Сыр өңірінің ертедегі қалаларының тарихын жазба, қазба деректері негізінде зерттеу
Аннотация.
Қазақ даласы қандай кең әрі көлемді болса, сол шетсіз де шексіз даланы көне дәуірлерден мекен тұтқан тайпалар тарихы да соншалықты ауқымды,терең, маңызды. Бүгінде өзінің жағырафиялық ерекшеліктері,этнографиялық тұрмыс-тіршілігі,тарихи және мәдени сипаты жағынан қазақ жері бірнеше аймақтарға бөлініп жүрсе,солардың бірі-Сыр өлкесі.
Ежелгі уақыттардан бері Сыр өңірі - Қазақстан жеріндегі қала мәдениеті дамыған аймақтың бірі болып келеді. Зерттеліп отырған тақырып негізіне Сыр бойының ертедегі Шірік-Рабат,Бәбіш-Молда және ортағасырлық Сауран,Сығанақ,Баршынкент,Жент,Өзге нт,Асанас,Жанкент,Құмқала, Аққорған қалалары алынып, зерттеу жұмысымда әрқайсына жеке тоқталмақпын.
Зерттеу жұмысының мақсаты:Сыр өңірінің ертедегі қалаларының Қазақстан тарихында алатын орнын,дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесін анықтап, осы қала тұрғындарының тұрмыс-тіршілігін,қалдырған материалдық және рухани мәдениеті туралы мағлұматтарды жинақтап, бүгінгі ұрпаққа таныстыру.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Егер, бүгінгі ұрпақ біле бермейтін Сыр өңірінің ертедегі қалалары мен ескерткіштері туралы құнды деректерді іріктеп,тарихи шындыққа лайық тәлімдік мүмкіндіктерін анықтай отырып, әдістемелік ұсыныстар жасалса,онда мектеп қабырғасында-ақ рухани құндылықтарды бағалай білетін,ұлттық және патриоттық санасы жоғары тұлға қалыптасады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: аннотация,кіріспе,зерттеу бөлімі,қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
Жұмыстың орындалу әдістемесі: тарихи түпдеректермен және қазба деректерімен танысу,жинақтау,қорыту,жүйелеу және салыстырмалы талдау жасау.
Зерттеудің жаңалығы мен дербестік нәтижесі:Сыр өңірінің ежелгі табиғи , тарихи-географиялық ерекшеліктері мен археологиялық зерттеу тарихнамасы, ертедегі қалаларының мәдениеті,этникалық,демографиялық жағдайы,керуен жолдарындағы сауда қатынастары,қала шаруашылығы мен олардың аймақтағы және халықаралық жүйеде алатын орны сараланды.
Зерттеудің мәліметтері мен нәтижелерін өлкетану тарихының мәселелеріне байланысты пайдалануға, сонымен бірге,Ұлы Жібек жолы бойымен туристтік мұражай,туристтік орындар,туристтік турлар ұйымдастырылғанда қолдануға болады.
... Қазақ тарихында 3 бірдей астана Сыр бойында жатыр. Оғыз дәуіріндегі Жанкент, Ақ Орда заманындағы Сығанақ, кеңестік кезеңдегі Қызылорда. Осылардың қай-қайсысы да қазақтың мемлекеттігін нығайтуда өзіндік із қалдырған
Н.Ә.Назарбаев.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі.Біз, дүние жүзі мойындап, қадір тұтқан қос әулие Қожа Ахмет Йасауи мен Қорқыт баба, күллі қазақтардың басын, жерін қосып, Қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жәнібек, ел бірлігі мен ынтымақтастығы үшін белін шешпей, ат үстінде елін қорғаған Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай батырлар, халықтың қайрат-жігерін үстеп дем берген орақ ауыз, от тілді шешендер Әйтеке, Төле, Қазыбек билер, ел мұқтажын жырлаған алдаспан ақындар Бұқар, Махамбет, Үмбетей, отаршылдыққа қарсы күрес бастаған қамал бұзар батырлар Есет, Кенесары, Жанқожа, ел тәуелсіздігі үшін күрескен алаш ардақтылары Әлихан, Ахмет, Мағжан, күллі қазақ мақтанышы, біртуар ұлы Мұстафа Шоқай сынды ата-бабаларымыздың ұрпақтары, күні кеше біреудің боданында жүріп ұлттық қадір-қасиетімізді жоғалтып, туған жеріміз бен еліміздің тарихын білмей немесе бұра тартқандарды көрмей көрсоқыр мәңгүрт болуға шақ қалыппыз. Жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз деп, бізді шұқып көрсетіндей халге жетіппіз. Тіпті, сан мың жылдан астам тарихы бар халықтың және ата-бабаларымыздың дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесі, алатын орны туралы әңгіме қозғаудың өзі ұят нәрсе болып көрінетін.Соңғы кезге дейін қазаққа еш мәдениеті жоқ, көшіп-қонып күнелткен ел деп қарап келді...
Қазір еліміз тәуелсіздіктің көк туын желбіретіп, қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы - тарихтың толқынында өзінің ұлттық Мен дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр... Бірақ бұл мүмкіндік қана; ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет [1]
Ол үшін халқымыздың өткен өмір шындығы мен өзіне ғана тән болмыс - бітімін танытатын, тамыры тереңге кеткен төл мәдениетімізді өзімізге қайта келетін, ұлттық сезімімізді көтеріп дем беретін тарихымызды жаңаша өз мәнінде жазып зерделеу қажет.
Еліміздің өзіне лайық тарихы бар десек, соның кесек бір бөлігі Сыр өңірі - ежелден-ақ таңғажайып Сыр мен жырға толы өлке. Әйгілі Тұран ойпатының құйқалы топырағына нәр тасыған сұлу Сырдария - ғасырлар бойы осы жерді мекендеген халықтың қасиетті дариясы, жерінің күре тамыры болып келеді. Адамзаттың тіршілігі ең алғаш сулы, нулы, жайлы мекендерден басталуы табиғи заңдылық, тіршілік қағидасы. Сыр өңірін тас ғасырынан бастап ежелгі адамдар мекендеп, тіршілік еткенінің күәлары- Қосмола, Сексеуіл, Ақеспе тұрақтары неолит, энеолит дәуірлерінің ескерткіштері.Ал, Түгескен, Ұйғарақ ескерткіштері Сыр өңірінде қола дәуіріндегі діни құрылыстар архитектурасы мен құрылыс өнерінің барынша дамығандығын көрсетеді. Б.з.д. І мыңжылдықтың ІІ жартысында Сыр өңірін мекендеген сақ тайпаларының мәдениеті әбден кемелденіп, Шірік-Рабат, Бәбіш-Молда сияқты бекіністі қалалары осы өңірде қала мәдениетінің негізі қаланғанының бұлтартпас айғағы болып саналады. Көне заманнан Шығыс пен Батысты жалғастырушы алтын көпір Сыр өңіріне сұқтарын салған Кир мен Дарий де, Ескендір Зұлқарнайын да жаужүрек ата тегіміз сақ тегеуріне шыдай алмай кері қайтқан. Бұл біздің халқымыздың жауынгерлік дәстүрі тым ертеден киелі Сыр өңірінен бастау алғанының көрінісі. Адам ақыл - ойының озық өкілі, бақсылардың қамқоршысы Қорқыт бабамыздан бастап талай талант иелерін дүниеге келтірген топырақ, сымға тартқан күмістей нұсқалы сөздің дүкені, Әйтеке би бабамыз сынды шайырлар мен шешендердің отаны, елі үшін дара туған, атағы алты алашқа жайылған Әбілқайыр хан сияқты батырлар мен баһадүрлердің елі, түбі бір туысқан барша Орта Азия халықтарының бір туар перзенті Ғани Мұратбаев сынды зерделі зиялылардың кіндік кескен жері- Сыр өңірі тарихының Қазақстан тарихынан алатын орны айрықша болмақ.
Ұлы жібек жолының сан торабы Сыр өңірінен өтіп, соның бойындағы мәдениет ошақтары болған, әртүрлі саяси, әлеуметтік, экономикалық маңыздарға ие ортағасырлық Сауран, Сығанақ, Өзгент, Баршынкент, Асанас, Жент, Жанкент, Құмқала, Аққорған қалаларын зерттеп, тарихтағы орнын анықтаудың маңыздылығы арта түсті.
Еліміздің тарихында Сыр өңірі әуел бастан тасада қалып, тарихтың ақтаңдық парағының қатарында болып отыр. Жоғарыда аталған қалалар көне тарихтың құнды кәуалары ретінде көмбеде жатыр.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты мен міндеттері:
* Сыр өңірінің ертедегі қалаларының тарихын жазба, қазба деректері негізінде зерттеу;
* Осы қала тұрғындарының тұрмыс-тіршілігін, қалдырған материалдық және рухани мәдениеті туралы мағлұматтарды жинақтау;
* Жиналған мәліметтерді зерделей отырып, ертедегі қалалардың тарихтан алатын орнын, дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесін анықтау.
І тарау. Сыр өңірінің физикалық-географиялық қысқаша тарихы.
Қазіргі кезде Қазақстан жері физикалық-географиялық ерекшеліктері, тұрмыс-тіршілігі, тарихи-мәдени сипаты жағынан бірнеше аймақтарға бөлініп, солардың бірі- Сыр өңірі болып табылады.
Әдебиеттерде Сыр бойы, Сыр өңірі, Сыр елі деп аталып жүрген бұл аймақ еліміздің оңтүстігінде, Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысы бойы, Қызылорда облысының аумағында орналасқан.
Қызылорда облысы шығысы мен оңтүстік-шығысында Шымкент, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шектеледі. Батысында Арал теңізі, оның солтүстік-шығыс бөлігі аралдарымен қоса 28,5 шаршы шақырым болатын аумағы Қызылорда облысының құрамына енеді. Оңтүстігінде Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде Арал теңізінің жиегіндегі Қарақұм, Арысқұм және Орталық Қазақстанның шет аймақтарына кіретін шөлейт үстірті. Облыс Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтақ алқабын алып жатыр. Облыстың оңтүстік-шығыс бөлігінде Қаратау жотасының солтүстік-батыс Қаратау бөлігі еніп жатыр.[2]
Климаты континенттік, жазы өте қуаң, ыстық және ұзақ, қысы біршама жылы, қар жамылғысы жұқа келеді. Шілденің орташа температурасы солтүстік-батысы 25,9 ℃, оңтүстік-шығысы 28,2℃, қаңтардың орташа температурасы солтүстік-батысы 3,5 ℃, оңтүстік-шығысы 19 ℃ болады.
Жауын-шашынның жылдық мөлшері солтүстік-батыстағы Арал теңізінің жағалауында-100 мм, оңтүстік-шығыстағы Қаратау жотасының етегінде 175 мм-ге дейін жетеді. Өсімдіктердің өсіп-өну мерзімі солтүстік-батысында- 168, оңтүстік-шығысында-198 күн. Облыс жерін оңтүстік-шығысынан солтүстік-батысқа қарай Сырдария өзені басып өтеді.[3]
Өлке тарихынан Сырдария өзені ерекше орын алады. Сыр өзені екі Нарын мен Гүлишан өзендерінен құралады. Қытайлардың Нарын-гол деген атаумен басты өзен санайтын Нарын Қырғыз Алатауы оңтүстік баурайынан екі Баянауыл және Көкен тармағымен басталып Гүлишанмен қосылған жерге дейін таулы жермен ағып өзіне көптеген тау бұлақтарын қосып алады. Гүлишан мен Нарын қосылғаннан кейін өзен Сырдария деп аталады.[4]
Ежелгі дәуірден бері Сырдария өзенінің атауы сан рет өзгерген. Жазба деректер бойынша , біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ ғасырда ол скиф тілінде Силис, А.Македонскийдің жауынгерлері Танаид деп те атаған. Бұл атау скифтердің дон-өзен деген сөзінің сөзбе-сөз атауы еді.[5] Силис атауы туралы С.Т. Кляшторный мынадай пікір айтады. Плиний мен Солон деректеріне қарағанда ортаңғы ағысын мекендеген тайпалар Яксарт деп атады, ал оның төменгі ағысы мен Арал аймағындағы даланы жайлаған көшпелі скифтер Силис деп атайды.[6] Зерттеуші И.Маллицский болса, бұл атауды суы көп, молшылық деген ұғым беретіндігін айтқан.[7]
Б.д.VI-VIII ғасырларда Сырдария грекше Яксарт деп аталған. Бұл сөздің этимологиясын сөз еткен И.Маркварт оның VIII ғасырдағы көне түркі жазбаларында Інжу өзен(Иенчу угуз), қытай деректерінде нағыз інжу өзені(Чжень-чжу-хэ) деп аталғанын анықталған. Сол негізде Яксарт- көне иран тіліндегі "нағыз інжу" деген атаудан тұрған дейтін пікірін ұсынған. Бұл пікірмен Ә.Қоңыратбаев, С.Т. Кляшторный, т.б. ғалымдар келісе бермейді. С.Т.Кляшторный өзінің Яксарт-Сырдария деген мақаласында бұл атаумен Сырдың бір бөлігі аталған болуы тиіс. Себебі антикалық дәуірден жеткен бірқатар тарихи деректерге назар аударар болсақ, Яксарт атауының Ескендір жорығымен байланысты көреміз. Олай болса, Сырдария өзенінің Яксарт аталуы кейінгі әдеби дәстүр деген пікір ұсынады. [8] Дұрысы да осы болса керек.
И.Маркварт ұсынған Йахшарт пехлевий формасына қарсы пікір көптеген құрама аттар мен жағырафиялық атауларда арта сын есімі сөз басында тұру фактісі бола алады. Ал, түркі жылнамаларындағы Інжу өзені деген атауды Сырдарияның Ферғана мен Ташкент аралығындағы бөлігіне қатысты дейді. Өзеннің көне түркі атауын да осы аймақпен байланыстырады.[9]
Сырдария туралы мәліметтер әл-Масуди(ХІ ғ.), әл-Бируни(ХІ ғ.) жазбаларында да кездесіп отырады. Масуди оны Якшарт десе, Бируни Хашарт деп атаған.[10]
Сырдария туралы XV-XVI ғасырларда белгілі тарихшы Рузбиханның еңбегінде Ходжент атауымен аталып, баға берілген. Ол ешбір елде Сырдария сияқты көп пайдалы өзен жоқ екенін жазады. Оның жағалауында өскен қалың шөптің, жабайы құстардың көптігіне тең келері жоқ және ол әртүрлі жануар-аңдар үшін өте қолайлы. Тарихшының жазуы бойынша, Сырдарияның үлкен де бай қалалары дәл осы жолдың үстінде жатқан: Ходжент өзені Түркістан бекіністері арасын қақ жарып ағады. Аса зәулім қамалдарға ұқсас биік бекіністердің қорғандары дариядан тармақталған арналардың жағаларында асқақ өрлеп тұратыны соншалықты, дәл бір осы өзендер аралай ағып жатқан жұмақ өмір рахатын паш етіп тұрғандай.[11]
Фирдоусидің Шахнамесінде Сиявуш туралы әңгімеде Сырдарияның ертедегі атының бірі Гүл зариюун деп аталса, ХІІІ ғасырдағы араб географы Якуттың географиялық сөздігінде Сейхун деп аталды.[12] Н.Я.Бичурин Сырдарияның ертедегі қытайша Уху деп жазса[13], келесі бір мәліметтерде Сырдария қытайша Е иероглифімен белгіленген.[14]
Сырдария атауы ХІІІ ғасыр басынан бастап аталады. Оның шығу тарихы туралы түрлі пайымдаулар бары белгілі. Алғаш рет пікір айтқан А.Левшин былай деп жазды: Дария татар тілінде, барлық өзендердің атауы.Сыр - сары деген мағына береді, яғни Сары өзен деген атауға ие болып отыр[15]
А.Әбдірахманов : Бұл гидронимнің көне түрі Сил(Силис), жаңа түрі сыр- ескі иран тілінен аударылған інжу деген сөз. Қорыта келгенде, көне Иран тіліндегі Яксарт, түркі тіліндегі Яксарт, түркі тіліндегі "jaxsarta" - сөзінен алынған деп пайымдайды.[16] Осы жөніндегі Е.Қойшыбаевтың пікірі: Сырдария атауын Ұйытқыған дария мәніндегі түрік, иран симбиозы деп те жорамалдауға да болады, дегенге саяды.[17]
С.Г. Кляшторный пікірінше, Сырдария атауы шамамен XV-XVI ғасырда қалыптасқан дейді. Ә. Қоңыратбаев та осы пікірді қолдайды.[8]
Арал теңізі тарихта өте ерте кезден белгілі болған. Әбілғазының жазбасында(1620 ж) Арал теңізі деп аталуы Әмударияның құйылысын мекендеген Арал еліне байланысты деген дерек бар. Ал, араб зерттеушілерінің Үлкен сызба кітабында Ховарезм(Хиуа), болмаса Сырдарияның құйылысындағы Жент қаласының атауымен Жент деп аталған. Бір кездерде ол Көк теңіз, Сақтар теңізі, оның жағасын мекендеген тайпаның атымен Күрдер теңізі деген атауға ие болған. Арал теңізі деп алғаш рет араб жазушысы Ибн-Рушд атайды.
Арал теңізі жайлы деректі мәліметтердің жиналуы орыс ғылымының тарихымен тығыз байланысты.[14]
Сыр өңірін ежелгі тас дәуірінен бері адамдар мекен еткен. Қазақстан территориясында нағыз адамдық өмірге көшумен сипатталатын жаңа тас ғасыры дәуірінің ескерткіштері көптеп табылған. Соның ішінде Сыр өңірінің жаңа тас ғасыры туралы мәліметтерді Сексеуіл станциясы маңынан табылған қоныс орындары береді. Жаңа тас ғасыры б.з.д. V ғасырдан басталады. Осы кезеңнің ескерткіштері Сырдария өзенінің ескі арналарында көптеп кездеседі. Сондай-ақ Қосмола ескерткіші б.з.д. ІІІ м.ж.-І ғасырдың ортасына мерзімделіп, олар Сыр өзенініңежелгі алқабындағы қазіргі кезде белгілі болған ескерткіштердің ішіндегі ең көнесі болып табылады. Археологтар Арал төңірегінен табылған тас дәуірінің ескерткіштері ескі замандық уақытқа - неолит пен энеолитке жатады деп тұжырым айтады. Осы өңірлерде б.з.д. ІІ м.ж. малшылық - егіншілік шаруашылығы мен едәуір дамыған металлургия қалыптасты. Қола дәуірінің ескерткіштері қатарына Сырдарияның ескі арнасы - Інкардарияда, Ұйғарақ адыры маңындағы Егіскөк және Көксеңгір атырабындағы Ұйғарақ тұрағы және Түгіскен адырына орналасқан Солтүстік Түгіскен мазары жатады.Осы ескерткіштердің материалын Сырдың төменгі бойында кейінгі қола дәуірінің шаруашылығы - кешенді жартылай отырықшы мал шаруашылығы мен егіншілік болды деген қорытындыға келтіреді. Ал, темір дәуіріне сақтардың обалы қорымы бар Оңтүстік Түгіскен жатады. Ондағы барлық сақ обалары б.з.д. VIII-V ғасырда тұрғызылған. Археологиялық зерттеулерден табылған олжалар Сыр өңірінің көне тарихының көзі болып табылады.
Сан ғасырлар бойы сақ, скиф, массагет, ғұн, оғыз, қыпшақ, т.б. көптеген көшпелі тайпалар мекендеген Сыр өлкесінің өзіндік тарихы мен мәдениеті болғаны сөзсіз. Оны біз бүкіл қазақ мәдениетінің құрамдас бір бөлігі ретінде қарастырамыз. Солай бола тұрса да Сыр бойының өзіне ғана тән, өзге аймақтардан оқшауланып тұратын бірқатар ерекшеліктері де жоқ емес.[8] Сыр өңірі ерте заманнан адамзат баласының тіршілік етуіне қолайлы өлке болып, тас дәуірі, орта ғасырлардан қазіргі кезеңге дейін өз маңызын жоймаған аймақ.
Өткеннің шындық бейнесін қалпына келтіруде тарих ғылымдарының бір саласы археологияның рөлі ерекше. Сыр өңірі- ежелден өлкемізде өмір сүрген халықтардың шежіресінің алтын көмбесі. Мұнда тас дәуірінен қазақ болғанға дейінгі тарихи кезеңдердің тиісті бағасын ала алмай келе жатқан мұралары көптеп кездеседі. Соның ішінде Сыр өңірінің ертедегі қалаларының еш біреуіне нақты археологиялық тыңғылықты қазба жұмыстары жүргізілген емес.
Сонымен, сыр өңірі ертедегі қалаларының мәдениетін зерттеу тарихнамасында үш кезеңге ерекшеленеді:
I. 1867 жылы П.Лерхтің Жанкент қазбаларынан басталып, К.А.Каллаур, В.В.Бартольдтық кезең зерттеушілері 1917 жылға дейін Сыр өңірі қалаларының орнын, атын ғылыми тарихи деректермен баламалар нақтылады. Бірақ оларды мерзімдеу, топографиялық және типологиялық талдау мәселесі көтерілмеді.
II. 1927 жылы А.Ю.Якубовский Сығанақ ескерткішінің маңызын ашқанымен, ғылыми зерттеу жасалмады. 1946-50 жылдары С.П.Толстов Шірік-Рабад, Бәбіш-Молда қалаларына қазба жұмыстарын жүргізді.1946-68 жылдардағы Х ғасырдың зерттеулері С.П.Толстов, Н.Н. Вактурская т.б. еңбектерінен үстірт қаралған. Бұл қалалар қосымша дерек ретінде барлау жасалғанымен, келешекте Сыр өңірі қалалар мәдениеті мәселесін шешу зерттеулеріне көңіл бөлінеді.
III. 1970 жылдардағы С.Жолдасбаев Орта Азия 30 жылдай уақыт бойы жүргізілген жұмыстарының нәтижесінде Қазақстанның ертедегі қалалары мәдениетін зерттеу әдістемесі ғылыми түрде орнықты. Дегенмен, Сыр өңірінің Сығанақ, Сауран сияқты ортағасырлық қалаларының тарихта даңқы жер жарғанмен, материалдық мәдениетін ашып көрсететін толыққанды археологиялық жұмыс атқарылмады.
Сол себепті келешектегі ұрпақтың міндеті жиналған материал деректерді тарихи тұжырымдап, осы өңірдің материалдық мәдениетін ашып көрсетіп, олардың тарихтағы орнын анықтау мақсатындағы зерттеу болмақ.
ІІ тарау. Сыр өңірінің ертедегі қалалары.
Ежелгі уақыттардан бері Сыр өңірі - Қазақстан жеріндегі қала мәдениеті дамыған аймақтың бірі болып келеді.
Сырдария - ықылым замандардан бері Тұран ойпатындағы бірден-бір цивилизация бесігі болып табылады. Мұнда ғұмыр кешіп, дүниеден көшкен талай-талай қауымдар мен ұлыстардың кіндігін Сыр-ана кескен. Түркі халықтарының ел болып отау көтерген, өзге де ел-жұртпен сабақтастықта ғұмыр кешуіне шапағатын тигізген - осы Сыр-ана. Ежелгі дәуір авторларының көрсетуінше, Сырдария бойында б.з.д. IV-III ғасырларда-ақ кент-қалашықтар бой көтере бастайды.[18]
Зерттеліп отырған тақырып негізіне Сыр бойының ертедегі Шірік-Рабат,Бәбіш-Молда және ортағасырлық Сауран, Сығанақ, Баршынкент, Жент,Өзгент,Асанас,Жанкент,Құмқала, Аққорған қалалары алынып, осы тарауда әрқайсына жеке тоқталмақпын.
Бұл қалалардың өзіндік тарихы, аңыз әңгімелері өз дәуірінде әлеуметтік, саяси, мәдени маңызы, орны бар. Осыларды жазба және қазба деректер негізінде саралап, қазақ мәдениетіне қосқан үлесі мен тарихтан алатын орнын анықтау-зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты болып табылады. Сыр бойы ертедегі қалаларының зерттелу тарихында Түркістан археология әуесқойлар үйірмесі мен Орынбор ғылыми-археологиялық комиссиясының сіңірген еңбегі зор. Осы аталған екі ұжым мүшелері көне қалаларға зерттеу, барлау жасаған.
Сонымен қатар, қазақ ғалымдары Қ.М.Байпақов, Қ.Ақышев, Т.Мәмиев, Ә.Әбіласанов, т.б. еңбектерінде Сыр өңірінің ертедегі қалаларының тарихы, маңызы, әлеуметтік, мәдени өміріне талдау жасалып тұжырымдалған.
Шірік-Рабат қаласы.
Шірік-Рабат - Қазақстандағы ертедегі көне қала орны,археологиялық ескерткіш.Қызылорданың оңтүстік-батысында 200 км жердегі Жаңадарияның өзенінің ескі арнасы бойында орналасқан. 1946-49 жылдары Хорезм археолого-этнографиялық экспедиция зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қаланың ұзындығы 850 метр, ені 60 метр.
Шірік-Рабат ХІІІ ғасырда салынған. Беляевтің жазбасында: биік қабырғалармен қоршалған қамал тұрған. Қамалдың жер астынан жасалған төрт жолы болған. Шірік-Рабат мұнаралары 1960 жылдарға дейін сақталған.
Арал теңізінің шығысында қоныстанған сақ тайпаларының мәдениетін(б.з.б V-II ғ.ғ.) Хорезм археолого-этнографиялық экспедициясының жұмыстары барысында Толстов, Левина, Вайнберг зерттеді. Шірік-Рабат, Бәбіш-Молда, Баланды, Қабыл қала, Сеңгір қала тағы басқа қалалары, 200-ге жуық қоныстары, бұдан басқа зираттары мен ірі жерлеу кешендері, суару жүйелері, қолөнер орталықтары белгілі. Мұнда қала немесе кішігірім қоныс, кейде бекініс орналасқан. Шірік-Рабат қаласы - ең көрнекті ескерткіш.
Алғашында қала тайпа көсемдері өмір сүріп және жерленіп отыратын бекініс қызметін атқарып, кейіннен тұрақты үлкен мекенге айналған. Шірік-Рабат мекенге айналған. Шірік-Рабат мемлекетінің біздің заманымыздан бұрынғы ІІ ғасырға қарай даму желісі тоқтаған. Ғалымдардың пікірі бойынша, бұған ең алдымен Сырдария сағасының гидрографиялық жүйесінің кілт өзгеруі, яғни өзен арнасының ауысуы тікелей себеп болған. Шірік-Рабат халқын тарихтағы дай тайпалары деп санауға негіз бар.
Тарихи зерттеулерге қарағанда, дайлар Каспий бойынан біздің заманымыздан бұрынғы ІІІ ғасырда қоныс аударған. Бұл болса археологиялық деректермен толығынан сәйкес еді. Яғни Шірік-Рабат ескерткіштерінің осы кезде босап қалуымен үндеседі. Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ ғасырдан бастап Сырдың суы Аралға Жаңадарияның солтүстік пен шығысқа таман жатқан ескі Қуандария арналарымен аққаны белгілі. Осы кезде Жаңадария алқаптары түгелдей босап қалды.[34]
Шірік-Рабатта жүргізілген қазба жұмыстары қаланың патшалар жерленген қасиетті жер маңында пайда болып, V немесе VI ғасырдың аяғында салынғанын және сақ-апасиактардың орталығы болғанын көрсетеді.
Бәбіш - Молда қаласы.
Бәбіш- Молда - б.з.б. IV-II ғасырдардан сақталған археологиялық ескерткіштер кешені.Сырдарияның көне арнасында орналасқан. 1950 жылы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы зерттеген. Ескерткіштер тобына қала-бекіністер, жерлеу құрылыстары, бірнеше қоныстар және суландыру жүйелерінің қалдықтары жатады. Бәбіш Молда ескерткіштер кешеніңдегі бекініс-қалашығы пасхалы қолдан үйілген төбелер орналасқан, күйдірілмеген кірпіштен қаланған қамалмен қоршалған. Қаланың төртбұрышты қорғанының өн бойында мұнаралары, ішінде төртбұрышты сарай ғимараты болған. Батыс жағындағы күрделі құрамды пасхалы алаңдары төртбұрышты жерлеу ғимараты 4 бөліктен тұрады. Өзара қиылысқан екі дәлізбен бөлінген. Қабырғалары қүйдірілмеген үлкен кірпіштерден қаланған. Дәліз бен қабірхананың төбесі трапеция пішінді кірпіштерді қисайта қалау тәсілімен қүмбезделіп жабылған. Мүрделер қабірхананың еденіне және арнаулы қыш табыттарға жерленген. Бәбіш- Молда кешенінің құрамындағы басқа да кішігірім ежелгі қоныстар тобы суландыру каналының бойына орналасқан.
Сауран қаласы.
Сауран қаласы, қазіргі Түркістан қаласынан солтүстікке қарай 35 км қашықтықтағы темір жолдың сол жағында орналасқан.[19]
Сауран қаласы туралы алғашқы мәліметтерді Х ғасырдағы араб саяхатшыларының еңбектерінде кездестіреміз. Осы ғасырда Сауранды көрген Ибн-Хаукал былай деп жазады: Бұл Сауран - қала , мұнда оғыздар бітім және уақытша келісім, бейбітшілік кездерде сауда келісімдерін жүргізуге жиналған. Ол бекіністі қала.[20] Ал, араб географы Макдиси оны былай суреттейді: Сауран(Савран,Сабран) - үлкен қала, ол бірінің сыртынан бірі салынған жеті қабырғамен қоршалған, онда рабад бар, мешіт ғимараты қаланың ішкі жағында орналасқан. Ол гүздер мен қимақтар үшін салынған шекаралық қамал[21]
Кейінірек ол туралы зерттеушілер Ибн-әл-Асир мен Якут Қазақстанның оңтүстігіндегі ірі мәдени және қолөнер- сауда орталығы ретінде атайды.[22] ХІІІ ғасырда Сауран Савран деген атпен армян патшасы Гетумның қолжазбасында ұшырасады. [23]
Жошы ұрпақтарының тұсында Сауран Ақ Орданың алғашқы астанасының бірі болды. 1280-1321 ж.ж. Ақ Орданың ханы Сасы Бұқаның денесі осы қамалда жерленген. Саяси орталық Сығанаққа көшірілгеннен кейін де XIV ғасыр бойы қала дамуда болды. Ерзен мен Орыс хандардың бірнеше қалаларда көптеген ғимараттар салдырды деген мәліметінде Сауран да айтылады [24]
XV ғасырдың соңында және XVI ғасыр бойы Қазақ хандығы мен Мауераннахр билеушілері арасында Сауран қаласы үшін күрес жүреді, түпкілікті қала XVI ғасырдың аяғында Қазақ хандығының құрамына кіреді.[25] Сауран қаласы XV ғасырдың 70-ші жылдары мен XVI ғасырдың І ширегі аралығында Қазақ хандығы мен Мауераннахр билеушілері арасында болған күрестерде екі жаққа алма-кезек өтіп отырады. XV ғасырдың 80-ші жылдары қала мен оның төңірегіндегі Жәнібек ханның үлкен ұлы Иренші сұлтан билік жүргізеді. Сауран қаласы Дешті Қыпшаққа таяу орналасқандықтан , онда Қазақ хандығының ықпалы күшті болды. XV ғасырдың соңында болған ұрыстарда қала тұрғындары өз еріктерімен Қазақ хандығының жағына өтуі осының айғағы.[26]
Сауран XVI ғасырдың аяғында толығымен Қазақ хандығының құрамына енеді. Бірақ, ел бұған дейін де, кейде біршама уақыт қазақтардың қол астына өтіп отырған. [27] Сырдария өңірінің басқа қалалары сияқты Сауран да бір жарым ғасыр бойы Қазақ хандары мен Шайбанилықтар арасындағы Түркістандағы билік үшін күресте даудың себепшісі болды. Бұл Сауранның басқа да себептермен бірге мықты Түркістандағы бекінісі болып саналғандығынан еді. Сауранның бекініс қабырғалары мен қорғаныс құрылыстарының мықтылығы туралы XV-XVI ғғ. жататын деректерде көптеген мәліметтер кездеседі.[28]
Сауранның қорғаныс құрылыстары туралы мәлімет қалдырған Хафиз-и-Таныштің суреттеуінше, қорғаныс қабырғаларының мықтылығы, азық-түлік, су әртүрлі қару-жарақ түрлерімен[28] жақсы қамтамасыз етілгендігі сонша, қала бекінісі белдеуі бар мұнаралы бекініс қабырғаларды атайды. Ол былай деп жазады: Сауран қамалының күші мен мықтылығы сонша, тіпті тағдыр қолы оның дуалының төбесіне де жетпеген.[29]
Ортағасырлық авторлардың еңбектерінде Сауранның Савран, Сабран деп әркелкі аталды. Мұнда түркі халықтары өкілдерінің аралас өмір сүргендігі туралы баяндалады. Соған байланысты олардың тірлік ерекшіліктері біртіндеп айқындала бастаған кезеңдер әсерінен болуы мүмкін, дегенмен бұл ең алдымен тіршілік сипатының мәніне қарай тәуелденген тілдік құбылыс деп танимыз
Савран атауының мәні осындағы кезеңдермен де сәйкес келеді. Сав- көне түркінің сув(сов), яғни су деген сөзіне де жақын. Аран- апан, шұңқыр, құл, құдық мәнінде ұшырасады.Түз аңдарының жолына аран- шұңқыр қазып, бетін білдірмей шөп-шаламмен жауып қояды да, қақпанға түсіреді. Егер бұлай деген, Савран сулы апан, шүңет шұңқыр, шүңет құдық деген мағынаны білдіреді. Сав- көне түрікте жер адамзат мекені(діни ұғым) мәнінде де қолданылғанын ойласақ, бұл атау- аран құдықты мекен, аран- шұңқырлы орын, яғни Мың шұңқыр ұғымына да сәйкес келеді. Сав аттық жер- судың қыбырлаған тіршілік иелерін құтқарар деген сөйлемде сав-осы мекен мәнінде жұмсалып тұр. Бұл Савранның керіз-құдықты мағынасына да Сауран атына да жақын. В,У дыбыстарының алмасуы және екі дауысты қатар келгенде бірінің түсіп қалуы Саваран - Сауаран - Сауран түрік тілдеріне тән заңдылық. Демек, Сауран бұған дейін Сабран аталып келген шәһралы мекенде каридер тартылған кезден бастап қалыптасқан ат. Бұл XVI ғасырдың бас кезіне сәйкес келеді.[30]
Сауран қаласының аты ХІІІ ғасырдан бастап жиі ұшырасады. Кейбір деректерде оның көк тіреген биік мұнаралары, жер асты каналдары болғаны айтылады. Қамал ұзынша орналасқан. Төрт жағы биіктігі 5-6 м. келетін биік дуал. Қаланың екі қақпасы болған.
1947-1951 жылдары мұнда зерттеу жұмыстары жүргізілсе де, қала қазылмаған. 1960-шы жылдардағы Жетісу экспедициясының нәтижесі де ойдағыдай болмады. Сол себепті Сауран қаласының арғы-бергі жердегі тарихы терең зерттеліп, кеңінен насихатталмай келеді.
Сауран қамалын алғаш зерттеген П.Лерх болатын. Өзінің Императорлық Археология Комиссиясының 1867 жылы жарияланған есебінде(мақала фр.тілінде) ол Сауранды Түркістаннан 27 шақырым жерде, теміржол торабына жақын орналасқан қала деп көрсеткен.
П.Лерх барғанда қорғанның саз кесектен салынған биік дуалдары болған. Қамалдың солтүстік-батысы мен оңтүстік-шығысында қираған құрылыстар мен төбелер көп болса да, бұл сапарында Лерх қазба жұмыстарын жүргізе алмаған. Негізгі мақсаты қамалдың сыртқы көрінісімен танысып, аздап барлау жұмыстарын жасаумен шектелу болған. Жұмыс күші аз болғандықтан Лерх биіктігі 7 кез болатын бір күмбездің етегін аздап қазған. Бірақ мардымды ешнәрсе табыла қоймаған. Сол жерден 16 футтық аралықта тағы бір күмбез болыпты. Ол 1867 жылы құлаған екен.
Алғашқы күмбездің іргесін қазу барысында бір кездей тереңдікте барған соң оның түбірі көрінген. Бұл екі құрылысты Лерх медресенің кіре берісіндегі күмбездер болуға тиіс деген. Сол маңайдағы қорым арасынан көптеген ескі мазарлардың ізін тауып, жазуларын алған. Сөйтіп, жергілікті халық олардың кесегін молаға алғандықтан қамалдардың күн санап қирап бара жатқанын ескерткен.
Сауран күмбездерін Лерх XVI ғасырдың алғашқы жартысында салынған діни құрылыстың қалдығы болар деп шамалаған. Оған Оқиғалар кереметі деп аталатын парсы қолжазбасының түрікше аудармасындағы Сауран медресесі Шайбани Үбәйдолла ханның еркімен салынған деген жолдар себеп болған.
Лерх келтірген мәліметтер осы күмбездерге қатысты ма, әлде қираған қаланың басқа құрылыстарына қатысты ма, ол туралы нақты деректер оның шығармасында жоқ. Сол сияқты күмбездерді не себепті медресе қалдығы деп ойлаған пікірлері де келтірілмеген. Бұл жерде әлі күнге мұсылман минареттері саналып жүрген Болгар бағаналарына қатысты сан рет айтылып келе жатқан жалаң болжамдар қайталанып тұрған жоқ па?-деп, Г.Флоренский Сауран күмбездерін Болгар құрылыстарымен сабақтастырған.
Бірақ белгілі бір елдің немесе жағырафиялық аймақтың мәдениетін келесі бір елді мекендердің тарихи-мәдени ескерткіштерімен салыстыра зерттеу үшін бірер сөздің жеткіліксіз болатыны белгілі. Сауран мен Болгар күмбездері өзінің қалпы, сыртқы көрінісі жағынан ұқсағанмен, ол қалаларды мекендеген тайпалар қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде еді. Бірінде отырықшылық өмір әбден орныққан болса, екіншісі оған енді ғана бейімделе бастаған. Тіпті ұқсастық, сабақтастық байқалғанның өзінде оның тарихи тұрғыдан дәлелденуі шарт. Олай болса Г.Флоренцкийдің қала мен дала мәдениетін салыстыруы жай болжам ғана.
Тарихи деректерге жүгінер болсақ, Сауран қаласының айрықша өркендеуіне Ерзен ханның зор ықпал жасағанын көреміз. Қаладағы бірқатар медресе, ханака, мешіттер соның тұсында салынған.
Сауран қаласының орналасқан жері жазық дала. Биік дөңнің үстіне салынған көркем әрі берік қамал жоңғар шапқыншылығына дейін өмір сүрген сияқты. Тарихи деректерде Сауран XVIII ғасырда күйреген деп көрсетіліп жүр. Оған археологиялық қазба жұмыстары анықтық енгізуге тиіс.[8]
Сонымен, Сауран қаласының жазба деректер мен азын-аулақ археологиялық зерттелуіне шолу жасап, оның саяси-әкімшілік, экономикалық орталық және мықты бекінген әскери-тірек пункті ретінде маңыздылығын анықтадық. Дегенмен, нақты археологиялық зерттеулер арқылы, нақты дерек арқылы оның тарихтан алатын орнын алып беру тарихшылардың, яғни , біздің ұрпақ алдындағы борышымыз.
Сығанақ қаласы.
Аты бүкіл Мауеренаһрға мәлім Отырардан бастап Сырдарияның оң жағында жатқан қалалар саны көп емес. Сыр өңірінің ортағасырлық қалаларының ішінде экономикалық, саяси, әлеуметтік-мәдени жағынан көрнектісі - Сығанақ болып табылады. Сығанақ сонау оғыз-қыпшақ заманынан жеткен қала болып есептеледі.
Сығанақ қаласын ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде В.Бартольд, Н.Веселовский, В.Каллаур, И.Кастанье, П.Лерх, А.Якубовскийлер зерттеген болатын. Өзінің Түркістан қаласының сипаты деген еңбегінде А.И.Макшеев, Сырдария өзенінің ортаңғы және төменгі ағысындағы көне ескерткіштер атты хабарында Е.Т.Смирнов та бұл ескерткішке қатысты мәліметтер келтірген.[8]
Сығанақ жайлы алғашқы жазба деректер Х ғасырда өткен белгісіз парсы жиһанкездерінің Худуд-әл-Әлем және Тұман қолжазбасы аталатын еңбектерінде Махмұд Қашқаридың Түрік тілдерінің сөздігі, тағы басқа да тарихи дүниелерде кездеседі. Ал шәһар аты жоғарыда келтірілген шығармалармен бірге ХІІІ ғасырдағы армян тарихшысы Киракостың дерегінде, Канстантинопольдегі Нұр Ғосмания мешітінің кітапханасынан Бартольд көшірмесін алып келген қолжазбада(XVI ғ.), Рузбиханидің Мехман-наме-и-Бухарасы мен Абулғазыдағы(XVIІ ғ.) Жошы ханның Жендке жорығында Сунах, Сұғонақ, Сағанақ, Сынгах(армян тарихшысында), т.б. болып әрқалай алынып жүр.
Әйтсе де Бартольд XV-XVII ғасырларда жазылған Сығанақ нышандарына(хан жарлықтарына) сүйене отырып, мұның дұрысы осы Сығанақ болуы тиіс деп көрсетеді. Белгілі тарихшы Қ.Ақышев та осыны қолдайды.
Көне замандарда ру, жер, су атауларының өзара байланыста болғаны мәлім. Ол атаулардың көбінің мазмұны қазір де ұғынықты болса, бір қатарінікі бүгінгі түсініктен алшақтап, ұғымы бұлдырланып кеткен.
Сығанақ сөзінің алғашқы буыны көне түркі сөзі сығ немесе сұғ, су деген түсінікке саяды. Белгілі тіл мамандары М.Балақаев, Ә.Құрышжанов қазақ тіліндегі г,ғ дыбыстарының айтылмай түсіп қалуы, не олардың басқа дыбыстармен (у,й) алмасып келу тарихын Кодекс Куманикус тілінен нақтылы мысалдар келтіре отырып дәлелдейді. Қазақ ғалымдары көне қыпшақ тілдерінде тау, сары және тағ, сарығ тәрізді формалар жарыса қолданылатындығын жазады. Ғ.Мұсабаев ғ,у және ғ,қ дыбыстарының алмасуына әзірбайжан, түрікмен, өзбек тілдерінде сақталған ағыр(ауыр), ағыз(ауыз), доғыр (тура), дағ,тағ(тау), бағ(бау);ағ(ақ), тағ(тақ) сияқты, сондай-ақ V ғасырдың ескерткіші делінетін Талас өзенінің бойындағы Айыртам ойдан табылған құлпытас жазуынан ұғлан(ұлан) сөздерін мысалға келтіреді. Бұдан біз көне түркі тілдерінде сығ, су сөздерінің қатар қолданылғанын көреміз. Тағы бір ойландырарлық жай Орхон ескерткіштерінде(VIII ғ. Күлтегін, Тоныкөк құлпытастарындағы жазулар) су сөзі-суб, сүб болып жазылғанын көреміз. Шежіре-деректерге қарағанда ол кезгі шәһар тұрғындары(негізінен қолөнершілер) күзет қызметін де атқарған және сол елдің әскери жасағын да құрайтын болған.
Сонымен, Сығанақ сөзінің алғашқы буыны сығ-су яки әскер, қолбасы дегенге келеді екен. От-су деген сөздің отау ұғымында айтылатындығы және бар. Ертеде(көне түркі) үй дегенді су дегені ғылымда көптен мәлім.
Сығанақтың немесе Сығнақтың екінші - нақ буыны көне он оқ сөзінің ауызша айтылуында өзгерген нұсқасы ма деп ойлаймыз.[18]
Сығанақ атауы ХІІІ ғасырда өмір сүрген әрмене тарихшысы Киракос Гандзакеци еңбегінде де аталады. Әрмене ханы Хетумның Батый мен Мегу ханға барған сапарына арналған 58-ші тарауында тарихшы: Бұл жерден олар Сыгнах және Савранға бет алды, ол өте үлкен, одан соң Харчук пен Асон, Саври мен Отырар, Зурнух пен Дизак. Сол жерден он үшінші күн дегенде олар Самарқандқа, одан соң Сарипула, Кармана және Бұхараға жетті,-деген мәліметтер келтіреді.
Бұдан көретініміз: Киракос Гандзакеци Сығанақпен қатар Сауран, Отырарды да ірі бекіністер ретінде атайды. Бірақ олар моңғолдардың қоластында болған.
Сығанақты алғаш зерттеген П.Лерх болған еді. 1867 жылғы сапарында ол Сунаққорғанда болған. Сығанақты зерттеген археологтардың бірі В.Каллаур десек(1899), оның еңбектерінен де бірқатар тың әрі қызықты деректер табамыз. Өзінің Түркістан археология әуесқойлар үйірмесі жинағында жариялаған хабарында ол: Сунақ-Атада ең алдымен күйдірілген қыштан соғылған екі құрылыс назар аударады. Олар осы жердегі қаламен тұспа-тұс болуға тиіс. Көлемі үлкен құрылыс үш бірдей кірер есігі бар екі бөлмеден тұрады(бүгінде тек оңтүстік жағындағы есігі сақталған, биіктігі 8 кез, батыс және солтүстік есіктері көміліп қалған). Бұл бөлменің ұзындығы мен ені 15 кез, екінші бөлменің ұзындығы мен ені 9 кез,-деп жазады.
В.Каллаурдан соң араға 7 жыл салып Сығанаққа келген И.Кастанье де қалаға қатысты бірқатар маңызды мәліметтер қалдырған. Қамалдың жалпы көрінісін суреттеген жерде ол: Сығанаққа жақындағаннан жол-жөнекей көптеген ыдыс-аяқтар мен күйдірілген қыштардың сынықтары, қираған мазар, қамал, т.б. кездеседі. Бірақ ұзындығының аумағы 1000, биіктігі 15 қадам боларлық төртбұрыш үлгісіндегі биік қорған дараланып тұрады. Айналадағы қирап жатқан құрылыстар сияқты бұл да ғасырлық сексеуіл басып қалған көне қорған. Төменінен арықпен байланысатын терең ор қазылған, оның ізі қамалдың оңтүстік-шығыс бетінен байқалады. Түмен деп аталатын бұл арық өзінің суымен оның тұрғындарына молшылық пен жеміс әкеліп тұрған, -дей отырып, бұл жерде сексеуіл, тікенек шөптердің өсетінін, керуеншілер осындағы құдық маңында демалып, сусын басатынын, оның барлық көшпелілерге мәлім екендігін жазады.
Сығанақ қаласының орнында Н.И.Веселовский де болған. Өзінің Қазалы мен Ташкент қалаларының аралығындағы көне қалалардың қиранды орны деген қолжазбасында ол Сығанақты Тоқтамыс ханның астанасы ретінде атай келіп: Қаланың қираған орны Жанкентпен ұқсас. Өзінің қалануы мен архитектурасы жағынан Сығанақ мешіттері бір кезеңде салынған. Басты айырмашылығы олардың көлемінде ғана. Аман тұрған қамал қалдықтарына қарағанда, ондағы құрылыстар саз кесектен салынған, күйдірілген қыш өте сирек құрылыстарға қолданылған,- дейді. [8]
Түркістан қалалары ішінде Сығанақ Дешті Қыпшақпен тығыз байланысты, бұл қала тұрғындарының шұғылданатын кәсіптері мен сыртқы бейнесіне әсер етеді. Қала төңірегіне жартылай отырықшы өмір сүретін көшпелілер қоныстанған.
Сонымен, Сығанақ қаласы саяси, экономикалық, мәдени орталық ретінде үлкен рөл атқарды. Оның қиранды орны түпкілікті зерттеуді қажет етеді.
Баршынкент қаласы.
Ортағасырлық Баршынкент қаласы Қоғалы ауданы(Сырдария ауданы) орталығынан 4-5 км қашықтықта оңтүстік-шығысында орналасқан. Қаланың қалдығын жыңғыл-сексеуіл басқан. Шығысынан батысына қарай 1 км, солтүстіктен оңтүстікке дейін 1,5 км және биіктігі 8 метрге дейінгі дөңгелек төбелері- діни, қоғамдық, азаматтық, қоғамдық құрылыстары орындарынан тұрады. Қаланың ортасынан арық өтеді. Солтүстігінде қаланы айнала Тораңғыл арнасы өтеді. Мұнаралар қаланы қоршай бір қашықтықта орын теуіп айнала ор қазылған.[31]
Баршынкент қаласы жазба деректерде, моңғол жаулаушылығы кезінде Жошының әскеріне қарсылықсыз берілгені, Баршын атауы Плано Карпинидің, П.Лерхтің жазбаларында белгілі.
Қала жәдігерін В.А. Каллаур(1900-1901 ж.ж.), С.П.Толстов(1946 ж.), Н.Н. Вактурская, М.Г. Воробьева(1952 ж.) атаған. Бірақ Қазақстан археологиялық картасында(1960 ж.) топографиялық құрылымы жайлы айтылмаған, қысқа тізімдеумен шектелген.
Мұнда 1992 жылы Т.Мәмиев және М.Елеуовтың қатысуымен археологиялық зерттеу жүргізілді. Ескерткіштің құрылымы пайымдалып, мешіт және үй орындарына қазба жүргізілді. Үстінгі мәдени қабатынан тиын, керамика өнімдері жиналып, ертедегі қаланың төлқұжаты жасалды.
Ертедегі Баршынкент қаласының археологиялық деректері XIII-XV ғасырлардағы өмірін нақты анықтап, оның кейінгі орта ғасырда Орта Азия, Алтын Орда мен Түркістан өлкесіндегі экономикалық дамыған аймақтармен бірге тауар-ақша қатынастарында рөл атқарғанын дәлелдейді[32].
Қала туралы алғашқы деректер ХІІІ ғасырдан бастап кездеседі. П.Карпинидің еңбегінде Бархинь, Киракос Гандзакецидің жазбаларында Парчин деген атаумен кездессе, П.Лерх Жошы теңгелерінде Баршын жазуы туралы айтады. Жемал Каршидің еңбектерінде қала Баршкенд деп аталады. В.Бартольд қала атауының қытай жазуларында Барчилхань немесе Баэрчжаэнь деп аталғанын көрсетеді. Ал, К.д' Оссонда Бархалыгкенд деп жазылған.
Рашид-ад-Дин өзінің Жылнамалар жинағында, Баршынкент қаласының Жошы әскеріне айтарлықтай қарсылықсыз берілгенін, оның себебі қала халқы моңғолдардың зор қарсылық көрсеткен Сығанақ халқын толық жойып жібергенін естіп білгеннен еді,-деп жазады. Ал, Карпинидің жазбаларында Бархин атты бір қала Жошы әскеріне ұзақ қарсыласып, қала маңына үлкен ор қазып, үстін жауып қояды. Моңғолдар келгенде орға құлап түсті деп жазылған.
Егер қала қарсылықсыз берілсе, онда ол Жанкент шаһары сияқты қатты бүлінбей аман сақталу керек еді.
Баршынкент туралы деректер ХІІІ ғасырдың Жемал Каршидің еңбектерінде бар. Ол Сыр бойындағы қалалар мен бойында тұратын халықтарының тарихын хатқа түсіру ниетімен 1273-1279 жылдары Сыр еліне арнайы келген. Жемал өз дүниесін әуелі Баршынкент жайлы мәліметтер беруден бастайды. Баршынкент қала немесе қамал емес мекен(Диар) деп атаған. Соған қарағанда Баршынкент бекіністік дәрежедегі қыстақ қала болған сияқты.
Менің пікірімше, Жемал Карши Сыр бойына келген уақытта Баршынкент моңғол шапқыншылығынан 50 жыл өткесін енді ғана қайта көтеріліп келе жатқан шағында көрген. Сонымен бірге, Жемал Карши мекен немесе қыстақ ғана болғанымен, Баршынкент белгілі бір мәдениет орталығы болған деп пікір қалдыруының себебі, Жошы әскері кезінде гүлденген мықты қаланы қиратқанмен, қаладағы мәдениет ошағының дәстүрлі сабақтастығы жойылмаған деп ойлаймын.
Қаланың қиранды орнында 1992 жылы археологиялық қазба ішінара мешіт пен тұрғын үй ескерткіштеріне жүргізілген. Қазба нәтижесі ғылыми түрде тұжырымдалмаған. Сондықтан қаланың нақты орнын баламалап, археологиялық зерттеу негізінде теңестіру бүгінгі күннің бірінші кезектегі мәселесі.
Жент қаласы.
Жент(Женд, Жанқала, Жаңақала) қаласы - Жаңадария ауылынан (Жалағаш ауданы) 30-32 шақырым жердегі Аққолқа ауылының оңтүстігінде 16 шақырым. Сәтпай сағанасының солтүстік-батысында, оның шығысындағы Жаңадарияның негізгі арнасының оң жағындағы 3 шақырым жердегі бұрынғы қосалқы арнаның бойында орналасқан.
Қазақстан археологиялық картасында(1960 ж.) Жанқала-Женд Қызылорда қаласынан оңтүстік-батысына қарай 115 км. Жаңадария өзенінің кепкен тармағында екенін көрсеткен. Ескерткіштің өте нашар сақталуына байланысты, тек қана төртбұрышты бейнедегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ даласы қандай кең әрі көлемді болса, сол шетсіз де шексіз даланы көне дәуірлерден мекен тұтқан тайпалар тарихы да соншалықты ауқымды,терең, маңызды. Бүгінде өзінің жағырафиялық ерекшеліктері,этнографиялық тұрмыс-тіршілігі,тарихи және мәдени сипаты жағынан қазақ жері бірнеше аймақтарға бөлініп жүрсе,солардың бірі-Сыр өлкесі.
Ежелгі уақыттардан бері Сыр өңірі - Қазақстан жеріндегі қала мәдениеті дамыған аймақтың бірі болып келеді. Зерттеліп отырған тақырып негізіне Сыр бойының ертедегі Шірік-Рабат,Бәбіш-Молда және ортағасырлық Сауран,Сығанақ,Баршынкент,Жент,Өзге нт,Асанас,Жанкент,Құмқала, Аққорған қалалары алынып, зерттеу жұмысымда әрқайсына жеке тоқталмақпын.
Зерттеу жұмысының мақсаты:Сыр өңірінің ертедегі қалаларының Қазақстан тарихында алатын орнын,дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесін анықтап, осы қала тұрғындарының тұрмыс-тіршілігін,қалдырған материалдық және рухани мәдениеті туралы мағлұматтарды жинақтап, бүгінгі ұрпаққа таныстыру.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Егер, бүгінгі ұрпақ біле бермейтін Сыр өңірінің ертедегі қалалары мен ескерткіштері туралы құнды деректерді іріктеп,тарихи шындыққа лайық тәлімдік мүмкіндіктерін анықтай отырып, әдістемелік ұсыныстар жасалса,онда мектеп қабырғасында-ақ рухани құндылықтарды бағалай білетін,ұлттық және патриоттық санасы жоғары тұлға қалыптасады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: аннотация,кіріспе,зерттеу бөлімі,қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
Жұмыстың орындалу әдістемесі: тарихи түпдеректермен және қазба деректерімен танысу,жинақтау,қорыту,жүйелеу және салыстырмалы талдау жасау.
Зерттеудің жаңалығы мен дербестік нәтижесі:Сыр өңірінің ежелгі табиғи , тарихи-географиялық ерекшеліктері мен археологиялық зерттеу тарихнамасы, ертедегі қалаларының мәдениеті,этникалық,демографиялық жағдайы,керуен жолдарындағы сауда қатынастары,қала шаруашылығы мен олардың аймақтағы және халықаралық жүйеде алатын орны сараланды.
Зерттеудің мәліметтері мен нәтижелерін өлкетану тарихының мәселелеріне байланысты пайдалануға, сонымен бірге,Ұлы Жібек жолы бойымен туристтік мұражай,туристтік орындар,туристтік турлар ұйымдастырылғанда қолдануға болады.
... Қазақ тарихында 3 бірдей астана Сыр бойында жатыр. Оғыз дәуіріндегі Жанкент, Ақ Орда заманындағы Сығанақ, кеңестік кезеңдегі Қызылорда. Осылардың қай-қайсысы да қазақтың мемлекеттігін нығайтуда өзіндік із қалдырған
Н.Ә.Назарбаев.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі.Біз, дүние жүзі мойындап, қадір тұтқан қос әулие Қожа Ахмет Йасауи мен Қорқыт баба, күллі қазақтардың басын, жерін қосып, Қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жәнібек, ел бірлігі мен ынтымақтастығы үшін белін шешпей, ат үстінде елін қорғаған Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай батырлар, халықтың қайрат-жігерін үстеп дем берген орақ ауыз, от тілді шешендер Әйтеке, Төле, Қазыбек билер, ел мұқтажын жырлаған алдаспан ақындар Бұқар, Махамбет, Үмбетей, отаршылдыққа қарсы күрес бастаған қамал бұзар батырлар Есет, Кенесары, Жанқожа, ел тәуелсіздігі үшін күрескен алаш ардақтылары Әлихан, Ахмет, Мағжан, күллі қазақ мақтанышы, біртуар ұлы Мұстафа Шоқай сынды ата-бабаларымыздың ұрпақтары, күні кеше біреудің боданында жүріп ұлттық қадір-қасиетімізді жоғалтып, туған жеріміз бен еліміздің тарихын білмей немесе бұра тартқандарды көрмей көрсоқыр мәңгүрт болуға шақ қалыппыз. Жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз деп, бізді шұқып көрсетіндей халге жетіппіз. Тіпті, сан мың жылдан астам тарихы бар халықтың және ата-бабаларымыздың дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесі, алатын орны туралы әңгіме қозғаудың өзі ұят нәрсе болып көрінетін.Соңғы кезге дейін қазаққа еш мәдениеті жоқ, көшіп-қонып күнелткен ел деп қарап келді...
Қазір еліміз тәуелсіздіктің көк туын желбіретіп, қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы - тарихтың толқынында өзінің ұлттық Мен дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр... Бірақ бұл мүмкіндік қана; ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет [1]
Ол үшін халқымыздың өткен өмір шындығы мен өзіне ғана тән болмыс - бітімін танытатын, тамыры тереңге кеткен төл мәдениетімізді өзімізге қайта келетін, ұлттық сезімімізді көтеріп дем беретін тарихымызды жаңаша өз мәнінде жазып зерделеу қажет.
Еліміздің өзіне лайық тарихы бар десек, соның кесек бір бөлігі Сыр өңірі - ежелден-ақ таңғажайып Сыр мен жырға толы өлке. Әйгілі Тұран ойпатының құйқалы топырағына нәр тасыған сұлу Сырдария - ғасырлар бойы осы жерді мекендеген халықтың қасиетті дариясы, жерінің күре тамыры болып келеді. Адамзаттың тіршілігі ең алғаш сулы, нулы, жайлы мекендерден басталуы табиғи заңдылық, тіршілік қағидасы. Сыр өңірін тас ғасырынан бастап ежелгі адамдар мекендеп, тіршілік еткенінің күәлары- Қосмола, Сексеуіл, Ақеспе тұрақтары неолит, энеолит дәуірлерінің ескерткіштері.Ал, Түгескен, Ұйғарақ ескерткіштері Сыр өңірінде қола дәуіріндегі діни құрылыстар архитектурасы мен құрылыс өнерінің барынша дамығандығын көрсетеді. Б.з.д. І мыңжылдықтың ІІ жартысында Сыр өңірін мекендеген сақ тайпаларының мәдениеті әбден кемелденіп, Шірік-Рабат, Бәбіш-Молда сияқты бекіністі қалалары осы өңірде қала мәдениетінің негізі қаланғанының бұлтартпас айғағы болып саналады. Көне заманнан Шығыс пен Батысты жалғастырушы алтын көпір Сыр өңіріне сұқтарын салған Кир мен Дарий де, Ескендір Зұлқарнайын да жаужүрек ата тегіміз сақ тегеуріне шыдай алмай кері қайтқан. Бұл біздің халқымыздың жауынгерлік дәстүрі тым ертеден киелі Сыр өңірінен бастау алғанының көрінісі. Адам ақыл - ойының озық өкілі, бақсылардың қамқоршысы Қорқыт бабамыздан бастап талай талант иелерін дүниеге келтірген топырақ, сымға тартқан күмістей нұсқалы сөздің дүкені, Әйтеке би бабамыз сынды шайырлар мен шешендердің отаны, елі үшін дара туған, атағы алты алашқа жайылған Әбілқайыр хан сияқты батырлар мен баһадүрлердің елі, түбі бір туысқан барша Орта Азия халықтарының бір туар перзенті Ғани Мұратбаев сынды зерделі зиялылардың кіндік кескен жері- Сыр өңірі тарихының Қазақстан тарихынан алатын орны айрықша болмақ.
Ұлы жібек жолының сан торабы Сыр өңірінен өтіп, соның бойындағы мәдениет ошақтары болған, әртүрлі саяси, әлеуметтік, экономикалық маңыздарға ие ортағасырлық Сауран, Сығанақ, Өзгент, Баршынкент, Асанас, Жент, Жанкент, Құмқала, Аққорған қалаларын зерттеп, тарихтағы орнын анықтаудың маңыздылығы арта түсті.
Еліміздің тарихында Сыр өңірі әуел бастан тасада қалып, тарихтың ақтаңдық парағының қатарында болып отыр. Жоғарыда аталған қалалар көне тарихтың құнды кәуалары ретінде көмбеде жатыр.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты мен міндеттері:
* Сыр өңірінің ертедегі қалаларының тарихын жазба, қазба деректері негізінде зерттеу;
* Осы қала тұрғындарының тұрмыс-тіршілігін, қалдырған материалдық және рухани мәдениеті туралы мағлұматтарды жинақтау;
* Жиналған мәліметтерді зерделей отырып, ертедегі қалалардың тарихтан алатын орнын, дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесін анықтау.
І тарау. Сыр өңірінің физикалық-географиялық қысқаша тарихы.
Қазіргі кезде Қазақстан жері физикалық-географиялық ерекшеліктері, тұрмыс-тіршілігі, тарихи-мәдени сипаты жағынан бірнеше аймақтарға бөлініп, солардың бірі- Сыр өңірі болып табылады.
Әдебиеттерде Сыр бойы, Сыр өңірі, Сыр елі деп аталып жүрген бұл аймақ еліміздің оңтүстігінде, Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысы бойы, Қызылорда облысының аумағында орналасқан.
Қызылорда облысы шығысы мен оңтүстік-шығысында Шымкент, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шектеледі. Батысында Арал теңізі, оның солтүстік-шығыс бөлігі аралдарымен қоса 28,5 шаршы шақырым болатын аумағы Қызылорда облысының құрамына енеді. Оңтүстігінде Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде Арал теңізінің жиегіндегі Қарақұм, Арысқұм және Орталық Қазақстанның шет аймақтарына кіретін шөлейт үстірті. Облыс Тұран ойпатының жазықтау келген кең байтақ алқабын алып жатыр. Облыстың оңтүстік-шығыс бөлігінде Қаратау жотасының солтүстік-батыс Қаратау бөлігі еніп жатыр.[2]
Климаты континенттік, жазы өте қуаң, ыстық және ұзақ, қысы біршама жылы, қар жамылғысы жұқа келеді. Шілденің орташа температурасы солтүстік-батысы 25,9 ℃, оңтүстік-шығысы 28,2℃, қаңтардың орташа температурасы солтүстік-батысы 3,5 ℃, оңтүстік-шығысы 19 ℃ болады.
Жауын-шашынның жылдық мөлшері солтүстік-батыстағы Арал теңізінің жағалауында-100 мм, оңтүстік-шығыстағы Қаратау жотасының етегінде 175 мм-ге дейін жетеді. Өсімдіктердің өсіп-өну мерзімі солтүстік-батысында- 168, оңтүстік-шығысында-198 күн. Облыс жерін оңтүстік-шығысынан солтүстік-батысқа қарай Сырдария өзені басып өтеді.[3]
Өлке тарихынан Сырдария өзені ерекше орын алады. Сыр өзені екі Нарын мен Гүлишан өзендерінен құралады. Қытайлардың Нарын-гол деген атаумен басты өзен санайтын Нарын Қырғыз Алатауы оңтүстік баурайынан екі Баянауыл және Көкен тармағымен басталып Гүлишанмен қосылған жерге дейін таулы жермен ағып өзіне көптеген тау бұлақтарын қосып алады. Гүлишан мен Нарын қосылғаннан кейін өзен Сырдария деп аталады.[4]
Ежелгі дәуірден бері Сырдария өзенінің атауы сан рет өзгерген. Жазба деректер бойынша , біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ ғасырда ол скиф тілінде Силис, А.Македонскийдің жауынгерлері Танаид деп те атаған. Бұл атау скифтердің дон-өзен деген сөзінің сөзбе-сөз атауы еді.[5] Силис атауы туралы С.Т. Кляшторный мынадай пікір айтады. Плиний мен Солон деректеріне қарағанда ортаңғы ағысын мекендеген тайпалар Яксарт деп атады, ал оның төменгі ағысы мен Арал аймағындағы даланы жайлаған көшпелі скифтер Силис деп атайды.[6] Зерттеуші И.Маллицский болса, бұл атауды суы көп, молшылық деген ұғым беретіндігін айтқан.[7]
Б.д.VI-VIII ғасырларда Сырдария грекше Яксарт деп аталған. Бұл сөздің этимологиясын сөз еткен И.Маркварт оның VIII ғасырдағы көне түркі жазбаларында Інжу өзен(Иенчу угуз), қытай деректерінде нағыз інжу өзені(Чжень-чжу-хэ) деп аталғанын анықталған. Сол негізде Яксарт- көне иран тіліндегі "нағыз інжу" деген атаудан тұрған дейтін пікірін ұсынған. Бұл пікірмен Ә.Қоңыратбаев, С.Т. Кляшторный, т.б. ғалымдар келісе бермейді. С.Т.Кляшторный өзінің Яксарт-Сырдария деген мақаласында бұл атаумен Сырдың бір бөлігі аталған болуы тиіс. Себебі антикалық дәуірден жеткен бірқатар тарихи деректерге назар аударар болсақ, Яксарт атауының Ескендір жорығымен байланысты көреміз. Олай болса, Сырдария өзенінің Яксарт аталуы кейінгі әдеби дәстүр деген пікір ұсынады. [8] Дұрысы да осы болса керек.
И.Маркварт ұсынған Йахшарт пехлевий формасына қарсы пікір көптеген құрама аттар мен жағырафиялық атауларда арта сын есімі сөз басында тұру фактісі бола алады. Ал, түркі жылнамаларындағы Інжу өзені деген атауды Сырдарияның Ферғана мен Ташкент аралығындағы бөлігіне қатысты дейді. Өзеннің көне түркі атауын да осы аймақпен байланыстырады.[9]
Сырдария туралы мәліметтер әл-Масуди(ХІ ғ.), әл-Бируни(ХІ ғ.) жазбаларында да кездесіп отырады. Масуди оны Якшарт десе, Бируни Хашарт деп атаған.[10]
Сырдария туралы XV-XVI ғасырларда белгілі тарихшы Рузбиханның еңбегінде Ходжент атауымен аталып, баға берілген. Ол ешбір елде Сырдария сияқты көп пайдалы өзен жоқ екенін жазады. Оның жағалауында өскен қалың шөптің, жабайы құстардың көптігіне тең келері жоқ және ол әртүрлі жануар-аңдар үшін өте қолайлы. Тарихшының жазуы бойынша, Сырдарияның үлкен де бай қалалары дәл осы жолдың үстінде жатқан: Ходжент өзені Түркістан бекіністері арасын қақ жарып ағады. Аса зәулім қамалдарға ұқсас биік бекіністердің қорғандары дариядан тармақталған арналардың жағаларында асқақ өрлеп тұратыны соншалықты, дәл бір осы өзендер аралай ағып жатқан жұмақ өмір рахатын паш етіп тұрғандай.[11]
Фирдоусидің Шахнамесінде Сиявуш туралы әңгімеде Сырдарияның ертедегі атының бірі Гүл зариюун деп аталса, ХІІІ ғасырдағы араб географы Якуттың географиялық сөздігінде Сейхун деп аталды.[12] Н.Я.Бичурин Сырдарияның ертедегі қытайша Уху деп жазса[13], келесі бір мәліметтерде Сырдария қытайша Е иероглифімен белгіленген.[14]
Сырдария атауы ХІІІ ғасыр басынан бастап аталады. Оның шығу тарихы туралы түрлі пайымдаулар бары белгілі. Алғаш рет пікір айтқан А.Левшин былай деп жазды: Дария татар тілінде, барлық өзендердің атауы.Сыр - сары деген мағына береді, яғни Сары өзен деген атауға ие болып отыр[15]
А.Әбдірахманов : Бұл гидронимнің көне түрі Сил(Силис), жаңа түрі сыр- ескі иран тілінен аударылған інжу деген сөз. Қорыта келгенде, көне Иран тіліндегі Яксарт, түркі тіліндегі Яксарт, түркі тіліндегі "jaxsarta" - сөзінен алынған деп пайымдайды.[16] Осы жөніндегі Е.Қойшыбаевтың пікірі: Сырдария атауын Ұйытқыған дария мәніндегі түрік, иран симбиозы деп те жорамалдауға да болады, дегенге саяды.[17]
С.Г. Кляшторный пікірінше, Сырдария атауы шамамен XV-XVI ғасырда қалыптасқан дейді. Ә. Қоңыратбаев та осы пікірді қолдайды.[8]
Арал теңізі тарихта өте ерте кезден белгілі болған. Әбілғазының жазбасында(1620 ж) Арал теңізі деп аталуы Әмударияның құйылысын мекендеген Арал еліне байланысты деген дерек бар. Ал, араб зерттеушілерінің Үлкен сызба кітабында Ховарезм(Хиуа), болмаса Сырдарияның құйылысындағы Жент қаласының атауымен Жент деп аталған. Бір кездерде ол Көк теңіз, Сақтар теңізі, оның жағасын мекендеген тайпаның атымен Күрдер теңізі деген атауға ие болған. Арал теңізі деп алғаш рет араб жазушысы Ибн-Рушд атайды.
Арал теңізі жайлы деректі мәліметтердің жиналуы орыс ғылымының тарихымен тығыз байланысты.[14]
Сыр өңірін ежелгі тас дәуірінен бері адамдар мекен еткен. Қазақстан территориясында нағыз адамдық өмірге көшумен сипатталатын жаңа тас ғасыры дәуірінің ескерткіштері көптеп табылған. Соның ішінде Сыр өңірінің жаңа тас ғасыры туралы мәліметтерді Сексеуіл станциясы маңынан табылған қоныс орындары береді. Жаңа тас ғасыры б.з.д. V ғасырдан басталады. Осы кезеңнің ескерткіштері Сырдария өзенінің ескі арналарында көптеп кездеседі. Сондай-ақ Қосмола ескерткіші б.з.д. ІІІ м.ж.-І ғасырдың ортасына мерзімделіп, олар Сыр өзенініңежелгі алқабындағы қазіргі кезде белгілі болған ескерткіштердің ішіндегі ең көнесі болып табылады. Археологтар Арал төңірегінен табылған тас дәуірінің ескерткіштері ескі замандық уақытқа - неолит пен энеолитке жатады деп тұжырым айтады. Осы өңірлерде б.з.д. ІІ м.ж. малшылық - егіншілік шаруашылығы мен едәуір дамыған металлургия қалыптасты. Қола дәуірінің ескерткіштері қатарына Сырдарияның ескі арнасы - Інкардарияда, Ұйғарақ адыры маңындағы Егіскөк және Көксеңгір атырабындағы Ұйғарақ тұрағы және Түгіскен адырына орналасқан Солтүстік Түгіскен мазары жатады.Осы ескерткіштердің материалын Сырдың төменгі бойында кейінгі қола дәуірінің шаруашылығы - кешенді жартылай отырықшы мал шаруашылығы мен егіншілік болды деген қорытындыға келтіреді. Ал, темір дәуіріне сақтардың обалы қорымы бар Оңтүстік Түгіскен жатады. Ондағы барлық сақ обалары б.з.д. VIII-V ғасырда тұрғызылған. Археологиялық зерттеулерден табылған олжалар Сыр өңірінің көне тарихының көзі болып табылады.
Сан ғасырлар бойы сақ, скиф, массагет, ғұн, оғыз, қыпшақ, т.б. көптеген көшпелі тайпалар мекендеген Сыр өлкесінің өзіндік тарихы мен мәдениеті болғаны сөзсіз. Оны біз бүкіл қазақ мәдениетінің құрамдас бір бөлігі ретінде қарастырамыз. Солай бола тұрса да Сыр бойының өзіне ғана тән, өзге аймақтардан оқшауланып тұратын бірқатар ерекшеліктері де жоқ емес.[8] Сыр өңірі ерте заманнан адамзат баласының тіршілік етуіне қолайлы өлке болып, тас дәуірі, орта ғасырлардан қазіргі кезеңге дейін өз маңызын жоймаған аймақ.
Өткеннің шындық бейнесін қалпына келтіруде тарих ғылымдарының бір саласы археологияның рөлі ерекше. Сыр өңірі- ежелден өлкемізде өмір сүрген халықтардың шежіресінің алтын көмбесі. Мұнда тас дәуірінен қазақ болғанға дейінгі тарихи кезеңдердің тиісті бағасын ала алмай келе жатқан мұралары көптеп кездеседі. Соның ішінде Сыр өңірінің ертедегі қалаларының еш біреуіне нақты археологиялық тыңғылықты қазба жұмыстары жүргізілген емес.
Сонымен, сыр өңірі ертедегі қалаларының мәдениетін зерттеу тарихнамасында үш кезеңге ерекшеленеді:
I. 1867 жылы П.Лерхтің Жанкент қазбаларынан басталып, К.А.Каллаур, В.В.Бартольдтық кезең зерттеушілері 1917 жылға дейін Сыр өңірі қалаларының орнын, атын ғылыми тарихи деректермен баламалар нақтылады. Бірақ оларды мерзімдеу, топографиялық және типологиялық талдау мәселесі көтерілмеді.
II. 1927 жылы А.Ю.Якубовский Сығанақ ескерткішінің маңызын ашқанымен, ғылыми зерттеу жасалмады. 1946-50 жылдары С.П.Толстов Шірік-Рабад, Бәбіш-Молда қалаларына қазба жұмыстарын жүргізді.1946-68 жылдардағы Х ғасырдың зерттеулері С.П.Толстов, Н.Н. Вактурская т.б. еңбектерінен үстірт қаралған. Бұл қалалар қосымша дерек ретінде барлау жасалғанымен, келешекте Сыр өңірі қалалар мәдениеті мәселесін шешу зерттеулеріне көңіл бөлінеді.
III. 1970 жылдардағы С.Жолдасбаев Орта Азия 30 жылдай уақыт бойы жүргізілген жұмыстарының нәтижесінде Қазақстанның ертедегі қалалары мәдениетін зерттеу әдістемесі ғылыми түрде орнықты. Дегенмен, Сыр өңірінің Сығанақ, Сауран сияқты ортағасырлық қалаларының тарихта даңқы жер жарғанмен, материалдық мәдениетін ашып көрсететін толыққанды археологиялық жұмыс атқарылмады.
Сол себепті келешектегі ұрпақтың міндеті жиналған материал деректерді тарихи тұжырымдап, осы өңірдің материалдық мәдениетін ашып көрсетіп, олардың тарихтағы орнын анықтау мақсатындағы зерттеу болмақ.
ІІ тарау. Сыр өңірінің ертедегі қалалары.
Ежелгі уақыттардан бері Сыр өңірі - Қазақстан жеріндегі қала мәдениеті дамыған аймақтың бірі болып келеді.
Сырдария - ықылым замандардан бері Тұран ойпатындағы бірден-бір цивилизация бесігі болып табылады. Мұнда ғұмыр кешіп, дүниеден көшкен талай-талай қауымдар мен ұлыстардың кіндігін Сыр-ана кескен. Түркі халықтарының ел болып отау көтерген, өзге де ел-жұртпен сабақтастықта ғұмыр кешуіне шапағатын тигізген - осы Сыр-ана. Ежелгі дәуір авторларының көрсетуінше, Сырдария бойында б.з.д. IV-III ғасырларда-ақ кент-қалашықтар бой көтере бастайды.[18]
Зерттеліп отырған тақырып негізіне Сыр бойының ертедегі Шірік-Рабат,Бәбіш-Молда және ортағасырлық Сауран, Сығанақ, Баршынкент, Жент,Өзгент,Асанас,Жанкент,Құмқала, Аққорған қалалары алынып, осы тарауда әрқайсына жеке тоқталмақпын.
Бұл қалалардың өзіндік тарихы, аңыз әңгімелері өз дәуірінде әлеуметтік, саяси, мәдени маңызы, орны бар. Осыларды жазба және қазба деректер негізінде саралап, қазақ мәдениетіне қосқан үлесі мен тарихтан алатын орнын анықтау-зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты болып табылады. Сыр бойы ертедегі қалаларының зерттелу тарихында Түркістан археология әуесқойлар үйірмесі мен Орынбор ғылыми-археологиялық комиссиясының сіңірген еңбегі зор. Осы аталған екі ұжым мүшелері көне қалаларға зерттеу, барлау жасаған.
Сонымен қатар, қазақ ғалымдары Қ.М.Байпақов, Қ.Ақышев, Т.Мәмиев, Ә.Әбіласанов, т.б. еңбектерінде Сыр өңірінің ертедегі қалаларының тарихы, маңызы, әлеуметтік, мәдени өміріне талдау жасалып тұжырымдалған.
Шірік-Рабат қаласы.
Шірік-Рабат - Қазақстандағы ертедегі көне қала орны,археологиялық ескерткіш.Қызылорданың оңтүстік-батысында 200 км жердегі Жаңадарияның өзенінің ескі арнасы бойында орналасқан. 1946-49 жылдары Хорезм археолого-этнографиялық экспедиция зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қаланың ұзындығы 850 метр, ені 60 метр.
Шірік-Рабат ХІІІ ғасырда салынған. Беляевтің жазбасында: биік қабырғалармен қоршалған қамал тұрған. Қамалдың жер астынан жасалған төрт жолы болған. Шірік-Рабат мұнаралары 1960 жылдарға дейін сақталған.
Арал теңізінің шығысында қоныстанған сақ тайпаларының мәдениетін(б.з.б V-II ғ.ғ.) Хорезм археолого-этнографиялық экспедициясының жұмыстары барысында Толстов, Левина, Вайнберг зерттеді. Шірік-Рабат, Бәбіш-Молда, Баланды, Қабыл қала, Сеңгір қала тағы басқа қалалары, 200-ге жуық қоныстары, бұдан басқа зираттары мен ірі жерлеу кешендері, суару жүйелері, қолөнер орталықтары белгілі. Мұнда қала немесе кішігірім қоныс, кейде бекініс орналасқан. Шірік-Рабат қаласы - ең көрнекті ескерткіш.
Алғашында қала тайпа көсемдері өмір сүріп және жерленіп отыратын бекініс қызметін атқарып, кейіннен тұрақты үлкен мекенге айналған. Шірік-Рабат мекенге айналған. Шірік-Рабат мемлекетінің біздің заманымыздан бұрынғы ІІ ғасырға қарай даму желісі тоқтаған. Ғалымдардың пікірі бойынша, бұған ең алдымен Сырдария сағасының гидрографиялық жүйесінің кілт өзгеруі, яғни өзен арнасының ауысуы тікелей себеп болған. Шірік-Рабат халқын тарихтағы дай тайпалары деп санауға негіз бар.
Тарихи зерттеулерге қарағанда, дайлар Каспий бойынан біздің заманымыздан бұрынғы ІІІ ғасырда қоныс аударған. Бұл болса археологиялық деректермен толығынан сәйкес еді. Яғни Шірік-Рабат ескерткіштерінің осы кезде босап қалуымен үндеседі. Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ ғасырдан бастап Сырдың суы Аралға Жаңадарияның солтүстік пен шығысқа таман жатқан ескі Қуандария арналарымен аққаны белгілі. Осы кезде Жаңадария алқаптары түгелдей босап қалды.[34]
Шірік-Рабатта жүргізілген қазба жұмыстары қаланың патшалар жерленген қасиетті жер маңында пайда болып, V немесе VI ғасырдың аяғында салынғанын және сақ-апасиактардың орталығы болғанын көрсетеді.
Бәбіш - Молда қаласы.
Бәбіш- Молда - б.з.б. IV-II ғасырдардан сақталған археологиялық ескерткіштер кешені.Сырдарияның көне арнасында орналасқан. 1950 жылы Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы зерттеген. Ескерткіштер тобына қала-бекіністер, жерлеу құрылыстары, бірнеше қоныстар және суландыру жүйелерінің қалдықтары жатады. Бәбіш Молда ескерткіштер кешеніңдегі бекініс-қалашығы пасхалы қолдан үйілген төбелер орналасқан, күйдірілмеген кірпіштен қаланған қамалмен қоршалған. Қаланың төртбұрышты қорғанының өн бойында мұнаралары, ішінде төртбұрышты сарай ғимараты болған. Батыс жағындағы күрделі құрамды пасхалы алаңдары төртбұрышты жерлеу ғимараты 4 бөліктен тұрады. Өзара қиылысқан екі дәлізбен бөлінген. Қабырғалары қүйдірілмеген үлкен кірпіштерден қаланған. Дәліз бен қабірхананың төбесі трапеция пішінді кірпіштерді қисайта қалау тәсілімен қүмбезделіп жабылған. Мүрделер қабірхананың еденіне және арнаулы қыш табыттарға жерленген. Бәбіш- Молда кешенінің құрамындағы басқа да кішігірім ежелгі қоныстар тобы суландыру каналының бойына орналасқан.
Сауран қаласы.
Сауран қаласы, қазіргі Түркістан қаласынан солтүстікке қарай 35 км қашықтықтағы темір жолдың сол жағында орналасқан.[19]
Сауран қаласы туралы алғашқы мәліметтерді Х ғасырдағы араб саяхатшыларының еңбектерінде кездестіреміз. Осы ғасырда Сауранды көрген Ибн-Хаукал былай деп жазады: Бұл Сауран - қала , мұнда оғыздар бітім және уақытша келісім, бейбітшілік кездерде сауда келісімдерін жүргізуге жиналған. Ол бекіністі қала.[20] Ал, араб географы Макдиси оны былай суреттейді: Сауран(Савран,Сабран) - үлкен қала, ол бірінің сыртынан бірі салынған жеті қабырғамен қоршалған, онда рабад бар, мешіт ғимараты қаланың ішкі жағында орналасқан. Ол гүздер мен қимақтар үшін салынған шекаралық қамал[21]
Кейінірек ол туралы зерттеушілер Ибн-әл-Асир мен Якут Қазақстанның оңтүстігіндегі ірі мәдени және қолөнер- сауда орталығы ретінде атайды.[22] ХІІІ ғасырда Сауран Савран деген атпен армян патшасы Гетумның қолжазбасында ұшырасады. [23]
Жошы ұрпақтарының тұсында Сауран Ақ Орданың алғашқы астанасының бірі болды. 1280-1321 ж.ж. Ақ Орданың ханы Сасы Бұқаның денесі осы қамалда жерленген. Саяси орталық Сығанаққа көшірілгеннен кейін де XIV ғасыр бойы қала дамуда болды. Ерзен мен Орыс хандардың бірнеше қалаларда көптеген ғимараттар салдырды деген мәліметінде Сауран да айтылады [24]
XV ғасырдың соңында және XVI ғасыр бойы Қазақ хандығы мен Мауераннахр билеушілері арасында Сауран қаласы үшін күрес жүреді, түпкілікті қала XVI ғасырдың аяғында Қазақ хандығының құрамына кіреді.[25] Сауран қаласы XV ғасырдың 70-ші жылдары мен XVI ғасырдың І ширегі аралығында Қазақ хандығы мен Мауераннахр билеушілері арасында болған күрестерде екі жаққа алма-кезек өтіп отырады. XV ғасырдың 80-ші жылдары қала мен оның төңірегіндегі Жәнібек ханның үлкен ұлы Иренші сұлтан билік жүргізеді. Сауран қаласы Дешті Қыпшаққа таяу орналасқандықтан , онда Қазақ хандығының ықпалы күшті болды. XV ғасырдың соңында болған ұрыстарда қала тұрғындары өз еріктерімен Қазақ хандығының жағына өтуі осының айғағы.[26]
Сауран XVI ғасырдың аяғында толығымен Қазақ хандығының құрамына енеді. Бірақ, ел бұған дейін де, кейде біршама уақыт қазақтардың қол астына өтіп отырған. [27] Сырдария өңірінің басқа қалалары сияқты Сауран да бір жарым ғасыр бойы Қазақ хандары мен Шайбанилықтар арасындағы Түркістандағы билік үшін күресте даудың себепшісі болды. Бұл Сауранның басқа да себептермен бірге мықты Түркістандағы бекінісі болып саналғандығынан еді. Сауранның бекініс қабырғалары мен қорғаныс құрылыстарының мықтылығы туралы XV-XVI ғғ. жататын деректерде көптеген мәліметтер кездеседі.[28]
Сауранның қорғаныс құрылыстары туралы мәлімет қалдырған Хафиз-и-Таныштің суреттеуінше, қорғаныс қабырғаларының мықтылығы, азық-түлік, су әртүрлі қару-жарақ түрлерімен[28] жақсы қамтамасыз етілгендігі сонша, қала бекінісі белдеуі бар мұнаралы бекініс қабырғаларды атайды. Ол былай деп жазады: Сауран қамалының күші мен мықтылығы сонша, тіпті тағдыр қолы оның дуалының төбесіне де жетпеген.[29]
Ортағасырлық авторлардың еңбектерінде Сауранның Савран, Сабран деп әркелкі аталды. Мұнда түркі халықтары өкілдерінің аралас өмір сүргендігі туралы баяндалады. Соған байланысты олардың тірлік ерекшіліктері біртіндеп айқындала бастаған кезеңдер әсерінен болуы мүмкін, дегенмен бұл ең алдымен тіршілік сипатының мәніне қарай тәуелденген тілдік құбылыс деп танимыз
Савран атауының мәні осындағы кезеңдермен де сәйкес келеді. Сав- көне түркінің сув(сов), яғни су деген сөзіне де жақын. Аран- апан, шұңқыр, құл, құдық мәнінде ұшырасады.Түз аңдарының жолына аран- шұңқыр қазып, бетін білдірмей шөп-шаламмен жауып қояды да, қақпанға түсіреді. Егер бұлай деген, Савран сулы апан, шүңет шұңқыр, шүңет құдық деген мағынаны білдіреді. Сав- көне түрікте жер адамзат мекені(діни ұғым) мәнінде де қолданылғанын ойласақ, бұл атау- аран құдықты мекен, аран- шұңқырлы орын, яғни Мың шұңқыр ұғымына да сәйкес келеді. Сав аттық жер- судың қыбырлаған тіршілік иелерін құтқарар деген сөйлемде сав-осы мекен мәнінде жұмсалып тұр. Бұл Савранның керіз-құдықты мағынасына да Сауран атына да жақын. В,У дыбыстарының алмасуы және екі дауысты қатар келгенде бірінің түсіп қалуы Саваран - Сауаран - Сауран түрік тілдеріне тән заңдылық. Демек, Сауран бұған дейін Сабран аталып келген шәһралы мекенде каридер тартылған кезден бастап қалыптасқан ат. Бұл XVI ғасырдың бас кезіне сәйкес келеді.[30]
Сауран қаласының аты ХІІІ ғасырдан бастап жиі ұшырасады. Кейбір деректерде оның көк тіреген биік мұнаралары, жер асты каналдары болғаны айтылады. Қамал ұзынша орналасқан. Төрт жағы биіктігі 5-6 м. келетін биік дуал. Қаланың екі қақпасы болған.
1947-1951 жылдары мұнда зерттеу жұмыстары жүргізілсе де, қала қазылмаған. 1960-шы жылдардағы Жетісу экспедициясының нәтижесі де ойдағыдай болмады. Сол себепті Сауран қаласының арғы-бергі жердегі тарихы терең зерттеліп, кеңінен насихатталмай келеді.
Сауран қамалын алғаш зерттеген П.Лерх болатын. Өзінің Императорлық Археология Комиссиясының 1867 жылы жарияланған есебінде(мақала фр.тілінде) ол Сауранды Түркістаннан 27 шақырым жерде, теміржол торабына жақын орналасқан қала деп көрсеткен.
П.Лерх барғанда қорғанның саз кесектен салынған биік дуалдары болған. Қамалдың солтүстік-батысы мен оңтүстік-шығысында қираған құрылыстар мен төбелер көп болса да, бұл сапарында Лерх қазба жұмыстарын жүргізе алмаған. Негізгі мақсаты қамалдың сыртқы көрінісімен танысып, аздап барлау жұмыстарын жасаумен шектелу болған. Жұмыс күші аз болғандықтан Лерх биіктігі 7 кез болатын бір күмбездің етегін аздап қазған. Бірақ мардымды ешнәрсе табыла қоймаған. Сол жерден 16 футтық аралықта тағы бір күмбез болыпты. Ол 1867 жылы құлаған екен.
Алғашқы күмбездің іргесін қазу барысында бір кездей тереңдікте барған соң оның түбірі көрінген. Бұл екі құрылысты Лерх медресенің кіре берісіндегі күмбездер болуға тиіс деген. Сол маңайдағы қорым арасынан көптеген ескі мазарлардың ізін тауып, жазуларын алған. Сөйтіп, жергілікті халық олардың кесегін молаға алғандықтан қамалдардың күн санап қирап бара жатқанын ескерткен.
Сауран күмбездерін Лерх XVI ғасырдың алғашқы жартысында салынған діни құрылыстың қалдығы болар деп шамалаған. Оған Оқиғалар кереметі деп аталатын парсы қолжазбасының түрікше аудармасындағы Сауран медресесі Шайбани Үбәйдолла ханның еркімен салынған деген жолдар себеп болған.
Лерх келтірген мәліметтер осы күмбездерге қатысты ма, әлде қираған қаланың басқа құрылыстарына қатысты ма, ол туралы нақты деректер оның шығармасында жоқ. Сол сияқты күмбездерді не себепті медресе қалдығы деп ойлаған пікірлері де келтірілмеген. Бұл жерде әлі күнге мұсылман минареттері саналып жүрген Болгар бағаналарына қатысты сан рет айтылып келе жатқан жалаң болжамдар қайталанып тұрған жоқ па?-деп, Г.Флоренский Сауран күмбездерін Болгар құрылыстарымен сабақтастырған.
Бірақ белгілі бір елдің немесе жағырафиялық аймақтың мәдениетін келесі бір елді мекендердің тарихи-мәдени ескерткіштерімен салыстыра зерттеу үшін бірер сөздің жеткіліксіз болатыны белгілі. Сауран мен Болгар күмбездері өзінің қалпы, сыртқы көрінісі жағынан ұқсағанмен, ол қалаларды мекендеген тайпалар қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде еді. Бірінде отырықшылық өмір әбден орныққан болса, екіншісі оған енді ғана бейімделе бастаған. Тіпті ұқсастық, сабақтастық байқалғанның өзінде оның тарихи тұрғыдан дәлелденуі шарт. Олай болса Г.Флоренцкийдің қала мен дала мәдениетін салыстыруы жай болжам ғана.
Тарихи деректерге жүгінер болсақ, Сауран қаласының айрықша өркендеуіне Ерзен ханның зор ықпал жасағанын көреміз. Қаладағы бірқатар медресе, ханака, мешіттер соның тұсында салынған.
Сауран қаласының орналасқан жері жазық дала. Биік дөңнің үстіне салынған көркем әрі берік қамал жоңғар шапқыншылығына дейін өмір сүрген сияқты. Тарихи деректерде Сауран XVIII ғасырда күйреген деп көрсетіліп жүр. Оған археологиялық қазба жұмыстары анықтық енгізуге тиіс.[8]
Сонымен, Сауран қаласының жазба деректер мен азын-аулақ археологиялық зерттелуіне шолу жасап, оның саяси-әкімшілік, экономикалық орталық және мықты бекінген әскери-тірек пункті ретінде маңыздылығын анықтадық. Дегенмен, нақты археологиялық зерттеулер арқылы, нақты дерек арқылы оның тарихтан алатын орнын алып беру тарихшылардың, яғни , біздің ұрпақ алдындағы борышымыз.
Сығанақ қаласы.
Аты бүкіл Мауеренаһрға мәлім Отырардан бастап Сырдарияның оң жағында жатқан қалалар саны көп емес. Сыр өңірінің ортағасырлық қалаларының ішінде экономикалық, саяси, әлеуметтік-мәдени жағынан көрнектісі - Сығанақ болып табылады. Сығанақ сонау оғыз-қыпшақ заманынан жеткен қала болып есептеледі.
Сығанақ қаласын ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде В.Бартольд, Н.Веселовский, В.Каллаур, И.Кастанье, П.Лерх, А.Якубовскийлер зерттеген болатын. Өзінің Түркістан қаласының сипаты деген еңбегінде А.И.Макшеев, Сырдария өзенінің ортаңғы және төменгі ағысындағы көне ескерткіштер атты хабарында Е.Т.Смирнов та бұл ескерткішке қатысты мәліметтер келтірген.[8]
Сығанақ жайлы алғашқы жазба деректер Х ғасырда өткен белгісіз парсы жиһанкездерінің Худуд-әл-Әлем және Тұман қолжазбасы аталатын еңбектерінде Махмұд Қашқаридың Түрік тілдерінің сөздігі, тағы басқа да тарихи дүниелерде кездеседі. Ал шәһар аты жоғарыда келтірілген шығармалармен бірге ХІІІ ғасырдағы армян тарихшысы Киракостың дерегінде, Канстантинопольдегі Нұр Ғосмания мешітінің кітапханасынан Бартольд көшірмесін алып келген қолжазбада(XVI ғ.), Рузбиханидің Мехман-наме-и-Бухарасы мен Абулғазыдағы(XVIІ ғ.) Жошы ханның Жендке жорығында Сунах, Сұғонақ, Сағанақ, Сынгах(армян тарихшысында), т.б. болып әрқалай алынып жүр.
Әйтсе де Бартольд XV-XVII ғасырларда жазылған Сығанақ нышандарына(хан жарлықтарына) сүйене отырып, мұның дұрысы осы Сығанақ болуы тиіс деп көрсетеді. Белгілі тарихшы Қ.Ақышев та осыны қолдайды.
Көне замандарда ру, жер, су атауларының өзара байланыста болғаны мәлім. Ол атаулардың көбінің мазмұны қазір де ұғынықты болса, бір қатарінікі бүгінгі түсініктен алшақтап, ұғымы бұлдырланып кеткен.
Сығанақ сөзінің алғашқы буыны көне түркі сөзі сығ немесе сұғ, су деген түсінікке саяды. Белгілі тіл мамандары М.Балақаев, Ә.Құрышжанов қазақ тіліндегі г,ғ дыбыстарының айтылмай түсіп қалуы, не олардың басқа дыбыстармен (у,й) алмасып келу тарихын Кодекс Куманикус тілінен нақтылы мысалдар келтіре отырып дәлелдейді. Қазақ ғалымдары көне қыпшақ тілдерінде тау, сары және тағ, сарығ тәрізді формалар жарыса қолданылатындығын жазады. Ғ.Мұсабаев ғ,у және ғ,қ дыбыстарының алмасуына әзірбайжан, түрікмен, өзбек тілдерінде сақталған ағыр(ауыр), ағыз(ауыз), доғыр (тура), дағ,тағ(тау), бағ(бау);ағ(ақ), тағ(тақ) сияқты, сондай-ақ V ғасырдың ескерткіші делінетін Талас өзенінің бойындағы Айыртам ойдан табылған құлпытас жазуынан ұғлан(ұлан) сөздерін мысалға келтіреді. Бұдан біз көне түркі тілдерінде сығ, су сөздерінің қатар қолданылғанын көреміз. Тағы бір ойландырарлық жай Орхон ескерткіштерінде(VIII ғ. Күлтегін, Тоныкөк құлпытастарындағы жазулар) су сөзі-суб, сүб болып жазылғанын көреміз. Шежіре-деректерге қарағанда ол кезгі шәһар тұрғындары(негізінен қолөнершілер) күзет қызметін де атқарған және сол елдің әскери жасағын да құрайтын болған.
Сонымен, Сығанақ сөзінің алғашқы буыны сығ-су яки әскер, қолбасы дегенге келеді екен. От-су деген сөздің отау ұғымында айтылатындығы және бар. Ертеде(көне түркі) үй дегенді су дегені ғылымда көптен мәлім.
Сығанақтың немесе Сығнақтың екінші - нақ буыны көне он оқ сөзінің ауызша айтылуында өзгерген нұсқасы ма деп ойлаймыз.[18]
Сығанақ атауы ХІІІ ғасырда өмір сүрген әрмене тарихшысы Киракос Гандзакеци еңбегінде де аталады. Әрмене ханы Хетумның Батый мен Мегу ханға барған сапарына арналған 58-ші тарауында тарихшы: Бұл жерден олар Сыгнах және Савранға бет алды, ол өте үлкен, одан соң Харчук пен Асон, Саври мен Отырар, Зурнух пен Дизак. Сол жерден он үшінші күн дегенде олар Самарқандқа, одан соң Сарипула, Кармана және Бұхараға жетті,-деген мәліметтер келтіреді.
Бұдан көретініміз: Киракос Гандзакеци Сығанақпен қатар Сауран, Отырарды да ірі бекіністер ретінде атайды. Бірақ олар моңғолдардың қоластында болған.
Сығанақты алғаш зерттеген П.Лерх болған еді. 1867 жылғы сапарында ол Сунаққорғанда болған. Сығанақты зерттеген археологтардың бірі В.Каллаур десек(1899), оның еңбектерінен де бірқатар тың әрі қызықты деректер табамыз. Өзінің Түркістан археология әуесқойлар үйірмесі жинағында жариялаған хабарында ол: Сунақ-Атада ең алдымен күйдірілген қыштан соғылған екі құрылыс назар аударады. Олар осы жердегі қаламен тұспа-тұс болуға тиіс. Көлемі үлкен құрылыс үш бірдей кірер есігі бар екі бөлмеден тұрады(бүгінде тек оңтүстік жағындағы есігі сақталған, биіктігі 8 кез, батыс және солтүстік есіктері көміліп қалған). Бұл бөлменің ұзындығы мен ені 15 кез, екінші бөлменің ұзындығы мен ені 9 кез,-деп жазады.
В.Каллаурдан соң араға 7 жыл салып Сығанаққа келген И.Кастанье де қалаға қатысты бірқатар маңызды мәліметтер қалдырған. Қамалдың жалпы көрінісін суреттеген жерде ол: Сығанаққа жақындағаннан жол-жөнекей көптеген ыдыс-аяқтар мен күйдірілген қыштардың сынықтары, қираған мазар, қамал, т.б. кездеседі. Бірақ ұзындығының аумағы 1000, биіктігі 15 қадам боларлық төртбұрыш үлгісіндегі биік қорған дараланып тұрады. Айналадағы қирап жатқан құрылыстар сияқты бұл да ғасырлық сексеуіл басып қалған көне қорған. Төменінен арықпен байланысатын терең ор қазылған, оның ізі қамалдың оңтүстік-шығыс бетінен байқалады. Түмен деп аталатын бұл арық өзінің суымен оның тұрғындарына молшылық пен жеміс әкеліп тұрған, -дей отырып, бұл жерде сексеуіл, тікенек шөптердің өсетінін, керуеншілер осындағы құдық маңында демалып, сусын басатынын, оның барлық көшпелілерге мәлім екендігін жазады.
Сығанақ қаласының орнында Н.И.Веселовский де болған. Өзінің Қазалы мен Ташкент қалаларының аралығындағы көне қалалардың қиранды орны деген қолжазбасында ол Сығанақты Тоқтамыс ханның астанасы ретінде атай келіп: Қаланың қираған орны Жанкентпен ұқсас. Өзінің қалануы мен архитектурасы жағынан Сығанақ мешіттері бір кезеңде салынған. Басты айырмашылығы олардың көлемінде ғана. Аман тұрған қамал қалдықтарына қарағанда, ондағы құрылыстар саз кесектен салынған, күйдірілген қыш өте сирек құрылыстарға қолданылған,- дейді. [8]
Түркістан қалалары ішінде Сығанақ Дешті Қыпшақпен тығыз байланысты, бұл қала тұрғындарының шұғылданатын кәсіптері мен сыртқы бейнесіне әсер етеді. Қала төңірегіне жартылай отырықшы өмір сүретін көшпелілер қоныстанған.
Сонымен, Сығанақ қаласы саяси, экономикалық, мәдени орталық ретінде үлкен рөл атқарды. Оның қиранды орны түпкілікті зерттеуді қажет етеді.
Баршынкент қаласы.
Ортағасырлық Баршынкент қаласы Қоғалы ауданы(Сырдария ауданы) орталығынан 4-5 км қашықтықта оңтүстік-шығысында орналасқан. Қаланың қалдығын жыңғыл-сексеуіл басқан. Шығысынан батысына қарай 1 км, солтүстіктен оңтүстікке дейін 1,5 км және биіктігі 8 метрге дейінгі дөңгелек төбелері- діни, қоғамдық, азаматтық, қоғамдық құрылыстары орындарынан тұрады. Қаланың ортасынан арық өтеді. Солтүстігінде қаланы айнала Тораңғыл арнасы өтеді. Мұнаралар қаланы қоршай бір қашықтықта орын теуіп айнала ор қазылған.[31]
Баршынкент қаласы жазба деректерде, моңғол жаулаушылығы кезінде Жошының әскеріне қарсылықсыз берілгені, Баршын атауы Плано Карпинидің, П.Лерхтің жазбаларында белгілі.
Қала жәдігерін В.А. Каллаур(1900-1901 ж.ж.), С.П.Толстов(1946 ж.), Н.Н. Вактурская, М.Г. Воробьева(1952 ж.) атаған. Бірақ Қазақстан археологиялық картасында(1960 ж.) топографиялық құрылымы жайлы айтылмаған, қысқа тізімдеумен шектелген.
Мұнда 1992 жылы Т.Мәмиев және М.Елеуовтың қатысуымен археологиялық зерттеу жүргізілді. Ескерткіштің құрылымы пайымдалып, мешіт және үй орындарына қазба жүргізілді. Үстінгі мәдени қабатынан тиын, керамика өнімдері жиналып, ертедегі қаланың төлқұжаты жасалды.
Ертедегі Баршынкент қаласының археологиялық деректері XIII-XV ғасырлардағы өмірін нақты анықтап, оның кейінгі орта ғасырда Орта Азия, Алтын Орда мен Түркістан өлкесіндегі экономикалық дамыған аймақтармен бірге тауар-ақша қатынастарында рөл атқарғанын дәлелдейді[32].
Қала туралы алғашқы деректер ХІІІ ғасырдан бастап кездеседі. П.Карпинидің еңбегінде Бархинь, Киракос Гандзакецидің жазбаларында Парчин деген атаумен кездессе, П.Лерх Жошы теңгелерінде Баршын жазуы туралы айтады. Жемал Каршидің еңбектерінде қала Баршкенд деп аталады. В.Бартольд қала атауының қытай жазуларында Барчилхань немесе Баэрчжаэнь деп аталғанын көрсетеді. Ал, К.д' Оссонда Бархалыгкенд деп жазылған.
Рашид-ад-Дин өзінің Жылнамалар жинағында, Баршынкент қаласының Жошы әскеріне айтарлықтай қарсылықсыз берілгенін, оның себебі қала халқы моңғолдардың зор қарсылық көрсеткен Сығанақ халқын толық жойып жібергенін естіп білгеннен еді,-деп жазады. Ал, Карпинидің жазбаларында Бархин атты бір қала Жошы әскеріне ұзақ қарсыласып, қала маңына үлкен ор қазып, үстін жауып қояды. Моңғолдар келгенде орға құлап түсті деп жазылған.
Егер қала қарсылықсыз берілсе, онда ол Жанкент шаһары сияқты қатты бүлінбей аман сақталу керек еді.
Баршынкент туралы деректер ХІІІ ғасырдың Жемал Каршидің еңбектерінде бар. Ол Сыр бойындағы қалалар мен бойында тұратын халықтарының тарихын хатқа түсіру ниетімен 1273-1279 жылдары Сыр еліне арнайы келген. Жемал өз дүниесін әуелі Баршынкент жайлы мәліметтер беруден бастайды. Баршынкент қала немесе қамал емес мекен(Диар) деп атаған. Соған қарағанда Баршынкент бекіністік дәрежедегі қыстақ қала болған сияқты.
Менің пікірімше, Жемал Карши Сыр бойына келген уақытта Баршынкент моңғол шапқыншылығынан 50 жыл өткесін енді ғана қайта көтеріліп келе жатқан шағында көрген. Сонымен бірге, Жемал Карши мекен немесе қыстақ ғана болғанымен, Баршынкент белгілі бір мәдениет орталығы болған деп пікір қалдыруының себебі, Жошы әскері кезінде гүлденген мықты қаланы қиратқанмен, қаладағы мәдениет ошағының дәстүрлі сабақтастығы жойылмаған деп ойлаймын.
Қаланың қиранды орнында 1992 жылы археологиялық қазба ішінара мешіт пен тұрғын үй ескерткіштеріне жүргізілген. Қазба нәтижесі ғылыми түрде тұжырымдалмаған. Сондықтан қаланың нақты орнын баламалап, археологиялық зерттеу негізінде теңестіру бүгінгі күннің бірінші кезектегі мәселесі.
Жент қаласы.
Жент(Женд, Жанқала, Жаңақала) қаласы - Жаңадария ауылынан (Жалағаш ауданы) 30-32 шақырым жердегі Аққолқа ауылының оңтүстігінде 16 шақырым. Сәтпай сағанасының солтүстік-батысында, оның шығысындағы Жаңадарияның негізгі арнасының оң жағындағы 3 шақырым жердегі бұрынғы қосалқы арнаның бойында орналасқан.
Қазақстан археологиялық картасында(1960 ж.) Жанқала-Женд Қызылорда қаласынан оңтүстік-батысына қарай 115 км. Жаңадария өзенінің кепкен тармағында екенін көрсеткен. Ескерткіштің өте нашар сақталуына байланысты, тек қана төртбұрышты бейнедегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz