Уақыт қатарының талдауы мен болжамдары

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

9-Лекция. Уақыт қатарының талдауы мен болжамдары
(Динамикалық қатарлар)

Жоспары:
9.1. Уақыт қатары туралы түсінік, уақыт қатарының түрлері.
9.2. Уақыт қатарының көрсеткіштері.
9.3. Уақыт қатарын талдау тәсілдері.
9.4. Динамикалық қатарларда негізгі үрдістерді айқындау әдістері.
9.5. Маусымдық ауытқуларды талдау.
9.6. Тренд негізінде болжам жасау.

Мақсаты: Қоғамдық құбылыстар мен үрдістердің уақытқа байланысты өзгеруін зерттеу. Ол үшін, динамикалық қатарларды құру, оларды талдау арқылы жүзеге асырылады. Уақыт қатарының талдауы мен болжауы арқылы статистикалық көрсеткіштердің уақыт бойынша орналасқан мәндерін айқындау және де белгілі бір көрсеткіштің өсу қарқынын, көрсеткіш үлесінің өзгерісін сипаттау.

Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: Уақыт қатары, динамикалық қатарлар, Қатар деңгейі, уақыт көрсеткіші, абсолютті шамалар, қатысты шамалар, орташа шамалар, мезеттік және интервалды қатар, Толық және орта қатарлар, абсолютті өсім, өсу қарқыны, өсім қарқыны, өсім қарқынының 1 пайыздық абсолютті мәні,базалық және тізбекті әдіс, өсу коэффициенті, даму үрдісі немесе тренд, парабола теңдеуі, маусымдық ауытқу, маусымдық индекс, экстраполяция, интерполяция, сенімділік интервалы.

Динамикалық қатарлар туралы түсінік
Статистиканың негізгі міндеттерінің бірі - қоғамдық қүбылыстар мен үдерістердің уақытқа байланысты өзгеруін зерттеу. Бұл міндет динамикалық қатарларды құру, оларды талдау арқылы жүзеге асырылады.
Динамикалық қатар деп статистикалық көрсеткіштердің уақыт бойынша орналасқан мәндерін айтады. Динамикалық қатарлар екі элементтен тұрады:
қатар деңгейі
уақыт көрсеткіші
Құбылыстың шамасын, мөлшерін сипаттайтын көрсеткіштің белгілі бір уақыттағы сандық мәнін қатардың деңгейі дейді. Уақыт көрсеткіші арқылы күн, ай, тоқсан, жыл сияқты уақыт бірліктері анықталады. Динамикалық қатарларды кесте түрінде былай көрсетуге болады:

...

...

...

...

мұндағы, - уақыт көрсеткіші;
- қатар деңгейі.
Динамикалық қатарлардың түрін мынадай белгілер бойынша анықтайды:
1. Қатар деңгейінің қандай шама арқылы өрнектелгеніне байланысты динамикалық қатарларды былай жіктейді:
абсолютті шамалардың динамикалық қатарлары;
қатысты шамалардың динамикалық қатарлары;
орташа шамалардың динамикалық қатарлары.
Осы аталған қатарлардың ішінде абсолютті шамалардың динамикалық қатарлары құбылыстардың дамуын мейілінше толық сипаттайды. Мысалы, жалпы шығарылған өнімнің, бөлшек тауар айналымының динамикасын абсолютті шамалар арқылы өрнектейді. 9.2-кестеде ҚР жалпы ұлттық табысының динамикасы көрсетілген.

9.2-кесте ҚР жалпы ұлттық табысы

Көрсеткіш
2007
2008
2009
2010
2011
Жалпы ұлттық табыс, млрд. теңге
6877,5
9021,8
11261,9
13728,0
15115,7

Қатысты шамалардың динамикалық қатарлары арқылы белгілі бір көрсеткіштің өсу қарқынын, көрсеткіш үлесінің өзгерісін, құрылымдық өзгерістерді сипаттауға болады. Мысалы, жан басына шаққандағы жалпы шығарылған өнім динамикасын, тауар айналымы құрылымындағы динамикалық өзгерістерді талдау үшін қатысты шамалардың динамикалық қатарлары қарастырылады. Төменде келтірілген 9.3-кестеде ҚР жалпы ішкі өнімінің құрылымы ақырғы пайдалану әдісі бойынша есептелген.

9.3-кесте ҚР жалпы ішкі өнімінің құрылымы, %

Көрсеткіш
2007
2008
2009
2010
2011
Ақырғы тұтыну шығындары Жалпы қорланым Таза экспорт
61,1
30,1
8,8
55,9
33,4
10,7
56,1
37,2
6,7
53,7 26,2 20,1
59,0
32,8
8,2
Барлығы
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0

Орташа шамалардың динамикалық қатарлары құбылыс деңгейінің өзгерісін көрсету үшін қолданылады. Мұндай катарлардың мысалы ретінде халықтың жылдық орташа санының, экономика салаларындағы орташа жалақының динамикасын келтіруге болады (9.4-кесте).

9.4-кесте Қазақстандағы орташа айлық атаулы жалақы динамикасы

2008
2009
2010
2011
2012
Орташа айлық атаулы жалақы, теңге
40790
52479
60734
67333
77482

2.Уақыт көрсеткіші бойынша динамикалық қатарлар екіге бөлінеді:
мезеттік (мезгілдік)
интервалды
Мезеттік қатарда қатар деңгейі құбылысты белгілі бір уақыт мезетіне (мысалы, айдың, тоқсанның, жылдың басындағы мәліметтер) байланысты сипаттайды. Төменде берілген Қазақстан халқының саны туралы мәліметтер мезеттік динамикалық қатардың мысалы болады.

9.5-кесте Қазақстан Республикасы халқының саны
(мың адам)

Көрсеткіш
2007
2008
2009
2010
2011
Халықтың саны, жыл басына
15396,9
15571,5
15982,3
16204,6
16441,9

Интервалды динамикальщ қатарда қатар деңгейі құбылысты белгілі бір уақыт аралығына (айлар, жылдар) байланысты көрсетеді (9.6-кесте).

9.6-кесте Қазақстан Республикасынын жалпы ішкі өнімінің динамикасы

Көрсеткіш
2005
2006
2007
2008
2009
Жалпы ішкі өнім, млрд. теңге
7590,6
10213,7
12849,8
16052,9
17007,6

3. Даталар немесе интервалдар аралығына байланысты динамикалық қатарлар толық және орта болып бөлінеді. Толық динамикалық қатарларда уақыт мезеті немесе уақыт аралығы бірдей интервалмен беріледі (9.7-кесте).

9.7-кесте Қазақстандағы экономикалық тұрғыдан белсенді халық динамикасы

Көрсеткіш
2006
2007
2008
2009
2010
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, мың адам
8028,9
8228,3
8415,0
8457,9
8610,7
Ал орта қатарларда бірдей интервал сақталмайды (9.8-кесте).

ҚР жалпы ішкі өнімінің нақты көлем индексі

7.8-кесте ҚР жалпы ішкі өнімінің нақты көлем индексі
Көрсеткіш
1998
1999
2001
2005
2007
2010
ЖІӨ-нің нақты көлем индексі, %
98,1
102,7
113,5
109,7
108,9
107,3

Динамикалық қатарлар мынадай талаптарға сай құрылуы қажет:
дамуды кезеңдерге бөлу, яғни зерттелетін құбылысты уақыт
бойынша біртекті кезеңдерге бөлу. Мұндай бөлу әр кезең
көрсеткішінің даму заңдылығын айқындауға мүмкіндік
береді.
қатар деңгейлерінің салыстырмалы болуын қамтамасыз ету.
Бұл талап бойынша қатар деңгейін анықтайтын көрсеткіштерді
есептеу үшін бірдей әдіс, бірдей өлшем бірліктері, бірдей
аумақтық шекаралар қолдануы тиіс. Сол сияқты әр деңгейдегі
бақылау объектілері де бірдей болуы қажет.
қатар деңгейлерінің хронологиялық тәртіппен жүйелі түрде
анықтау, яғни уақыт интервалының шамасы зерттелетін
құбылыстың даму қарқындылығына сай анықталуы керек.
Статистикада динамикалық қатарларды мынадай міндеттерді шешу үшін қолданады.
құбылыстың әр түрлі уақыттағы деңгейін сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау;
құбылыстың уақытқа байланысты өзгеру қарқындылығын сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау;
құбылыстың даму үрдісін айқындау;
құбылыстың кезеңдік, маусымдық ауытқуларын зерттеу;
құбылыс дамуына болжам жасау.
Осы міндеттерді шешу үшін алдымен динамикалық қатардың көрсеткіштер жүйесі анықталады.

Динамикалық қатар көрсеткіштері
Құбылыстардың динамикасын зерттеп, талдау үшін динамикалық қатарларлардың мынадай негізгі 4 көрсеткішін есептейді:
абсолютті өсім
өсу қарқыны
өсім қарқыны
өсім қарқынының 1%-ның абсолютті мэні
Бұл көрсеткіштерді есептеу динамикалық қатар деңгейлерін бір-бірімен салыстыруға негізделген. Жоғарыда аталған динамика көрсеткіштерінің алғашқы үшеуін базалық және тізбекті әдіспен анықгайды. Салыстыру негізі базалық әдісті қолданғанда тұрақты, ал тізбекті әдісте өзгермелі болады (9.1-сурет).

Базалык тәсіл

Тізбекті тәсіл

9.1-сурет. Динамикалық қатар көрсеткіштерін базалық және тізбекті әдіспен есептеу үлгісі

Абсолютті өсім белгілі бір уақыт аралығында қатар деңгейлерінің қанша бірлікке өскенін немесе кемігенін көрсетеді. Бұл көрсеткішті базалық әдіс бойынша былай есептейді:

(9.1)
мұндағы, б - базалық абсолютті өсім;
yі - көрсеткіштің ағымдағы мерзімдегі мәні;
у1 - көрсеткіштің базалық мерзімдегі мәні.
Базалық әдіспен есептелген абсолютті өсім қарастырып отырған деңгейдің базалық (бастапқы) деңгеймен салыстырғанда қалай өзгергенін көрсетеді.
Тізбекті әдіспен абсолютті өсімді мына формуламен анықтайды:

(9.2)
мұндағы, - тізбекті абсолютті өсім;
y - ағымдағы мерзім алдындағы мерзімдегі көрсеткіштің деңгейі.
Базалық және тізбекті әдіспен есептелген абсолютті өсімдердің арасында мынадай байланыс болады:

, (9.3)

яғни, тізбекті абсолютті өсімдердің қосындысы қатардың соңғы деңгейінің базалық абсолютті өсіміне тең болады. Абсолютті өсім таңбасы оң да, теріс те болуы мүмкін.
Өсу қарқыны қатар деңгейлерінің өзгеру қарқындылығын сипаттайды. Бұл көрсеткіш салыстырылатын деңгейдің базалық деңгейден неше есе артық екенін немесе салыстырылатын деңгей базалық деңгейдің неше пайызын құрайтынын көрсетеді. Өсу қарқыны коэффициент немесе пайызбен өлшенеді. Деңгейлерді салыстыру нәтижесін коэффициент түрінде анықтағанда өзгеру қарқындылығын өсу коэффициенті дейді.
Өсу қарқынын (өсу коэффициентін) абсолютті өсім сияқты базалық және тізбекті әдіспен есептейді. Базалық өсу коэффициентін анықтау үшін ағымдағы мерзімдегі деңгейді базалык мерзім деңгейіне бөледі:

; (9.4)
; (9.5)
; (9.6)
; (9.7)

Базалық және тізбекті әдіспен есептелген өсу қарқындарының арасындағы өзара байланысты мынадай формуламен көрсетуге болады:
; (9.8)
яғни, тізбекті әдіспен анықталған өсу коэффициенттерінің көбейтіндісі сол мерзімдегі базалық әдіспен есептелген өсу коэффициентіне тең.
Өсу қарқынының мәні әрқашан оң сан болады. Егер өсу қарқыны 100%-ге тең болса, бұл деңгей мәні өзгермегенін көрсетеді. Егер өсу қарқыны 100 пайыздан артық болса, ол қатар деңгейінің жоғарлағанын, ал 100 пайыздан кем болса, қатар деңгейінің төмендегенін көрсетеді.
Өсім қарқыны деп абсолютті өсімнің базалық деңгейге немесе алдыңғы мерзім деңгейіне қатынасын айтады. Бұл көрсеткіш салыстырылатын деңгейдің базалық деңгеймен салыстырғанда неше пайызға өскенін немесе кемігенін білдіреді. Егер өсу қарқыны әрқашан тек оң сан болса, өсім қарқыны оң, теріс, нөлге тең болуы мүмкін.
Базалық әдіспен өсім қарқынын былай анықтайды :
(9.9)
мұндағы, Т - базалық әдіспен есептелген өсім қарқыны;
б - базалық абсолютті өсім;
Ал тізбекті әдісті қолданғанда бұл көрсеткішті мына формуламен есептейді:

(9.10)
мұндағы, - тізбекті әдіспен есептелген өсім қарқыны;
- тізбекті абсолютті өсім;
Өсім қарқынын есептейтін формулаларды түрлендіру арқылы өсу қарқыны мен өсім қарқынының арасындағы байланысты көрсететін мынадай формуланы қорытып шығаруға болады:
(9.11)
яғни, өсім қарқыны өсу қарқынынан 100 пайызды шегергеннен кейінгіқалдыққа тең.
Өсім қарқынының 1 пайызының абсолютті мәні тізбекті тәсілмен есептелген абсолютті өсімнің өсім қарқынына қатынасын көрсетеді.
(9.12)
мұндағы, А - ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.