оның бәрін санамен ойлап, толғанып жатпайды. Көп нәрсе
жаттықан, дағдыланған түрде жасалады[11].
Әрбір адамның психикасында санасыздық та (иррационалдық), ақылсыздық
та (нерационалдық) әрекеттер бар. Оның ауқымы кең. Адам әр ісін, әр қадамын
ойлап, сана елегінен өткізіп жатпайды. Көп нәрсені адам дағдылы әдіспен,
ойламай-ақ, дәлме-дәл жүзеге асырады. Мұндайда кейде ойлап жатудың өзі де
кедергі жасайды. Мәселен, жүрісі көп көшедегі автомабиль жүргізушінің іс-
қимылы сондай. Сондықтан ұдайы, үздіксіз ойланбай, миға демалыс беріп,
кейбір іс-әрекетті адам қашаннан үйреншікті дағдымен атқарып үйренген. Бұл
- өмір диалектикасы. Философияда саналық пен санасыздық арақатынасы жайлы
мәселе қашанда идеологиялық күрес объектісі болып келеді. Кьеркегор,
Шопенгауэр, Ницше иррационализмді адам өмірінде басыңқы етіп көрсеткен
болатын. Ғылым бұл пікірді қостамайды. Дегенмен адам өмірінде ақылдылықпен
қатар ақылсыздық та бар. Оны жоққа шығаруға болмайды. Бірақ адам өмірінде
инстинкті психикалық санасыздық не ақылсыздық әрекеттері де, сайып
келгенде, сана билейді. Сонымен инстинкті ақылсыздық дегеніміз – дәл осы
сәтте санамен басқарылмайтын, бірақ түптен келгенде адам миынан онша алық
кетпейтін, әсіресе мидың естілік қабілеті, қасиетімен бақаланатын
психикалық процесс. Саналық пен ақылсыздық қасиеттердің арасы жақын.
Сондықтан кейде, кейбір ғылыми жаңаклықтарда, көргендік түстерде санадан
тыс кездер де байқалады. Мәселен, Д. И. Менделеев химиялық элементтердің
қайталама жүйесінің кестесін жасарда ең алдымен оны түсінде көрген. Олай
болса, ақылсыздық құбылыс кезінде де адам миының кейбір бөлімдері қарауыл
болып, жұмыс істеп тұратынын байқаймыз[18].
1.4 Психика және сананың физиологиялық негіздері
Адамның психикалық әрекеттердің,ақыл-ой санасының ағымдарын,өсіп, даму
жолдарын білу үшін, олардың жүйке саласының,мидың құрылысын, оның әрекетін
білу керек. Психика –ерекше ұйымдасқан материя –мидың қасиеті есебінде
психика пайда болады. Психика айрықша ұйымдастырылған жоғарғы материяда
болады. Ал, жоғарғы материя дегеніміз-ми, жүйке саласы. Жүйке саласы
психиканың негізі болғандықтан,оның құрылысын, әрекетін, өсіп дамуын
білмейінше, психиканың өсіп дамып отыратынын да жақсы біле алмаймыз.
Жүйке саласы психикалық әрекеттердің негізі. Жүйке сала түрлі химиялық
заттардан бездермен бірге, адамның жан қуаттарын меңгеріп, басқарып
отырады. Ол сондай-ақ адамның сыртқы дүниенің арасындағы қатынасты
басқарады. Егер жүйке саласы болмаса, адамның барлық әрекеттері
байланыспай, үлеспей бір орталыққа бағынбай әрекет етер еді.Жүйке саласы
болмаса,сыртқы дүниемен қтынасы дұрыс болмай оны тануға, өзгертуге, түрлі-
түрлі бейнелер туғызға мүмкіндік болмас еді. Сондықтан,оның саласы,
құрылысы, әрекеті өте күрделі.Жүйкені зерттеуде сан алуан әдістер
пайдаланады. Соның кейбіреуілері мыналар:
1.салыстырмалы физилогия ғылымының фактілерін зерттеу.
2.эксперименттік жизология фактілерін зерттеу.
3.медициналық клиника фактілерін зерттеу.
4.құрсақтағы ұрықтың жүйке саласының өсіп дамуын зерттеу.
Осы әдістер арқылы адамның жүйке саласының өсіп, дамуы,мұның психикаға
әсері бар екендігін шешуге болады. Яғни ми мен психиканың қандай байланысы
бар екені зерттеледі.
Айтып өткеніміздей, адам психикасы дамуының негізгі ерекшеліктерін
биологиялық заттармен, жетілу, тұқым қуалау заңдарымен түсіндіру теория
турғысынан алғанда қате болып табылады және практикада үлкен қиындықтарға
әкеліп соқтырады, өйткені бұл жерде педагогқа көпе-көрнеу пассивті роль
бөлінеді. Маркстік педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы адамның
психикалық даму заңдары әлеуметтік жағынан сабақтас, даму процесі баланың
өмір сүру жағдайы мен тәрбиесінің күрделі жиынтығымен анықталады деген
түсінікті басшылыққа алады[20].
Бұлай болған жағдайда дамудың биологиялық шарттарының, тұқым
қуалаушылықтың, бала организмі дамуының нейро-физиологиялық
ерекшеліктерінің, оның психикасының дамуындағы ролі қандай?
Адамның психикалық іс-әрекеті — өте күрделі құрылым. Оның
ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі және тәрбиесімен сабақтас. Сөздік-
логикалық ес, ұғынымды ойлау, заттық қабылдау және адамға тән басқа да
жоғары психикалық функциялар биологиялық тұқым қуалаушылық жолмен
қалыптасып, берілмейді. Бұл олардың тарихи даму процесінде өзгерістерге
ұшырап, жетіле түсуіне мүмкіндік береді.
Адамның өмірде қалыптасатын күрделі психикалық іс-әрекеті (ойлау,
сөйлеу) мен неғұрлым қарапайым табиғи функцияларын (мысалы, қозу мен тежелу
процестерінің арақатынасымен ерекшеліктері) ажырата білу керек. Психикалық
іс-әрекет өзіне басқа да көптеген компоненттермен қоса осынау қарапайым
функцияларды да қамтиды. Мәселен, адамның музыкалық қабілеттері мен жоғары
дыбыс айырғыштығының, математикалық ойлауы мен кеңістік анализі және
синтезі функциялары арасындағы байланыс белгілі. Әдетте нышандар деп
аталатын қарапайым, табиғи қасиеттер адамның сыртқы жағдайлар әсерімен
қалыптасатын күрделірек іс-әрекеттердің құрамына кіреді[21].
Белгілі бір жағдайларда қарапайым функциялар жөнді жетілмеген немесе
бұзылған кезде өздерінен жоғары орналасқан неғұрлым күрделі психикалық іс-
әрекетті де айқындай бастайды. Мысалы, ми қабығының желке-самай бөлігіне
зақым келгенде қарапайым кеңістік синтезі бұзылады да мұның өзі есептей
білуге (акалькулия) зиянын тигізеді. Қалыпты даму жағдайында белгілі бір
нышандар осы қарапайым функцияларға жатпайтын, сондықтан оларға тікелей
тәуелді емес психика-лық іс-әрекет дамуы шарттарының бірі ғана болып
табылады. Тіпті қарапайым функциялардың өзі де арнайы ұйымдастырылған
әсердің ықпалымен дамитындығы дәлелденіп отыр. Мәселен психологтар жоғары
естігіштікті қалыптастыру жолдарын тапты. Күрделі психикалық іс-әрекет пен
қарапайым функциялар арасында жылжымалы, жанама қарым-катынастар
болатындығын мидың шектелген бөлімдеріне зақым келген науқастармен
жүргізілген орнын толтыру-қалпына келтіру жұмыста-рының нәтижесінде {А. Р.
Лурия мен оның қызметкерлерінің; зерттеулері) күрделі психикалық іс-әрекет
(сөйлеу-ойлау процестері) құрылымын қайта кұрудың өте бай тәжірибесі
дәлелдейді.
Ми қызметінің тұқым қуалай берілетін ерекшеліктерінің бірі — жоғары
нерв қызметінің типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерінің күшін,
қимылын және тепе-теңдігін сипаттайды. Алайда, дамудың психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерінің бұл қатынасы да бір мағыналы болмай, өзі
баланың жеке басының құрылымы мен оның даму процесінің күрделі жүйесіне
еніп және көбінесе солармен анықталып отырады. Мысалы, нерв процестерінің
жоғары қозғалғыштығы бір жағдай-ларда тез ойлаудың, іс-әрекет тәсілін қайта
құру мүмкіндігінің ішінара негізі болса, екінші жағдайларда алаңдаушылық
пен ырықсыздыққа да итермелейді.
Сөйтіп, физиологиялық, қарапайым, тұқым қуалай берілетіні функциялар
психикалық даму процесінің кейбір жақтарына әсер етуі мүмкін. Бірақ та
олардың маңызы шешуші болып саналмайды. Даму процесінің негізгі мазмұны мен
механизмдері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Солардың
арасында жетекші болып балаларды оқыту мен тәрбиелеу жағдайлары есептеледі.
Ал адамның іс-әрекетінде ақылсыздық деп мидың, сананың іске
араласпауын, дағдылы әдіспен естелікке сеніп, өзін соларға тапсыратынын
айтамыз. Сондықтан ақылсыздық кезде де адам әдептіліктен шығып кетпейді.
Нағыз санасыздықты біз жануардан ғана көреміз. Оларда қарым-қатынас та,
әдептілік те, міндет-мақсат та, ар-ұят та жоқ. Адам ақылсыздық жағдайында
да оншалықты құлдырап төмендемейді. Өйткені, адам психикасы (мінез, сезім),
жаңағы айтқандай, санамен басқарылып, бағытталып отырады. Міне, бұл адам
психикасы жануарлар психикасынан әлдеқайда жоғары екенін көрсетеді.
Австриялық психоаналитик З. Фрейд санасыз, ойсыз инстинкт, айталық, аналық,
жыныстық инстинкт адамда да басым, ол санаға бағынбайды деп дәлелдемек
болды[23]. Оның ойынша, түрлі ұяттылық, әдептілік дегендер жасанды, тек
қоғамда ғана қолданылатын тәртіп қана, ал адам өзінен-өзі оңаша қалғанда,
оның бәрін жиып қойып, нағыз ұятсыздық, тағылық халге түседі дейді. Бұл,
әрине, адамгершілікке ешбір сыймайтын, адамдық қасиеттері аяққа басып, оны
хайуан тәрізді етіп көрсететін пиғыл. Біз З. Фрейдтің көптеген ойларын
қабылдадық. Оның ойлары А. Шопенгауэр, Ф. Ницшеден жоғары екенін айттық.
Қайталамақ болсақ, Шопенгауэр, Ницше санасыздықты (иррационализмді)
мойындайды. Бәрін ырыққа бағындырды. Ал Зигмунд Фрейд ақылсыздықты
(нерационализм) дәлелдей отырып, оның аржағында сана тұрғанын айтады.
Интуицияның өзі де санасыздық емес. Бірақта адамда, жоғарыда айтылғандай,
екі түрлі құбылыс бар дейді З. Фрейд. Бірі – ол (id) (аморальдық қасиет),
екіншісі – мен (ego) (тәртіптілік). Ego id ti қыспақта ұстайды, оған ерік
бермейді дей келіп, З. Фрейд өзі di - ті қолдайтынын айтады. Мұны ол
Мәдениеттегі қанағаттанбаушылық деген еңбегінде айтқан болатын.
Сондықтан, З. Фрейдтің үлкен ғалымдығына қарамастан, оның дәл осы тұжырымын
мойындауға болмайды.
Р. Авенариустың пікірінше, сана мидың жемісі емес, ол – принциптік
координация бойынша сырттан келген дайын құбылыс. Сондағы мен деген адам,
оның саңасы, сезімі, ал мен емес дегені – объективтік дүние. Одан соң ол
менжәне мен емес арасында байланыс бар дейді. Осы байланыстың түп
негізі, оның ойынша мен, ал мен емес менсіз өмір сүре алмайды. Бұл,
әрине, субъективті идеалистік пікір. Ал мәселенің шынына келсек, керісінше
ен мен емеске бағынышты. Сол сияқты мендегі барлық сана, сезім
объективті дүниенің бейнесі, соның жаңғырығы, рухани сәулелі екенін
жоғарыда талдап көрсеттік.
Адам бойындағы барлық күшін объективті дүниеден алады. Соны сезіну,
тану, білу арқылы ұғады, білімін арттырады, ойын толықтырады. Бірақ
құдыретті сананың сан қилы саяси, философиялық, ғылыми, көркем әдебиеттің,
діни қорытындылардың негізі – түрткісі, қайнар көзі сол объективті дүние,
қоғамдық болмыс, өмірдегі түрлі іс-әрекет, шешілмеген, шиеленіскен
мәселелер. Ал оларды бейнелеп, талдау керек. Ондай мәселелерсіз ой да
шарықтамайды, дүние де толақ түсінілмейді, оны зерттеу де мүмкін емес.
Ғылыми жаңалықтар, данышпандық тұжырымдар, ғажайып шығармалар, жан-дүниеңді
қозғайтын ән, тәтті күйлер – осылардың бәрі мидың жұмыс нәтижесі. Бірақ
осындай өмір талабына қайтару үшін көп білу, өмірді терең ұғыну, талдау,
қорыту, жаңа талғамдаржасау қажет.
Сонымен, сана дегеніміз – объективті дүниенің адам миында пайда
болатын субъективтік бейнесі, сәулесі. Бірақ ол жай бейне емес,
шығармашылық бейне.
ІІ Бөлім Психика және сананың негізгі типтік айырмашылықтары
2.1 Психика және сананың айырмашылықтары
Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана,
ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер
зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табыстар, өнер, дін әдебиет, философия
ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті. Объективтік дүниеде сананың
болмысы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да болмыстан жоғары
қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер бұл пікірді
мойындамаған.
Сонда сана дегеніміз не? Ол қайда, қалай пайда болады? Өлі
материядан қалайша тірі дүние: өсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады?
Осылардың бәрінің негізінде не жатыр? Оның мәні неде? Сана белгісіз,
ғайыптан пайда болған, дайын күйінде біздің миымызға енген құбылыс па, әлде
іштен шыққан дүние ме? Әрине, адам бойында атадан балаға көшетін кейбір
нәсілдік бейімділік, қабілет те болады. Оның дамуы да түрлі жағдайларға
байланысты. Бірақ сана іштен туған қасиет емес. Ол атадан балаға көшетін
қабілет те емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оның
мекені. Сана – адам миы қызметінің жемісі, нәтижесі. Бірақ ми түрлі
жануарларда да бар. Ал мана тек адам миының ғана жемісі. Бұл - өте күрделі
процесс, материалдық дүниенің ұзақ уақыт дамуының нәтижесі. Оған жету үшін
әлем неше ықылым заманды бастан өткізді. Сананың миға қатысы бар екенін
мойындамай, сана миға сырттан дайын күйінде интроекция арқылы келеді-міс
деген жалған пікір таратқан махист Р. Авенариусты В.И. Ленин Материализм
және эмпириокритицизм деген еңбегінде өткір сынға алған болатын[26].
Дін иелері сананы материалдан тыс, дербес және мәңгі өмір сүретін,
ешқашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды
ұшып жүретін шыбығын балаған. Халқымыздың шыбын-жандеген сөзі осындай
ұғымнан туындаған. Діндарлардың пікірінше, адам ұйықтаған шыбын-жанның
дүние кезіп жүргендегі көргендері. Кейін ол шыбын-жан қайтып оралғанда,
адам ұйқыдан оянады деп түсінген. Ұйықтап жатқан адамды абайлап ояту
тәртібі осыдан шыққан болса керек. Өлген кісілерге дұға оқу, құдайы беру,
оларды еске алу, бейітті елді мекендерге, жолға жақын жерге салу –
осылардың бәрі сол адам жаны мәңгі өмір сүреді деген ұғымнан пайда болған.
Сірә, о дүние, жұмақ, тозақ деген діни ұғымдар, әрине, осындай пікірден
туындаса керек. Материя емес, мәңгі өлмей өмір сүріп, бірден-бірге көшіп-
қонып жүретін рухани дүние – жан деген ұғымнан тотемизм, басқаша айтқанда,
өзін түрлі хайуанаттармен, өсімдіктермен тұқымдас деп түсінетін ұғым пайда
болған. Бұл - өте ертедегі дәуірде туған түсінік.
Идеалистік философияның қайсысы болсын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz