Ата-аналарының қамқорынсыз қалған балалардың орналастыру институтын құқықтық реттеу
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Барлық елдерде қоғам балаларға,
кедейшілік пен ауруды білмей, олардың потенциялын барынша жүзеге асыруға
әрекеттесетін жағдайлар жасау қажеттігін таниды. Ересектердің
қамқоршылығысыз қалған балаларды орналастыру мәселелесі біздің республика
үшін д өзекті болып табылады. Әсіресе, бұнда балалар әлеуметтік сілкініс
кезендерінде қажет етеді.
Себебі, кез келген қоғамды қамтитын әлеуметтік күйзеліс кезендерінде
белгілі бір себептермен ең осалы балалар болып табылады өздерін қамдана
алмайды, балалар беттерімен материалдық және рухани ересектердің қолдауын
қажет етеді.
Балалар объективті себебтермен, ата-аналарының қайтыс болуы, және
субъективті де себептермен мемлекеттік органдардың құнттауын қажет
етеушілерге айналады.
Жанұялардың күйреуі, балаларды тәрбиелегісі келмеу және оларды
перзентханада тастап кету, қоғамдық және әлеуметтік ізденіс уақыттарында
күрт пайда болатын, ата-аналарының алкоголизмі, балалардың қадағалаусыз
қалатындығына әкеледі.
Совет одағының күйреуі, елдің шаруашылық жүргізудің жаңа экономикалы
қағидаларына өтуі, елде осы жағдайларға тез бейімделіп және қоғамда орнын
таба алмаған адамдардың пайда болуын апарды. Қоғамның топтарға бөлінуі
жүрді.
Әсіресе, осындай кезеңдерде балаларға қамқоршылықты өзіне мемлекет
алуы қажет. Азаматтық соғыс кезеңдерінде советтік мемлекет балалар
үйлерін (коммуналарды) ал Ұлы отан соғыс кезінде және одан кейінде бабалар
үйлері құрылды.
Бірақ балалар үйлерін ашу балаларды орналастырудың ең жақсы әдісі
еместігін тәжірибе көрсетіп отыр. Балаларды отбасыда тәрбиелеу тиімді
болып табылады және бала отбасы немесе оған барынша жақын жағдайларда
тәрбиеленетіндей шаралар қолдану қажет.
Отбасы, әлеуметтік қатынастардың және эмоционалдық дамудың бірегей
негізі болып табылады. Сондықтан, БҰҰ Бала құқықтары туралы
конвенциясында ерекше назар отбасылық тәрбиеге аударылады, ал отбасыдан
тыс тәрбиелеу ең шекті шара ретнде қарастырылады.
Кез келген қоғамда, ата-аналарының қайтыс болуы қысқа немесе ұзақ уақыт
кезеңінде, олардың науқастануы, бостандығын айру орындарында
орналасқандығы, балалардан бас тарту себептерімен, тиісті тәрбие мен
материалдық қамтамасыз ету мүмкіндігінің болмауы себептерінен ең осал,
қорғаштауды қажет ететін балалар болады.
Нағыз жетім тек мемлекеттің қамқоршығында қалған балалардың бір бөлігі
болып табылады, ал олардың басым көпшілігі - әлеуметтік жетім деп
аталады. Бұл терминмен бір немесе екі ата-анасы да тірі, бірақ балаларына
баға алмайтын немесе ұзақ уақыт бойы науқастанып, қамауда отырғандықтан,
өз ата-аналық міндеттеріне үстірт қарап немесе балаларына жат тәрбиемен
зиян келтіретін балалар белгіленеді. Әлеуметтік жетімдер сонымен қатар
мемлекеттің қамқорына ата-аналарымен берілген мүгедек балалар жатады.
Ата-аналарының қамқорысыз қалғандар термині бұрынғы Кеңес Одағы
республикасында кең қолданылады, және оларға мемлекет орын басар қамқоршы
қамтамасыз етуге міндетті балаларды білдіреді.
Мемлекеттік қамқоршылық термині ата-аналарымен қала алмайтын балалар
туралы, қамқоршылықты ұйымдастыру бойынша мемлекетке жүктелген міндеттеріне
жатады. Жалпы мемлекеттің билігімен баланы тәрбиелеуге орналастырудың үш
варианты бар, олар ата-аналарының тәрбиелерін ауыстыратындықтан жалпыланып
орын басу қамқоршылығы деп аталады. Бұнда сөз патронаттық отбасыға
орналастыру және қорғаншылық әдетте туысқандары жүзеге асыратын,
балалардың интернаттық мекемесіне орналастыру және асырап алушылықтуралы
қозғалады. Асырап алушылықтан басқа барлық жағдайларда, мемлекетте
баланың аманшылығына баптау міндеті сақталады. Себебі асырап алу
кезінде ата-аналық міндеттер асырап алған ата-аналарына көшеді, яғни
асырап алынған балалар мемлекеттің қамқоршылығында деп саналмайды.
Интернаттық мекемелерде тәрбиелелеу термині мемлекеттік қамқоршылық
ұғымынан бір мезгілде кең де, тар да, себебі бұндай мекемелерді
орналасқан балалардың көбісі ресми ата-аналаларының қамқорынсыз
қалғандар деп саналмайды.
Сондықтан, берілген жұмыста, статистикаға жүйелі түрде ата-аналарымен
көрісе алатын балаларды немесе ресми мемлекеттің қамқоршылығында
орналасқандардың санатына жатқызуға болмайтын балаларды еңгізу қаупіне
қарамастан, талдаудан қателесіп қандай да бір балалардың топтарын
ескермей қалу мүмкіндігін кемітуге талпыныс жасалады.
Кейбір жағдайларды отбасыдан ажырату жалғыз мүмкін болатын вариант
болып табылады, халықаралық зерттеулердің мәліметтері, мемлекетке
балаға күтімнің және оны тәрбиелеудің тиісті дәрежесін қамтамасыз
етудің қиын екендігі туралы күәландырады.
Мемлекеттік мекемелерде тәрбиеленген балалар білімділіктің төмен
дәрежелегінің, баспанасыз, қылмыстылықтың, жез өкшеліктің, жеткіншек
жүктіліктің, жұмыссыздықтың және кедейшіліктің статистикасы үшін негізгі
материалдар береді.
Ресейде, мысалы, 2011 ж. балалар үйінде орналасқан 69,8 мың
балалардың жалпы санының 90 пайызы ата-аналарының қамқоршылығысыз
қалғандар деп ресми тіркелген. Балалар үйінде олардың саны 13,5 мыңға
жетті, бұл осы үйлерде орналасқан балалардың жалпы санының 19,3 мың 70
пайызын қалыптастырды, ал интернат-мектептерінде немесе жалпы типті
интернаттарда олардың саны төрттен бір бөлігін қалыптастырды. Сөйтіп,
мүгедектер үшін шетел интернаттарындағы балалардың бестен бір бөлігі ғана
ресми мемлекеттің қамқоршылығында орналасқандар деп есептелді [1;15] .
Отбасыларынан тыс тәртбиелеуде орналасқан, бірақ, мемлекеттік
қамқоршылықта емес балалар, және мемлекеттің қамқоршылығында орналасқан
балалар арасында жатқан айырмашылықтарды анықтау қажет, себебі заң
тұрғысынан мемлекет оларға қатысты әртүрлі міндеттер мен
өкілеттіктеріне ие. Тәртіптік проблемаларына ие жас өспірімдер, сонымен
қатар түзету мекемелеріне, яғни колониялар секілді арнайы мектептерге
немесе, сирек, түрмеге орналастырылғандар, мемлекеттің қамқоршылығында
орналасқан балаларға жатпайды, және олар осы тарауда келтірілітені
мәліметтерге еңгізілмейді. Бірақ, құқыққорғау және қамқоршылық органның
аумақтағы қызмет аялары жеткіліксіз бөлінетіндіктен, көптеген жастар үшін
түзету мекемелері қамқоршылықтың тағы бір түріне айналытындығы уайым
тудырады, бірақ аумақтағы жағдайды ділмар сипаттайды.
Ерекше назарды ата-аналарының қамқоршылығынан айрылған орталық және
Шығыс Европа, сонымен қатар бұрынғы Кеңес Одағы республикаларындағы
балалардың жағдайы қажет етеді. Коммунистік идеологтар отбасы
мүмкіндіктерін жеткіліксіз бағалап және мемлекеттің күрделі жағдайда тұраты
балаларды сақтау мүмкіндігін тым жоғарлатып бағалады.
Нәтижесінде тікелей отбасыларға, үйлерінде көмек көрсететін қызметтерге
залал келтіріп қарағанда интернаттық мекемелердің дамуына жігер салынды.
90 ж. басында ұлттық және халықаралық дәрежеде отбасылық қамқоршылығынан
ажыратылған балалардың жағдайына байланысты ұйымшылдық көріне бастады.
Көптеген елдерде бұрынғы тоталитарлық режимдердің күйреуі, барлығын жаңадан
бастау мүмкіндігі ретінде бағаланды, сонын ішінде отбасындан тыс
тұратын балаларға да қатысты. Балалықты қорғау жүйесінде түбегейлі
реформалар жүргізу және интернаттық мекемелерге орналыстырылатын
балалардың және онда орналасқандардың санын күрт қысқартуға шақырулар
таралады.
Сондықтан, реформалардың басталуынан кейін 10 жылдан кейін бұндай
мекемелердегі балалар санының өсуі-уайымшылдық тудырады.
Әлеуметтанушылардың жұмыстарында, бүгінгі таңда 1,5 млн.кем емес балалар
ата-аналарынан ажыратылып, көбісі интернаттық мекемелерде орналасқан,
олардың саны 27 елде бірнеше мыңға жетеді. Аумақтық мониторингтін № 4
баяндамада белгіленді, аумақта 90 ж. орта шегінде балалық мекемелерде
қорғаншылықта немесе патронаттық жанұялары орналасқан балалар пайызы
жоғарылады және өсе берді. Аумақ елдерінің 90 ж-ң аяғында қатысты
баянадамалардан, қорғаудың ерекше шаралары және отбасы сұрақтары
бойынша ақпарлауды жоғарлату және отбасылық құндылықтарды нығайту
салаларында өтпелі кезеннен өткен елдер ерекше қиындықтарға тап болды
немесе балалар мүдделеріне қатысты кездесуде үзілмелі мәліметтер
ұсынды.
Коммунистік режимдердің күйреуінен 10 жылдан соң балалықты қорғау
жүйесін қалыптастыру көптеген елдерде мемлекеттен бұл салада әлі де көпті
күтуде тек орталық өкіметтің жауапкершілік аясы ретінде қарастырылмайды,
жергілікті қауымдар, үкіметтік емес ұйымдар, мемлекеттік немесе жеке
қызметтер, ұлттық және халықаралық мекемелер бұл процесте өздерінің қатысу
қажет ететінің сезіне бастады. Бұндай әртүрлі тараптардың ортақ
әрекеттерін қажеттелетін ірі әлеуметтік мәселені шешу басымдығы мынаны
көздейді:
- мәселенің қойылуы және оның маңыздылығын бағалау;
- шешуді қажет ететін мәселені анықтау;
- шара қолдану үшін тәуекелдерді және мүмкіндіктерді анықтау;
- мифтердің бетін қайтару және дәртсіздікті жеңу;
- мәселенің қойылуы;
- тәжірибемен алмау;
- дер кезінде жұртшылықты ақпарлау және партнерлік байланыстарды
ұластыру.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі мынада, қазіргі таңда
балалардың отбасының қамқоршылығынан айрылмай, ал ата-аналармен қала
алмайтындарға барынша қорғаншылық қамтамасыз ету бағдарламасын жасау
қажеттігі туындады. Бұл сұрақтарды тиісті құқықтың механизмдерсіз шешу қиын
болып отыр.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың жаңалығы -
втормен қазіргі ұлттық заңнамдағы жаңашылдықтарды ескере отырып, ата-
аналардың қамқорлығынсыз балалардың орналастыру нысандарын кешенді
монографиялық зерттеуін өткізу. Зерттеу нәжелерінің негізінде келесі
құқықтық категориялардың ұғымдары және белгілелердің жүйелері анықталып
отыр: ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру
нысандары, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру
нысандарың жүйесі, құқықтық реттеу механизмінің ерекшеліктері
айқындалды. Өткізілген зерттеу ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған
баларды орналастыру нысандарын құқықтық реттеу саласындағы заңнамадағы
кемшіліктерді және қайшылықтарды жарыққа шығаруды, сонымен қатар, осының
негізінде аталған мәселелер бойынша қазіргі заңнаманың толықтыру және
өзгерту бойынша ұсыныстарды орнатуға және тұжырымдауға мүмкіндік етті.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні. Дипломдық жұмыстың тәжірибелік
маңызы - шығарылған теоретикалық тұжырымдар отбасылық заңнамаға өзгерістер
мен толықтырулар енгізу бойынша шараларды дамытуды қажет ететін, қамқоршы
және қорғаншы органдырының, сонымен қатар, құқыққорғау органдарының
қызметкерлерін қайта дайындауына, мамандығын көтеруіне негіз салушы
бағыттар ретінде салынуы мүмкін
Ғылыми мәселенің қазіргі таңдағы бағасы. Қазіргі таңда біздің елімізде
ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру нысандарының
монографилық талдауы толықты түрде әлі өткізілген жоқ. Жекелеген құқықтық
нысандарын келесі ресей ғылыми зерттеушілердің еңбектерінен көрурге
болады: Е.М.Белогорская, А.М.Белякова, Е.М.Ворожейкина, Н.М.Ершова,
А.М.Нечаева, А.И.Пергамент, В.А.Рясенцев, Д.М.Чечот ж.т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып
табылатын –ата-аналарының қамқорынсыз қалған балалардың орналастыру
институтын құқықтық реттеу және жүйені жалпы кешеңді түрде талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Аталған мақсаттарға сәйкес келесідей
міндеттер қойылды:
- ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру және
ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру институттары
ұғымдарын теоретикалық негіздеу және тұжырымдау;
- ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған баларды орналастырудың алуан
нысандарын жүйеге келтіру;
- ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды анықтау, есепке алу
және оларды орналастырудың қамқоршы және қорғаншы органдарының
компетенциясын белгілеу және дифференциалдау;
- баланы асырап алудың құқықтық табиғатын белгілеу, оны ата-
аналық қатынастардан бөліп шығару;
- кәмілеттік жасқа толмаған балаларға қамқоршылықтың басқа
нысандары анықтау.
Жұмыстың зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыстың объектісі болып ата-
аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру институттарын
анықтайтын және аталған қатынастардағы субъектілердің, ең бірінші,
баланың мүдделерін және құқықтарын қорғау мәселелерімен байланысты
қоғамдық қатынастар табылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Дипломдық зерттеуді жазу үшін
методологиялық негіз ретінде заңшығарушылық және заңға бағынышты актілер,
нормативті құжаттар, отандық және шетел танымал заңгерлердің
монографиялары, сондай-ақ мерзімді басылымдар қолданылды. Методогиялық
негіз ретінде құқықтық зерттеу әдістері тарихи-құқықтық, ресми құқықтық,
салыстырмалы құқықтық және заң құбылыстарын талдау жүйесі әдістері
басшылққа алынып зерттелінді, сондай –ақ дидукциялық пен талдау әдістері
ұштастыра отырып дипломдық жұмыс зерттелінді.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі. Дипломдық зерттеу еңбегінде оның
тақырыбының мазмұның ашуға келесі ресей ғылымдардың еңбектері қолданылды:
Антокольская М.В., Пергамент А.И, Нечаева М.В., Ершова Н.М., сонымен қатар
қазақстандық авторлардың жұмыстары Романова Л. О., Байгозина Г.Б.,
Ермакина С.К. және т.б.
Дипломдық жұмысты жазуда қолданылған тәжірибелік база. Дипломдық жұмысты
жазу барысында негізінде тәжірибелік ақпараттар қатарында тәжірибелік
ақпараттармен ресми және кезеңдік басылымдарда қолданылатын аппараттар
негізінде жұмысымызды қалыптастырдық.
1 Ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған балаларды айқындау және
орналастыру институтын құқықтық реттеу
1.1 Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және оларды
орналастырудың кейбір мәселелері
Адам құқықтары бойынша халықаралық қатынастар адам құқығы саласында
әріптестік үшін құрылған немесе адам құқығын өзінің басты бағдарламаларына
қосқан мемлекетаралық және қоғамдық қатынастардың пайда болуы және дамуы
нәтижесінде нығайды. Бүгінгі таңда жалпы адамзат құндылықтары мен мүдделері
негізінде араласатын, мемлекеттер мен халықтар арасында тығыз жалпыәлемдік
байланыс бар, яғни ол әмбебап адам құқығының жүйесі.
Бала құқығы деген түсінік ұзақ уақыт бойы қалыптасты. Әлемдегі халықтар
бала құқығын адамзаттың ең көрнекті бағалы құндылығы ретінде тануы үшін
ұзак және қиын жол жүрді. Балалар құқығын бөлек қарастыру туралы сұрақ тек
жуырда пайда болды. Тек реформаларды қолдауға бағытталған демократиялық
қозғалыстардың нәтижесінде 19 ғасырда ғана мемлекеттер балаларды ата-
аналары қиянатынан қорғауды қолына алды. БҰҰ құрылғанға дейін балалар
құқықтары құлдық, бала еңбегі, балаларды сату және нәсіпқұмарлық іс-
әрекеттерге тарту сияқты әрекеттерге қатысты қолданылатын шаралар ретінде
қарастырылды. Мемлекеттердің балалар құқығы саласындағы ара қатынастар
Бірінші Дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. Ұлттық Лига шеңберінде
балаларды қамқорлыққа алу Халықаралық ассоциациясы құрылды. 1924 жылы
Ұлттық Лига бала құқығы туралы Женевалық Декларацияны қабылдады. Балалар
құқығы 1945 жылы БҰҰ құрылу уақытынан бастап оның маңызды мәселесінің бірі
болды.
Бас ассамблеяның бірінші құжаттарының бірі ББҰ Балалар қорын (ЮНИСЕФ)
құрылуы. Қазіргі уақытта бұл қор балаларға көмек көрсетудің әлемдегі басты
механизмі болып есептеледі.
ББҰ Балалар қоры Бас Ассамблеяның бірінші сессиясында бастапқы
Балаларға көмек көрсету төтенше халықаралық қор (ЮНИСЕФ) атымен, соғыстан
кейінгі уақытта Еуропа және Қытай балаларына азық-түлікпен, киім-кешекпен
және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету үшін құрылды. 1950 жылы Ассамблея Қордың
жұмысының негізгі бағытын өзгертіп оны дамушы мемлекеттердің балаларына
көмектесу ұзақ уақытты бағдарламаларға ауыстырды. Бас Ассамблеяның 8-ші
сессиясы ЮНИСЕФ атауын Балалар қоры деп ауыстырып оның жұмысын белгісіз
уақытка дейін созды. Бірақ, әлемде белгілі ЮНИСЕФ атауы да сақталды [2] .
ЮНИСЕФ – бұл БҰҰ-ның іс-әрекеттері тек балалар мәселелеріне арналған
бірде-бір ұйымы. ЮНИСЕФ балаларды қорғау, олардың қалыпты дамуы мен аман
қалуы үшін Конвенцияға негізделіп жұмыс істейді. Қазір ЮНИСЕФ әлемдегі
барлық балалардың, әсіресе дамушы мемлекеттердегі, өмірін жақсарту
бағдарламаларды қолдауда.
ЮНИСЕФ басты 3 бағытта көмек көрсетеді:
- балаларға көмек көрсету бағдарламалар және жоспарларды құрастыру
процесіне белсенді қатысу;
- осы бағдарламаларды жүзеге асыру үшін қажетті құрал-жабдықтар
жібереді;
- мамандарды дайындау мақсатында қаражат бөледі, әсіресе дамушы
мемлекеттерге.
БҰҰ-ның басқа да ұйымдармен, мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдармен әріптесіп ЮНИСЕФ балаларға үлгіталаптарға сай дәрежеде, бірақ
арзан бағамен дәрі-дәрмек, киім-кешек, тамақ, білім беру, су тазалау және
санитарлық жағдайдың жақсатуы, гендерлік теңсіздік пен дамуды жою сияқты
бағдарламаларды қолдап оларға жәрдем көрсетеді. ЮНИСЕФ жағынан көмек
мемлекеттер үкіметтерінің өтінішімен ЮНИСЕФ басшылығымен бекіткен қысқа
және ұзақ уақыттық бағдарламаларды жүзеге асыруда сұранады. ЮНИСЕФ барлық
балалардың, әсіресе қыздар құқығының орындалуын және қорғалуын талап етеді.
Сонымен қатар ЮНИСЕФ төтенше жағдай салдарын жоюға және жедел медициналық
жәрдем көрсетумен айналысады.
ЮНИСЕФ штабы Нью-Йорк қаласында орналасқан, сонымен қоса Абиджан,
Бангкок, Бейрут, Дели, Женева т.б. қалаларда аймақтық бөлімшелері бар.
1965 жылы ЮНИСЕФ әлемдік Нобель сыйлығына ие болды.
Адам құқығы туралы ой ХVІІІ ғ. пайда болды. Адам өз баласын құқықпен
қамтамасыз етуін қолға алуы үшін екі ғасыр уақыт өтті.
1948 жылы қабылданған БҰҰ адам құқықтары жөніндегі Жалпы Декларацияда
балалар ерекше қорғауды қамтамасыз етеді делінген.
1959 жылы БҰҰ балалар құқықтары туралы Декларацияны қабылдайды. Онда
халықаралық және ұлттық деңгейлерде балалардың қорғалуы мен амандығын
қамтамасыз ететін басты 10 әлеуметтік және құқықтық қағида бекітілді Бұл
Декларация саясатқа және үкіметтер істеріне және бүкіл әлемдегі бөлек
тұлғаларға елеулі ықпал жасады.
Кәмелетке толмағандарға қылмыстық жаза тағайындалудағы БҰҰ-ның минималды
үлгіқалыпты ережелері: Пекиндік ережелер, БҰҰ Бас Ассамблеясы 1985 жыл 29
қарашада қабылданды.
Әлеуметтік және құқықтық қағидалар, яғни балаларды халықаралық немесе
ұлттық дәрежеде асырап алу, оларды қорғау және бақылау: БҰҰ Бас Ассамблеясы
1986 жыл 3 желтоқсан.
1979 жыл халықаралық балалар жылы болып танылды. Сол уақытта польша
заңгері, профессор А. Лопатка балалар құқығы туралы халықаралық Конвенцияны
жасау идеясын ұсынды. Профессордың ойы бойынша барлық мемлекеттер оны
ратификациялап, балалар құқығымен байланысты ішкі заңнамаларды оған
негіздеуге тиіс болды. Бұл ұсыныс халықаралық қауымдастықты осы салада
мықты заң кепілдіктерге және нормаларына негізделген жаңа құжат қабылдау
қажеттілігін мойындауға әкелді. 10 жыл қарқынды жұмыстың нәтижесінде әр
түрлі мемлекеттірдің мамандары бұл құжаттың жобасын құрастырып, оны БҰҰ
қарауына жіберді.
1989 жылы 20 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы бір ауыздан балалар құқықтары
туралы Конвенцияны қабылдайды. Халықаралық-құқықтық актіні ресми түрде
әмбебап үлгіқалыпқа айналдыру үшін екі минут уақыт кетті. Осы уақыттан
бастап бұл құжат балалар құқығының әлемдегі негізгі қайнар көзі, әлемдік
конституциясы болып есептеледі.
Әлемдік қауымдастықты Конвенцияға, балалар құқығын қорғау сұрақтарына
назар аудару мақсатында БҰҰ 1990 жылы балалар мүддесіне арналған жоғары
дәрежеде Әлемдік кездесуді ұйымдастырды. Кездесуде әлемнің 71
мемлекеттердің президенттері және премьер-министрлері қатысты.
Олар өздерінің беделдерімен Конвенция ойларына сүйеніш көрсету үшін
келді. Кездесуді ұйымдастырушы Хатшы рөлін ЮНЕСКО орындады.
Кездесу қатысушылары балалардың аман болуын қамтамасыз етуі және олардың
дамуын қорғау туралы Жалпы декларацияны және оны 90-шы жылдары жүзеге асыру
жоспарын қабылдады. 159 мемлекеттердің өкілдіктері олардың уақытындағы
көлемде 2000 жылға дейін балалық өлімді және ашаршылықты мүмкіндігінше жою
және олардың қалыпты физикалық және психикалық дамуына жағдай жасау шешім
қабылдады.
Нақты мақсаттардың ішінде міндеттемелер болды: 5 жасқа дейін балалардың
өлімін 13 дейін қысқарту; аналық өлімдерді жартысына дейін қысқарту; 5
жасқа дейінгі балалар арасындағы жартылай және толығымен ашаршылық
жағдайларын жою; барлық жанұяларды тұщы су мен қалыпты санитарлық жағдаймен
қамтамасыз ету; бастауыш оқудың бағдарламасын барлық балаларға және орта
білім 80% балаларға білім беру; ерекше қиын жағдайға тап болған
миллиондаған балаларды қорғау, Конвенцияны мойындау және оны орындау және
т.б. [3;125].
Бұл Декларацияның қабылдануы бұл тек қана ортақ міндеттілік емес – бұл
құжат әлемдік қауымдастықта жаңа өнегелі өлшемнің пайда болуының ерекше
дәлелдемесі. Оның мәні – балалар адамзаттың жетістіктерін бірінші кезекте
пайдалану және оның зардаптарынан бірінші кезекте қорғану, қоғамның даму
дәрежесі, оның адамгершілігі сол қоғам өз балаларын қорғау және қамқорлық
көрсетуінің дәрежесінің негізінде өлшенеді. Осы құжатта бекітілген
балалыққа қатысты жаңа этиканың мәні де осында.
Конвенция нақты корсеткіштерді бермейді, себебі әр мемлекетте өзіне тән
әдет-ғұрып және мүмкіндіктер болады. Ол тек балаларға қатысты оларды
қорғауға бағыталған саясатқа қажетті моральдік және құқықтық нормалардың
жалпы үлгіталаптарды бекітеді.
Әр мемлекет осыған сай келетіндей өзінің ішкі заңнамаларын бекітіп
жүзеге асырады.
Қоғамда балалар мәселелеріне дұрыс көзқарас қалыптастыру үшін, олардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің дұрыс және уақытында қорғалуы мәселелерін
қадағалау үшін кейбір мемлекеттерде өкілдіктер институты – балалар
құқықтары жөніндегі комиссарлар қалаптастырылды. Халықаралық балалардың
құқықтарын қорғау – тарихи тұрғыдан алғанда, салыстырмалы түрде жас
құбылыс.
Кәмілеттік жасқа толмаған балалар әртүрлі жағдайлар нәтижесінде ата-
аналар қамқоршылығынан айырылуы мүмкін: ата-аналардың қайтыс болуы, ата-
аналарды құқықтарынан айыру, ата-аналарды бас бостандығынан айыруға соттау,
ауыр сырқаттану немесе ұзақ мерзімді болмауы, ата-аналардың өздерінің ата-
аналық құқықтарын орындаудан бас тарту, ата-аналардың өз балаларын
перзентханадан немесе басқа мемкемелерден алуға бас тарту.
Жағдайлардың көбісінде, егер ата-аналар өз балалары туралы қамды жүзеге
асыра алмаса, олар оларды туыстарына немесе басқа тұлғаларға, ал кейбір
жағдайларда мемлекеттік мекемелерге орналасытруға шаралар қабылдайды. Бірақ
ата-аналардың кенет қайтыс болу, аулу немесе сәтсіз жағдай жағдайында
балалар қауіпті жағдайға түсуі мүмкін.
Балалар үшін ата-аналардың өз міндеттерін орындаудан бас тарту, ата-
аналардың өз балаларын кенет тастап кетуі және тағы сәйкес жағдайлар одан
да үлкен қауіпке ие. Елдегі тұрақсыздықтың күшеюі, нақты тұрғын үйді
иемденбейтін босқындар санының өсуі, қылмыстықтың өсуі кенет ата-аналар
қамқоршылығынсыз қалған немесе өз ата-аналық құқықтарымен теріс пайдалану
нәтижесінде қауіпті жағдайдағы және шапшаң көмекті қажетсінетін
балалардың өсуіне әкелді. Осыған байланысты ата-анлдыққамқоршылықсыз
қалған балаларды уақытылы анықтау және оларды қорғауға шаралар қабылдау
аса өзекті болып табылады.
Бұл мәселелерді шешу қорғаншлық және қамқоршылық органдар жүйесіне
жүктелген. Қорғаншылық және қамқоршылық органдары жергілікті өзін-өзі
басқару органдары болып табылады. Олар балалар өмірінің жағдайларын
анықтау, орналастыру және кейінгі бақылау бойынша шараларды жүзеге асыруға
міндетті.
Балаларды жанұяға тәрбиелеуге орналастыру және әсіресе оларды асырап
алуға беру кезінде көптеген шартты теріс пайдаланулар анықталған, бірақ
қорғаншлық және қамқоршылық органдарынан басқа бірде-бір жеке және заңды
тұлға балаларды анықтау және орналастыру бойынша қызметті кәсіби ретінде
жүзеге асыруға құқығы жоқ [4;129] .Яғни, ата-аналық қамқоршылықтан
айырылған балаларды іздеу, тіркеу, болашағын анықтау бойынша мақсаткерлі
шараларды қабылдауға тыйым салынған. Бірақ барлық лауазымды тұлғалар,
мекемелер, ұйымдар және азаматтар қорғаншлық және қамқоршылық органдарына
ата-аналық қамқоршылықсыз қалған олардың билігінде қалған балалар туралы
мәліметтерді хабарлауға міндетті.
Мұндай жағдайларда әсіресе ата-аналарды қамауды жүзеге асыратын алдын-
ала тергеу органдары; ата-аналардың апатты жағдайлары және ауруы туралы
мәліметтерді бірінші алатын медециналық мекемелер; балалар баратын
мектепке дейінгі және білім беру мекемелері болады.
Заңды сөзбе-сөз түсінуден шыға лауазымды тұлғалар мен азаматтардың
міндеттері қорғаншлық және қамқоршылық органдарына көмекті қажетсінетін
балалар туралы хабарлаумен шектеледі. Балаларға көмек көрсету бойынша
ешқандай дербес қадамдар жасамауы тиіс. Бірақ олармен балаларды қауіпті
жағдайларда қалдыру адамгершілік нормаларына қайшы келеді. Сондықтан
келесідей қорытынды жасауға болады, ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған
бабаларды анықтаған барлық тұлғалар балаларға бірінші көмек көрсету және
уақытылы орналастыру бойынша шараларды шұғыл қабыладау қажет.
Балаларды уақытылы орналастыру әдетте оларды туыстарға немесе балаға
жақын басқа тұлғаларға беру болып табылады. Орналастырудың бұл түрі ылғи
артықшыл болып табылатын, себебі балаларғы айырылу нәтижесінде алған
зақымды жеңілдетуге мүмкіндік береді. Егер мұндай тұлғаларға беру мүмкін
болмаса балалар уақытылы балалара мекемелеріне тапсырылады [5; 247] .
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балалар уақытылы орналастыру
кезеңінде өзінің іс әрекетке қабілеттілігінің орның толтырулы қажетсінеді,
себебі бала ата-аналар заңды өкілдер функцияларын орныдау алмайтын, ал
қамқоршы әлі тағайындалмаған жағдайда болады. Бұл қарама-қайшылықты шешу
үшін бұл бабаларға қатысты қорғаншылықты немесе қамқоршылықтың міндеттерін
орныдауды уақтылы қорғаншлық және қамқоршылық органдары жүзеге асырады.
Егер ата-аналардың балаларды күту ге қабілетсіздігі уақытылы болса, ата-
аналық міндеттерді орындаға бөгет болатын жағдайлар жойылғаннан кейін
(емделу, қамаудан босатылу, жол жүруден қайту) балалар ата-аналарына
қайтарылады. Егер балалар ата-аналар қамқоршылығынан ұзақ уақытқа немесе
мәңгі айырылса оларды тұрақты орналастыру туралы сұрақ туады.
Ата-аналық қамқоршылықсыз қалған балаларды орналастыру нысандары Неке
(ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы
26 желтоқсандағы № 518-ІV Кодексінің 116 бабында қарастырылған. Жетім
балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау оларды - отбасына (асырап алуға, қамқоршылыққа немесе
қорғаншылыққа, патронатқа) тәрбиелеуге, ал мұндай мүмкіндік болмаған кезде
жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар үшін барлық
үлгідегі ұйымдарға беру арқылы жүзеге асырылады [6].
Қазақстан Республикасының заңдылығымен балаларды отбасылық тәрбиелеудің
басқа нысандары да қарастырылуы мүмкін. Мұндай орналастырудың басты мақсаты
– балаларға отбасында тәрбиелену құқығын қамтамасыз ету. Сондықтан
балаларды тәрбиелеудің отбасылқ нысандарына сөзсіз артықшылық беріледі.
Балаларды отбасында тәрбиелеудің барлық формаларынан, өз кезегінде, ең
жақсысы асырап алу болып табылады, себебі бұл жағдайда балалар бауырлыққа
негізделген отбасында қалыптасатын жағдайларға ең жақын болады. Мысалы
Рессей Федерациясының ЖК 124 бап 1 пунктісінде асырап алу - ата-анлық
қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың артқышылықты нысаны деп дәл
белгіленеді. Қазақстан Республикасының неке және отбасы заңдылығында бұл
туралы тікелей айтылмаған, тек қана орналастыру нысандарын тізбектеу реті
бойынша асырап алудың басымдығын болжауға болады.
Баланы орналастыру туралы сұрақты шешекенде назарға оның этникалық
тегі, тілі, мәдени және діни тегі, сонымен қатар балаға тәрбиелеу мен білім
берудегі қамтамасыз етудің артықшылығы алынады. Баланың діни, мәдени және
этникалық тегі, оның ана тілі баланы ерекшелігін анықтайтын қаситеттері
болып табылады. Балалар құқықығы туралы Конвенцияға сәйкес баланың өз
ерекшелігін сақатуға құқығы - барлық қатысушы-мемлекеттердің міндеті.
Баланы тапсыру үшін нақты отбасыны таңдауда сөзсіз артықшылық баланың
туыстарына және оған жақын басқа тұлғаларға беріледі, мысалы өгей әкесі,
шешесі, нақты тәрбиелеушілерге. Анқытаушы мән баланың өз пікіріне
беріледі. Он жастан жоғары баланы асыраушы отбасыға тапсыру немесе
асырап алу оның келісімінсіз жүргізілуге жол барілмейді. Балаларды бала
мекемелеріне тапсыру тек балаларды жанұяға орналастыру бір немесе басқа
себептерге байланысты мүмкін емес болғанда ғана қолданылады.
Сонымен, тәрбиенің қоғамдық нысаны отбасымен, ал отбасы тәрбиесі
қоғамдық тәрбиесімен салыстырылуға келмейді. Сондықтан-да отбасы
заңнамаларының міндеті баланың отбасыда өмір сүру құқығын қорғау болып
табылады. Әдетте баланың ата-анасы отбасында тұруы түсініледі. Бұндай
жағдайда мемлекет тек қоғаушы функциясын атқарады, отбасын сырттан заңсыз
қол сұғушылықтан және оның ішкі жанұялық өміріне кіріспей.
Бірақ, егер баланың құқықтары отбасында бұзылып жатса, мемлекеттің
міндетті түрде араласуына тура келедеі, сонымен қатар ата-ана құқығын
шектеу немесе айыруына дейін(7; 36(.
Өз отбасынан қандайда бір жағдайлардың нәтижесінде айрылған балалардың
жанұяда өмір сүру мен тәрбиелену құқығын жүзеге асыруы дегеніміз – баларды
тәрбиелеу нысаны отбасылық нысаны таңдалады: асырап алу, өгей ата-анасына
жанұясына тапсыру. Баларды жанұяға орналастыру мүмкіндігі мүлдем болмаған
жағдайда ғана олар балалар үйлеріне тапсырылады.
1.2 Орналастыруға жататын балаларды есепке алу тәртібі
Ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған және тәрбиелеуге отбасына
орналастыруға тиісті балалар міндетті тіркелуге тиісті. Неке (ерлі-
зайыптылық) және отбасы туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 26
желтоқсандағы № 518-ІV Кодексінің 115 бабының 2 тармақшасына сәйкес, ата-
аналарының қамқорлығынсыз қалудың нақты мән-жайларын негiзге ала отырып,
жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды есепке алу
жөніндегі қызметті ұйымдастыру, балаларды орналастырудың нысандарын таңдау,
сондай-ақ оларды күтіп-бағу, тәрбиелеу және оқыту жағдайларын одан әрi
бақылау жергілікті атқарушы органдарға жүктеледі.
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды толық және жан жақты
есепке алу үшін ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған бабаларды
орталықтандырылған есепке алуды ұйымдастыру ережелеріне сәйкес бастапқы,
аймақтық және орталықтандырылған есеп жүргізіледі[6].
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды бастапқы есепке алу
қорғаншлық және қамқоршылық органдарымен жүзеге асырылады.
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды аймақтық есепке алу облыс,
республикалық мағынадағы қала және астананың білім беруді басқару
органдарынмен жүзеге асырылады.
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды оралықтандырылған есепке
алу облыстағы орта білім беру дің орталық атқарушы органымен жүзеге
асырылады.
Қорғаншлық және қамқоршылық органы ата-ана қамқоршылығынсыз қалған
балаларды анықтайды, мұндай балаларды бастапқы есепке алуды жүргізеді, және
ата-ана қамқоршылығын жоғалтудың нақты жағдайларынан шыға балаларды
орналастыру формаларын таңдайды: асырап алуға жанұяға тәрбиелеуге беру,
қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) немесе патронат келісімі бойынша беру, ал
мұндай мүмкіншіліктің болмаған жағдайында – барлық типтердегі мекемелерге
(тәрбиелеуші, емдеуші және басқа) тапсыру.
Ата-аналардың қайтыс болуы, ата-аналық құқықтан айыру, олардың ата-
аналық құқықтарын шектеу, ата-аналарды ісәрекетке жарамсыз деп танығанда,
ата-аналардың аурыуы, ұзақ мерзімді болмауы, ата-аналардың балаларды
тәрбиелеу немесе олардың құқытары мен мүдделерін қорғаудан бас тарту, соның
ішінде ата-аналардың өз балаларын тәрбиелеуші, емдеуші және басқа сәйкес
мемкемелерден алуға бас тарту жағдайында, соынмен қатар ата-аналық
қамқоршылықтың болмауының басқа жағдайларында мемкемелердің (мектепке
дейінгі, жалпы білім беретін, емдеуші және басқа мемкемелер) лауазымды
тұлғалары және басқа азаматтар олар туралы балалардың нақты орналасу
орны бойынша қорғаншлық және қамқоршылық органдарына хабардауға міндетті.
Қорғаншлық және қамқоршылық органы мұндай мәліметтерді алғаннан кейін
үш күн ішінде бала өмірінің жағдайларын талдауды жүргізуге міндетті және
оның ата-анасының немесе оның туыстарының қамқоршылылғының жоқтығының
фактісін анықтаған жағдайда бала құқықтары мен мүдделерін қорғауды оны
орналастыру туралы сұрақ шешідгенге дейін қамтамасыз етуге тиісті.
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балалар орналасқан тәрбиелеуші,
емдеуді және басқа мемкемелер басшылары бала тәрбиелеуге жанұяға юерілуі
мүмкіншілігі белгілі болғаннан кейін жеті күн ішінде берілген мекеменің
орналасу орны бойынша қорғаншлық және қамқоршылық органына хабарлауға
тиісті.
Берілген мемкемелердің әкімшілігімен ата-аналық қамқоршылықсыз қалған
балалар туралы мәліметтерді жеке тұлғаларға, мекемелерге және қоғамдық
ұйымдарға хабарлауға жол берілмейді.
Жоғарыда аталған мәліметтер түскеннен кейін бір ай ішінде қорғаншлық
және қамқоршылық органы баланы тәриелеуге жанұяға асырап алуға,
қамқоршылыққа (қорғаншылыққа) немесе патронат келісімі бойынша және
баланы тәрбиелеуге жанұяға беру мүмкіншілігінің жоқ болған жағдайда мұндай
бала туралы мәліметтерді Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын,
Қазақстан Республикасының азаматтарының отбасына тәрбиелеуге баланы кейінгі
орналастыруға әрекеттесу және еспке алу үшін сәйкес әкімшілік-
территориялық бірліктердің білім беруді басқару органдарына береді.
Егер сәйкес әкімшілік-территориялық бірліктердің білім берудә басқару
органымен ата-аналық қамқоршылықсыз қалған бала туралы мәліметтерді
алғаннан кейін ай ішінде мұндай бала тәрбиелеуге жанұяға асырап алмаса,
қамқоршылыққа (қорғаншылыққа) немесе патронат келісімі бойынша тапсырылмаа
берілген баланың анкетасының копиясы облыстың, республикалық мағынадағы
қаланың және астананың басқару органына беріледі.
Облыстарлың, республикалық мағынадығы қаланың және астананың басқару
органдары қорғаншлық және қамқоршылық органдарымен түскен мәліметтері
негізінде ата-аналық қамқоршылықсыз қалған балалар туралы аймақтық есепті
жүргізеді және аймақтық банкті қалыптастырады. Ықылас білдірген кандидаттар
үшін балаларды таңдайды, балаға барып шығу және оны асырап алуға,
қамқоршылыққы (қорғаншылыққа), патронатқа тапсыру үшін оның нақтылы
тұрғылықты (орналасқан) жері бойынша сәйкес қорғаншлық және қамқоршылық
органдарына жөнелту береді.
Облыстардың, республикалық мағынадағы қаланың, астананың білім беруді
басқару органдары оған бала туралы мәліметтер түскеннен кейін екі ай
мерзімде ата-ана қамқоршылығынсыз қалған баланы Қазақстан Республикасының
азаматтарына асырап алуға, қамқоршылыққы (қорғаншылыққа), патронатқа
тапсыру мүмкіншілігі жоқ болған жағдайда ата-ана қамқоршылығынсыз қалған
балаларды орталықтандырылған есепке алу үшін бұл бала туралы мәліметтерді
облыстағы орталық білім берудің атқарушы органына хабарлауы тиіс.
Облыстардың, республикалық мағынадағы қаланың және астананың білім
беруді басқару органдары мәліметтері облыстағы орта білім берудің орталық
атқарушы органында болатын баланың статусы өзгергенде (ата-ананың ата-
аналық құқықтарын қалпына келтіру, баланы асырап алу және басқа) бұл туралы
апта ішінде хабарлауы тиіс.
Облыстағы орта білім берудің орталық атқарушы органы облыстардың,
республикалық мағынадағы қаланың және астананың білім берудің басқару
органдарының хабарлауы негізінде ата-аналардың қамқоршылығынсыз қалған
балалар туралы мәліметтерді Республикалық банкті хабарлайды, бұл
балалардың орталықтандырылған есебін жүргізеді, балалар туралы мәліметтер
негізінде ықылас білдірген кандидаттарға асырап алуға балаларды таңдайды,
баланы оның нақтылы тұрғылықты жері бойынша қатысуы үшін және оны асырап
алу туралы сұрақты шешу үшін оларға облыстардың, республикалық мағынадағы
қаланың, астананың білім беруді басқару органдарына жолдау береді, олардың
талап етуі бойынша ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балалар туралы
Республикалық банкте бар мәліметтерді облыстардың, республмкалық
мағынадағы қаланың, астананың білім беруді басқару органдарына
мәліметтерді ұсынады.
Баланы орталықтандырылған есепке алудың күні ретінде облыстағы орташа
білім берудің Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органына бала
анкетасының көшірмесінің тіркелу күні саналады.
Есепке алу жүйесі балалардың мүдделерін ең жақсы қорғауды қамтамасыз
ету үшін аранлаған. Оның мақсаты - әрбір бала ол үшін ең жағымды
жағдайларда орналасу үшін бірдей үміт алу үшін, мұндай балалар туралы
ақпаратты орталықтандырылған және аса қол жетерліе ету. Балаларды міндетті
тіркелудің жүйесі бір уақытылы баланы тәрбиелеуге жанұяға тапсырған кезде
шартты теріс пайдаланудың алдын-алуды мақсат етеді [8; 163].
Тәрбиелеуге отбасына тапсырылатын балалар туралы бастапқы мәліметтерді
ұсыну міндеттілігі бірінші кезекте балалардың емдеу және тәрбиелеу
мекемелерінің басшылыарына жүктеледі. Оларға әдеттебала тәрбиелеуге жанұяға
берілу жағдайлары бірінші белгілі болады.
Мұндай тәртіп балалар мекемесі мен балаларды тәрбиелеуге алығсы келетін
тұлғалармен немесе олардың делдалдарымен тікелей байланыстарды болдыртпау
үшін енгізілген. Қорғаншлық және қамқоршылық органдарын айналып өтетені
мұндай байланыстар баланы тәрбиелеуге жанұяға тапсыру кезіндегі көптеген
теріс пайдалануларға әкелді және асырауға, тәрбиелеуге баланы іріктеу
кезінде коммерциялық қызметтер нарығының пайда болу қаупін туғызды. Ата-
аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды бастапқы есепке алу баланың
нақтылы тұрғылықты жері бойынша қорғаншлық және қамқоршылық органдарымен
жүзеге асырылады.
Егер жергілікті қорғаншлық және қамқоршылық органы баланы орналастыруды
қамтамасыз ете алмаса ол бала туралы мәліметтерді ата-аналық қамқоршылықсыз
қалған балалар туралы мәліметтерді мемлекеттік банкте тіркеу және оны
кейінгі орналастыруда әрекеттесу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметімен
анықталатын атқарушы биліктің мемлекеттік органына тапсырады.
Мемлекетпен қаблданған заңдылықтық шешімдер, әлеуметтік шараларға
қарамастан жанұяда тәрбиелену мүмкіндіктерінің айырылған балаларды жете
бағаламаудың нақты қаупі бар. Себебі, мемлекеттік қамқоршылықтағы
балалар саны туралы ресми мәліметтер мұндай қорғаншылықпен қамтылған
балалар саның ғана көрсетеді, ал нақтылы қанша бала жанұялық қорғаншылықты
қажетсінентітінің көрсетпейді. Яғни, есепке алнбаған балалардңың біршама
саны бар, мысалы, далада тұратын балалар. Сонымен қатар интернаттық
мекемелердегі балалар бөлігі мемлкеттік қорғаншылықта жататын балалар
туралы ресми мәліметтерден әдетте шығарылады. Бұған қосы, мәліметтер
әртүрлі ведомстваларда жинақталатындықтан және әртүрлі түрдегі
мекемелердегі балалар саның қамтитындықтан, балалардың қандай да бір тобы
есепке алынбау қаупі болады.екінші жағынан бұл мәліметтерді асыра
көрсетуге болады, себебі олар үлкен бөлікпен шектелмейді немесе кім үйден
мәңгілікті алынды және кім уақытылы алынды шектеле алмайды. Еспке алу
қйыншылықтарының күрделенуінің тағы бір себебі, бүгінгі күні кейбір балалар
жаңа типтегі мекемелерде болады, олар ескі құрылымдарды ауыстыруына
қарағанда толықтырады деуге болады, мысалы, қауіпсіз баспана, онда балалар
салыстырмалы ұзақ уақыт өмір сүре алады жәнемұндай балаларды ресми
статистикаға кіруі жие белгісіз болады. Аяғында, дәстүрлі мемлекеттік
мекемелерде орындардың жетіспеуінен балалар басқа мақсаттарға арналған
мекемелерге орналыстырылуы мүмкін, негізінен медециналық немесе білім беру
мекемелеріне. Мысалы, Қазақстанда нәрестелерді бала үйінде орын болмауынан
жиі перзентханада қалдырады [9; 56].
Аймақтың 27 елдері бойынша мәліметтер агрегатталады, ол өз жанұясынан
тыс балаларды тәрбиелеуге қатысты толық көрініс береді. Бұл кестеден
шығаруға болатын бірінші негізгі қорытынды - ата-аналармен тұрмайтын,
мемлекеттік немесе жеке мекемелерде, патронаттық жанұяларда немесе асырап
алушыларды тұратын балалардың жалпы санының өсу үдерісі.бұл мәліметтерге
сонымен қатар мүгедектер үшін мекемелерде тұратын балалар, ал аймақтың
кейбір бөліктерінде - интернат-мектептерде тұратын балалр қосылған.
Онжылдықтың басталуымен өз жанұясынан тыс тәрбиеленетін балалар саны 150
мыңға өсті және 90-шы жылдардың аяғында 2010 жылдардың басында 2,5 млн.
жетті. Мұндай өсім, сөзсіз, қауіп тудыртады және қойылған мақсаттарға
сәйкес келмейді. Сонымен қатар берелген кезеңде бүкіл аймақ бойынша
балалар қорғандылығының жалпы әлсіреу фонында берілген өсім күтілгеннен
аз болып табылады. Бірақ егер де 1999 жылдан 2010 жылдарға дейінгі туудың
азаюын есепке алсақ берілген көрсініс одан да қауіпті болып көрінеді.
Статистикалық мәліметтерден көргеніміздей балалар санына қатысты
арналған коэфиценттер, бүгінгі таңда жанұядан тыс тәрбиеленіп жатқан
балалар санының артып жатқанын көреміз. Сонымен қатар, бастапқы
айтарлықтай жоғары көрсеткіштер бүкіл аймақ бойынша төмендемеген. Ал егер
де аймақ бойынша бұл көрсеткіштерді Батыс Европа елдерінің мәліметтерімен
салыстыратын болсақ, онда мемлекеттік қамқоршылық көлемдері аса ғажайып
болып табылады, бірақ елдер арасындағы мәліметтерді салытыруға абай келу
керек, себебі сәйкес қызметтердің формасы мен мазмұны әртүрлі. 2007 жылы
Англия мен Уэлбсте сәйкес көрсеткіш 100 мың. Адамға 490 құрады, ол орташа
алғанда Орталық және Шығыс Европа және ТМД бойынша үш есе кем.
Бұл мәліметтер Солтүстік мен онтүстік арасындағы айырмашылықтарды
дәлелдейді, бұл айырмашылықтар онжылдықтан аяғында аса көрініс тапты. 2007
жылы орталық Европа мен бұрыңғы КСРО-ның солтүстік бөлігігінің, сонымен
қатар батыс шығыс Европаның Румынияның және Болгарияның балалар
мекемелерінде, асырап алушылыарда және патронатты жанұяларда барплық
баалалардың 1-2 пайызы болды, ал бұл уақытта бұрыңғы Югославия, Закавказье
және Орталық Азияда тек – 0,5 пайыз ғана.
Өз жанұясынан тыс тәрбиеленетін балалар үлесінің өсімі аймақтың ірі
бөлігінде байқалды, бірақ Балтия мемлекеттерінде ол аса шапшаң болды, ол
онжылдықытың басфында бұл көрсеткіңш бойынша аймақта соңғы орындардың
бірін иемденетін. Айта кету керек, таралған пікірге қарамастан, бұл
көрсеткіш орталық Европада аса жоғары, бұл жылы болған және әлі де
төмендемеген, себебі мұндай балалардың үлесі тұрақты өсіп отырған.бұл басқа
әлуметтік көрсеткіштерге қарама-қайшы келеді, олар бойынша реформалар
жолдары бойынша аса ілгерлеген Орталық Европа айқын озады. Мүмкін бұл
елдердің пікірі бойынша, бұл мәліметтер балаларға төнетін қауіпті
тәуекелділіктердің абсалютті масштабтарын емес, ал олардағы балаларға
қатысты осал жерлері туралы мәліметтерді аса тиімді анықтауды
дәлеледейтін шығар. Бірақ бұған қарамастан оларға келесіні мойындау қажет,
оларда бүгін әрекет ететін балалық шақты қорғау жүйесі өз ата-аналарымен
тұрамайтын балалар санының өсуіне әркеттеседі және де бұл көрсеткіш оларда
ең жоғары болып табылады, ал егер де өз жанұясында болумен байланысты
қауіп туралы емес ал ата-аналық қамқоршылықты жоғалту туралы айтатын
болсақ онда бұл көрсеткіштер аймақта ең нашар болып табылады.
Абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер тек екі субаймақтарда – бұрыңғы
югославия мен Закавказьеде төмендеген. Бірақ Закавказьде бұл ойластырылған
саясаттың нәтижесі болуы шарт емес. Орталық Азида сияқты онда маңызды
рольді балаларға қатысты тәрбиелеудің дәстүрлі әдістері мен аса бекемді
туыстық және жанұялық байланыстар алған. Бірақ көрсеткіштердің төмендеуі
негізіненәскери әркеттер аймақтарында және өмір сүрі дәрежесі шапшаң
төмендеген елдерде байқалады. Сондықтан мұнда сәйкес қызметтердің құлдырау
салдарлары туралы айтуға болады, олардың ішінде балалардың шұғыл және
өткір қажеттіліктерін ғана қанағаттандыратындары ғаны қызмет етеді.
Жергілікті № 4 мониторингтік баяндамаға сәйкес, Грузияда, мысалы, ішкі
қаржыландырудың жоқтығынан балалар үйін жабуға тура келді. Проблеманы
келесі жағдай одан әрі күрделендірді, халықаралық көздер көмегінің акценті
балалар туралы қамқоршылықпен айналысатын мекемелерге, босқындар және
ішкі орын ауыстырғандардың балаларынының шұғыл мәселесін шешуге
ауыстырылды. Елде балалар үйлерін жабу панасыздар санының өсуіне әкелді.
Бұрыңғы Югославияда өтпелі кезеңнің басталуына дейін мемлекет жанұялық
тәрбиелеуге көршілес орталық-европалық және балкандық елдерге қарағанда аса
көңіл бөлген; 1991-2003 жылдар арасында даулар мен халықтың миграциясы
балаларға қатысты осал жерлердің өсуіне әкелді, бірақ ресми есеп берудің
мәліметтерінде бұл көрініс қарасытырылмаған[10; 97].
Жалпы түрде, егер географиялық көрініске қарайтын болсақ, онда аса
урбанизацияланған халқы бар елдерде дәстүрлі ауылдық ескішілдік күшті және
қауымдастықтардың ролі жоғары елдерге қарағанда жан ұядан тыс тәрбиелеу аса
таралған. Балтия елдері сияқты салыстырмалы бір тектес укладтты елдерде
ата-аналық қамқоршылықтан айырылғандар категориясына түскен балалардың ірі
сны үлкен қалаларға келеді.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер келесі қорытындыны шағаруға мүмкіндік
береді, ата-аналық қамқоршылықсыз қалған балалрды орналастыру проблемалары
бір мемлекет шектерініен шығады.
Көптеген елдердемемлекеттік қамқоршылықтағылардың ішінді нағыз жетімдер
болып балалардың аз бөлігі болып табылады, ал олардың ішіндегі басым бөлігі
- юұл әлеуметтік жетімдер. Осыған байланысты балалрды жанұядан тыс
тәрбиелеу, атан-аналық қамқоршылықсыз қалған балалрды тәрбиелеу туралы
сұрақ туындайды. Бұл туралы сөз келесі бөлімдерде қарастырылады.
2 Бала асырап алу - ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды
орналастырудың нысаны ретінде
2.1 Асырап алу түсінігі
Баланың маңызды құқықарының бірі - отбасында өмір сүру құқығы (Неке(ерлі-
зайыптылық) жене отбасы туралы кодексінің 60 б., ҚР-дағы балалар құқығы
т.з. 4 тарау). Әрбір баланың мүмкін болғанынша отбасында өмір сүруге және
тәрбиеленуге құқығы бар. Отбасылық тәрбие – адамзат білетін ең керемет
тәрбие нысаны.
Тәрбиенің қоғамдық нысаны отбасымен, ал отбасы тәрбиесі қоғамдық
тәрбиесімен салыстырылуға келмейді. Сондықтан-да отбасы заңнамаларының
міндеті баланың отбасыда өмір сүру құқығын қорғау болып табылады. Әдетте
баланың ата-анасы отбасында тұруы түсініледі. Бұндай жағдайда мемлекет тек
қоғаушы функциясын атқарады, отбасын сырттан заңсыз қол сұғушылықтан және
оның ішкі жанұялық өміріне кіріспей. Алайда, бала ата-анасының
қамқорлығынан айырылып жататын болса, оны отбасына орнаастырудың келесідей
бір нысаны қолдануы мүмкні, яғни ол бала асрап алу.
Бала асырап алу — заңи акт. Ол баланың және оны тәрбиелеуге алған
адамның арасындағы құқықтық қарым-қатыныстарды айқындайды.
Бала асырап алу — адам өміріндегі күрделі әрі жауапты қадам. Бөтен бала
үшін шынайы ата-ана болу оңай емес. Әдетте, бұл процесс бала асырап алу,
қамқорлық пен патронаттық бойынша қажетті ақпарат жинаудан, заңнамамен
танысудан, ата-ана қамқорынсыз қалған балаларды орналастырудың барлық
ықтимал нысандары бойынша түсініктемелерден басталады. Көптеген аспектілер
бойынша оларға тиімді ресурс – балалар деректерінің Интернет-банкі
көмектесе алады.
Қазақстанда Жетім балалар және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың
ашық деректер базасы жобасы іске қосылды.
Бала асырап алу-ата-анасыз қалған балалардың мүдделерін қорғауды
қамтамасыз ету үшін заң оларды асырап алу мүмкіндігін белгіледі.
Мемлекет бала асырап алуды қолдайды, өйткені ата-анасынан айырылған
балалар отбасылық қамқорлыққа бөленеді, тиісті тәрбие, материалдық
жағдайға, ата-ананың сүйіспеншілігі мен мейіріміне ие болады. Екінші
жағынан, балалы бола алмай жүрген отбасылар да көп. Бала асырап алу оларға
өздерінің табиғи әкелік жене аналық сезімдерін қанағаттандыруға мүмкіндік
береді.
Бала асырап алу нәтижесінде, бір жағынан, бала асырап алушылармен және
олардың туысқандарының арасында, асырап алынған бала арасында қандастығы
бойынша туыстар арасындағы сияқты құқықтар мен міндеттер туындайды. Сонымен
қатар асырап алушының туған балалары мен, егер ондай балалары болса, асырап
алған балаларының арасындағы құқық тең деп танылады.
Балаларды орналастыру стратегиясында ерекше орынды асырап алу алады,
себебі тек 18 жастық кезеңге дейінгі созылатын патронатты тәрбиелеу мен
қамқоршылыққа қарағанда, балалар бүкіл өміріне отбасы иемденеді.
Асырап алу аырап алушы мен асыранушы арасында ата-аналар мен туған
балалар арасныда пайда болатындарға ең жақын қатынастарды құруға арналған
құқытқы институт болып табылады.
Асырап алу ежелгі заманнан бастап пайда болған, бірақ оның мазмұны
уақыт ағымына байланысты айтарлықтай өзгерді. Сатылап туыстыққа негізделген
жанұяның және асырап алуға негізделген жанұяның жақындауы жүріп жатыр.
Бұрында бұл жақындасу негізінен асыранып алынушылар мен асырап алушылар
арасныдағы қатынастарды құқытық реттеуді ата-аналар мен балалр арасындағы
құқытық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Барлық елдерде қоғам балаларға,
кедейшілік пен ауруды білмей, олардың потенциялын барынша жүзеге асыруға
әрекеттесетін жағдайлар жасау қажеттігін таниды. Ересектердің
қамқоршылығысыз қалған балаларды орналастыру мәселелесі біздің республика
үшін д өзекті болып табылады. Әсіресе, бұнда балалар әлеуметтік сілкініс
кезендерінде қажет етеді.
Себебі, кез келген қоғамды қамтитын әлеуметтік күйзеліс кезендерінде
белгілі бір себептермен ең осалы балалар болып табылады өздерін қамдана
алмайды, балалар беттерімен материалдық және рухани ересектердің қолдауын
қажет етеді.
Балалар объективті себебтермен, ата-аналарының қайтыс болуы, және
субъективті де себептермен мемлекеттік органдардың құнттауын қажет
етеушілерге айналады.
Жанұялардың күйреуі, балаларды тәрбиелегісі келмеу және оларды
перзентханада тастап кету, қоғамдық және әлеуметтік ізденіс уақыттарында
күрт пайда болатын, ата-аналарының алкоголизмі, балалардың қадағалаусыз
қалатындығына әкеледі.
Совет одағының күйреуі, елдің шаруашылық жүргізудің жаңа экономикалы
қағидаларына өтуі, елде осы жағдайларға тез бейімделіп және қоғамда орнын
таба алмаған адамдардың пайда болуын апарды. Қоғамның топтарға бөлінуі
жүрді.
Әсіресе, осындай кезеңдерде балаларға қамқоршылықты өзіне мемлекет
алуы қажет. Азаматтық соғыс кезеңдерінде советтік мемлекет балалар
үйлерін (коммуналарды) ал Ұлы отан соғыс кезінде және одан кейінде бабалар
үйлері құрылды.
Бірақ балалар үйлерін ашу балаларды орналастырудың ең жақсы әдісі
еместігін тәжірибе көрсетіп отыр. Балаларды отбасыда тәрбиелеу тиімді
болып табылады және бала отбасы немесе оған барынша жақын жағдайларда
тәрбиеленетіндей шаралар қолдану қажет.
Отбасы, әлеуметтік қатынастардың және эмоционалдық дамудың бірегей
негізі болып табылады. Сондықтан, БҰҰ Бала құқықтары туралы
конвенциясында ерекше назар отбасылық тәрбиеге аударылады, ал отбасыдан
тыс тәрбиелеу ең шекті шара ретнде қарастырылады.
Кез келген қоғамда, ата-аналарының қайтыс болуы қысқа немесе ұзақ уақыт
кезеңінде, олардың науқастануы, бостандығын айру орындарында
орналасқандығы, балалардан бас тарту себептерімен, тиісті тәрбие мен
материалдық қамтамасыз ету мүмкіндігінің болмауы себептерінен ең осал,
қорғаштауды қажет ететін балалар болады.
Нағыз жетім тек мемлекеттің қамқоршығында қалған балалардың бір бөлігі
болып табылады, ал олардың басым көпшілігі - әлеуметтік жетім деп
аталады. Бұл терминмен бір немесе екі ата-анасы да тірі, бірақ балаларына
баға алмайтын немесе ұзақ уақыт бойы науқастанып, қамауда отырғандықтан,
өз ата-аналық міндеттеріне үстірт қарап немесе балаларына жат тәрбиемен
зиян келтіретін балалар белгіленеді. Әлеуметтік жетімдер сонымен қатар
мемлекеттің қамқорына ата-аналарымен берілген мүгедек балалар жатады.
Ата-аналарының қамқорысыз қалғандар термині бұрынғы Кеңес Одағы
республикасында кең қолданылады, және оларға мемлекет орын басар қамқоршы
қамтамасыз етуге міндетті балаларды білдіреді.
Мемлекеттік қамқоршылық термині ата-аналарымен қала алмайтын балалар
туралы, қамқоршылықты ұйымдастыру бойынша мемлекетке жүктелген міндеттеріне
жатады. Жалпы мемлекеттің билігімен баланы тәрбиелеуге орналастырудың үш
варианты бар, олар ата-аналарының тәрбиелерін ауыстыратындықтан жалпыланып
орын басу қамқоршылығы деп аталады. Бұнда сөз патронаттық отбасыға
орналастыру және қорғаншылық әдетте туысқандары жүзеге асыратын,
балалардың интернаттық мекемесіне орналастыру және асырап алушылықтуралы
қозғалады. Асырап алушылықтан басқа барлық жағдайларда, мемлекетте
баланың аманшылығына баптау міндеті сақталады. Себебі асырап алу
кезінде ата-аналық міндеттер асырап алған ата-аналарына көшеді, яғни
асырап алынған балалар мемлекеттің қамқоршылығында деп саналмайды.
Интернаттық мекемелерде тәрбиелелеу термині мемлекеттік қамқоршылық
ұғымынан бір мезгілде кең де, тар да, себебі бұндай мекемелерді
орналасқан балалардың көбісі ресми ата-аналаларының қамқорынсыз
қалғандар деп саналмайды.
Сондықтан, берілген жұмыста, статистикаға жүйелі түрде ата-аналарымен
көрісе алатын балаларды немесе ресми мемлекеттің қамқоршылығында
орналасқандардың санатына жатқызуға болмайтын балаларды еңгізу қаупіне
қарамастан, талдаудан қателесіп қандай да бір балалардың топтарын
ескермей қалу мүмкіндігін кемітуге талпыныс жасалады.
Кейбір жағдайларды отбасыдан ажырату жалғыз мүмкін болатын вариант
болып табылады, халықаралық зерттеулердің мәліметтері, мемлекетке
балаға күтімнің және оны тәрбиелеудің тиісті дәрежесін қамтамасыз
етудің қиын екендігі туралы күәландырады.
Мемлекеттік мекемелерде тәрбиеленген балалар білімділіктің төмен
дәрежелегінің, баспанасыз, қылмыстылықтың, жез өкшеліктің, жеткіншек
жүктіліктің, жұмыссыздықтың және кедейшіліктің статистикасы үшін негізгі
материалдар береді.
Ресейде, мысалы, 2011 ж. балалар үйінде орналасқан 69,8 мың
балалардың жалпы санының 90 пайызы ата-аналарының қамқоршылығысыз
қалғандар деп ресми тіркелген. Балалар үйінде олардың саны 13,5 мыңға
жетті, бұл осы үйлерде орналасқан балалардың жалпы санының 19,3 мың 70
пайызын қалыптастырды, ал интернат-мектептерінде немесе жалпы типті
интернаттарда олардың саны төрттен бір бөлігін қалыптастырды. Сөйтіп,
мүгедектер үшін шетел интернаттарындағы балалардың бестен бір бөлігі ғана
ресми мемлекеттің қамқоршылығында орналасқандар деп есептелді [1;15] .
Отбасыларынан тыс тәртбиелеуде орналасқан, бірақ, мемлекеттік
қамқоршылықта емес балалар, және мемлекеттің қамқоршылығында орналасқан
балалар арасында жатқан айырмашылықтарды анықтау қажет, себебі заң
тұрғысынан мемлекет оларға қатысты әртүрлі міндеттер мен
өкілеттіктеріне ие. Тәртіптік проблемаларына ие жас өспірімдер, сонымен
қатар түзету мекемелеріне, яғни колониялар секілді арнайы мектептерге
немесе, сирек, түрмеге орналастырылғандар, мемлекеттің қамқоршылығында
орналасқан балаларға жатпайды, және олар осы тарауда келтірілітені
мәліметтерге еңгізілмейді. Бірақ, құқыққорғау және қамқоршылық органның
аумақтағы қызмет аялары жеткіліксіз бөлінетіндіктен, көптеген жастар үшін
түзету мекемелері қамқоршылықтың тағы бір түріне айналытындығы уайым
тудырады, бірақ аумақтағы жағдайды ділмар сипаттайды.
Ерекше назарды ата-аналарының қамқоршылығынан айрылған орталық және
Шығыс Европа, сонымен қатар бұрынғы Кеңес Одағы республикаларындағы
балалардың жағдайы қажет етеді. Коммунистік идеологтар отбасы
мүмкіндіктерін жеткіліксіз бағалап және мемлекеттің күрделі жағдайда тұраты
балаларды сақтау мүмкіндігін тым жоғарлатып бағалады.
Нәтижесінде тікелей отбасыларға, үйлерінде көмек көрсететін қызметтерге
залал келтіріп қарағанда интернаттық мекемелердің дамуына жігер салынды.
90 ж. басында ұлттық және халықаралық дәрежеде отбасылық қамқоршылығынан
ажыратылған балалардың жағдайына байланысты ұйымшылдық көріне бастады.
Көптеген елдерде бұрынғы тоталитарлық режимдердің күйреуі, барлығын жаңадан
бастау мүмкіндігі ретінде бағаланды, сонын ішінде отбасындан тыс
тұратын балаларға да қатысты. Балалықты қорғау жүйесінде түбегейлі
реформалар жүргізу және интернаттық мекемелерге орналыстырылатын
балалардың және онда орналасқандардың санын күрт қысқартуға шақырулар
таралады.
Сондықтан, реформалардың басталуынан кейін 10 жылдан кейін бұндай
мекемелердегі балалар санының өсуі-уайымшылдық тудырады.
Әлеуметтанушылардың жұмыстарында, бүгінгі таңда 1,5 млн.кем емес балалар
ата-аналарынан ажыратылып, көбісі интернаттық мекемелерде орналасқан,
олардың саны 27 елде бірнеше мыңға жетеді. Аумақтық мониторингтін № 4
баяндамада белгіленді, аумақта 90 ж. орта шегінде балалық мекемелерде
қорғаншылықта немесе патронаттық жанұялары орналасқан балалар пайызы
жоғарылады және өсе берді. Аумақ елдерінің 90 ж-ң аяғында қатысты
баянадамалардан, қорғаудың ерекше шаралары және отбасы сұрақтары
бойынша ақпарлауды жоғарлату және отбасылық құндылықтарды нығайту
салаларында өтпелі кезеннен өткен елдер ерекше қиындықтарға тап болды
немесе балалар мүдделеріне қатысты кездесуде үзілмелі мәліметтер
ұсынды.
Коммунистік режимдердің күйреуінен 10 жылдан соң балалықты қорғау
жүйесін қалыптастыру көптеген елдерде мемлекеттен бұл салада әлі де көпті
күтуде тек орталық өкіметтің жауапкершілік аясы ретінде қарастырылмайды,
жергілікті қауымдар, үкіметтік емес ұйымдар, мемлекеттік немесе жеке
қызметтер, ұлттық және халықаралық мекемелер бұл процесте өздерінің қатысу
қажет ететінің сезіне бастады. Бұндай әртүрлі тараптардың ортақ
әрекеттерін қажеттелетін ірі әлеуметтік мәселені шешу басымдығы мынаны
көздейді:
- мәселенің қойылуы және оның маңыздылығын бағалау;
- шешуді қажет ететін мәселені анықтау;
- шара қолдану үшін тәуекелдерді және мүмкіндіктерді анықтау;
- мифтердің бетін қайтару және дәртсіздікті жеңу;
- мәселенің қойылуы;
- тәжірибемен алмау;
- дер кезінде жұртшылықты ақпарлау және партнерлік байланыстарды
ұластыру.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі мынада, қазіргі таңда
балалардың отбасының қамқоршылығынан айрылмай, ал ата-аналармен қала
алмайтындарға барынша қорғаншылық қамтамасыз ету бағдарламасын жасау
қажеттігі туындады. Бұл сұрақтарды тиісті құқықтың механизмдерсіз шешу қиын
болып отыр.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың жаңалығы -
втормен қазіргі ұлттық заңнамдағы жаңашылдықтарды ескере отырып, ата-
аналардың қамқорлығынсыз балалардың орналастыру нысандарын кешенді
монографиялық зерттеуін өткізу. Зерттеу нәжелерінің негізінде келесі
құқықтық категориялардың ұғымдары және белгілелердің жүйелері анықталып
отыр: ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру
нысандары, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру
нысандарың жүйесі, құқықтық реттеу механизмінің ерекшеліктері
айқындалды. Өткізілген зерттеу ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған
баларды орналастыру нысандарын құқықтық реттеу саласындағы заңнамадағы
кемшіліктерді және қайшылықтарды жарыққа шығаруды, сонымен қатар, осының
негізінде аталған мәселелер бойынша қазіргі заңнаманың толықтыру және
өзгерту бойынша ұсыныстарды орнатуға және тұжырымдауға мүмкіндік етті.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні. Дипломдық жұмыстың тәжірибелік
маңызы - шығарылған теоретикалық тұжырымдар отбасылық заңнамаға өзгерістер
мен толықтырулар енгізу бойынша шараларды дамытуды қажет ететін, қамқоршы
және қорғаншы органдырының, сонымен қатар, құқыққорғау органдарының
қызметкерлерін қайта дайындауына, мамандығын көтеруіне негіз салушы
бағыттар ретінде салынуы мүмкін
Ғылыми мәселенің қазіргі таңдағы бағасы. Қазіргі таңда біздің елімізде
ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру нысандарының
монографилық талдауы толықты түрде әлі өткізілген жоқ. Жекелеген құқықтық
нысандарын келесі ресей ғылыми зерттеушілердің еңбектерінен көрурге
болады: Е.М.Белогорская, А.М.Белякова, Е.М.Ворожейкина, Н.М.Ершова,
А.М.Нечаева, А.И.Пергамент, В.А.Рясенцев, Д.М.Чечот ж.т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып
табылатын –ата-аналарының қамқорынсыз қалған балалардың орналастыру
институтын құқықтық реттеу және жүйені жалпы кешеңді түрде талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Аталған мақсаттарға сәйкес келесідей
міндеттер қойылды:
- ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру және
ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру институттары
ұғымдарын теоретикалық негіздеу және тұжырымдау;
- ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған баларды орналастырудың алуан
нысандарын жүйеге келтіру;
- ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды анықтау, есепке алу
және оларды орналастырудың қамқоршы және қорғаншы органдарының
компетенциясын белгілеу және дифференциалдау;
- баланы асырап алудың құқықтық табиғатын белгілеу, оны ата-
аналық қатынастардан бөліп шығару;
- кәмілеттік жасқа толмаған балаларға қамқоршылықтың басқа
нысандары анықтау.
Жұмыстың зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыстың объектісі болып ата-
аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру институттарын
анықтайтын және аталған қатынастардағы субъектілердің, ең бірінші,
баланың мүдделерін және құқықтарын қорғау мәселелерімен байланысты
қоғамдық қатынастар табылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Дипломдық зерттеуді жазу үшін
методологиялық негіз ретінде заңшығарушылық және заңға бағынышты актілер,
нормативті құжаттар, отандық және шетел танымал заңгерлердің
монографиялары, сондай-ақ мерзімді басылымдар қолданылды. Методогиялық
негіз ретінде құқықтық зерттеу әдістері тарихи-құқықтық, ресми құқықтық,
салыстырмалы құқықтық және заң құбылыстарын талдау жүйесі әдістері
басшылққа алынып зерттелінді, сондай –ақ дидукциялық пен талдау әдістері
ұштастыра отырып дипломдық жұмыс зерттелінді.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі. Дипломдық зерттеу еңбегінде оның
тақырыбының мазмұның ашуға келесі ресей ғылымдардың еңбектері қолданылды:
Антокольская М.В., Пергамент А.И, Нечаева М.В., Ершова Н.М., сонымен қатар
қазақстандық авторлардың жұмыстары Романова Л. О., Байгозина Г.Б.,
Ермакина С.К. және т.б.
Дипломдық жұмысты жазуда қолданылған тәжірибелік база. Дипломдық жұмысты
жазу барысында негізінде тәжірибелік ақпараттар қатарында тәжірибелік
ақпараттармен ресми және кезеңдік басылымдарда қолданылатын аппараттар
негізінде жұмысымызды қалыптастырдық.
1 Ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған балаларды айқындау және
орналастыру институтын құқықтық реттеу
1.1 Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және оларды
орналастырудың кейбір мәселелері
Адам құқықтары бойынша халықаралық қатынастар адам құқығы саласында
әріптестік үшін құрылған немесе адам құқығын өзінің басты бағдарламаларына
қосқан мемлекетаралық және қоғамдық қатынастардың пайда болуы және дамуы
нәтижесінде нығайды. Бүгінгі таңда жалпы адамзат құндылықтары мен мүдделері
негізінде араласатын, мемлекеттер мен халықтар арасында тығыз жалпыәлемдік
байланыс бар, яғни ол әмбебап адам құқығының жүйесі.
Бала құқығы деген түсінік ұзақ уақыт бойы қалыптасты. Әлемдегі халықтар
бала құқығын адамзаттың ең көрнекті бағалы құндылығы ретінде тануы үшін
ұзак және қиын жол жүрді. Балалар құқығын бөлек қарастыру туралы сұрақ тек
жуырда пайда болды. Тек реформаларды қолдауға бағытталған демократиялық
қозғалыстардың нәтижесінде 19 ғасырда ғана мемлекеттер балаларды ата-
аналары қиянатынан қорғауды қолына алды. БҰҰ құрылғанға дейін балалар
құқықтары құлдық, бала еңбегі, балаларды сату және нәсіпқұмарлық іс-
әрекеттерге тарту сияқты әрекеттерге қатысты қолданылатын шаралар ретінде
қарастырылды. Мемлекеттердің балалар құқығы саласындағы ара қатынастар
Бірінші Дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. Ұлттық Лига шеңберінде
балаларды қамқорлыққа алу Халықаралық ассоциациясы құрылды. 1924 жылы
Ұлттық Лига бала құқығы туралы Женевалық Декларацияны қабылдады. Балалар
құқығы 1945 жылы БҰҰ құрылу уақытынан бастап оның маңызды мәселесінің бірі
болды.
Бас ассамблеяның бірінші құжаттарының бірі ББҰ Балалар қорын (ЮНИСЕФ)
құрылуы. Қазіргі уақытта бұл қор балаларға көмек көрсетудің әлемдегі басты
механизмі болып есептеледі.
ББҰ Балалар қоры Бас Ассамблеяның бірінші сессиясында бастапқы
Балаларға көмек көрсету төтенше халықаралық қор (ЮНИСЕФ) атымен, соғыстан
кейінгі уақытта Еуропа және Қытай балаларына азық-түлікпен, киім-кешекпен
және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету үшін құрылды. 1950 жылы Ассамблея Қордың
жұмысының негізгі бағытын өзгертіп оны дамушы мемлекеттердің балаларына
көмектесу ұзақ уақытты бағдарламаларға ауыстырды. Бас Ассамблеяның 8-ші
сессиясы ЮНИСЕФ атауын Балалар қоры деп ауыстырып оның жұмысын белгісіз
уақытка дейін созды. Бірақ, әлемде белгілі ЮНИСЕФ атауы да сақталды [2] .
ЮНИСЕФ – бұл БҰҰ-ның іс-әрекеттері тек балалар мәселелеріне арналған
бірде-бір ұйымы. ЮНИСЕФ балаларды қорғау, олардың қалыпты дамуы мен аман
қалуы үшін Конвенцияға негізделіп жұмыс істейді. Қазір ЮНИСЕФ әлемдегі
барлық балалардың, әсіресе дамушы мемлекеттердегі, өмірін жақсарту
бағдарламаларды қолдауда.
ЮНИСЕФ басты 3 бағытта көмек көрсетеді:
- балаларға көмек көрсету бағдарламалар және жоспарларды құрастыру
процесіне белсенді қатысу;
- осы бағдарламаларды жүзеге асыру үшін қажетті құрал-жабдықтар
жібереді;
- мамандарды дайындау мақсатында қаражат бөледі, әсіресе дамушы
мемлекеттерге.
БҰҰ-ның басқа да ұйымдармен, мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдармен әріптесіп ЮНИСЕФ балаларға үлгіталаптарға сай дәрежеде, бірақ
арзан бағамен дәрі-дәрмек, киім-кешек, тамақ, білім беру, су тазалау және
санитарлық жағдайдың жақсатуы, гендерлік теңсіздік пен дамуды жою сияқты
бағдарламаларды қолдап оларға жәрдем көрсетеді. ЮНИСЕФ жағынан көмек
мемлекеттер үкіметтерінің өтінішімен ЮНИСЕФ басшылығымен бекіткен қысқа
және ұзақ уақыттық бағдарламаларды жүзеге асыруда сұранады. ЮНИСЕФ барлық
балалардың, әсіресе қыздар құқығының орындалуын және қорғалуын талап етеді.
Сонымен қатар ЮНИСЕФ төтенше жағдай салдарын жоюға және жедел медициналық
жәрдем көрсетумен айналысады.
ЮНИСЕФ штабы Нью-Йорк қаласында орналасқан, сонымен қоса Абиджан,
Бангкок, Бейрут, Дели, Женева т.б. қалаларда аймақтық бөлімшелері бар.
1965 жылы ЮНИСЕФ әлемдік Нобель сыйлығына ие болды.
Адам құқығы туралы ой ХVІІІ ғ. пайда болды. Адам өз баласын құқықпен
қамтамасыз етуін қолға алуы үшін екі ғасыр уақыт өтті.
1948 жылы қабылданған БҰҰ адам құқықтары жөніндегі Жалпы Декларацияда
балалар ерекше қорғауды қамтамасыз етеді делінген.
1959 жылы БҰҰ балалар құқықтары туралы Декларацияны қабылдайды. Онда
халықаралық және ұлттық деңгейлерде балалардың қорғалуы мен амандығын
қамтамасыз ететін басты 10 әлеуметтік және құқықтық қағида бекітілді Бұл
Декларация саясатқа және үкіметтер істеріне және бүкіл әлемдегі бөлек
тұлғаларға елеулі ықпал жасады.
Кәмелетке толмағандарға қылмыстық жаза тағайындалудағы БҰҰ-ның минималды
үлгіқалыпты ережелері: Пекиндік ережелер, БҰҰ Бас Ассамблеясы 1985 жыл 29
қарашада қабылданды.
Әлеуметтік және құқықтық қағидалар, яғни балаларды халықаралық немесе
ұлттық дәрежеде асырап алу, оларды қорғау және бақылау: БҰҰ Бас Ассамблеясы
1986 жыл 3 желтоқсан.
1979 жыл халықаралық балалар жылы болып танылды. Сол уақытта польша
заңгері, профессор А. Лопатка балалар құқығы туралы халықаралық Конвенцияны
жасау идеясын ұсынды. Профессордың ойы бойынша барлық мемлекеттер оны
ратификациялап, балалар құқығымен байланысты ішкі заңнамаларды оған
негіздеуге тиіс болды. Бұл ұсыныс халықаралық қауымдастықты осы салада
мықты заң кепілдіктерге және нормаларына негізделген жаңа құжат қабылдау
қажеттілігін мойындауға әкелді. 10 жыл қарқынды жұмыстың нәтижесінде әр
түрлі мемлекеттірдің мамандары бұл құжаттың жобасын құрастырып, оны БҰҰ
қарауына жіберді.
1989 жылы 20 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы бір ауыздан балалар құқықтары
туралы Конвенцияны қабылдайды. Халықаралық-құқықтық актіні ресми түрде
әмбебап үлгіқалыпқа айналдыру үшін екі минут уақыт кетті. Осы уақыттан
бастап бұл құжат балалар құқығының әлемдегі негізгі қайнар көзі, әлемдік
конституциясы болып есептеледі.
Әлемдік қауымдастықты Конвенцияға, балалар құқығын қорғау сұрақтарына
назар аудару мақсатында БҰҰ 1990 жылы балалар мүддесіне арналған жоғары
дәрежеде Әлемдік кездесуді ұйымдастырды. Кездесуде әлемнің 71
мемлекеттердің президенттері және премьер-министрлері қатысты.
Олар өздерінің беделдерімен Конвенция ойларына сүйеніш көрсету үшін
келді. Кездесуді ұйымдастырушы Хатшы рөлін ЮНЕСКО орындады.
Кездесу қатысушылары балалардың аман болуын қамтамасыз етуі және олардың
дамуын қорғау туралы Жалпы декларацияны және оны 90-шы жылдары жүзеге асыру
жоспарын қабылдады. 159 мемлекеттердің өкілдіктері олардың уақытындағы
көлемде 2000 жылға дейін балалық өлімді және ашаршылықты мүмкіндігінше жою
және олардың қалыпты физикалық және психикалық дамуына жағдай жасау шешім
қабылдады.
Нақты мақсаттардың ішінде міндеттемелер болды: 5 жасқа дейін балалардың
өлімін 13 дейін қысқарту; аналық өлімдерді жартысына дейін қысқарту; 5
жасқа дейінгі балалар арасындағы жартылай және толығымен ашаршылық
жағдайларын жою; барлық жанұяларды тұщы су мен қалыпты санитарлық жағдаймен
қамтамасыз ету; бастауыш оқудың бағдарламасын барлық балаларға және орта
білім 80% балаларға білім беру; ерекше қиын жағдайға тап болған
миллиондаған балаларды қорғау, Конвенцияны мойындау және оны орындау және
т.б. [3;125].
Бұл Декларацияның қабылдануы бұл тек қана ортақ міндеттілік емес – бұл
құжат әлемдік қауымдастықта жаңа өнегелі өлшемнің пайда болуының ерекше
дәлелдемесі. Оның мәні – балалар адамзаттың жетістіктерін бірінші кезекте
пайдалану және оның зардаптарынан бірінші кезекте қорғану, қоғамның даму
дәрежесі, оның адамгершілігі сол қоғам өз балаларын қорғау және қамқорлық
көрсетуінің дәрежесінің негізінде өлшенеді. Осы құжатта бекітілген
балалыққа қатысты жаңа этиканың мәні де осында.
Конвенция нақты корсеткіштерді бермейді, себебі әр мемлекетте өзіне тән
әдет-ғұрып және мүмкіндіктер болады. Ол тек балаларға қатысты оларды
қорғауға бағыталған саясатқа қажетті моральдік және құқықтық нормалардың
жалпы үлгіталаптарды бекітеді.
Әр мемлекет осыған сай келетіндей өзінің ішкі заңнамаларын бекітіп
жүзеге асырады.
Қоғамда балалар мәселелеріне дұрыс көзқарас қалыптастыру үшін, олардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің дұрыс және уақытында қорғалуы мәселелерін
қадағалау үшін кейбір мемлекеттерде өкілдіктер институты – балалар
құқықтары жөніндегі комиссарлар қалаптастырылды. Халықаралық балалардың
құқықтарын қорғау – тарихи тұрғыдан алғанда, салыстырмалы түрде жас
құбылыс.
Кәмілеттік жасқа толмаған балалар әртүрлі жағдайлар нәтижесінде ата-
аналар қамқоршылығынан айырылуы мүмкін: ата-аналардың қайтыс болуы, ата-
аналарды құқықтарынан айыру, ата-аналарды бас бостандығынан айыруға соттау,
ауыр сырқаттану немесе ұзақ мерзімді болмауы, ата-аналардың өздерінің ата-
аналық құқықтарын орындаудан бас тарту, ата-аналардың өз балаларын
перзентханадан немесе басқа мемкемелерден алуға бас тарту.
Жағдайлардың көбісінде, егер ата-аналар өз балалары туралы қамды жүзеге
асыра алмаса, олар оларды туыстарына немесе басқа тұлғаларға, ал кейбір
жағдайларда мемлекеттік мекемелерге орналасытруға шаралар қабылдайды. Бірақ
ата-аналардың кенет қайтыс болу, аулу немесе сәтсіз жағдай жағдайында
балалар қауіпті жағдайға түсуі мүмкін.
Балалар үшін ата-аналардың өз міндеттерін орындаудан бас тарту, ата-
аналардың өз балаларын кенет тастап кетуі және тағы сәйкес жағдайлар одан
да үлкен қауіпке ие. Елдегі тұрақсыздықтың күшеюі, нақты тұрғын үйді
иемденбейтін босқындар санының өсуі, қылмыстықтың өсуі кенет ата-аналар
қамқоршылығынсыз қалған немесе өз ата-аналық құқықтарымен теріс пайдалану
нәтижесінде қауіпті жағдайдағы және шапшаң көмекті қажетсінетін
балалардың өсуіне әкелді. Осыған байланысты ата-анлдыққамқоршылықсыз
қалған балаларды уақытылы анықтау және оларды қорғауға шаралар қабылдау
аса өзекті болып табылады.
Бұл мәселелерді шешу қорғаншлық және қамқоршылық органдар жүйесіне
жүктелген. Қорғаншылық және қамқоршылық органдары жергілікті өзін-өзі
басқару органдары болып табылады. Олар балалар өмірінің жағдайларын
анықтау, орналастыру және кейінгі бақылау бойынша шараларды жүзеге асыруға
міндетті.
Балаларды жанұяға тәрбиелеуге орналастыру және әсіресе оларды асырап
алуға беру кезінде көптеген шартты теріс пайдаланулар анықталған, бірақ
қорғаншлық және қамқоршылық органдарынан басқа бірде-бір жеке және заңды
тұлға балаларды анықтау және орналастыру бойынша қызметті кәсіби ретінде
жүзеге асыруға құқығы жоқ [4;129] .Яғни, ата-аналық қамқоршылықтан
айырылған балаларды іздеу, тіркеу, болашағын анықтау бойынша мақсаткерлі
шараларды қабылдауға тыйым салынған. Бірақ барлық лауазымды тұлғалар,
мекемелер, ұйымдар және азаматтар қорғаншлық және қамқоршылық органдарына
ата-аналық қамқоршылықсыз қалған олардың билігінде қалған балалар туралы
мәліметтерді хабарлауға міндетті.
Мұндай жағдайларда әсіресе ата-аналарды қамауды жүзеге асыратын алдын-
ала тергеу органдары; ата-аналардың апатты жағдайлары және ауруы туралы
мәліметтерді бірінші алатын медециналық мекемелер; балалар баратын
мектепке дейінгі және білім беру мекемелері болады.
Заңды сөзбе-сөз түсінуден шыға лауазымды тұлғалар мен азаматтардың
міндеттері қорғаншлық және қамқоршылық органдарына көмекті қажетсінетін
балалар туралы хабарлаумен шектеледі. Балаларға көмек көрсету бойынша
ешқандай дербес қадамдар жасамауы тиіс. Бірақ олармен балаларды қауіпті
жағдайларда қалдыру адамгершілік нормаларына қайшы келеді. Сондықтан
келесідей қорытынды жасауға болады, ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған
бабаларды анықтаған барлық тұлғалар балаларға бірінші көмек көрсету және
уақытылы орналастыру бойынша шараларды шұғыл қабыладау қажет.
Балаларды уақытылы орналастыру әдетте оларды туыстарға немесе балаға
жақын басқа тұлғаларға беру болып табылады. Орналастырудың бұл түрі ылғи
артықшыл болып табылатын, себебі балаларғы айырылу нәтижесінде алған
зақымды жеңілдетуге мүмкіндік береді. Егер мұндай тұлғаларға беру мүмкін
болмаса балалар уақытылы балалара мекемелеріне тапсырылады [5; 247] .
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балалар уақытылы орналастыру
кезеңінде өзінің іс әрекетке қабілеттілігінің орның толтырулы қажетсінеді,
себебі бала ата-аналар заңды өкілдер функцияларын орныдау алмайтын, ал
қамқоршы әлі тағайындалмаған жағдайда болады. Бұл қарама-қайшылықты шешу
үшін бұл бабаларға қатысты қорғаншылықты немесе қамқоршылықтың міндеттерін
орныдауды уақтылы қорғаншлық және қамқоршылық органдары жүзеге асырады.
Егер ата-аналардың балаларды күту ге қабілетсіздігі уақытылы болса, ата-
аналық міндеттерді орындаға бөгет болатын жағдайлар жойылғаннан кейін
(емделу, қамаудан босатылу, жол жүруден қайту) балалар ата-аналарына
қайтарылады. Егер балалар ата-аналар қамқоршылығынан ұзақ уақытқа немесе
мәңгі айырылса оларды тұрақты орналастыру туралы сұрақ туады.
Ата-аналық қамқоршылықсыз қалған балаларды орналастыру нысандары Неке
(ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы
26 желтоқсандағы № 518-ІV Кодексінің 116 бабында қарастырылған. Жетім
балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау оларды - отбасына (асырап алуға, қамқоршылыққа немесе
қорғаншылыққа, патронатқа) тәрбиелеуге, ал мұндай мүмкіндік болмаған кезде
жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар үшін барлық
үлгідегі ұйымдарға беру арқылы жүзеге асырылады [6].
Қазақстан Республикасының заңдылығымен балаларды отбасылық тәрбиелеудің
басқа нысандары да қарастырылуы мүмкін. Мұндай орналастырудың басты мақсаты
– балаларға отбасында тәрбиелену құқығын қамтамасыз ету. Сондықтан
балаларды тәрбиелеудің отбасылқ нысандарына сөзсіз артықшылық беріледі.
Балаларды отбасында тәрбиелеудің барлық формаларынан, өз кезегінде, ең
жақсысы асырап алу болып табылады, себебі бұл жағдайда балалар бауырлыққа
негізделген отбасында қалыптасатын жағдайларға ең жақын болады. Мысалы
Рессей Федерациясының ЖК 124 бап 1 пунктісінде асырап алу - ата-анлық
қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың артқышылықты нысаны деп дәл
белгіленеді. Қазақстан Республикасының неке және отбасы заңдылығында бұл
туралы тікелей айтылмаған, тек қана орналастыру нысандарын тізбектеу реті
бойынша асырап алудың басымдығын болжауға болады.
Баланы орналастыру туралы сұрақты шешекенде назарға оның этникалық
тегі, тілі, мәдени және діни тегі, сонымен қатар балаға тәрбиелеу мен білім
берудегі қамтамасыз етудің артықшылығы алынады. Баланың діни, мәдени және
этникалық тегі, оның ана тілі баланы ерекшелігін анықтайтын қаситеттері
болып табылады. Балалар құқықығы туралы Конвенцияға сәйкес баланың өз
ерекшелігін сақатуға құқығы - барлық қатысушы-мемлекеттердің міндеті.
Баланы тапсыру үшін нақты отбасыны таңдауда сөзсіз артықшылық баланың
туыстарына және оған жақын басқа тұлғаларға беріледі, мысалы өгей әкесі,
шешесі, нақты тәрбиелеушілерге. Анқытаушы мән баланың өз пікіріне
беріледі. Он жастан жоғары баланы асыраушы отбасыға тапсыру немесе
асырап алу оның келісімінсіз жүргізілуге жол барілмейді. Балаларды бала
мекемелеріне тапсыру тек балаларды жанұяға орналастыру бір немесе басқа
себептерге байланысты мүмкін емес болғанда ғана қолданылады.
Сонымен, тәрбиенің қоғамдық нысаны отбасымен, ал отбасы тәрбиесі
қоғамдық тәрбиесімен салыстырылуға келмейді. Сондықтан-да отбасы
заңнамаларының міндеті баланың отбасыда өмір сүру құқығын қорғау болып
табылады. Әдетте баланың ата-анасы отбасында тұруы түсініледі. Бұндай
жағдайда мемлекет тек қоғаушы функциясын атқарады, отбасын сырттан заңсыз
қол сұғушылықтан және оның ішкі жанұялық өміріне кіріспей.
Бірақ, егер баланың құқықтары отбасында бұзылып жатса, мемлекеттің
міндетті түрде араласуына тура келедеі, сонымен қатар ата-ана құқығын
шектеу немесе айыруына дейін(7; 36(.
Өз отбасынан қандайда бір жағдайлардың нәтижесінде айрылған балалардың
жанұяда өмір сүру мен тәрбиелену құқығын жүзеге асыруы дегеніміз – баларды
тәрбиелеу нысаны отбасылық нысаны таңдалады: асырап алу, өгей ата-анасына
жанұясына тапсыру. Баларды жанұяға орналастыру мүмкіндігі мүлдем болмаған
жағдайда ғана олар балалар үйлеріне тапсырылады.
1.2 Орналастыруға жататын балаларды есепке алу тәртібі
Ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған және тәрбиелеуге отбасына
орналастыруға тиісті балалар міндетті тіркелуге тиісті. Неке (ерлі-
зайыптылық) және отбасы туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 26
желтоқсандағы № 518-ІV Кодексінің 115 бабының 2 тармақшасына сәйкес, ата-
аналарының қамқорлығынсыз қалудың нақты мән-жайларын негiзге ала отырып,
жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды есепке алу
жөніндегі қызметті ұйымдастыру, балаларды орналастырудың нысандарын таңдау,
сондай-ақ оларды күтіп-бағу, тәрбиелеу және оқыту жағдайларын одан әрi
бақылау жергілікті атқарушы органдарға жүктеледі.
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды толық және жан жақты
есепке алу үшін ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған бабаларды
орталықтандырылған есепке алуды ұйымдастыру ережелеріне сәйкес бастапқы,
аймақтық және орталықтандырылған есеп жүргізіледі[6].
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды бастапқы есепке алу
қорғаншлық және қамқоршылық органдарымен жүзеге асырылады.
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды аймақтық есепке алу облыс,
республикалық мағынадағы қала және астананың білім беруді басқару
органдарынмен жүзеге асырылады.
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды оралықтандырылған есепке
алу облыстағы орта білім беру дің орталық атқарушы органымен жүзеге
асырылады.
Қорғаншлық және қамқоршылық органы ата-ана қамқоршылығынсыз қалған
балаларды анықтайды, мұндай балаларды бастапқы есепке алуды жүргізеді, және
ата-ана қамқоршылығын жоғалтудың нақты жағдайларынан шыға балаларды
орналастыру формаларын таңдайды: асырап алуға жанұяға тәрбиелеуге беру,
қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) немесе патронат келісімі бойынша беру, ал
мұндай мүмкіншіліктің болмаған жағдайында – барлық типтердегі мекемелерге
(тәрбиелеуші, емдеуші және басқа) тапсыру.
Ата-аналардың қайтыс болуы, ата-аналық құқықтан айыру, олардың ата-
аналық құқықтарын шектеу, ата-аналарды ісәрекетке жарамсыз деп танығанда,
ата-аналардың аурыуы, ұзақ мерзімді болмауы, ата-аналардың балаларды
тәрбиелеу немесе олардың құқытары мен мүдделерін қорғаудан бас тарту, соның
ішінде ата-аналардың өз балаларын тәрбиелеуші, емдеуші және басқа сәйкес
мемкемелерден алуға бас тарту жағдайында, соынмен қатар ата-аналық
қамқоршылықтың болмауының басқа жағдайларында мемкемелердің (мектепке
дейінгі, жалпы білім беретін, емдеуші және басқа мемкемелер) лауазымды
тұлғалары және басқа азаматтар олар туралы балалардың нақты орналасу
орны бойынша қорғаншлық және қамқоршылық органдарына хабардауға міндетті.
Қорғаншлық және қамқоршылық органы мұндай мәліметтерді алғаннан кейін
үш күн ішінде бала өмірінің жағдайларын талдауды жүргізуге міндетті және
оның ата-анасының немесе оның туыстарының қамқоршылылғының жоқтығының
фактісін анықтаған жағдайда бала құқықтары мен мүдделерін қорғауды оны
орналастыру туралы сұрақ шешідгенге дейін қамтамасыз етуге тиісті.
Ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балалар орналасқан тәрбиелеуші,
емдеуді және басқа мемкемелер басшылары бала тәрбиелеуге жанұяға юерілуі
мүмкіншілігі белгілі болғаннан кейін жеті күн ішінде берілген мекеменің
орналасу орны бойынша қорғаншлық және қамқоршылық органына хабарлауға
тиісті.
Берілген мемкемелердің әкімшілігімен ата-аналық қамқоршылықсыз қалған
балалар туралы мәліметтерді жеке тұлғаларға, мекемелерге және қоғамдық
ұйымдарға хабарлауға жол берілмейді.
Жоғарыда аталған мәліметтер түскеннен кейін бір ай ішінде қорғаншлық
және қамқоршылық органы баланы тәриелеуге жанұяға асырап алуға,
қамқоршылыққа (қорғаншылыққа) немесе патронат келісімі бойынша және
баланы тәрбиелеуге жанұяға беру мүмкіншілігінің жоқ болған жағдайда мұндай
бала туралы мәліметтерді Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын,
Қазақстан Республикасының азаматтарының отбасына тәрбиелеуге баланы кейінгі
орналастыруға әрекеттесу және еспке алу үшін сәйкес әкімшілік-
территориялық бірліктердің білім беруді басқару органдарына береді.
Егер сәйкес әкімшілік-территориялық бірліктердің білім берудә басқару
органымен ата-аналық қамқоршылықсыз қалған бала туралы мәліметтерді
алғаннан кейін ай ішінде мұндай бала тәрбиелеуге жанұяға асырап алмаса,
қамқоршылыққа (қорғаншылыққа) немесе патронат келісімі бойынша тапсырылмаа
берілген баланың анкетасының копиясы облыстың, республикалық мағынадағы
қаланың және астананың басқару органына беріледі.
Облыстарлың, республикалық мағынадығы қаланың және астананың басқару
органдары қорғаншлық және қамқоршылық органдарымен түскен мәліметтері
негізінде ата-аналық қамқоршылықсыз қалған балалар туралы аймақтық есепті
жүргізеді және аймақтық банкті қалыптастырады. Ықылас білдірген кандидаттар
үшін балаларды таңдайды, балаға барып шығу және оны асырап алуға,
қамқоршылыққы (қорғаншылыққа), патронатқа тапсыру үшін оның нақтылы
тұрғылықты (орналасқан) жері бойынша сәйкес қорғаншлық және қамқоршылық
органдарына жөнелту береді.
Облыстардың, республикалық мағынадағы қаланың, астананың білім беруді
басқару органдары оған бала туралы мәліметтер түскеннен кейін екі ай
мерзімде ата-ана қамқоршылығынсыз қалған баланы Қазақстан Республикасының
азаматтарына асырап алуға, қамқоршылыққы (қорғаншылыққа), патронатқа
тапсыру мүмкіншілігі жоқ болған жағдайда ата-ана қамқоршылығынсыз қалған
балаларды орталықтандырылған есепке алу үшін бұл бала туралы мәліметтерді
облыстағы орталық білім берудің атқарушы органына хабарлауы тиіс.
Облыстардың, республикалық мағынадағы қаланың және астананың білім
беруді басқару органдары мәліметтері облыстағы орта білім берудің орталық
атқарушы органында болатын баланың статусы өзгергенде (ата-ананың ата-
аналық құқықтарын қалпына келтіру, баланы асырап алу және басқа) бұл туралы
апта ішінде хабарлауы тиіс.
Облыстағы орта білім берудің орталық атқарушы органы облыстардың,
республикалық мағынадағы қаланың және астананың білім берудің басқару
органдарының хабарлауы негізінде ата-аналардың қамқоршылығынсыз қалған
балалар туралы мәліметтерді Республикалық банкті хабарлайды, бұл
балалардың орталықтандырылған есебін жүргізеді, балалар туралы мәліметтер
негізінде ықылас білдірген кандидаттарға асырап алуға балаларды таңдайды,
баланы оның нақтылы тұрғылықты жері бойынша қатысуы үшін және оны асырап
алу туралы сұрақты шешу үшін оларға облыстардың, республикалық мағынадағы
қаланың, астананың білім беруді басқару органдарына жолдау береді, олардың
талап етуі бойынша ата-аналар қамқоршылығынсыз қалған балалар туралы
Республикалық банкте бар мәліметтерді облыстардың, республмкалық
мағынадағы қаланың, астананың білім беруді басқару органдарына
мәліметтерді ұсынады.
Баланы орталықтандырылған есепке алудың күні ретінде облыстағы орташа
білім берудің Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органына бала
анкетасының көшірмесінің тіркелу күні саналады.
Есепке алу жүйесі балалардың мүдделерін ең жақсы қорғауды қамтамасыз
ету үшін аранлаған. Оның мақсаты - әрбір бала ол үшін ең жағымды
жағдайларда орналасу үшін бірдей үміт алу үшін, мұндай балалар туралы
ақпаратты орталықтандырылған және аса қол жетерліе ету. Балаларды міндетті
тіркелудің жүйесі бір уақытылы баланы тәрбиелеуге жанұяға тапсырған кезде
шартты теріс пайдаланудың алдын-алуды мақсат етеді [8; 163].
Тәрбиелеуге отбасына тапсырылатын балалар туралы бастапқы мәліметтерді
ұсыну міндеттілігі бірінші кезекте балалардың емдеу және тәрбиелеу
мекемелерінің басшылыарына жүктеледі. Оларға әдеттебала тәрбиелеуге жанұяға
берілу жағдайлары бірінші белгілі болады.
Мұндай тәртіп балалар мекемесі мен балаларды тәрбиелеуге алығсы келетін
тұлғалармен немесе олардың делдалдарымен тікелей байланыстарды болдыртпау
үшін енгізілген. Қорғаншлық және қамқоршылық органдарын айналып өтетені
мұндай байланыстар баланы тәрбиелеуге жанұяға тапсыру кезіндегі көптеген
теріс пайдалануларға әкелді және асырауға, тәрбиелеуге баланы іріктеу
кезінде коммерциялық қызметтер нарығының пайда болу қаупін туғызды. Ата-
аналар қамқоршылығынсыз қалған балаларды бастапқы есепке алу баланың
нақтылы тұрғылықты жері бойынша қорғаншлық және қамқоршылық органдарымен
жүзеге асырылады.
Егер жергілікті қорғаншлық және қамқоршылық органы баланы орналастыруды
қамтамасыз ете алмаса ол бала туралы мәліметтерді ата-аналық қамқоршылықсыз
қалған балалар туралы мәліметтерді мемлекеттік банкте тіркеу және оны
кейінгі орналастыруда әрекеттесу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметімен
анықталатын атқарушы биліктің мемлекеттік органына тапсырады.
Мемлекетпен қаблданған заңдылықтық шешімдер, әлеуметтік шараларға
қарамастан жанұяда тәрбиелену мүмкіндіктерінің айырылған балаларды жете
бағаламаудың нақты қаупі бар. Себебі, мемлекеттік қамқоршылықтағы
балалар саны туралы ресми мәліметтер мұндай қорғаншылықпен қамтылған
балалар саның ғана көрсетеді, ал нақтылы қанша бала жанұялық қорғаншылықты
қажетсінентітінің көрсетпейді. Яғни, есепке алнбаған балалардңың біршама
саны бар, мысалы, далада тұратын балалар. Сонымен қатар интернаттық
мекемелердегі балалар бөлігі мемлкеттік қорғаншылықта жататын балалар
туралы ресми мәліметтерден әдетте шығарылады. Бұған қосы, мәліметтер
әртүрлі ведомстваларда жинақталатындықтан және әртүрлі түрдегі
мекемелердегі балалар саның қамтитындықтан, балалардың қандай да бір тобы
есепке алынбау қаупі болады.екінші жағынан бұл мәліметтерді асыра
көрсетуге болады, себебі олар үлкен бөлікпен шектелмейді немесе кім үйден
мәңгілікті алынды және кім уақытылы алынды шектеле алмайды. Еспке алу
қйыншылықтарының күрделенуінің тағы бір себебі, бүгінгі күні кейбір балалар
жаңа типтегі мекемелерде болады, олар ескі құрылымдарды ауыстыруына
қарағанда толықтырады деуге болады, мысалы, қауіпсіз баспана, онда балалар
салыстырмалы ұзақ уақыт өмір сүре алады жәнемұндай балаларды ресми
статистикаға кіруі жие белгісіз болады. Аяғында, дәстүрлі мемлекеттік
мекемелерде орындардың жетіспеуінен балалар басқа мақсаттарға арналған
мекемелерге орналыстырылуы мүмкін, негізінен медециналық немесе білім беру
мекемелеріне. Мысалы, Қазақстанда нәрестелерді бала үйінде орын болмауынан
жиі перзентханада қалдырады [9; 56].
Аймақтың 27 елдері бойынша мәліметтер агрегатталады, ол өз жанұясынан
тыс балаларды тәрбиелеуге қатысты толық көрініс береді. Бұл кестеден
шығаруға болатын бірінші негізгі қорытынды - ата-аналармен тұрмайтын,
мемлекеттік немесе жеке мекемелерде, патронаттық жанұяларда немесе асырап
алушыларды тұратын балалардың жалпы санының өсу үдерісі.бұл мәліметтерге
сонымен қатар мүгедектер үшін мекемелерде тұратын балалар, ал аймақтың
кейбір бөліктерінде - интернат-мектептерде тұратын балалр қосылған.
Онжылдықтың басталуымен өз жанұясынан тыс тәрбиеленетін балалар саны 150
мыңға өсті және 90-шы жылдардың аяғында 2010 жылдардың басында 2,5 млн.
жетті. Мұндай өсім, сөзсіз, қауіп тудыртады және қойылған мақсаттарға
сәйкес келмейді. Сонымен қатар берелген кезеңде бүкіл аймақ бойынша
балалар қорғандылығының жалпы әлсіреу фонында берілген өсім күтілгеннен
аз болып табылады. Бірақ егер де 1999 жылдан 2010 жылдарға дейінгі туудың
азаюын есепке алсақ берілген көрсініс одан да қауіпті болып көрінеді.
Статистикалық мәліметтерден көргеніміздей балалар санына қатысты
арналған коэфиценттер, бүгінгі таңда жанұядан тыс тәрбиеленіп жатқан
балалар санының артып жатқанын көреміз. Сонымен қатар, бастапқы
айтарлықтай жоғары көрсеткіштер бүкіл аймақ бойынша төмендемеген. Ал егер
де аймақ бойынша бұл көрсеткіштерді Батыс Европа елдерінің мәліметтерімен
салыстыратын болсақ, онда мемлекеттік қамқоршылық көлемдері аса ғажайып
болып табылады, бірақ елдер арасындағы мәліметтерді салытыруға абай келу
керек, себебі сәйкес қызметтердің формасы мен мазмұны әртүрлі. 2007 жылы
Англия мен Уэлбсте сәйкес көрсеткіш 100 мың. Адамға 490 құрады, ол орташа
алғанда Орталық және Шығыс Европа және ТМД бойынша үш есе кем.
Бұл мәліметтер Солтүстік мен онтүстік арасындағы айырмашылықтарды
дәлелдейді, бұл айырмашылықтар онжылдықтан аяғында аса көрініс тапты. 2007
жылы орталық Европа мен бұрыңғы КСРО-ның солтүстік бөлігігінің, сонымен
қатар батыс шығыс Европаның Румынияның және Болгарияның балалар
мекемелерінде, асырап алушылыарда және патронатты жанұяларда барплық
баалалардың 1-2 пайызы болды, ал бұл уақытта бұрыңғы Югославия, Закавказье
және Орталық Азияда тек – 0,5 пайыз ғана.
Өз жанұясынан тыс тәрбиеленетін балалар үлесінің өсімі аймақтың ірі
бөлігінде байқалды, бірақ Балтия мемлекеттерінде ол аса шапшаң болды, ол
онжылдықытың басфында бұл көрсеткіңш бойынша аймақта соңғы орындардың
бірін иемденетін. Айта кету керек, таралған пікірге қарамастан, бұл
көрсеткіш орталық Европада аса жоғары, бұл жылы болған және әлі де
төмендемеген, себебі мұндай балалардың үлесі тұрақты өсіп отырған.бұл басқа
әлуметтік көрсеткіштерге қарама-қайшы келеді, олар бойынша реформалар
жолдары бойынша аса ілгерлеген Орталық Европа айқын озады. Мүмкін бұл
елдердің пікірі бойынша, бұл мәліметтер балаларға төнетін қауіпті
тәуекелділіктердің абсалютті масштабтарын емес, ал олардағы балаларға
қатысты осал жерлері туралы мәліметтерді аса тиімді анықтауды
дәлеледейтін шығар. Бірақ бұған қарамастан оларға келесіні мойындау қажет,
оларда бүгін әрекет ететін балалық шақты қорғау жүйесі өз ата-аналарымен
тұрамайтын балалар санының өсуіне әркеттеседі және де бұл көрсеткіш оларда
ең жоғары болып табылады, ал егер де өз жанұясында болумен байланысты
қауіп туралы емес ал ата-аналық қамқоршылықты жоғалту туралы айтатын
болсақ онда бұл көрсеткіштер аймақта ең нашар болып табылады.
Абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер тек екі субаймақтарда – бұрыңғы
югославия мен Закавказьеде төмендеген. Бірақ Закавказьде бұл ойластырылған
саясаттың нәтижесі болуы шарт емес. Орталық Азида сияқты онда маңызды
рольді балаларға қатысты тәрбиелеудің дәстүрлі әдістері мен аса бекемді
туыстық және жанұялық байланыстар алған. Бірақ көрсеткіштердің төмендеуі
негізіненәскери әркеттер аймақтарында және өмір сүрі дәрежесі шапшаң
төмендеген елдерде байқалады. Сондықтан мұнда сәйкес қызметтердің құлдырау
салдарлары туралы айтуға болады, олардың ішінде балалардың шұғыл және
өткір қажеттіліктерін ғана қанағаттандыратындары ғаны қызмет етеді.
Жергілікті № 4 мониторингтік баяндамаға сәйкес, Грузияда, мысалы, ішкі
қаржыландырудың жоқтығынан балалар үйін жабуға тура келді. Проблеманы
келесі жағдай одан әрі күрделендірді, халықаралық көздер көмегінің акценті
балалар туралы қамқоршылықпен айналысатын мекемелерге, босқындар және
ішкі орын ауыстырғандардың балаларынының шұғыл мәселесін шешуге
ауыстырылды. Елде балалар үйлерін жабу панасыздар санының өсуіне әкелді.
Бұрыңғы Югославияда өтпелі кезеңнің басталуына дейін мемлекет жанұялық
тәрбиелеуге көршілес орталық-европалық және балкандық елдерге қарағанда аса
көңіл бөлген; 1991-2003 жылдар арасында даулар мен халықтың миграциясы
балаларға қатысты осал жерлердің өсуіне әкелді, бірақ ресми есеп берудің
мәліметтерінде бұл көрініс қарасытырылмаған[10; 97].
Жалпы түрде, егер географиялық көрініске қарайтын болсақ, онда аса
урбанизацияланған халқы бар елдерде дәстүрлі ауылдық ескішілдік күшті және
қауымдастықтардың ролі жоғары елдерге қарағанда жан ұядан тыс тәрбиелеу аса
таралған. Балтия елдері сияқты салыстырмалы бір тектес укладтты елдерде
ата-аналық қамқоршылықтан айырылғандар категориясына түскен балалардың ірі
сны үлкен қалаларға келеді.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер келесі қорытындыны шағаруға мүмкіндік
береді, ата-аналық қамқоршылықсыз қалған балалрды орналастыру проблемалары
бір мемлекет шектерініен шығады.
Көптеген елдердемемлекеттік қамқоршылықтағылардың ішінді нағыз жетімдер
болып балалардың аз бөлігі болып табылады, ал олардың ішіндегі басым бөлігі
- юұл әлеуметтік жетімдер. Осыған байланысты балалрды жанұядан тыс
тәрбиелеу, атан-аналық қамқоршылықсыз қалған балалрды тәрбиелеу туралы
сұрақ туындайды. Бұл туралы сөз келесі бөлімдерде қарастырылады.
2 Бала асырап алу - ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды
орналастырудың нысаны ретінде
2.1 Асырап алу түсінігі
Баланың маңызды құқықарының бірі - отбасында өмір сүру құқығы (Неке(ерлі-
зайыптылық) жене отбасы туралы кодексінің 60 б., ҚР-дағы балалар құқығы
т.з. 4 тарау). Әрбір баланың мүмкін болғанынша отбасында өмір сүруге және
тәрбиеленуге құқығы бар. Отбасылық тәрбие – адамзат білетін ең керемет
тәрбие нысаны.
Тәрбиенің қоғамдық нысаны отбасымен, ал отбасы тәрбиесі қоғамдық
тәрбиесімен салыстырылуға келмейді. Сондықтан-да отбасы заңнамаларының
міндеті баланың отбасыда өмір сүру құқығын қорғау болып табылады. Әдетте
баланың ата-анасы отбасында тұруы түсініледі. Бұндай жағдайда мемлекет тек
қоғаушы функциясын атқарады, отбасын сырттан заңсыз қол сұғушылықтан және
оның ішкі жанұялық өміріне кіріспей. Алайда, бала ата-анасының
қамқорлығынан айырылып жататын болса, оны отбасына орнаастырудың келесідей
бір нысаны қолдануы мүмкні, яғни ол бала асрап алу.
Бала асырап алу — заңи акт. Ол баланың және оны тәрбиелеуге алған
адамның арасындағы құқықтық қарым-қатыныстарды айқындайды.
Бала асырап алу — адам өміріндегі күрделі әрі жауапты қадам. Бөтен бала
үшін шынайы ата-ана болу оңай емес. Әдетте, бұл процесс бала асырап алу,
қамқорлық пен патронаттық бойынша қажетті ақпарат жинаудан, заңнамамен
танысудан, ата-ана қамқорынсыз қалған балаларды орналастырудың барлық
ықтимал нысандары бойынша түсініктемелерден басталады. Көптеген аспектілер
бойынша оларға тиімді ресурс – балалар деректерінің Интернет-банкі
көмектесе алады.
Қазақстанда Жетім балалар және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың
ашық деректер базасы жобасы іске қосылды.
Бала асырап алу-ата-анасыз қалған балалардың мүдделерін қорғауды
қамтамасыз ету үшін заң оларды асырап алу мүмкіндігін белгіледі.
Мемлекет бала асырап алуды қолдайды, өйткені ата-анасынан айырылған
балалар отбасылық қамқорлыққа бөленеді, тиісті тәрбие, материалдық
жағдайға, ата-ананың сүйіспеншілігі мен мейіріміне ие болады. Екінші
жағынан, балалы бола алмай жүрген отбасылар да көп. Бала асырап алу оларға
өздерінің табиғи әкелік жене аналық сезімдерін қанағаттандыруға мүмкіндік
береді.
Бала асырап алу нәтижесінде, бір жағынан, бала асырап алушылармен және
олардың туысқандарының арасында, асырап алынған бала арасында қандастығы
бойынша туыстар арасындағы сияқты құқықтар мен міндеттер туындайды. Сонымен
қатар асырап алушының туған балалары мен, егер ондай балалары болса, асырап
алған балаларының арасындағы құқық тең деп танылады.
Балаларды орналастыру стратегиясында ерекше орынды асырап алу алады,
себебі тек 18 жастық кезеңге дейінгі созылатын патронатты тәрбиелеу мен
қамқоршылыққа қарағанда, балалар бүкіл өміріне отбасы иемденеді.
Асырап алу аырап алушы мен асыранушы арасында ата-аналар мен туған
балалар арасныда пайда болатындарға ең жақын қатынастарды құруға арналған
құқытқы институт болып табылады.
Асырап алу ежелгі заманнан бастап пайда болған, бірақ оның мазмұны
уақыт ағымына байланысты айтарлықтай өзгерді. Сатылап туыстыққа негізделген
жанұяның және асырап алуға негізделген жанұяның жақындауы жүріп жатыр.
Бұрында бұл жақындасу негізінен асыранып алынушылар мен асырап алушылар
арасныдағы қатынастарды құқытық реттеуді ата-аналар мен балалр арасындағы
құқытық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz