Функционалды грамматикадағы шақ көрсеткіштерінің семантикалық ерекшеліктері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Функционалды грамматикадағы шақ көрсеткіштерінің семантикалық ерекшеліктері
Абдуова Б.С., ф.ғ.к., доцент
Астана. Қазақстан.

Функционалды-семантикалық өріс тіл білімінде функционалды лингвистиканың бір бағытын құрайтын функционалды грамматиканың негізгі нысаны болып табылады. Функционалды-семантикалық өріс дегеніміз белгілі бір семантикалық категорияға негізделіп, семантикалық қызметінің ортақтығына қарай өзара әрекеттес келетін грамматикалық және лексика-грамматикалық, сондай-ақ әр түрлі аралас (лексика-синтаксистік т.б) тілдік құралдар тобы [1,11]. Құрылымдық грамматикада тіл статикалық қалыпта, ортамен байланыссыз қарастырылады. Мұндағы орта деп отырғанымыз тілден тыс, сөйлеу ортасы. Ф. Де Соссюрдің сөзімен айтқанда тіл өз ішінде өзі үшін зерттеледі [2]. Грамматикалық мағынаға жасалған сипаттама парадигмалық (тілдік) ортамен байланысты түсіндіріледі. Мысалы, етістіктің шақ категориясы іс-әрекеттің сөйлеу сәтімен байланысты өту мерзімін білдірсе, өткен шақтың грамматикалық мағынасы (көрсеткіші -ды-ді, -ты-ті) шақтық мәнді білдіретін парадигмалық ортада (осы шақ, келер шақ) алып қарастырылғанда айқындалады. Сондай-ақ, сөйлеу сәтіне дейін болып өткен мағынаны беретін -ды-ді формасын осы мәндес басқа өткен шақ (-ған-ген, -атын-етін) формаларымен бір парадигмалық ортада алып, өзіндік ерекшеліктерін анықтауға болады.
Ал функционалды грамматикада тіл сөйлеу деңгейінде (речь), динамикалық тұрғыда қарастырылады. Мұнда тілдік бірліктер мен тіл жүйесінің сөйлеудегі қызметі, жұмсалымы сөйлеу жағдаятымен, контекспен бірлікте алып зерттеледі. Сөйлеу жағдаяты тілден тыс, ал контекстік немесе сөйленімдік орта тілдік болып табылады. Функционалды грамматика мен құрылымдық грамматиканың өзіндік ерекшеліктерімен қабат, ұқсас жақтары да көп. Тілдік функционалды қырын зерттеу барысында бір еңбектерде оның таза функционалдық жағы басым сипатта болса, екінші бір еңбектерде құрылымдық сипаты басымдыққа ие болып жатады.
Функционалды грамматикада тіл деңгейі бірліктеріне талдау кешенді түрде жүргізіледі. Мұнда тіл деңгейлері арасындағы байланыс ортақ семантика арқылы жүзеге асады. Мазмұнды беруге қатысатын әр деңгей элементтері жеке дара емес, мағыналық тұтастықта алып талданатындықтан, бұл функционалды грамматиканың, бір жағынан, деңгейлі (дәстүрлі) грамматикадан ерекшелігін көрсетсе, екінші жағынан, құрылымдық сипаты бойынша түрлі деңгейлі, басым сипатына қарай жүйелі-үйлестіруші грамматика деп аталуына негіз болады. Дәстүрлі грамматикада әр тіл деңгейі - фонетика, лексикология, морфология, сөзжасам, синтаксис жеке-жеке алынып, ондағы тілдік бірліктердің өзіндік ерекшеліктері жете ашып көрсетілетіндіктен тілде ол жүйелі-саралаушы сипатқа ие болып келеді.
Функционалды грамматика тілдік жүйе мен оның элементтерінің қалай, не үшін қызмет ететіндігін айқындауды мақсат етеді; тілдік бірліктердің сөйлеудегі жұмсалым потенциалын оны жүзеге асыратын ортамен байланыста қарастырады; әр түрлі тіл деңгейі бірліктерінің қызметі жағынан өзара байланысы мен өзара әрекеттестігі сияқты т.б. мәселелерді зерттейді. Ал дәстүрлі грамматикада грамматикалық категориялар қарастырылып, грамматикалық мағына беретін грамматикалық формалар жеке дара, ал "мазмұннан формаға қарайғы" бағытта мазмұнды беруге қатысатын тілдік бірліктердің жұмсалымы кешенді түрде талдауға түседі. Мазмұнды жеткізу үшін тілдік жүйеден алынған бірліктер өріс түзеді. Тілдік бірліктер өріске семантикалық функциясының ортақтығы негізінде бірігеді. Функционалды грамматика аясына енетін семантикалық функция тілден тыс объективті шындықпен сәйкестеніп, өз бойына "мағыналық мазмұн" (смысловое содержание) элементтерін жинақтайды. Яғни әр түрлі деңгейге жататын тілдік құралдар белгілі бір мағынаны, ойды жеткізу үшін бірлесе қызмет етеді. "Тілдік бірліктердің жұмсалымы" дегеніміз, біріншіден, сөйленім мағынасын беру үшін сөйлеушінің айтар ойын жеткізуге қажетті тілдік құралдарды таңдауы; екіншіден, тіл жүйесінің әр түрлі деңгейіне жататын бірліктер қызметінің өзара әрекеттес келуі; үшіншіден, потенциалды функцияның нәтижелі функцияға айналуы.
Өзара әрекеттестікке негіз болатын және ортаның лексика-грамматикалық, лексикалық элементтерін біріктіретін грамматикалық жүйе (бір немесе бірнеше) сол ортамен функционалды-семантикалық өріс (ФСӨ) деп аталатын бірлік түзеді. Әр түрлі тілде бір семантикалық категорияға негізделетін өріс құрылымы жағынан түрліше болып келеді. Бұл әр тілдің ішкі ерекшеліктеріне байланысты. Жүйе ретінде ФСӨ белгілі бір мағынаны жеткізуге қызмет ететін түрлі деңгейдегі тілдік құралдарды біріктіреді. Кез келген жүйеге тұтастық, бірыңғайлық тән. ФСӨ-ге тән мұндай сипат белгілі бір семантикалық категорияға негізделетін өріс мазмұнынан көрінеді. Әдетте, өріс негіз (ядро) бен перифериядан тұрады. Өріс құрылымына енген қандай да бір мазмұнды жеткізу үшін ұйымдасқан тілдік құралдар семантикалық жүкті бөліп арқалайды. Тілде белгілі бір мағынаны беруге бейімделген тұрақты тілдік тұлғалармен бірге, басқа да сол мағынаны жеткізуге қабілетті тілдік құралдар болады. Олар осы сипатына қарай өрісте өзіндік орын иеленеді.
ФСӨ-лердің құрылымына қарай бірнегізді және көпнегізді болып бөлінетіндігі өрістің өзегін құрайтын негізгі тілдік құралға байланысты. Бірнегізді ФСӨ-лер грамматикалық категория, дәлірек айтқанда, морфологиялық категорияларға негізделеді. Ол өрістің ядросы болып табылады. Мысалы, етістіктің грамматикалық шақ категориясын тірек ететін темпоралдылық - бірнегізді ФСӨ болып табылады.
Шақ көрсеткіштері қазақ тілінде сөйлеу сәтіне қарай үшке бөлінеді және олар өз ішінде семантикалық ерекшеліктеріне қарай бірнеше топқа ажыратылады. Белгілі ғалымдар Қ.Жұбанов, Ы.Маманов, Т.Қордабаев, А.Ысқақов, С.Исаев, И.Ұйықбаев, З.Ахметжанова, Н.Оралбай, т.б. өткен шақ түрлерінің мағыналық ерекшеліктеріне қарай былайша жіктеген:
1) өткен шақ көрсеткіштерінің ішінде -ған-ген қимылдың аяқталуын, нәтижелікті білдіреді.
2) өткен шақ көрсеткіштерінің ішінде -ды-ді нәтижелікті білдіреді.
3) -атын-етін, -ушы-уші + еді тұлғалары арқылы қимылдың қайталануы беріледі. Енді осы көрсеткіштердің мезгілдік қатысына тоқтала кеткеніміз жөн.
-атын-етін қосымшасы. Бұл қосымша өткен шақ есімше тұлғасының көрсеткіші ретінде танылған. Бірақ А.Ысқақов аталған қосымшаның қай мезгілді білдіруі контекске байланысты деп көрсетеді. Мұны сөйленімдегі осы тұлғамен байланысты болып келетін сөздердің семантикасына қатыстылығымен түсіндіреді: бұл форма, әдетте, бұрынғы я ертерек кезде болған амал-әрекетті қазіргідей етіп, қалтқысыз сенерліктей етіп көрсету үшін көбірек қолданылады да, осы шақ пен келер шақты болатын әрекетті білдіру үшін сирек жұмсалады [3, 302]. Ғалым бұл тұлғаның ауыспалы сипатын қосымшаның күрделі құрамымен түсіндіреді. Сөйтіп, -атын-етін қосымшасының негізінен өткен шақ, сондай-ақ синтагмада келер шақ пен осы шақ мағынасында да қолданылатындығын айтады. -атын-етін жұрнағын А.Ысқақов өткен шақтың ішінде айғақты өткен шақтың көрсеткіші деп береді. Ол айғақты өткен шақты іс-әрекеттің басы-қасында сөйлеушінің көзімен көргендей, тыңдаушы әбден қанық боларлықтай етіп жеткізетін форма деп анықтайды. Ғалымның аталған тұлғаға қатысты пікірлерінен түйгеніміз, біріншіден, -атын-етін тұлғасының бірнеше мағыналарда жұмсалатындығы:
1) іс-әрекеттің сөйлеу сәтінен бұрын болғандығын білдіретін өткен шақ;
2) іс-әрекетті сөйлеушінің айғақты түрде жеткізетіндігі;
3) осы шақта тұрып қимылдың өту сипатын, яғни дағдылы әдетті білдіре алатындығы.
Ы.Маманов -атын-етін жұрнағын дағдылы өткен шақ көрсеткіші деп таниды. Өткен шақтың бұл түрін қимыл иесінің ертеде дағдысына айналған іс-әрекетін, қимылын білдіретіндігін айтады. Бұл тұлғаның контекске қатысты келер шақ мағынасын да бере алатындығын автор сөйлеушінің субъективті көзқарасымен байланыстырады [4, 111]. Аталған форманың сөйлеу сәтіне дейін болып өткен дағдылы әрекетті білдіретіндігін Ж.Түймебаев та атап көрсетеді [ 5, 68].
Қазақ тіліндегі шақ категориясын арнайы қарастырған ғалым Т.Қордабаев -атын -етін аффиксінің келер шақты білдіруін өте сирек кездесетінін және бұл мағынада қолдану қосымшаның жеке өз басына ғана тән емес, мезгіл мәнді сөздерге немесе контекске байланысты болатындығын айтады. Ал -атын-етін тұлғасының негізгі мағынасы ретінде оның іс-әрекет, жай-күйдің бірнеше рет болғандығын білдіретін мағынаны атайды: Мұның өткен шақтық есімшеден өзгешелігі: бұл ертеде болған іс-әрекеттің бір рет болмай, бірнеше рет болғандығын немесе оның заттың бойындағы бір кездегі әдетіне, дағдысына, қасиетіне айналғандығын білдіреді. Бірақ бұл өзгешелігі іс-әрекеттің ертеде болғандығын қайта айқындай түспесе, осалдатпайды [6, 65].
Сонымен, -атын-етін тұлғасының негізгі мағынасын А.Ысқақов, Ы.Маманов, Т.Қордабаев, Ж.Түймебаевтың пікірлеріндегідей, өткен шақтағы дағдыға айналған іс-әрекетті беру деп санауға болады.
Сонымен, -атын-етін - қазақ тіліндегі қимылдың қайталануын беретін негізгі грамматикалық форманың бірі. Бұл көрсеткіштер өзіндік сипатына қарай жалпы қайталану; жүйелі түрде қайталану деп бөлінеді.
Жалпы қайталануда қайталанатын дағдыға айналған іс-әрекеттің себебін, жүйесі, үзіксіз, араға уақыт салып қайталану, қайталанудың созылыңқылығы сияқты сипаттары ескерілмейді. Тек өткен шақта бірнеше рет қайталанып, дағдыға айналған әрекетті жалпылама береді: Соның төлін бөліп жаза салатын. (О.Бөкей). Көбен тауының ой-қырын аралап, күн екіндіге таянғанда оралатын. (О.Бөкей)
Жүйелі түрде қайталануды білдіру үшін -атын-етін тұлғалы етістік сөйленімде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.