Ринолалиясы бар балаларды түзету жұмыстарының негіздерін талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Ринолалияны зерттеудегі теориялық 5
негіздер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.1 Таңдай жарығымен шартталған ринолалияны зерттеу 5
тарихы ... ... ... ... ...
1.2 Ринолалияның пайда болу себептері, белгілері және 9
түрлері ... ... ... ... ... .
1.3 Ринолалияға шалдыққан баланың сөйлеу тілінің 13
ерекшеліктері ... ... ... ...
2 Ринолалияға шалдыққан балаларды түзету, оқыту және 16
тәрбиелеу ... ... ... ..
2.1 Ринолалияны түзету жұмыстарының мазмұны және 16
әдістемесі ... ... ... ... .
2.2 Ринолалияда кездесетін әртүрлі ауытқуларды түзету 20
мүмкіндіктері ... ... .
2.3 Операцияға дейінгі және операциядан кейінгі кезеңдегі ринолалиясы
бар балалармен логопедиялық жұмыс жүргізу 22
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Білім туралы Заңының 2-тарау, 8-бабының 6-тармақшасында Мемлекет даму
мүмкіндігі шектеулі азаматтардың білім алуын, дамуындағы ауытқуды түзетуін
және әлеуметтік жағдай жасауды қамтамасыз етеді делінген.
Мемлекет қазіргі таңда даму мүмкіндігі шектеулі жандарға айрықша назар
аударып, қамқорлық көрсетіп отыр. Бұл қамқорлықтың бәрі Елбасының халыққа
жолдауында, ҚР Білім туралы заңында, Кемтар балаларды әлеуметтік-
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы т.б. заңдарында
айтылып, дамуында бұзылысы бар балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесі ,
оларды оқыту, тәрбиелеу , еңбекке баулу және кәсіби даярлығын шешуде, бала
мүгедектігінің алдын-алуға бағытталған көптеген көкейкесті мәселелері жан-
жақты қарастырылған .
Мүмкіндігі шектеулі тұлғалар дегеніміз - белгілі бір қамқорлықты қажет
ететін немесе өз бетінше өмір сүруден қабілетсіз, дегенмен оларға арнайы
жағдай жасалған кезде жартылай еңбекке қабілетті болып келетін және
әлеуметтік бейімделе алатын жандар.
Отандық және шетел әдебиеттерде, тіл кемістіктерінің ішіндегі ең күрделі
клиникалық нысандардың бірі ретінде ринолалияны атап көрсетеді [1].
Ринолалия – rhinos - мұрын lalia - сөз, бұл сөйлеу аппаратының шеткі
бөлімінің анатомиялық-физиологиялық кемістіктерінің салдарынан дауыс
тембрінің және дыбыс айтылуының бұзылысы. Адамның сөйлеу мүшелерінің жұмыс
істеуі дұрыс болған жағдайда сөйлеу тіліндегі барлық дыбыстарды айтқан
кезде таза мұрындық дыбыстардан басқалары мұрын жұтқыншақ пен мұрын
қуысының жұтқыншақ ауа қуыстарының аралары бөлініп тұрады. Бұл қуыстар
жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы және жанындағы бұлшық еттердің
жиырылуының әсерінен таңдай мен жұтқыншақтың жабысуы арқылы бөлінеді.
Ринолалия зерттелу тарихы негізінде ұзақ және азапты жолды басынан
кешірді. Оны зерттеуіне дәрігерлер, психологтар, дефектологтар қатыстан.
Атап айтар болсақ, ринолалияны түзету әдістерін ойлап табуда Е.Ф.
Рау,1933г., Ф.А. Рау, 1933г., З.Г. Нелюбова ,1938г., В.В. Куколь, 1941г.,
А.Г. Ипполитова, 1955г., 1963, С.Г. Таптапова, 1963г., Т.Н. Воронцова,
1966г., Н.Н. Сереброва, 1969г., Л.И. Вансовская, 1977г., И.И. Ермакова,
1980г, 1984, сияқты ғалымдар өз үлестерін қосты.
Н. И Пирогов (1844), Н. В Воронцовский (1875), П. Субботин (1894), М.И
Пайкин (1936) өздерінің жұмыстарында таңдайдың көлемдері қандай деңгейде
жедел шараларының әсерінен түрін өзгертуге қабілетті, таңдай көлемдерінің
қандай көрсеткіштері мыңқылдау кезінде анақұрлым сәттілікті логотерапияға
қолайлы болатыны туралы мәселені талқылап айтып кеткен еді [2].
Ал Хватцев М.Е бойынша, оның ұсынылған әдістемесі, отандық, сондай-ақ,
шетелдік көптеген мамандардың тәжірибесін жалпылай отырып, тіпті ең қиын
жағдайларда онды нәтижелерге қол жеткізе білді, бірақ, логопедтен жоғары
шеберлікті және сөйлеу аппаратының анатомиясы мен физиологиясын жетік
білуін, ал науқастардан – күш салуды және ынталануды талап етеді. Ол
науқастың сөйлеу аппаратын дамыту үшін жаттығулардың күрделі кешенін,
жұмыстардың көптеген механикалық әдістемелерін ұсынады.
Тандай жарыкшасының салдарынан болған ринолалия ерекше симптомдар
кешенімен сипатталады:
Tiл қалпының жоне белсенділігінің өзгеруі.
Жұмсак, таңдайдың козғалысын icкe асыратын бұлшықеттер әрекетінің бұзылуы.
Сөйлеу – қозғалу анализаторының бүкіл шеткі (перифериялық) ұшының өзара
әрекеттестігінің өзгеруі.
Дыбыс айтудың тотальді бұзылуы.
Ринолалияны түзету - педагогикалык жұмысын төрт кезеңге бөледі
1. Операцияга дейінгі дайындық кезең.
2. Операциядан кейінгі кезең. Дауысты дыбыстарды кою. Мұрындык
резонансты жою.
3. Дыбыс айтуын тузету, тыныс алуын, фонациясын және артикуляциясын
түзету кезеңі.
4. Жаңа дағдыларды толық машықтандыру кезеңі.
Ринолалиясы бар балалармен жұмыс кезіндегі басты шарт – сөйлеу
аппаратының сау бөліктерін (төменгі және ортаңғы бөлімдерін) жоғарғы ақаулы
бөлімге аз салмақ түсуі керек [2].
Курстық жұмыстың өзектілігі: қазіргі таңда сөйлеу дағдыларын дұрыс
қалыптастыру үлкен, маңызды рөл атқарады, сондықтан олармен жұмыс жасаудың
ең тиімді жолдарын табу өте маңызды болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: ринолалиясы бар балаларды түзету жұмыстарының
негіздерін талдау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- ринолалияға шалдыққан балалар мәселесіне байланысты ғылыми
әдебиеттерге шолу жасау;
- ринолалияға шалдыққан балаларды түзету жұмыстарының мазмұны мен
әдістемелерін талдау;
- ринолалия кезінде кездесетін әртүрлі ауытқуларды түзету мүмкіндіктерін
қарастыру;
- операцияға дейінгі және операциядан кейінгі ринолалия кезінде
логопедиялық жұмыстың ерекшеліктерін талдау.
Курстық жұмыстың нысаны: Операцияға дейінгі және операциядан кейінгі
кезеңдегі ринолалиясы бар балалар жағдайы.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Ринолалияға шалдыққан балалармен
логопедиялық жұмыс жасау үрдісінің мазмұнын анықтау.
1. Ринолалияны зерттеудегі теориялық негіздер
1. Таңдай жарығымен шартталған ринолалияны зерттеу тарихы
Ринолалияны зерттеу тарихы ұзақ және азапты жолды басынан кешірді. Оны
зерттеуіне дәрігерлер, психологтар, дефектологтар қатыстан.
Ринолалия бойынша алғашқы жұмыстарды дәрігерлер жазған болатын. Олардың
күш-жігерлері қайта қалыптасқан таңдай пердесі (жұмсақ таңдай) жеткілікті
ұзын және қозғалмалы болуы үшін және ауыз қуысын мұрын үйлесетіндей етіп,
таңдай жиынтығын толық жедел қайта қайта қалпына келтіруге бағытталады. Осы
нәтижеге қол жеткізу қаңқа мен мұрын арасындағы өткелді еркімен тұйықталу
мүмкіндігін қамтамасыз ететіні және сөйлесудегі мұрындық реңкін жою үшін
немесе оны толығымен алып тастау үшін алғышарттар дамытылады деп есептелген
болатын.
Н. И Пирогов (1844), Н. В Воронцовский (1875), П. Субботин (1894), М.И
Пайкин (1936) өздерінің жұмыстарында таңдайдың көлемдері қандай деңгейде
жедел шараларының әсерінен түрін өзгертуге қабілетті,; таңдай көлемдерінің
қандай көрсеткіштері мыңқылдау кезінде анақұрлым сәттілікті логотерапияға
қолайлы болатыны туралы мәселені талқылаған еді.
Н. И Пироговтың оқушысы Н. В Воронцовскийдің 1870 жылы периосталды
уранопластика қалыпты сөйлеуді қалпына келтірудің жолында ең тамаша қадам
жасағаны туралы хабарлаған болатын. Оның ойынша, уранопластикадан кейінгі
мылқыдаудың сақталу себебі – жұмсақ таңдайдың екінші қайтара қысқаруы, оның
қозғалымдығының жеткіліксіздігі мен жалпақтығы бойынша кернеу болып
табылады [2].
Ауыз қуысындағы анатомиялық ақауды түзетудегі хирургтардың қол жеткізген
сәттіліктеріне қарамастан, олардың ешқайсысы тек жедел араласудың көмегімен
ғана сөйлеудің фонетикалық жағын өндеуінде жағымды нәтижелеріне қол жеткізе
алмады. Уранопластика өздігінен-өзі жоймайтындығы жалпыға зақымдалған
балалардың сөйлеуінде назалды дыбыстауды жоймайтындығы жалпыға мәлім болып
айналуда.
А. А Лимбергтің айтуына сәйкес, сүзілмелі ақауды емдеу және ақауды жеңу
ісінде хирург оның үлесіне түсетін рөлді нақты түсінуі керек. Хирургиялық
емдеудің міндеті – қызметтерінің қалыпты даму мүмкіндігін бұзбау
деформацияланған мүшелердің формасы мен көлемін мүмкін болғанша толығымен
қалпына қайта келтіру болып табылады. Мүшенің бұрмаланған және жеткіліксіз
қызметін түзетуі (сөйлеу қызметтерінің ерекшеліктері) өздігінен-өзі сирек
және кездейсоқ қана беріледі.
Хирургиялық емдеу сөйлеудің музыкалық құралы сияқты жақтар мен
қақпақшаларды құрастырады. Осы құралды түпкілікті өңдеу мен түзету және
онымен ойнауға үйрету емдеудің басқа да қосымша әдістерінде жатыр, олар:
ортопедиялық емдеу, ортодонтия мен логопедия.
Ринолалияны зерттеу мен логотерапияның дамуын жетілдіруге шетел
мамандары үлкен үлес қосты.
Мысалы, Лемонье, Б. Лангбек, Макуэн, Кез және басқалары таңдайдың
жарылуын хирургиялық емдеуді жетілдіруді және сөйлеуі ашық болуы үшін
жасөспірімдер мен үлкендерге хирургиялық араласуға қарағанда, оқыту
көбіректі беретінін үнемі атап айтқан.
Таңдай пердесінің Пассаван валигімен түйісуі және осының салдарынан
таңдай-жұтқыншақ қақпағының жақсаруы обтураторды салуда немесе мұрын
шеттерін қысу кезінде қол жеткізіледі, өйткені осы уақытта, ауызда күшті
қысым пайда болады. Бұл таңдай пердесінің жоғарыға қарай көтерілуіне
әрекеттеседі. Сөйлеу жаттығуларының негізінде – жоғарылатылған дыбыстағы
дауысты пайдалану болып табылады. Дауысты айтудың өнімділігі дыбысты сөйлеу
кезінде ауыз қуысының барлық ішкі бөліктерінің күшті жүйкеленуі орын
алатынымен шартталады; осы кезде таңдай пердесінің белсенділігі
жоғарылайды.
Фрешельс сөйлеу ақауын жоюдың серпеліс түріндегі әдісін ұсынды. Жұмыс
істеудің осындай әдіс кезіде бір уақытта, қажырлы фонациямен немесе қысқа
дыбыстық үйлесімдерді айту кезінде кеуде деңгейіне дейін көтерілген, қатты
қысылған жұдырықтардың қозғалуының қарқынды серпіліс түріндегі әдісін
ұсынды. Жұмыс істеудің осындай әдісі кезінде бір уақытта, қажырлы
фонациямен немесе қысқа дыбыстық үйлесімдерді айту кезінде кеуде деңгейіне
дейін көтерілген, қатты қысылған жұдырықтардың қозғалуының қарқынды
серпеліс түріндегі бағыттары жасалынады. Осы кезде дамытылатын энергия осы
кезеңде жұмыс істейтін барлық бұлшықеттерге таралады да оларды қосымша
жұмыс істеуіне мәжбүр еткізеді. Бұл таңдай қақпасының дамуына және
нығайуына алып келеді.
Хватцев М.Е. әдістемесі. Жеке тәжірибе негізіндегі неміс мектебінің
қағидалары М. Е. Хватцевпен модификацияланған болатын.
Онымен ұсынылған әдістеме, отандық, сондай-ақ, шетелдік көптеген
мамандардың тәжірибесін жалпылай отырып, тіпті ең қиын жағдайларда онды
нәтижелерге қол жеткізеді, бірақ, логопедтен жоғары шеберлікті және сөйлеу
аппаратының анатомиясы мен физиологиясын жетік білуін, ал науқастардан –
күш салуды және ынталануды талап етеді. Ол науқастың сөйлеу аппаратын
дамыту үшін жаттығулардың күрделі кешенін, жұмыстардың көптеген механикалық
әдістемелерін ұсынады [3].
Осы әдістеменің қиындығы мен жеткіліксіз тиімділігі автордың өзімен
бірнеше рет айтылған болатын.
Француз бағыты кейбір модификациямен кеңес авторларының (Ф. А Рау, Е. Ф
Рау, З. Г Нелюбова, Т. Н Воронцова, А. Г Ипполитова) жұмыстарының
бірқатарында дамыды.
Осы жұмыстарда операцияға дейінгі, сондай-ақ, операциядан кейінгі
ринолалия кезіндегі логопедиялық жәрдемінің қажеттілігі көрсетілген
болатын. Дегенмен, көптеген жайдайларда, назар операциядан кейінгі жұмысқа
берілетін және операцияға дейінгі сабақтардың мүмкіндіктері туралы тек
байқап қана айтылатын.
1931 жылы Ф. А Раудың Дооперационные логотерапевтические упражнения при
врожденных небных щелях, (Туа біткен таңдай қуыстары кезіндегі операцияға
дейінгі логотерапевтік жаттығулар) тақырыбындағы рефераты жарияланған
болатын.
Осы жұмыста операцияға дейінгі кезеңдегі дұрыс сөйлеуді тәрбиелеуге
бағытталған сабақтарды дыбыстарды қоюдың жалпы қабылданған әдістемесі
бойынша жүргізу ұсынылған болатын. Ф. А Рау дұрыс артикуляцияларды
операцияға дейін тәрбиелеу қиынырақ, ал дұрыс емес тәрбиеленген қозғалыстар
операциядан кейінгі логопедиялық жұмысты шиеленістіру мүмкіндігі туралы
ойын айтқан. Осыған байланысты, ол операцияға дейінгі сабақтар кезіндегі
сөйлеуді қалыптастыруға өте зейінді болу керек дейді.
1933 жылы жарықа шыққан Е. Ф. Раудың Практическое руководство по
исправлению речи при открытой гнусавости (Мыңқылдаудың ашық түрлеріндегі
сөйлеуді түзету бойынша тәжірибелік нұсқаулылығы) шықты. Ол жерде он бір
сабақтардағы жұмыстың әдістемесі беріледі. Мұнда мұрынның қысылған жақтары
кезіндегі дыбыстарды дұрыс айтуды тәрбиелеу қағидасын пайдалану мен
логопедиялық сабақтардың қысқа тізбекті әдістемесін беруге тырысып көрді.
1938 жылы З. Г Нелюбованың қысқа әдістемелік жазбашасымен Книга по
исправлению недостатков произношения, (Сөйлеудің кемшіліктерін түзету
бойынша кітап) басып шығарылған еді. Бұл кітапта науқастармен жұмыстардың
сегіз бөлімдері келтірілген және туа біткен жарықтары бар балалардың сөйлеу
тілін тәрбиелеудің тәсілдері айтылған.
Алдағы жұмыстармен салыстырғанда, З. Г Нелюбова көптеген жаңа тәсілдерді
енгізді: таңдай пердесінің массажы, таңдай пердесіне арналған жаттығулар
(есінеу, басты шалқайтқан кезде бірнеше су тамшыларын жұту, шығарылған тіл
кезіндегі жөтелу). Автор дауыс – дем шығару ағымының қалыптасуына және
диафрагмалды тыныс алудың қалыптасуына көп назар аударды. Сондай-ақ, өте
қатты дауысты, дыбыстық сөйлеуді айту кезіндегі қатты шабуылды кең
пайдалану көзделді. Бұл жерде ринолаликтің өзінің сөйлеуіне тыңдау назарын
дамыту қажеттілігі бірінші рет байқалды және бет бұлшықеттерінің тік
түріндегі және хоренкалық қозғалыстарының туындауын болдырмау мүмкіндіктері
көрсетілген.
Осылайша, З. Г Нелюбова ринолалия кезіндегі сөйлеу жаттығуларының
жүйесін ұсынды.
Ринолалия кезіндегі логопедиялық жұмыстың қиындықтары ақауға әсер етудің
жаңа жолдарын іздеуге мәжбүрледі. 1952 – 1955 ж.ж. А. Г Ипполитова т.б
ғалымдар Логопедические приемы работы при открытой гнусавости и
псевдобульбарном параличе (Ашық мыңқылдау мен псевдобульбарлы паралич
кезіндегі логопедиялық жұмыстың тәсілдері) (1952) және Приемы
логопедической работы при открытой гнусавости (Ашық мыңқылдау кезіндегі
логопедиялық жұмыстың тәсілдері) (1955) мақалаларында осындай науқастармен
жұмыс істеудің тәжірибесін жалпылаған еді.
Көптеген логопедтермен қол жеткізілген, ақауды игеру сәттіліктеріне
қарамастан, ринолалия кезіндегі логопедиялық әсер етудің әдістемесі
жетілдірілмеген болып қала берді. Жұмыстардың нәтижелері көбінесе
жеткілікті дәрежеде тиімділікті болмайды. Осындай жағдайларда науқастарды
таңдай пердесін ұзарту үшін операцияға қайта жіберуге тура келді [3].
Кейде олар 3-4 рет операцияланды, бірақ сөйлеулері сол қалпында ақаулы
болып қала берді.
Т.Н Воронцованың жұмыстарында (1966) ересек науқастардағы
уранопластикадан кейінгі логопедиялық әсер етудің дифференциясы жүргізілген
болатын. Жұмсық таңдай ұзындығына, қозғалымдылығына және жұтқыншақ
бұлшықеттердің дамуына байланысты Т.Н Воронцова науқастарды 3 топқа бөліп,
олармен жұмыс істеудің ерекшелігін көрсеткен болатын. Сонымен қатар,
логотерапия мен физиотерапияны пайдаланудың тізімділігі мен үйлесуі
көрсетілді, әсер ету езеңдері мен олардың мазмұндары анықталды.
Ақауды игерудің анағұрлым тиімді жолдарын іздей отырып, логопед-мамандар
дәрігерлермен бірлесе отырып, ақауды. Талдаудың жаңа әдістерін пайдаланған
болатын. Мысалы, логопед Н. И. Сереброва дәрігер Л. В. Дмитриевпен бірлесе
отырып (1969) ринолалиясы бар балалармен түзету жолдарының динамикасын
көруге және бір логопедиялық тәсілдермен сөйлеудің қызметтерін толық
қалпына келтіру мүмкіндігін болжауға мүмкіндік беретін рентгенография
әдісін қолданған еді.
Осы әдісті пайдалану, логопедиялық жұмыстың тиімділіг бірқатар
факторларға: жұмсақ таңдайдың және жұтқыншақтың артқы қабырғасының
қозғалымдылығына, жұтқыншақтың артқы қабырғасы мен жұмсақ таңдай арасындағы
қашықтыққа, жұтқыншақтың орта бөлігінің еніне тәуелді екендігін көрсетті.
Берілген сөйлеудің бұзылуы кезінде логопедиялық жұмыстың
нұсқаулықтарының біреуі ұсынылады: логопедиялық сабақтарда науқастар сөйлеу
кезінде дем шығарудың негізгі тәртіптерін үйренді. Ол таңдай пердесінің
кернеуі кезінде, тілдің түбірі түсірілген, төменгі жақтың мүмкін болғанша
көп түсірілуі кезінде жасалынуы керек. Дұрыс сөйлеу кезіндегі тыныс алуын
өңдеумен бірге, әдістеме дауысты түзетуді және дыбыстарды артикуляциялауды
қарастырады.
Осындай жағдайда, ринолалия кезіндегі сөйлеу ақауларын түзету
тәжірибесінде рентгенография әдісін қолдану түзету жұмысы басталуына дейін
сөйлеуді түзету нәтижелерін алдын-ала болжауға және жұмыстың жоспарын
белгілеуге қол жеткізді. Сабақтардың үрдісінде жұмсақ таңдайдың,
жұтқыншақтың артқы қбырғасының қозғалымдылығы жақсаруы және олардың
арасындағы қашықтық маңызсыз дәрежеде қысқаруы ескерілген [4].
1.2 Ринолалияның пайда болу себептері, белгілері және түрлері
Ринолалия – rhinos - мұрын lalia - сөз, бұл сөйлеу аппаратының шеткі
бөлімінің анатомиялық-физиологиялық кемістіктерінің салдарынан дауыс
тембрінің және дыбыс айтылуының бұзылысы. Дыбыстың бұзылуы және дауыс
әуенінің бұзылуы қатарласып сай келуі ринолалияны дислалия мен ринофониядан
ажыратуға мүмкіндік береді. Ринолалияда артикуляция, дыбыс шығару
(фонация), дауыс пайда болу механизмдерінің ауытқуы байқалады. Себебі,
ауыз, жұтқыншақ және мұрын резонаторының қатынастары бұзылады. Адамның
фонациясы қалыпты жағдайда барлық дыбыстарды айтқан кезде мұрын – жұтқыншақ
пен мұрын қуысы, жұтқыншақ және ауыз қуыстарынан ажырайды. Бұл қуыстар
жұмсақ таңдай, жұтқыншақтың жанындағы және артқы бойының бұлшық еттерінің
жиырылуының әсерінен таңдай мен жұтқыншақтың жабысуы арқылы бөлінеді.
Дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың қимылы мен жұтқыншақтың артқы
жағының (Пассаван валигі) қалыңдауы пайда болады. Ол жұмсақ таңдай мен
жұтқыншақтың бір-бірімен қабысуына мүмкіндік туғызады. Сөйлеп тұрған
уақытта дыбыстың айтылуы мен сөздің шапшаңдылығына қарай жұмсақ таңдай
үздіксіз бірде төмен түсіп, бірде әр түрлі биіктікке жоғары көтеріліп
тұрады. Таңдай мен жұтқыншақтың мықтап қабысуы айтылған дыбысқа байланысты
және ол дауыссыз дыбыстарға қарағанда дауыстыларда аз қабысады. Егер жұмсақ
таңдайдың артқы жағының шеті мен жұтқыншақтың артқы қабырғасының арасындағы
6мм-ге жуық кеңістік қалатын болса, онда дауысты дыбыстарды мұрыннан
естілетін үн пайда болады. Таңдай мен жұтқыншақтың ең нашар қабысуы
дауыссыз в дыбысында, ал ал ең мықты қабысуы с дыбысын айтқан кезде
болады. Бұл қабысуы дауысты а дыбысының кезіндегіге қарағанда алты-жеті
мәрте күштірек десе болады. М, н, ң мұрын дыбыстарын айтқанда ауа
ағымы мұрын резонаттарының кеңістігіне емін еркін кріп кетеді. Таңдай мен
жұтқыншақтың қабысуындағы қызметтерінің бұзылуының ерекшеліктеріне
байланысты ринолалия әр түрлі болады: ашық, жабық (бітеу) және аралас. Ал
этиологиясына байланысты органикалық және функционалды деп бөлінеді.
Ринолалияның барлық түрлерінің негізі – сөйлеу аппаратының шеткі бөлімінің
тұтастығының бұзылуы.
Ашық ринолалияда барлық сөйлеу дыбыстарының айтылуы кезінде ауа жұмсақ және
қатты таңдай жарықшағының салдарынан тек қана ауыз арқылы емес, сонымен
қатар мұрын қуысы арқылы өтеді. Ауыз бен мұрын жолы аралығындағы қақпа
жабық тұрған кезде даус дірілі ауыз жолы арқылы өтеді де, сөйлеу
мүшелеріндегі дыбыстар дұрыс айтылады, егер ауыз бен мұрын жолдарының
аралығындағы қақпа толық жабылмай бір жері ашық қалса ауа дірілі мұрын
жолына өтіп кетеді. Соның нәтижесінде ауыз бен мұрын жолы қақпа бұзылған
жағдайда әсіресе дауысты дыбыстарды айтқан кезде үннің әуені өзгереді,
дауысты дыбыстардың ішінде и мен у дыбыстарының әуендері көбірек
өзгереді, өйткені бұл дыбыстардың артикуляциясында ауыз-жолы басқасына
қарағанда көбірек тарылады. Е мен о дыбыстарын айтқан кезде ауыз жолы
кең ашылады. Ашық ринолалияда дауысты дыбыстардың үн әуезділігінің
бұзылуымен қатар, кейбір дауыссыз дыбыстардың да үн әуезділігі бұзылады.
Ызың және фрикативті дыбыстарды айтқан кезде мұрын қуысында қырылдап
естілетін дыбыс пайда болады. Шұғыл (п, б, д, т, к, қ, ғ, г) дыбыстарын
айтқан кезде де үн әуезділігі ашық естілуі үшін дұрыс айтылуын қамтамасыз
ететін ауыз қуысында ауа қысымы пайда бола алмайды, сондықтан дыбыстар анық
айтылмайды. Р және Л дыбыстардың да айтылуы бұзылады. Ашық ринолалияда
р дыбысын шығару кезінде ауыздан шығатын ауа ағынының әлсіздігінен тілдің
ұшының дірілдеуге шамасы жетпейді. Ашық ринолалияны анықтау үшін әр түрлі
әдістер қолдануға болады. Ең жеңілі – Гуцман сынағы (пробасы). Балаға мұрын
жолдарын біресе ашып, біресе жауып отырып, кезекпен а және и дыбысын
қайталатады. Ринолалияның ашық түрінде дауысты дыбыстардың айтылуы неғұрлым
бұзылады. Мұрын жабық кезінде дыбыстар, әсіресе и дыбысы, үнсіз айтылады.
Сонымен қатар мұрын қанаттарында өз саусақтарымен қатты дірілді сезеді.
Тексеру үшін фонендоскоп қолдануға болады. Тексеру жүргізіп жатқан адам
оливаны біреуін өз құлағына, екіншісін баланың мұрнына тығады. Дауысты
дыбыстарды, әсіресе, у, и дыбыстарды айтқан кезде қатты гуіл естіледі.
Ұзақ айтылатын ф, с, ш дыбыстарын айтқанда қырылдаған дыбыс шығады
немесе леп сезіледі [4].
Ашық ринолалия органикалық және функционалды болып бөлінеді. Органикалық
ринолалия іштен туа біткен немесе сыртқы соққылар салдарынан пайда болған
деп бөлінеді. Органикалық ашық ринолалия туа біткен түрлеріне жұмсақ және
қатты таңдайдың жарылуы жатады. Сыртқы соққылардың салдарынан пайда болатын
органикалық ашық ринолалияның түріне ауыз және мұрын қуытарының зақымдары
және жұмсақ таңдайдың сыртқы соққының әсерінен сал болып қалуы жатады. Туа
біткен ерін және таңдай жарықшаларының салдарынан болған ринолалия медицина
және логопедия үшін маңызды пробдемаларының бірі. Ол хирург-стоматолог,
ортодонт, балалар оториноларингологі, психоневролог және логопедтердің
ерекше көңіл аударатын мәселелері деп білеміз. Жарықшалар ең күрделі және
жиі кездесетін ауытқу. Бет жарықшалар этиологиясы күрделі ауытқу.
Кемістіктің пайда болуына ұрықтың дамуының ерте кезінде генетикалық
фактордың ықпалы және экзогендік зияндылық, оның үстіне көп жағдайларда осы
және басқа себептердің үйлесуі ықпал етеді. Сонымен қатар биологиялық
факторлар (әйелдің жүктілік кезіндегі қызамық, токсаплазмоз, вирусты
гепатит, гриптің күрделі түрі және вирустық инфекциялар); химиялық
факторлардың ықпалы (ұлы химикаттар, қышқылдар, анасының жүктілік кезіндегі
қабылдаған у және емдік дәрі-дәрмек әсері) жағымсыз болуы мүмкін.
Психогендік факторлар: шошу, әйелдің жүктілік кезіндегі стресстік күйі.
Жүктіліктің бастапқы 7-8 аптасында экзогендік сипаттағы зиянды фактордың
жағымсыз ықпалын айрықша баса айтқан жөн. Әдеби деректемелерде тұқым
қуалағыш негізінде пайда болған қатты таңдай жарықшалар түрі 10-30% дейін
кездеседі деген мәліметтер бар.
Тандай жарыкшасының салдарынан болған ринолалия ерекше симптомдар
кешенімен сипатталады:
Tiл қалпының жоне белсенділігінің өзгеруі. Тіл артқа тартыңқы, тілдің ұшы
және арқасы күшпен жоғары көтеріңкі күйде болады (бұлшық еттерінің
тонусының жоғарылау байқалады). Сондықтан ең жеңіл қимыл-қозғалыстарды
орындауы оңай болады.
Жұмсак, таңдайдың козғалысын icкe асыратын бұлшықеттер әрекетінің бұзылуы.
Жұмсак таңдайды көтеретін, мұрын және ауыз куыстарын бөлетін барлық бұлшық
еттердің кызметі күрт шектеуі болады. Бұл жағдай тек сөйлеуде ғана емес,
сонымен қатар шайнау жене жуту кезінде орын алады. Жұмсақ таңдай сылбыр
немесе аз кимылды, өзінің мұрын және ауыз қуысын бөлу кызметін орындамайды.
Жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы керегсі қабыспайды.
Сөйлеу – қозғалу анализаторының бүкіл шеткі (перифериялық) ұшының өзара
әрекеттестігінің өзгеруі. Артикуляциялық және мимикалық бұлшық еттерінің
өзара әрекеттестігінің бұзыдуымен сипатталады. Бұл жағдайда артикуляция
кезінде бет бұлшық еттерінің артық қимылы, синкинезиялар байқалады. Туа
біткен жарығы бар адамдарда хирургиялық операциядан кейін де бұл
қиыншылықтары жойылмайды. Өйткені хеймопластикадан кейін қалатын тыртықтар
бет бұлшық еттерінің қимылын шектейді.
Дыбыс айтудың тотальді бұзылуы.
Барлық дыбыстар мұрындық ренкпен айтылады, әсіресе дауысты дыбыстардың
айтылуы бұзылады. Дауыссыз дыбыстардың айтылуы жоқ таңдай-жұтқыншақ
қалқашасына қарай тартыңқы болады. Соның салдарынан дыбыс айтылуы бұзылады,
дыбыстар қырылдап шығады. Дыбыстарды алмастыру сирек кездеседі. Ринолалияға
шалдыққан балалар компенсаторлы құрал ретінде жұтқыншақ аймағындағы дем
шығару жолында тарылу құрайды.
Функционалды ашық ринолалияның шығу себептері әр түрлі болуы мүмкін. Бұған
баланың сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстың айтылу кезінде жұмсақ таңдайдың
болбырап босаңсуы мысал болады. Функционалды ашық ринолалияның бір түрі –
үйреншікті ашық ринолалия. Бұл тамақ, көмей бездерінің ұлғайып кеткен
ісігін сылып тастағаннан кейін немесе дифтериядан кейін болған парезден
пайда болады. Ол жұмсақ таңдайдың қимыл-қозғалысы ұзақ мерзімге дейін
шектеулі болғанына байланысты. Ашық ринолалияның функционалды тексеруінде
қатты және жұмсақ таңдайында органикалық өзгерістер байқалмайды. Дауысты
дыбыстардың айтылуының күрделі бұзылуы фунционалды ашық ринолалияның
негізгі белгісі. Ал дауыссыз дыбыстарды айтқан кезде таңдай мен жұтқыншақ
жақсы қабысады және олардың үндері мұрыннан шықпайды. Функционалды ашық
ринолалияның болжамы органикалыққа қарағанда едәуір қолайлы. Ол фониаторлық
жаттығулардан кейін жойылады, ал дыбыс айтуының бұзылуы дислалияны
түзетуінде қолданатын тәсілдер арқылы жойылады [2].
Бітеу (жабық) ринолалияда барлық сөйлеу дыбыстарының айтылуы кезінде ауа
ауыз арқылы өтеді. Бұл баланың мұрнымен тыныс алуы қиындағанымен
түсіндіріледі. Мұрын қуысына өтетін жолды жауып тұратын полип, аденоидтың
ұлғаюы, мұрын қалқасының майысуы және басқалар себеп болуы мүмкін. Мұрын
резонансы тұтас немесе жарым жартылай дауыс қалыптасу барысында өшеді,
дауыс бір қатар обертонын жоғалтады, мұрын жолды дыбыстары (м, н, ң)
бұрмаланып қатаң айтылады. Егер мұрын резонансы жоқ болса, онда бұл
дыбыстар ауыздан айтылады. Бітеу ринолалияда дауысты дыбыстардың да дұрыс
айтылуы бұзылады [9].
М.Зееман бітеу ринолалияның екі түрін ажыратады: алдыңғы бітеу және артқы
бітеу ринолалия.
Алдыңғы бітеу ринолалияда ауаның мұрын қуысынан өте алмайтын байқалады.
Мұрынның артқы бөлігінің төменгі қабыршығының қалыптан тыс ұлғайып кетіп
(гипертрофия), тұрақтап ұзаққа созылуынан, мұрын шеміршегінің майысуынан
мұрвн жолының ісуінен пайда болады.
Артқы бітеу ринолалияда мұрын-жұтқыншақ қуысының тарылуы байқалады.
Балаларда жиі кездесетін тамақ көмей бездерінің шамадан тыс ісіп кетіп
ұлғаюының салдарынан, сирегірек, мұрын –жұтқыншақтың қабынуынан, мұрын-
жұтқыншақ фибромасы немесе дасқа ісіктерден пайда болады.
Функционалды бітеу ринолалия балаларда жиі кездеседі, бірақ анықталуы әр
уақытта дұрыс бола бермейді. Оның бір екекшеліктері мұрын жолының
өтімділігі жақсы және мұрыннан тыныс алуы бұзылмаған жағдайда пайда болады.
Функционалды ринолалияда мұрындық және дауысты дыбыстың үнінің әуезділігі
органикалық бітеу ринолалияға қарағанда күштірек бұзылған болуы мүмкін.
Оның себебі жұмсақ таңдай фонациясының және мұрын жолды дыбыстардың айтылуы
кезіндегі әдеттегісінен жоғары көтеріліп кетіп дыбыс толқынымен мұрын
жұтқыншаққа баратын жолы жауып қалады. Бұл сияқты құбылыстар жүйке ауруына
шалдыққан балаларда байқалады.
Органикалық бітеу ринолалияда ең алдымен мұрын қуысының тарылуының
себептері жойылуы керек. Мұрынмен тыныс алуы қалай дұрысталса, ақаулық та
солай жоғалады. Егер мұрын жолының тарылуын жойғаннан кейін де ринолалия
көрінісі өзгермесе, онда функционалды бұзылыста қолданатын жаттығуларды
қолану қажет.
Аралас ринолалия бір уақытта ашық және жабық ринолалия себептері қатар
болған жағдайда байқалады, яғни мұрын бітелуімен қатар мұрын-жұтқыншақ
қабысуының жеткіліксіздігі бар кезде болады. Сөйлеу тілінің бұзылысының
түрі басымдылық бұзылысқа байланысты болады. Жұмсақ таңдайдың қысқа болуы,
оның кілегей асты жарылуы және аденоидтардың ұлғаюының үйлесуі аралас
ринолалияның көрінісі болып табылады [7].
1.3 Ринолалияға шалдыққан баланың сөйлеу тілінің ерекшеліктері
Сөйлеуге дейінгі кезең өзгеше және аномалды өтеді. Көбінесе әдеттегі
сыбдыр дыбыстар п, т, т мұрын қуысына ауаның кетуінен үнсіз айтылады.
Бұл естудің нығаюының жоқтығына немесе күрт төмендеуіне әкеліп соғады,
соның салдарынан былдыр белсенділігі азаяды. Сөйлеудің кеш пайда болуы
байқалады. Дыбыс артикуляциясы ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің
продосикалық элементтерінің дамуында азап шегеді.
Артикуляциялық аппарат тұтастығының бұзылу нәтижесінде артикуляция
мүшелерінің қалпының компенсаторлы өзгеруі қалыптасады: тіл түбінің жоғары
көтерілуі, ерін, тіс пен ерін дауыссыз дыбыстардың, лабиаланған
дауыстылардың айтылу кезіндегі еріннің жеткіліксіз қатысуы, мимикалық
бұлшық еттеріне күш түсу. Дауыста күрт мұрынмен айту өзгешелілігі пайда
болады. Сөйлеу тілінде көп дыбыстардың артикуляциясы бұзылады. Сөйлеудің
айтарлықтай жалпы түсініктілігі төмендейді. Кей-кезде сөз
төңіректегілерүшін мүлдем түсініксіз болады. Айтылу ерекшелігі жазбаша
сөйлеу тіліндегі қателіктерге, тілдің фонематикалық жүйесінің бұрмалануына
әкеліп соғады. Сөйлеу тілінің кеш шығуы, логопедиялық көмек көп уақытқа
дейін көрсетілмеуі, қажетті сөйлеу тәжірибесі аз болуы, психикалық
белсенділігінің төмендеуі баланың сөйлеу әрекетіне әсерін тигізеді. Туа
біткен жарығы бар балалардың жазбаша сөйлеу тілінде кездесетін дисграфиялық
қателері алуан түрлі. Ринолалиясы бар балаларға тән п, б дыбыстарын м, т
дыбыстарына, д дыбысын н дыбысына алмастыру болып табылады және керісінше м
– д, м – б, п. Мысалы, бал – мал, тал; доп – ноп, т.б. Ысқырық, ызың
дыбыстардың алмастырылуы және шатастыруы жиі кездеседі: засыл – жасыл. Ц
дыбысы с дыбысымен алмастырылады: сирк – цирк; ч дыбысы жазуда ш, с немесе
ж дыбысымен алмастырылады, ал щ – ж дыбысымен алмастырылады. Р дыбысы л
дыбысымен алмастырылып жазылады, керісінше л – алмастыру сирек кездеседі.
Қатар келген дауыссыз дыбыстардың, дауысты дыбыстың иүсіп қалғаны
байқалады: сакан – стакан; клді – келді, шлек – шелек; керісінше артық
дауысты дыбыстарды жазуы да кездеседі. Жазбаша тілдің бұзылуы көптеген
факторларға байланысты: артикуляциялық аппаратындағы ақаулығының
тереңдігіне, баланың тұлғалық ерекшеліктеріне және компенсаторлы
мүмкіншіліктеріне, логопедиялық көмекті алған уақытына және компенсаторлы
мүмкіншіліктеріне, логопедиялық көмекті алған уақытына және түріне, сөйлеу
ортасының әсеріне. Мектеп жасындағы жалпы сөйлеу тіл дамымауы бар
ринолалиясы бар балаларда сөйлеу тілінің лексикалық және грамматикалық
жағының дамымауы байқалады. Балалардың сөздік қоры, аз болады. Жазуында
балалар қосымша сөздерді, септік жалғауларын, демеуліктерді дұрыс
қолданбайды, яғни балалар жазуында агграматизмдер байқалады. Балалардың
ауызша сөйлеу тілі дамымағаны оқу кезінде көрінеді. Оқу темпі баяу, сөз
элементтерін шатастырады, сөздің формаларын дұрыс ажырата алмайды.
Оқығанның мазмұнын түсіну әр түрлі деңгейде болады; фразадағы сөздердің,
мәтіннің бөліктерінің өз ара байланысы бұзылуы байқалады.
Ринолалия кезінде сөйлеу тілінің жетіспеулігі науқастың барлық
психикалық функцияларының дамуына әсер етеді. Сөйлеу тілінің коммуникативті
құрал ретінде бұзылуы науқастың ұжымдағы жағдайын қиындатады. Олардың
құрбыларымен қарым-қатынасы көбінесе бір жақты болады да, нәтижесі
балаларға кері әсерін тигізеді. Балалар ұялшақ, тұйық, ашуланшақ болады.
Ешер ринолалия таза күйінде кездессе таңдай – жұтқыншақ қақпағының
қалыптасуына және нығаюына ұмтылатынын ринолалия туралы ілімнің даму тарихы
көрсетеді. Бұл үшін жеткілікті ұзындықтағы және қозғалыстағы таңдай
пердесінің болуы қажет және онымен Пассаван валигінің тоғысу мүмкіндігі
керек. Сонымен бірге, жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы қабырғасының
арасындағы қашықтықтардың арақатынасы маңызды мағынаға ие болып келеді [8].
Осыған байланысты, логопедиялық сабақтарда таңдай-жұтқыншақ қақпағының
нығаюына байланысты шарттардың дамуы үшін ғана емес, сонымен қатар,
ринолалиялардың бүтін симптоматикасын есепке алып, атап айтқанда, тілдің
ауыз қуысындағы ақаулық жағдайын ескере отырып жұмыс істеу қажет.
Туа біткен таңдай жарықтарының баланың физикалық және сөйлеу тілінің
дамуына тигізетін әсері.
Ринолалияға шалдыққан балалардың психологиялық дамуында кейбір
ерекшеліктерінде жиі байқалып қалады.
Ерін мен таңдай жарығы ең көп тараған іштен дамыған ауыр кесел. Осы
кеселдің салдарынан баланың даму барысында күрделі функционалдық бұзылу
пайда болады.
Ерін мен таңдайы іштен жетілмеген бала өте үлкен қиындыққа ұшырайды.
Ерін мен таңдайдың біреуінің айырылып жарылуы баланың емуіне ерекше
қиындық туғызса, ол екеуі бірдей жарылған болса бала сору қабілетінен
мүлдем айырылады. Емізу кезінде сүт баланың тыныс алу жолдарына кетіп, оны
қақалтып, шашалтады. Сондықтан балаларды қасықпен немесе пипеткамен
тамақтандыруға тура келеді. Осылай тамақтандырғанның өзінде балалар шашалып
қалады. Оларда жөтел, құсық пайда болады. Тамақтандыру кезінде тамақ толық
дамымаған таңдай қыртыстарына, мұрын қуысына, евстахиев түтікшесіне,
мұрынжұтқыншаққа және тыныс жолдарына түсіп, сонда тұрып қалады да шырышты
қабықтың қабынуына ұшыраталы.
Жоғарғы жақ сүйектерінің дұрыс дамымауына байланысты баланың тістері екі
қатар немесе қатты таңдайдың ортасында өседі. Дұрыс тамақтанбағаннан
баланың алғашқы (сүт) тістері тез түсіп қалады.
Ринолалиясы бар баланың ему қабілеті төмен, ерін қимылдары зақымдалған
болғандықтан олардың бүкіл бет бұлшықеттерінің жетілмеуі көп жағдайда
науқастардың интеллектісі сақталған болады. Содан олардың іс-әрекеттері
қолайлы жағдайда болады.
Сөйлеу тілінің ауытқуын түзету жұмысы балалардың оң мінез
ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп болады, жоғарғы психикалық
функцияларының дамуын ынталандырады.
Сонымен, туа біткен жарықшалар бала ағзасынын қалыптасуына және жоғарғы
психикалық функцияларының дамуына кері әсерін тигізеді. Науқастар өз
ауытқуларын орын басатын ерекше жолдарын табады. Соның нәтижесінде
артикуляциялық аппарат бұлшық еттерінің өз ара байланысы дұрыс
қалыптаспайды. Бұл бірінші реттік бұзылыстың – сөйлеу тілдің фонетикалық
өндеуінің бұзылысының – себебі болып табылады. Бұл бұзылыс сөйлеу тілінің
бір қатар екіншіреттік бұзылысына және науқастың психикалық статусының
бұзылысына әкеліп соқтырады. Бірақ бұндай науқастардың бұзылған
функцияларын реабилитациялау үшін компенсаторлы мүмкіндіктері өте жоғары
[8].
2 Ринолалияға шалдыққан балаларды түзету, оқыту және тәрбиелеу
2.1 Ринолалияны түзету жұмыстарының мазмұны және әдістемесі
Ринолалияда артикуляция, дыбыс шығару фонация, дауыс пайда болу
механизмдерінің мөлшерден ауытқуы байқалады, оның себебі ауыз жұтқыншақ пен
мұрын резонаторының ара қатынастарының бұзылуынан болады. Адамның сөйлеу
мүшелерінің жұмыс істеуі дұрыс болған жағдайда сөйлеу тіліндегі барлық
дыбыстарды айтқан кезде таза мұрындық дыбыстардан басқалары мұрын жұтқыншақ
пен мұрын қуысының жұтқыншақ ауыз қуыстарының аралары бөлініп тұрады.
Бұл қуыстар жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы және жанындағы бұлшық
еттердің жиырылуының әсерінен таңдай мен жұтқыншақтың жабысуы арқылы
бөлінеді.
Дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың қимылымен жұтқыншақтың
артқы жағының қалыңдауы бір уақытта болады және ол сонымен қатар жұмсақ
таңдайдың арт жақ үсті жұтқыншақтың артқы жағымен жалғасуына мүмкіндік
туғызады.
Жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың жақтауларының жалғасу деңгейі жұмсақ
таңдайдың ұзындығына байланысты өзгеруі мүмкін.
Ринолалияны түзету - педагогикалык жұмысын төрт кезеңге бөледі
1. Операцияга дейінгі дайындық кезең.
2. Операциядан кейінгі кезең. Дауысты дыбыстарды кою. Мұрындык
резонансты жою.
3. Дыбыс айтуын тузету, тыныс алуын, фонациясын және артикуляциясын
түзету кезеңі.
4. Жаңа дағдыларды толық машықтандыру кезеңі.
Ринолалиясы бар балалармен жұмыс кезіндегі басты шарт – сөйлеу аппаратының
сау бөліктерін (төменгі және ортаңғы бөлімдерін) жоғарғы ақаулы бөлімге аз
салмақ түсуі керек. Ашық ринолалиядағы логопедиялық жұмыс қағидалары атлмыш
бұзылыстардың мәнінен және себептерінен туындайды: Әдістеменің негізінде
физиологиялық тынысты қолдану қағидасы жатыр. Кейіннен тыныс алудың бұл
түрі сөйлеу кезіндегі диафрагмальді ауыз арқылы дем шығарып тыныс алуға
біртіндеп ауыстырылады; Сөйлеу кезіндегі тыныс алудың мұндай түрін дамыту
сөйлеу тілі дыбыстарының артикулемаларын қалыптастырумен бір уақытта
жүргізіледі. Тыныс алуды және артикулеманы қалыптастырудың параллельдігі
алғашқы сабақтарда-ақ сөйлеу тілінің дыбыстарын дұрыс айтуға мүмкіндік
береді. Ринолалиядағы дыбыс айтудың тотальді бұзылысы байқалады. Соған
байланысты логопедиялық жұмыста сөйлеу тілінің барлық дыбыстарын дұрыс
айтқызып қалыптастыруды міндетті түрде қайтадан бастау қажет. Сөйлеу
тілінің кейбір дыбыстары дыбысталуы бойынша дұрыс болып көрінуі мүмкін,
бірақ бұл дұрыс емес, себебі, артикуляциялық аппарат бұлшық еттерінің
қатаюы және тілдің дұрыс емес қалпы қалыпты артикуляцияны қамтамасыз ете
алмайды. Сондықтан мұндай дұрыс болып көрінген дыбыстарды логопедиялық
сабақтарда пайдалануға болмайды. Сонымен, ринолалиясы бар баламен жұмысты
бастағанда, бала айта алатын барлық дыбыстардан бас тартып, жұмысты
қайтадан бастау қажет. Бұл сол жұмыстың тиімділігін қамтамасыз етеді [9].
Ринолалияда дыбыстар бойынша жұмыстың кезектілігі дыбыстардың
артикуляциялық базасының дайындығымен белгіленеді.
Сөйлеу тілінің дыбыстары бір-біріне тәуелді және бір-бірімен байланысты,
сондықтан, дұрыс айтылатын дыбыстардың бір тобының бар болуы басқа дыбыстар
топтарын қалыптастырудың туынды базисі болады. Бұл дыбыстардың
артикулемелары жаңа дыбыстар тәрбиеленетін қажетті негізі болады. Жеке
дыбыстарды қойғанда әр түрлі сүйеніш дыбыстарын қолдануға болады.
Дыбыстардың негізгі артикуляциясына негіз болмайтын дөрекі артикуляциялық
жаттығуларды (тілді шығарып ұстау, тілді шығарып жоғарғы ерінге тигізу
т.с.с.) қолданбау қажет, себебі олар жеке дыбыстардың артикуляциясын
бекітуге қажетті еркін қозғалыстарға мүлдем сәйкес келмейді.
Дыбысты айтуға қажет қозғалыстарды үйретіп, жаттықтыру қажет. Ескертетін
жағдай: бала көрсетілген қимылды оңай, қиналмай орындауы керек, себебі,
қиналуы сөйлеу аппараты бұлшық еттерінің басқа топтарына берілуі мүмкін.
Қосымша артикуляциялық жаттығуларды қажетті жағдайларда және жекелеген
жоспарда ғана қолдануға болады.
Барлық қосымша жаттығулар физиологиялық еркін болып, бала қиындықсыз
орындауы қажет. Олар аралас бұзылыстарда жиі қолданылады. Мысалы,
дизартрияның ауыр түрінде ринолалиямен күрделенген жағдайда массаж және
механикалық көмек қолданылады. Оларды қолдану барысында қажетті бұлшық
еттер қозғалыстары дамып, тілдің бір жағының босаңсығанын түзетуге арналған
қимылдар жасалып жаттықтырылады.
Дыбысты айтқызғанда ең алдымен баланың назары дыбыстың артикулемасына
аударылады; оның ескі үйренген артикуляциясы пайда болған дұрыс дыбыстың
бекуіне кедергі жасамау үшін баланың назарын дыбысқа, оны естуге
аудармауымыз керек. Бала алдын ала қай дыбысты айту бойынша жұмыс жасалып
жатқанын білуі керек.
Дұрыс сөйлеу дағдылары кейде логопед, кейде ата-анамен логопедтің
басқаруымен бекітіліп отырады. Алғашқы 10-15 сабақтарда дұрыс сөйлеудің
дағдыларын қалыптастыруды тек логопед жүргізеді, яғни балаға үйге тапсырма
берілмейді. Артикуляцияларды бала меңгерген соң, дыбыстардың әріп таңбалары
енгізіледі: логопедпен сабақта орындалған сөйлеу материалын ата-ананың
қадағалауымен өзіндік сабақтарда бекітуге болады. Жеке дыбыстардың айтылуын
бекіткеннен кейін оларды логопед қадағалауымен сөзде, сөйлемдерде
машықтандыру жұмысы жүргізіледі. Сабақтардағы сөйлеу көлемі біртіндеп
кеңейеді, контекстті сөйлеу тіліне дейін күрделеніп, соңғы сөйлеу дағдылары
диалог ретінде баламен жаңа жағдайларда бекітіледі. Жоғарыдағы қағидаларға
сәйкес А.Г.Ипполитова ринолалиясы бар балалармен операцияға дейін және
операциядан кейінгі кезеңде дұрыс сөйлеу тілін дамытудың әдістемесін
құрастырған. Әдістемедегі сабақтар оңай, баланы жалықтырмайды, логопедтің
еңбегін едәуір жеңілдетеді де, логопедиялық жұмыстың уақытын қысқартады.
Жұмыс сөйлеу кезіндегі дұрыс тыныс алуды қалыптастыруға және бір уақытта
дұрыс артикулемаларды құрастыруға негізделген [9].
Органикалық бітеу ринолалия кезінде ең алдымен мұрын қуысының тарылуын
жояды. Мұрыннан дем алуы қалай дұрысталса, ақаулық та солай жоғалады. Егер
мұрын жолының таралуын жойғаннан кейін де бітеу ринолалия немесе ринолалия
дағдылы тұлғасынан өзгермесе, онда оған функционалды бітеу ринолалияда
балаларға мұрын жолды дыбыстарды айтқызуды жүйелі түрде жаттықтырады. Ауаны
ауыздан және мұрыннан ішке жұтуды, сосын осы жолмен тысқа шығуды
дифференциялау бойынша дайындық жұмысы жүргізіледі.
Содан кейін дауыс жаттығуларды арқылы тыныс жолын орнықтыру жаттығуларды
қиындатылады. Сондай-ақ қозғалысты жаттығуларды қолданғанда тыныс жолының
қимылдарын қолдың, дененің қимылдарымен байланыстырудың пайдасы бар.
Балаларға мұрынның желбезегі дірілдейтіндей етіп дыбыстарды созып айтуды
үйретеді. Онан әрі мектеп жасына дейінгі балаларды дауысты дыбыстарды аздап
мұрыннан естілетіндей етіп па,пе,пу,пе,пи буындарын айтуды талаптандырады.
Осы тәсілмен дауыссыз дыбыстарды да мұрын жолды дыбыстардың алдында
жаттықтырады.
Артикуляциялық гимнастика.
Бала бұл буындарды дұрыс айтуды үйреніп алған соң, енді ішінде мұрын
жолды дыбыстарды бар жаңа сөздерді дұрыс айтуға жаттыға бастайды. Мұрын
жолды дыбыстарды бар сөздерді мұрыннан анық естілетіндей етіп дауысын созып
қатты айтуға тырысу керек.
Жаттығу жұмысының қортындысы дауысты дыбыстарды әрі ұзақ, әрі қысқа және
қатты айтумен аяқталады. Сонымен қатар бұндай жаттығуды әннің ырғағымен де
орындайды.
Функционалды жабық ринофонияны түзету жұмысы көп емес. Ал ринолалияны
алдын ала болжау қиын болғандықтан түзету жұмысының мерзімі де ұзақтау.
Оның себебі функционалды бітеу ринолалияның артикуляциясындағы дыбыстардың
ақаулықтарын да жоюға тура келеді. Сондай-ақ ринолалияның бұндай түрлеріне
шалдыққан балалардың психикалық дамуына кейбір ерекшеліктер де жиі байқалап
қалады.
Ашық ринолалияда дауысты дыбыстардың үн әуездерінің бұзылуымен қатар
кейбір дауыссыз дыбыстардың да үн әуездері бұзылады екен, ысқырық
свистящих және ызың шипящих дыбыстарды айтқан кезде қырылдап естіледі.
ф,в,х сол сияқты ерін-тіс п,б,д,т,к,қ,г,р және үнді л,р дыбыстарын
айтқан кезде де үн әуездері ашық естілуі үшін дұрыс айтылуын қамтамасыз
ететін ауыз қуысында ауа қысымы пайда бола алмайды. Ашық ринолалияда ұзақ
созып айтқанда шығатын ауа ағынының әлсіздігі сондай, тіпті р дыбысын
шығаруға тіл ұшының дірілдеуге шамасы жетпейді [10].
Ашық ринолалияның функционалды түрін тексерген жұмсақ және қатты
таңдайдың органикалық өзгерісі байқалмайды. Функционалды ашық ринолалияның
белгісі, бұнда әдеттегісінше сөйлеу тіліндегі дауысты дыбыстардың айтылуы
бұзылады, ал бұл уақытта тіліндегі дауыссыз дыбыстарды айтқанда таңдай мен
жұтқыншақ жақсы қабысады және олардың үндері мұрыннан шықпайды.
Функционалды ашық ринолалия болжауы органикалыққа қарағанда едәуір
қолайлы. Фонитриалық жаттығудан кейін мұрын жолды әуез жойылады, ал
дыбыстардың айтылуының бұзылуын дислалия кемістіктерінде бұрын қолданылған
тәсілдерді пайдаланып жояды.
Ринолалиядағы таңдай мен еріннің іштен жырық болып туудың себебі
логопедия мен бірқатар медицина ғылымы үшін маңызды мәселе болып саналады.
хирургиялық, стомотология, ортодонтия, отоларингология, медициналық
генетика және т.б. Ерін мен таңдайдың жырығы өмірде тараған және іштен
дамымаған ауыр кесел.
Ерні мен таңдайы іштен жетілмеген бала емшекті өте үлкен қиындықпен
сорады. Ерін мен таңдайдың біреуінің жырылуы баланың соруына ерекше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Ринолалияны зерттеудегі теориялық 5
негіздер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.1 Таңдай жарығымен шартталған ринолалияны зерттеу 5
тарихы ... ... ... ... ...
1.2 Ринолалияның пайда болу себептері, белгілері және 9
түрлері ... ... ... ... ... .
1.3 Ринолалияға шалдыққан баланың сөйлеу тілінің 13
ерекшеліктері ... ... ... ...
2 Ринолалияға шалдыққан балаларды түзету, оқыту және 16
тәрбиелеу ... ... ... ..
2.1 Ринолалияны түзету жұмыстарының мазмұны және 16
әдістемесі ... ... ... ... .
2.2 Ринолалияда кездесетін әртүрлі ауытқуларды түзету 20
мүмкіндіктері ... ... .
2.3 Операцияға дейінгі және операциядан кейінгі кезеңдегі ринолалиясы
бар балалармен логопедиялық жұмыс жүргізу 22
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Білім туралы Заңының 2-тарау, 8-бабының 6-тармақшасында Мемлекет даму
мүмкіндігі шектеулі азаматтардың білім алуын, дамуындағы ауытқуды түзетуін
және әлеуметтік жағдай жасауды қамтамасыз етеді делінген.
Мемлекет қазіргі таңда даму мүмкіндігі шектеулі жандарға айрықша назар
аударып, қамқорлық көрсетіп отыр. Бұл қамқорлықтың бәрі Елбасының халыққа
жолдауында, ҚР Білім туралы заңында, Кемтар балаларды әлеуметтік-
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы т.б. заңдарында
айтылып, дамуында бұзылысы бар балаларға көмек көрсетудің тиімді жүйесі ,
оларды оқыту, тәрбиелеу , еңбекке баулу және кәсіби даярлығын шешуде, бала
мүгедектігінің алдын-алуға бағытталған көптеген көкейкесті мәселелері жан-
жақты қарастырылған .
Мүмкіндігі шектеулі тұлғалар дегеніміз - белгілі бір қамқорлықты қажет
ететін немесе өз бетінше өмір сүруден қабілетсіз, дегенмен оларға арнайы
жағдай жасалған кезде жартылай еңбекке қабілетті болып келетін және
әлеуметтік бейімделе алатын жандар.
Отандық және шетел әдебиеттерде, тіл кемістіктерінің ішіндегі ең күрделі
клиникалық нысандардың бірі ретінде ринолалияны атап көрсетеді [1].
Ринолалия – rhinos - мұрын lalia - сөз, бұл сөйлеу аппаратының шеткі
бөлімінің анатомиялық-физиологиялық кемістіктерінің салдарынан дауыс
тембрінің және дыбыс айтылуының бұзылысы. Адамның сөйлеу мүшелерінің жұмыс
істеуі дұрыс болған жағдайда сөйлеу тіліндегі барлық дыбыстарды айтқан
кезде таза мұрындық дыбыстардан басқалары мұрын жұтқыншақ пен мұрын
қуысының жұтқыншақ ауа қуыстарының аралары бөлініп тұрады. Бұл қуыстар
жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы және жанындағы бұлшық еттердің
жиырылуының әсерінен таңдай мен жұтқыншақтың жабысуы арқылы бөлінеді.
Ринолалия зерттелу тарихы негізінде ұзақ және азапты жолды басынан
кешірді. Оны зерттеуіне дәрігерлер, психологтар, дефектологтар қатыстан.
Атап айтар болсақ, ринолалияны түзету әдістерін ойлап табуда Е.Ф.
Рау,1933г., Ф.А. Рау, 1933г., З.Г. Нелюбова ,1938г., В.В. Куколь, 1941г.,
А.Г. Ипполитова, 1955г., 1963, С.Г. Таптапова, 1963г., Т.Н. Воронцова,
1966г., Н.Н. Сереброва, 1969г., Л.И. Вансовская, 1977г., И.И. Ермакова,
1980г, 1984, сияқты ғалымдар өз үлестерін қосты.
Н. И Пирогов (1844), Н. В Воронцовский (1875), П. Субботин (1894), М.И
Пайкин (1936) өздерінің жұмыстарында таңдайдың көлемдері қандай деңгейде
жедел шараларының әсерінен түрін өзгертуге қабілетті, таңдай көлемдерінің
қандай көрсеткіштері мыңқылдау кезінде анақұрлым сәттілікті логотерапияға
қолайлы болатыны туралы мәселені талқылап айтып кеткен еді [2].
Ал Хватцев М.Е бойынша, оның ұсынылған әдістемесі, отандық, сондай-ақ,
шетелдік көптеген мамандардың тәжірибесін жалпылай отырып, тіпті ең қиын
жағдайларда онды нәтижелерге қол жеткізе білді, бірақ, логопедтен жоғары
шеберлікті және сөйлеу аппаратының анатомиясы мен физиологиясын жетік
білуін, ал науқастардан – күш салуды және ынталануды талап етеді. Ол
науқастың сөйлеу аппаратын дамыту үшін жаттығулардың күрделі кешенін,
жұмыстардың көптеген механикалық әдістемелерін ұсынады.
Тандай жарыкшасының салдарынан болған ринолалия ерекше симптомдар
кешенімен сипатталады:
Tiл қалпының жоне белсенділігінің өзгеруі.
Жұмсак, таңдайдың козғалысын icкe асыратын бұлшықеттер әрекетінің бұзылуы.
Сөйлеу – қозғалу анализаторының бүкіл шеткі (перифериялық) ұшының өзара
әрекеттестігінің өзгеруі.
Дыбыс айтудың тотальді бұзылуы.
Ринолалияны түзету - педагогикалык жұмысын төрт кезеңге бөледі
1. Операцияга дейінгі дайындық кезең.
2. Операциядан кейінгі кезең. Дауысты дыбыстарды кою. Мұрындык
резонансты жою.
3. Дыбыс айтуын тузету, тыныс алуын, фонациясын және артикуляциясын
түзету кезеңі.
4. Жаңа дағдыларды толық машықтандыру кезеңі.
Ринолалиясы бар балалармен жұмыс кезіндегі басты шарт – сөйлеу
аппаратының сау бөліктерін (төменгі және ортаңғы бөлімдерін) жоғарғы ақаулы
бөлімге аз салмақ түсуі керек [2].
Курстық жұмыстың өзектілігі: қазіргі таңда сөйлеу дағдыларын дұрыс
қалыптастыру үлкен, маңызды рөл атқарады, сондықтан олармен жұмыс жасаудың
ең тиімді жолдарын табу өте маңызды болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: ринолалиясы бар балаларды түзету жұмыстарының
негіздерін талдау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- ринолалияға шалдыққан балалар мәселесіне байланысты ғылыми
әдебиеттерге шолу жасау;
- ринолалияға шалдыққан балаларды түзету жұмыстарының мазмұны мен
әдістемелерін талдау;
- ринолалия кезінде кездесетін әртүрлі ауытқуларды түзету мүмкіндіктерін
қарастыру;
- операцияға дейінгі және операциядан кейінгі ринолалия кезінде
логопедиялық жұмыстың ерекшеліктерін талдау.
Курстық жұмыстың нысаны: Операцияға дейінгі және операциядан кейінгі
кезеңдегі ринолалиясы бар балалар жағдайы.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Ринолалияға шалдыққан балалармен
логопедиялық жұмыс жасау үрдісінің мазмұнын анықтау.
1. Ринолалияны зерттеудегі теориялық негіздер
1. Таңдай жарығымен шартталған ринолалияны зерттеу тарихы
Ринолалияны зерттеу тарихы ұзақ және азапты жолды басынан кешірді. Оны
зерттеуіне дәрігерлер, психологтар, дефектологтар қатыстан.
Ринолалия бойынша алғашқы жұмыстарды дәрігерлер жазған болатын. Олардың
күш-жігерлері қайта қалыптасқан таңдай пердесі (жұмсақ таңдай) жеткілікті
ұзын және қозғалмалы болуы үшін және ауыз қуысын мұрын үйлесетіндей етіп,
таңдай жиынтығын толық жедел қайта қайта қалпына келтіруге бағытталады. Осы
нәтижеге қол жеткізу қаңқа мен мұрын арасындағы өткелді еркімен тұйықталу
мүмкіндігін қамтамасыз ететіні және сөйлесудегі мұрындық реңкін жою үшін
немесе оны толығымен алып тастау үшін алғышарттар дамытылады деп есептелген
болатын.
Н. И Пирогов (1844), Н. В Воронцовский (1875), П. Субботин (1894), М.И
Пайкин (1936) өздерінің жұмыстарында таңдайдың көлемдері қандай деңгейде
жедел шараларының әсерінен түрін өзгертуге қабілетті,; таңдай көлемдерінің
қандай көрсеткіштері мыңқылдау кезінде анақұрлым сәттілікті логотерапияға
қолайлы болатыны туралы мәселені талқылаған еді.
Н. И Пироговтың оқушысы Н. В Воронцовскийдің 1870 жылы периосталды
уранопластика қалыпты сөйлеуді қалпына келтірудің жолында ең тамаша қадам
жасағаны туралы хабарлаған болатын. Оның ойынша, уранопластикадан кейінгі
мылқыдаудың сақталу себебі – жұмсақ таңдайдың екінші қайтара қысқаруы, оның
қозғалымдығының жеткіліксіздігі мен жалпақтығы бойынша кернеу болып
табылады [2].
Ауыз қуысындағы анатомиялық ақауды түзетудегі хирургтардың қол жеткізген
сәттіліктеріне қарамастан, олардың ешқайсысы тек жедел араласудың көмегімен
ғана сөйлеудің фонетикалық жағын өндеуінде жағымды нәтижелеріне қол жеткізе
алмады. Уранопластика өздігінен-өзі жоймайтындығы жалпыға зақымдалған
балалардың сөйлеуінде назалды дыбыстауды жоймайтындығы жалпыға мәлім болып
айналуда.
А. А Лимбергтің айтуына сәйкес, сүзілмелі ақауды емдеу және ақауды жеңу
ісінде хирург оның үлесіне түсетін рөлді нақты түсінуі керек. Хирургиялық
емдеудің міндеті – қызметтерінің қалыпты даму мүмкіндігін бұзбау
деформацияланған мүшелердің формасы мен көлемін мүмкін болғанша толығымен
қалпына қайта келтіру болып табылады. Мүшенің бұрмаланған және жеткіліксіз
қызметін түзетуі (сөйлеу қызметтерінің ерекшеліктері) өздігінен-өзі сирек
және кездейсоқ қана беріледі.
Хирургиялық емдеу сөйлеудің музыкалық құралы сияқты жақтар мен
қақпақшаларды құрастырады. Осы құралды түпкілікті өңдеу мен түзету және
онымен ойнауға үйрету емдеудің басқа да қосымша әдістерінде жатыр, олар:
ортопедиялық емдеу, ортодонтия мен логопедия.
Ринолалияны зерттеу мен логотерапияның дамуын жетілдіруге шетел
мамандары үлкен үлес қосты.
Мысалы, Лемонье, Б. Лангбек, Макуэн, Кез және басқалары таңдайдың
жарылуын хирургиялық емдеуді жетілдіруді және сөйлеуі ашық болуы үшін
жасөспірімдер мен үлкендерге хирургиялық араласуға қарағанда, оқыту
көбіректі беретінін үнемі атап айтқан.
Таңдай пердесінің Пассаван валигімен түйісуі және осының салдарынан
таңдай-жұтқыншақ қақпағының жақсаруы обтураторды салуда немесе мұрын
шеттерін қысу кезінде қол жеткізіледі, өйткені осы уақытта, ауызда күшті
қысым пайда болады. Бұл таңдай пердесінің жоғарыға қарай көтерілуіне
әрекеттеседі. Сөйлеу жаттығуларының негізінде – жоғарылатылған дыбыстағы
дауысты пайдалану болып табылады. Дауысты айтудың өнімділігі дыбысты сөйлеу
кезінде ауыз қуысының барлық ішкі бөліктерінің күшті жүйкеленуі орын
алатынымен шартталады; осы кезде таңдай пердесінің белсенділігі
жоғарылайды.
Фрешельс сөйлеу ақауын жоюдың серпеліс түріндегі әдісін ұсынды. Жұмыс
істеудің осындай әдіс кезіде бір уақытта, қажырлы фонациямен немесе қысқа
дыбыстық үйлесімдерді айту кезінде кеуде деңгейіне дейін көтерілген, қатты
қысылған жұдырықтардың қозғалуының қарқынды серпіліс түріндегі әдісін
ұсынды. Жұмыс істеудің осындай әдісі кезінде бір уақытта, қажырлы
фонациямен немесе қысқа дыбыстық үйлесімдерді айту кезінде кеуде деңгейіне
дейін көтерілген, қатты қысылған жұдырықтардың қозғалуының қарқынды
серпеліс түріндегі бағыттары жасалынады. Осы кезде дамытылатын энергия осы
кезеңде жұмыс істейтін барлық бұлшықеттерге таралады да оларды қосымша
жұмыс істеуіне мәжбүр еткізеді. Бұл таңдай қақпасының дамуына және
нығайуына алып келеді.
Хватцев М.Е. әдістемесі. Жеке тәжірибе негізіндегі неміс мектебінің
қағидалары М. Е. Хватцевпен модификацияланған болатын.
Онымен ұсынылған әдістеме, отандық, сондай-ақ, шетелдік көптеген
мамандардың тәжірибесін жалпылай отырып, тіпті ең қиын жағдайларда онды
нәтижелерге қол жеткізеді, бірақ, логопедтен жоғары шеберлікті және сөйлеу
аппаратының анатомиясы мен физиологиясын жетік білуін, ал науқастардан –
күш салуды және ынталануды талап етеді. Ол науқастың сөйлеу аппаратын
дамыту үшін жаттығулардың күрделі кешенін, жұмыстардың көптеген механикалық
әдістемелерін ұсынады [3].
Осы әдістеменің қиындығы мен жеткіліксіз тиімділігі автордың өзімен
бірнеше рет айтылған болатын.
Француз бағыты кейбір модификациямен кеңес авторларының (Ф. А Рау, Е. Ф
Рау, З. Г Нелюбова, Т. Н Воронцова, А. Г Ипполитова) жұмыстарының
бірқатарында дамыды.
Осы жұмыстарда операцияға дейінгі, сондай-ақ, операциядан кейінгі
ринолалия кезіндегі логопедиялық жәрдемінің қажеттілігі көрсетілген
болатын. Дегенмен, көптеген жайдайларда, назар операциядан кейінгі жұмысқа
берілетін және операцияға дейінгі сабақтардың мүмкіндіктері туралы тек
байқап қана айтылатын.
1931 жылы Ф. А Раудың Дооперационные логотерапевтические упражнения при
врожденных небных щелях, (Туа біткен таңдай қуыстары кезіндегі операцияға
дейінгі логотерапевтік жаттығулар) тақырыбындағы рефераты жарияланған
болатын.
Осы жұмыста операцияға дейінгі кезеңдегі дұрыс сөйлеуді тәрбиелеуге
бағытталған сабақтарды дыбыстарды қоюдың жалпы қабылданған әдістемесі
бойынша жүргізу ұсынылған болатын. Ф. А Рау дұрыс артикуляцияларды
операцияға дейін тәрбиелеу қиынырақ, ал дұрыс емес тәрбиеленген қозғалыстар
операциядан кейінгі логопедиялық жұмысты шиеленістіру мүмкіндігі туралы
ойын айтқан. Осыған байланысты, ол операцияға дейінгі сабақтар кезіндегі
сөйлеуді қалыптастыруға өте зейінді болу керек дейді.
1933 жылы жарықа шыққан Е. Ф. Раудың Практическое руководство по
исправлению речи при открытой гнусавости (Мыңқылдаудың ашық түрлеріндегі
сөйлеуді түзету бойынша тәжірибелік нұсқаулылығы) шықты. Ол жерде он бір
сабақтардағы жұмыстың әдістемесі беріледі. Мұнда мұрынның қысылған жақтары
кезіндегі дыбыстарды дұрыс айтуды тәрбиелеу қағидасын пайдалану мен
логопедиялық сабақтардың қысқа тізбекті әдістемесін беруге тырысып көрді.
1938 жылы З. Г Нелюбованың қысқа әдістемелік жазбашасымен Книга по
исправлению недостатков произношения, (Сөйлеудің кемшіліктерін түзету
бойынша кітап) басып шығарылған еді. Бұл кітапта науқастармен жұмыстардың
сегіз бөлімдері келтірілген және туа біткен жарықтары бар балалардың сөйлеу
тілін тәрбиелеудің тәсілдері айтылған.
Алдағы жұмыстармен салыстырғанда, З. Г Нелюбова көптеген жаңа тәсілдерді
енгізді: таңдай пердесінің массажы, таңдай пердесіне арналған жаттығулар
(есінеу, басты шалқайтқан кезде бірнеше су тамшыларын жұту, шығарылған тіл
кезіндегі жөтелу). Автор дауыс – дем шығару ағымының қалыптасуына және
диафрагмалды тыныс алудың қалыптасуына көп назар аударды. Сондай-ақ, өте
қатты дауысты, дыбыстық сөйлеуді айту кезіндегі қатты шабуылды кең
пайдалану көзделді. Бұл жерде ринолаликтің өзінің сөйлеуіне тыңдау назарын
дамыту қажеттілігі бірінші рет байқалды және бет бұлшықеттерінің тік
түріндегі және хоренкалық қозғалыстарының туындауын болдырмау мүмкіндіктері
көрсетілген.
Осылайша, З. Г Нелюбова ринолалия кезіндегі сөйлеу жаттығуларының
жүйесін ұсынды.
Ринолалия кезіндегі логопедиялық жұмыстың қиындықтары ақауға әсер етудің
жаңа жолдарын іздеуге мәжбүрледі. 1952 – 1955 ж.ж. А. Г Ипполитова т.б
ғалымдар Логопедические приемы работы при открытой гнусавости и
псевдобульбарном параличе (Ашық мыңқылдау мен псевдобульбарлы паралич
кезіндегі логопедиялық жұмыстың тәсілдері) (1952) және Приемы
логопедической работы при открытой гнусавости (Ашық мыңқылдау кезіндегі
логопедиялық жұмыстың тәсілдері) (1955) мақалаларында осындай науқастармен
жұмыс істеудің тәжірибесін жалпылаған еді.
Көптеген логопедтермен қол жеткізілген, ақауды игеру сәттіліктеріне
қарамастан, ринолалия кезіндегі логопедиялық әсер етудің әдістемесі
жетілдірілмеген болып қала берді. Жұмыстардың нәтижелері көбінесе
жеткілікті дәрежеде тиімділікті болмайды. Осындай жағдайларда науқастарды
таңдай пердесін ұзарту үшін операцияға қайта жіберуге тура келді [3].
Кейде олар 3-4 рет операцияланды, бірақ сөйлеулері сол қалпында ақаулы
болып қала берді.
Т.Н Воронцованың жұмыстарында (1966) ересек науқастардағы
уранопластикадан кейінгі логопедиялық әсер етудің дифференциясы жүргізілген
болатын. Жұмсық таңдай ұзындығына, қозғалымдылығына және жұтқыншақ
бұлшықеттердің дамуына байланысты Т.Н Воронцова науқастарды 3 топқа бөліп,
олармен жұмыс істеудің ерекшелігін көрсеткен болатын. Сонымен қатар,
логотерапия мен физиотерапияны пайдаланудың тізімділігі мен үйлесуі
көрсетілді, әсер ету езеңдері мен олардың мазмұндары анықталды.
Ақауды игерудің анағұрлым тиімді жолдарын іздей отырып, логопед-мамандар
дәрігерлермен бірлесе отырып, ақауды. Талдаудың жаңа әдістерін пайдаланған
болатын. Мысалы, логопед Н. И. Сереброва дәрігер Л. В. Дмитриевпен бірлесе
отырып (1969) ринолалиясы бар балалармен түзету жолдарының динамикасын
көруге және бір логопедиялық тәсілдермен сөйлеудің қызметтерін толық
қалпына келтіру мүмкіндігін болжауға мүмкіндік беретін рентгенография
әдісін қолданған еді.
Осы әдісті пайдалану, логопедиялық жұмыстың тиімділіг бірқатар
факторларға: жұмсақ таңдайдың және жұтқыншақтың артқы қабырғасының
қозғалымдылығына, жұтқыншақтың артқы қабырғасы мен жұмсақ таңдай арасындағы
қашықтыққа, жұтқыншақтың орта бөлігінің еніне тәуелді екендігін көрсетті.
Берілген сөйлеудің бұзылуы кезінде логопедиялық жұмыстың
нұсқаулықтарының біреуі ұсынылады: логопедиялық сабақтарда науқастар сөйлеу
кезінде дем шығарудың негізгі тәртіптерін үйренді. Ол таңдай пердесінің
кернеуі кезінде, тілдің түбірі түсірілген, төменгі жақтың мүмкін болғанша
көп түсірілуі кезінде жасалынуы керек. Дұрыс сөйлеу кезіндегі тыныс алуын
өңдеумен бірге, әдістеме дауысты түзетуді және дыбыстарды артикуляциялауды
қарастырады.
Осындай жағдайда, ринолалия кезіндегі сөйлеу ақауларын түзету
тәжірибесінде рентгенография әдісін қолдану түзету жұмысы басталуына дейін
сөйлеуді түзету нәтижелерін алдын-ала болжауға және жұмыстың жоспарын
белгілеуге қол жеткізді. Сабақтардың үрдісінде жұмсақ таңдайдың,
жұтқыншақтың артқы қбырғасының қозғалымдылығы жақсаруы және олардың
арасындағы қашықтық маңызсыз дәрежеде қысқаруы ескерілген [4].
1.2 Ринолалияның пайда болу себептері, белгілері және түрлері
Ринолалия – rhinos - мұрын lalia - сөз, бұл сөйлеу аппаратының шеткі
бөлімінің анатомиялық-физиологиялық кемістіктерінің салдарынан дауыс
тембрінің және дыбыс айтылуының бұзылысы. Дыбыстың бұзылуы және дауыс
әуенінің бұзылуы қатарласып сай келуі ринолалияны дислалия мен ринофониядан
ажыратуға мүмкіндік береді. Ринолалияда артикуляция, дыбыс шығару
(фонация), дауыс пайда болу механизмдерінің ауытқуы байқалады. Себебі,
ауыз, жұтқыншақ және мұрын резонаторының қатынастары бұзылады. Адамның
фонациясы қалыпты жағдайда барлық дыбыстарды айтқан кезде мұрын – жұтқыншақ
пен мұрын қуысы, жұтқыншақ және ауыз қуыстарынан ажырайды. Бұл қуыстар
жұмсақ таңдай, жұтқыншақтың жанындағы және артқы бойының бұлшық еттерінің
жиырылуының әсерінен таңдай мен жұтқыншақтың жабысуы арқылы бөлінеді.
Дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың қимылы мен жұтқыншақтың артқы
жағының (Пассаван валигі) қалыңдауы пайда болады. Ол жұмсақ таңдай мен
жұтқыншақтың бір-бірімен қабысуына мүмкіндік туғызады. Сөйлеп тұрған
уақытта дыбыстың айтылуы мен сөздің шапшаңдылығына қарай жұмсақ таңдай
үздіксіз бірде төмен түсіп, бірде әр түрлі биіктікке жоғары көтеріліп
тұрады. Таңдай мен жұтқыншақтың мықтап қабысуы айтылған дыбысқа байланысты
және ол дауыссыз дыбыстарға қарағанда дауыстыларда аз қабысады. Егер жұмсақ
таңдайдың артқы жағының шеті мен жұтқыншақтың артқы қабырғасының арасындағы
6мм-ге жуық кеңістік қалатын болса, онда дауысты дыбыстарды мұрыннан
естілетін үн пайда болады. Таңдай мен жұтқыншақтың ең нашар қабысуы
дауыссыз в дыбысында, ал ал ең мықты қабысуы с дыбысын айтқан кезде
болады. Бұл қабысуы дауысты а дыбысының кезіндегіге қарағанда алты-жеті
мәрте күштірек десе болады. М, н, ң мұрын дыбыстарын айтқанда ауа
ағымы мұрын резонаттарының кеңістігіне емін еркін кріп кетеді. Таңдай мен
жұтқыншақтың қабысуындағы қызметтерінің бұзылуының ерекшеліктеріне
байланысты ринолалия әр түрлі болады: ашық, жабық (бітеу) және аралас. Ал
этиологиясына байланысты органикалық және функционалды деп бөлінеді.
Ринолалияның барлық түрлерінің негізі – сөйлеу аппаратының шеткі бөлімінің
тұтастығының бұзылуы.
Ашық ринолалияда барлық сөйлеу дыбыстарының айтылуы кезінде ауа жұмсақ және
қатты таңдай жарықшағының салдарынан тек қана ауыз арқылы емес, сонымен
қатар мұрын қуысы арқылы өтеді. Ауыз бен мұрын жолы аралығындағы қақпа
жабық тұрған кезде даус дірілі ауыз жолы арқылы өтеді де, сөйлеу
мүшелеріндегі дыбыстар дұрыс айтылады, егер ауыз бен мұрын жолдарының
аралығындағы қақпа толық жабылмай бір жері ашық қалса ауа дірілі мұрын
жолына өтіп кетеді. Соның нәтижесінде ауыз бен мұрын жолы қақпа бұзылған
жағдайда әсіресе дауысты дыбыстарды айтқан кезде үннің әуені өзгереді,
дауысты дыбыстардың ішінде и мен у дыбыстарының әуендері көбірек
өзгереді, өйткені бұл дыбыстардың артикуляциясында ауыз-жолы басқасына
қарағанда көбірек тарылады. Е мен о дыбыстарын айтқан кезде ауыз жолы
кең ашылады. Ашық ринолалияда дауысты дыбыстардың үн әуезділігінің
бұзылуымен қатар, кейбір дауыссыз дыбыстардың да үн әуезділігі бұзылады.
Ызың және фрикативті дыбыстарды айтқан кезде мұрын қуысында қырылдап
естілетін дыбыс пайда болады. Шұғыл (п, б, д, т, к, қ, ғ, г) дыбыстарын
айтқан кезде де үн әуезділігі ашық естілуі үшін дұрыс айтылуын қамтамасыз
ететін ауыз қуысында ауа қысымы пайда бола алмайды, сондықтан дыбыстар анық
айтылмайды. Р және Л дыбыстардың да айтылуы бұзылады. Ашық ринолалияда
р дыбысын шығару кезінде ауыздан шығатын ауа ағынының әлсіздігінен тілдің
ұшының дірілдеуге шамасы жетпейді. Ашық ринолалияны анықтау үшін әр түрлі
әдістер қолдануға болады. Ең жеңілі – Гуцман сынағы (пробасы). Балаға мұрын
жолдарын біресе ашып, біресе жауып отырып, кезекпен а және и дыбысын
қайталатады. Ринолалияның ашық түрінде дауысты дыбыстардың айтылуы неғұрлым
бұзылады. Мұрын жабық кезінде дыбыстар, әсіресе и дыбысы, үнсіз айтылады.
Сонымен қатар мұрын қанаттарында өз саусақтарымен қатты дірілді сезеді.
Тексеру үшін фонендоскоп қолдануға болады. Тексеру жүргізіп жатқан адам
оливаны біреуін өз құлағына, екіншісін баланың мұрнына тығады. Дауысты
дыбыстарды, әсіресе, у, и дыбыстарды айтқан кезде қатты гуіл естіледі.
Ұзақ айтылатын ф, с, ш дыбыстарын айтқанда қырылдаған дыбыс шығады
немесе леп сезіледі [4].
Ашық ринолалия органикалық және функционалды болып бөлінеді. Органикалық
ринолалия іштен туа біткен немесе сыртқы соққылар салдарынан пайда болған
деп бөлінеді. Органикалық ашық ринолалия туа біткен түрлеріне жұмсақ және
қатты таңдайдың жарылуы жатады. Сыртқы соққылардың салдарынан пайда болатын
органикалық ашық ринолалияның түріне ауыз және мұрын қуытарының зақымдары
және жұмсақ таңдайдың сыртқы соққының әсерінен сал болып қалуы жатады. Туа
біткен ерін және таңдай жарықшаларының салдарынан болған ринолалия медицина
және логопедия үшін маңызды пробдемаларының бірі. Ол хирург-стоматолог,
ортодонт, балалар оториноларингологі, психоневролог және логопедтердің
ерекше көңіл аударатын мәселелері деп білеміз. Жарықшалар ең күрделі және
жиі кездесетін ауытқу. Бет жарықшалар этиологиясы күрделі ауытқу.
Кемістіктің пайда болуына ұрықтың дамуының ерте кезінде генетикалық
фактордың ықпалы және экзогендік зияндылық, оның үстіне көп жағдайларда осы
және басқа себептердің үйлесуі ықпал етеді. Сонымен қатар биологиялық
факторлар (әйелдің жүктілік кезіндегі қызамық, токсаплазмоз, вирусты
гепатит, гриптің күрделі түрі және вирустық инфекциялар); химиялық
факторлардың ықпалы (ұлы химикаттар, қышқылдар, анасының жүктілік кезіндегі
қабылдаған у және емдік дәрі-дәрмек әсері) жағымсыз болуы мүмкін.
Психогендік факторлар: шошу, әйелдің жүктілік кезіндегі стресстік күйі.
Жүктіліктің бастапқы 7-8 аптасында экзогендік сипаттағы зиянды фактордың
жағымсыз ықпалын айрықша баса айтқан жөн. Әдеби деректемелерде тұқым
қуалағыш негізінде пайда болған қатты таңдай жарықшалар түрі 10-30% дейін
кездеседі деген мәліметтер бар.
Тандай жарыкшасының салдарынан болған ринолалия ерекше симптомдар
кешенімен сипатталады:
Tiл қалпының жоне белсенділігінің өзгеруі. Тіл артқа тартыңқы, тілдің ұшы
және арқасы күшпен жоғары көтеріңкі күйде болады (бұлшық еттерінің
тонусының жоғарылау байқалады). Сондықтан ең жеңіл қимыл-қозғалыстарды
орындауы оңай болады.
Жұмсак, таңдайдың козғалысын icкe асыратын бұлшықеттер әрекетінің бұзылуы.
Жұмсак таңдайды көтеретін, мұрын және ауыз куыстарын бөлетін барлық бұлшық
еттердің кызметі күрт шектеуі болады. Бұл жағдай тек сөйлеуде ғана емес,
сонымен қатар шайнау жене жуту кезінде орын алады. Жұмсақ таңдай сылбыр
немесе аз кимылды, өзінің мұрын және ауыз қуысын бөлу кызметін орындамайды.
Жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы керегсі қабыспайды.
Сөйлеу – қозғалу анализаторының бүкіл шеткі (перифериялық) ұшының өзара
әрекеттестігінің өзгеруі. Артикуляциялық және мимикалық бұлшық еттерінің
өзара әрекеттестігінің бұзыдуымен сипатталады. Бұл жағдайда артикуляция
кезінде бет бұлшық еттерінің артық қимылы, синкинезиялар байқалады. Туа
біткен жарығы бар адамдарда хирургиялық операциядан кейін де бұл
қиыншылықтары жойылмайды. Өйткені хеймопластикадан кейін қалатын тыртықтар
бет бұлшық еттерінің қимылын шектейді.
Дыбыс айтудың тотальді бұзылуы.
Барлық дыбыстар мұрындық ренкпен айтылады, әсіресе дауысты дыбыстардың
айтылуы бұзылады. Дауыссыз дыбыстардың айтылуы жоқ таңдай-жұтқыншақ
қалқашасына қарай тартыңқы болады. Соның салдарынан дыбыс айтылуы бұзылады,
дыбыстар қырылдап шығады. Дыбыстарды алмастыру сирек кездеседі. Ринолалияға
шалдыққан балалар компенсаторлы құрал ретінде жұтқыншақ аймағындағы дем
шығару жолында тарылу құрайды.
Функционалды ашық ринолалияның шығу себептері әр түрлі болуы мүмкін. Бұған
баланың сөйлеу мүшелеріндегі дыбыстың айтылу кезінде жұмсақ таңдайдың
болбырап босаңсуы мысал болады. Функционалды ашық ринолалияның бір түрі –
үйреншікті ашық ринолалия. Бұл тамақ, көмей бездерінің ұлғайып кеткен
ісігін сылып тастағаннан кейін немесе дифтериядан кейін болған парезден
пайда болады. Ол жұмсақ таңдайдың қимыл-қозғалысы ұзақ мерзімге дейін
шектеулі болғанына байланысты. Ашық ринолалияның функционалды тексеруінде
қатты және жұмсақ таңдайында органикалық өзгерістер байқалмайды. Дауысты
дыбыстардың айтылуының күрделі бұзылуы фунционалды ашық ринолалияның
негізгі белгісі. Ал дауыссыз дыбыстарды айтқан кезде таңдай мен жұтқыншақ
жақсы қабысады және олардың үндері мұрыннан шықпайды. Функционалды ашық
ринолалияның болжамы органикалыққа қарағанда едәуір қолайлы. Ол фониаторлық
жаттығулардан кейін жойылады, ал дыбыс айтуының бұзылуы дислалияны
түзетуінде қолданатын тәсілдер арқылы жойылады [2].
Бітеу (жабық) ринолалияда барлық сөйлеу дыбыстарының айтылуы кезінде ауа
ауыз арқылы өтеді. Бұл баланың мұрнымен тыныс алуы қиындағанымен
түсіндіріледі. Мұрын қуысына өтетін жолды жауып тұратын полип, аденоидтың
ұлғаюы, мұрын қалқасының майысуы және басқалар себеп болуы мүмкін. Мұрын
резонансы тұтас немесе жарым жартылай дауыс қалыптасу барысында өшеді,
дауыс бір қатар обертонын жоғалтады, мұрын жолды дыбыстары (м, н, ң)
бұрмаланып қатаң айтылады. Егер мұрын резонансы жоқ болса, онда бұл
дыбыстар ауыздан айтылады. Бітеу ринолалияда дауысты дыбыстардың да дұрыс
айтылуы бұзылады [9].
М.Зееман бітеу ринолалияның екі түрін ажыратады: алдыңғы бітеу және артқы
бітеу ринолалия.
Алдыңғы бітеу ринолалияда ауаның мұрын қуысынан өте алмайтын байқалады.
Мұрынның артқы бөлігінің төменгі қабыршығының қалыптан тыс ұлғайып кетіп
(гипертрофия), тұрақтап ұзаққа созылуынан, мұрын шеміршегінің майысуынан
мұрвн жолының ісуінен пайда болады.
Артқы бітеу ринолалияда мұрын-жұтқыншақ қуысының тарылуы байқалады.
Балаларда жиі кездесетін тамақ көмей бездерінің шамадан тыс ісіп кетіп
ұлғаюының салдарынан, сирегірек, мұрын –жұтқыншақтың қабынуынан, мұрын-
жұтқыншақ фибромасы немесе дасқа ісіктерден пайда болады.
Функционалды бітеу ринолалия балаларда жиі кездеседі, бірақ анықталуы әр
уақытта дұрыс бола бермейді. Оның бір екекшеліктері мұрын жолының
өтімділігі жақсы және мұрыннан тыныс алуы бұзылмаған жағдайда пайда болады.
Функционалды ринолалияда мұрындық және дауысты дыбыстың үнінің әуезділігі
органикалық бітеу ринолалияға қарағанда күштірек бұзылған болуы мүмкін.
Оның себебі жұмсақ таңдай фонациясының және мұрын жолды дыбыстардың айтылуы
кезіндегі әдеттегісінен жоғары көтеріліп кетіп дыбыс толқынымен мұрын
жұтқыншаққа баратын жолы жауып қалады. Бұл сияқты құбылыстар жүйке ауруына
шалдыққан балаларда байқалады.
Органикалық бітеу ринолалияда ең алдымен мұрын қуысының тарылуының
себептері жойылуы керек. Мұрынмен тыныс алуы қалай дұрысталса, ақаулық та
солай жоғалады. Егер мұрын жолының тарылуын жойғаннан кейін де ринолалия
көрінісі өзгермесе, онда функционалды бұзылыста қолданатын жаттығуларды
қолану қажет.
Аралас ринолалия бір уақытта ашық және жабық ринолалия себептері қатар
болған жағдайда байқалады, яғни мұрын бітелуімен қатар мұрын-жұтқыншақ
қабысуының жеткіліксіздігі бар кезде болады. Сөйлеу тілінің бұзылысының
түрі басымдылық бұзылысқа байланысты болады. Жұмсақ таңдайдың қысқа болуы,
оның кілегей асты жарылуы және аденоидтардың ұлғаюының үйлесуі аралас
ринолалияның көрінісі болып табылады [7].
1.3 Ринолалияға шалдыққан баланың сөйлеу тілінің ерекшеліктері
Сөйлеуге дейінгі кезең өзгеше және аномалды өтеді. Көбінесе әдеттегі
сыбдыр дыбыстар п, т, т мұрын қуысына ауаның кетуінен үнсіз айтылады.
Бұл естудің нығаюының жоқтығына немесе күрт төмендеуіне әкеліп соғады,
соның салдарынан былдыр белсенділігі азаяды. Сөйлеудің кеш пайда болуы
байқалады. Дыбыс артикуляциясы ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің
продосикалық элементтерінің дамуында азап шегеді.
Артикуляциялық аппарат тұтастығының бұзылу нәтижесінде артикуляция
мүшелерінің қалпының компенсаторлы өзгеруі қалыптасады: тіл түбінің жоғары
көтерілуі, ерін, тіс пен ерін дауыссыз дыбыстардың, лабиаланған
дауыстылардың айтылу кезіндегі еріннің жеткіліксіз қатысуы, мимикалық
бұлшық еттеріне күш түсу. Дауыста күрт мұрынмен айту өзгешелілігі пайда
болады. Сөйлеу тілінде көп дыбыстардың артикуляциясы бұзылады. Сөйлеудің
айтарлықтай жалпы түсініктілігі төмендейді. Кей-кезде сөз
төңіректегілерүшін мүлдем түсініксіз болады. Айтылу ерекшелігі жазбаша
сөйлеу тіліндегі қателіктерге, тілдің фонематикалық жүйесінің бұрмалануына
әкеліп соғады. Сөйлеу тілінің кеш шығуы, логопедиялық көмек көп уақытқа
дейін көрсетілмеуі, қажетті сөйлеу тәжірибесі аз болуы, психикалық
белсенділігінің төмендеуі баланың сөйлеу әрекетіне әсерін тигізеді. Туа
біткен жарығы бар балалардың жазбаша сөйлеу тілінде кездесетін дисграфиялық
қателері алуан түрлі. Ринолалиясы бар балаларға тән п, б дыбыстарын м, т
дыбыстарына, д дыбысын н дыбысына алмастыру болып табылады және керісінше м
– д, м – б, п. Мысалы, бал – мал, тал; доп – ноп, т.б. Ысқырық, ызың
дыбыстардың алмастырылуы және шатастыруы жиі кездеседі: засыл – жасыл. Ц
дыбысы с дыбысымен алмастырылады: сирк – цирк; ч дыбысы жазуда ш, с немесе
ж дыбысымен алмастырылады, ал щ – ж дыбысымен алмастырылады. Р дыбысы л
дыбысымен алмастырылып жазылады, керісінше л – алмастыру сирек кездеседі.
Қатар келген дауыссыз дыбыстардың, дауысты дыбыстың иүсіп қалғаны
байқалады: сакан – стакан; клді – келді, шлек – шелек; керісінше артық
дауысты дыбыстарды жазуы да кездеседі. Жазбаша тілдің бұзылуы көптеген
факторларға байланысты: артикуляциялық аппаратындағы ақаулығының
тереңдігіне, баланың тұлғалық ерекшеліктеріне және компенсаторлы
мүмкіншіліктеріне, логопедиялық көмекті алған уақытына және компенсаторлы
мүмкіншіліктеріне, логопедиялық көмекті алған уақытына және түріне, сөйлеу
ортасының әсеріне. Мектеп жасындағы жалпы сөйлеу тіл дамымауы бар
ринолалиясы бар балаларда сөйлеу тілінің лексикалық және грамматикалық
жағының дамымауы байқалады. Балалардың сөздік қоры, аз болады. Жазуында
балалар қосымша сөздерді, септік жалғауларын, демеуліктерді дұрыс
қолданбайды, яғни балалар жазуында агграматизмдер байқалады. Балалардың
ауызша сөйлеу тілі дамымағаны оқу кезінде көрінеді. Оқу темпі баяу, сөз
элементтерін шатастырады, сөздің формаларын дұрыс ажырата алмайды.
Оқығанның мазмұнын түсіну әр түрлі деңгейде болады; фразадағы сөздердің,
мәтіннің бөліктерінің өз ара байланысы бұзылуы байқалады.
Ринолалия кезінде сөйлеу тілінің жетіспеулігі науқастың барлық
психикалық функцияларының дамуына әсер етеді. Сөйлеу тілінің коммуникативті
құрал ретінде бұзылуы науқастың ұжымдағы жағдайын қиындатады. Олардың
құрбыларымен қарым-қатынасы көбінесе бір жақты болады да, нәтижесі
балаларға кері әсерін тигізеді. Балалар ұялшақ, тұйық, ашуланшақ болады.
Ешер ринолалия таза күйінде кездессе таңдай – жұтқыншақ қақпағының
қалыптасуына және нығаюына ұмтылатынын ринолалия туралы ілімнің даму тарихы
көрсетеді. Бұл үшін жеткілікті ұзындықтағы және қозғалыстағы таңдай
пердесінің болуы қажет және онымен Пассаван валигінің тоғысу мүмкіндігі
керек. Сонымен бірге, жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы қабырғасының
арасындағы қашықтықтардың арақатынасы маңызды мағынаға ие болып келеді [8].
Осыған байланысты, логопедиялық сабақтарда таңдай-жұтқыншақ қақпағының
нығаюына байланысты шарттардың дамуы үшін ғана емес, сонымен қатар,
ринолалиялардың бүтін симптоматикасын есепке алып, атап айтқанда, тілдің
ауыз қуысындағы ақаулық жағдайын ескере отырып жұмыс істеу қажет.
Туа біткен таңдай жарықтарының баланың физикалық және сөйлеу тілінің
дамуына тигізетін әсері.
Ринолалияға шалдыққан балалардың психологиялық дамуында кейбір
ерекшеліктерінде жиі байқалып қалады.
Ерін мен таңдай жарығы ең көп тараған іштен дамыған ауыр кесел. Осы
кеселдің салдарынан баланың даму барысында күрделі функционалдық бұзылу
пайда болады.
Ерін мен таңдайы іштен жетілмеген бала өте үлкен қиындыққа ұшырайды.
Ерін мен таңдайдың біреуінің айырылып жарылуы баланың емуіне ерекше
қиындық туғызса, ол екеуі бірдей жарылған болса бала сору қабілетінен
мүлдем айырылады. Емізу кезінде сүт баланың тыныс алу жолдарына кетіп, оны
қақалтып, шашалтады. Сондықтан балаларды қасықпен немесе пипеткамен
тамақтандыруға тура келеді. Осылай тамақтандырғанның өзінде балалар шашалып
қалады. Оларда жөтел, құсық пайда болады. Тамақтандыру кезінде тамақ толық
дамымаған таңдай қыртыстарына, мұрын қуысына, евстахиев түтікшесіне,
мұрынжұтқыншаққа және тыныс жолдарына түсіп, сонда тұрып қалады да шырышты
қабықтың қабынуына ұшыраталы.
Жоғарғы жақ сүйектерінің дұрыс дамымауына байланысты баланың тістері екі
қатар немесе қатты таңдайдың ортасында өседі. Дұрыс тамақтанбағаннан
баланың алғашқы (сүт) тістері тез түсіп қалады.
Ринолалиясы бар баланың ему қабілеті төмен, ерін қимылдары зақымдалған
болғандықтан олардың бүкіл бет бұлшықеттерінің жетілмеуі көп жағдайда
науқастардың интеллектісі сақталған болады. Содан олардың іс-әрекеттері
қолайлы жағдайда болады.
Сөйлеу тілінің ауытқуын түзету жұмысы балалардың оң мінез
ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп болады, жоғарғы психикалық
функцияларының дамуын ынталандырады.
Сонымен, туа біткен жарықшалар бала ағзасынын қалыптасуына және жоғарғы
психикалық функцияларының дамуына кері әсерін тигізеді. Науқастар өз
ауытқуларын орын басатын ерекше жолдарын табады. Соның нәтижесінде
артикуляциялық аппарат бұлшық еттерінің өз ара байланысы дұрыс
қалыптаспайды. Бұл бірінші реттік бұзылыстың – сөйлеу тілдің фонетикалық
өндеуінің бұзылысының – себебі болып табылады. Бұл бұзылыс сөйлеу тілінің
бір қатар екіншіреттік бұзылысына және науқастың психикалық статусының
бұзылысына әкеліп соқтырады. Бірақ бұндай науқастардың бұзылған
функцияларын реабилитациялау үшін компенсаторлы мүмкіндіктері өте жоғары
[8].
2 Ринолалияға шалдыққан балаларды түзету, оқыту және тәрбиелеу
2.1 Ринолалияны түзету жұмыстарының мазмұны және әдістемесі
Ринолалияда артикуляция, дыбыс шығару фонация, дауыс пайда болу
механизмдерінің мөлшерден ауытқуы байқалады, оның себебі ауыз жұтқыншақ пен
мұрын резонаторының ара қатынастарының бұзылуынан болады. Адамның сөйлеу
мүшелерінің жұмыс істеуі дұрыс болған жағдайда сөйлеу тіліндегі барлық
дыбыстарды айтқан кезде таза мұрындық дыбыстардан басқалары мұрын жұтқыншақ
пен мұрын қуысының жұтқыншақ ауыз қуыстарының аралары бөлініп тұрады.
Бұл қуыстар жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы және жанындағы бұлшық
еттердің жиырылуының әсерінен таңдай мен жұтқыншақтың жабысуы арқылы
бөлінеді.
Дыбыстардың айтылуы кезінде жұмсақ таңдайдың қимылымен жұтқыншақтың
артқы жағының қалыңдауы бір уақытта болады және ол сонымен қатар жұмсақ
таңдайдың арт жақ үсті жұтқыншақтың артқы жағымен жалғасуына мүмкіндік
туғызады.
Жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың жақтауларының жалғасу деңгейі жұмсақ
таңдайдың ұзындығына байланысты өзгеруі мүмкін.
Ринолалияны түзету - педагогикалык жұмысын төрт кезеңге бөледі
1. Операцияга дейінгі дайындық кезең.
2. Операциядан кейінгі кезең. Дауысты дыбыстарды кою. Мұрындык
резонансты жою.
3. Дыбыс айтуын тузету, тыныс алуын, фонациясын және артикуляциясын
түзету кезеңі.
4. Жаңа дағдыларды толық машықтандыру кезеңі.
Ринолалиясы бар балалармен жұмыс кезіндегі басты шарт – сөйлеу аппаратының
сау бөліктерін (төменгі және ортаңғы бөлімдерін) жоғарғы ақаулы бөлімге аз
салмақ түсуі керек. Ашық ринолалиядағы логопедиялық жұмыс қағидалары атлмыш
бұзылыстардың мәнінен және себептерінен туындайды: Әдістеменің негізінде
физиологиялық тынысты қолдану қағидасы жатыр. Кейіннен тыныс алудың бұл
түрі сөйлеу кезіндегі диафрагмальді ауыз арқылы дем шығарып тыныс алуға
біртіндеп ауыстырылады; Сөйлеу кезіндегі тыныс алудың мұндай түрін дамыту
сөйлеу тілі дыбыстарының артикулемаларын қалыптастырумен бір уақытта
жүргізіледі. Тыныс алуды және артикулеманы қалыптастырудың параллельдігі
алғашқы сабақтарда-ақ сөйлеу тілінің дыбыстарын дұрыс айтуға мүмкіндік
береді. Ринолалиядағы дыбыс айтудың тотальді бұзылысы байқалады. Соған
байланысты логопедиялық жұмыста сөйлеу тілінің барлық дыбыстарын дұрыс
айтқызып қалыптастыруды міндетті түрде қайтадан бастау қажет. Сөйлеу
тілінің кейбір дыбыстары дыбысталуы бойынша дұрыс болып көрінуі мүмкін,
бірақ бұл дұрыс емес, себебі, артикуляциялық аппарат бұлшық еттерінің
қатаюы және тілдің дұрыс емес қалпы қалыпты артикуляцияны қамтамасыз ете
алмайды. Сондықтан мұндай дұрыс болып көрінген дыбыстарды логопедиялық
сабақтарда пайдалануға болмайды. Сонымен, ринолалиясы бар баламен жұмысты
бастағанда, бала айта алатын барлық дыбыстардан бас тартып, жұмысты
қайтадан бастау қажет. Бұл сол жұмыстың тиімділігін қамтамасыз етеді [9].
Ринолалияда дыбыстар бойынша жұмыстың кезектілігі дыбыстардың
артикуляциялық базасының дайындығымен белгіленеді.
Сөйлеу тілінің дыбыстары бір-біріне тәуелді және бір-бірімен байланысты,
сондықтан, дұрыс айтылатын дыбыстардың бір тобының бар болуы басқа дыбыстар
топтарын қалыптастырудың туынды базисі болады. Бұл дыбыстардың
артикулемелары жаңа дыбыстар тәрбиеленетін қажетті негізі болады. Жеке
дыбыстарды қойғанда әр түрлі сүйеніш дыбыстарын қолдануға болады.
Дыбыстардың негізгі артикуляциясына негіз болмайтын дөрекі артикуляциялық
жаттығуларды (тілді шығарып ұстау, тілді шығарып жоғарғы ерінге тигізу
т.с.с.) қолданбау қажет, себебі олар жеке дыбыстардың артикуляциясын
бекітуге қажетті еркін қозғалыстарға мүлдем сәйкес келмейді.
Дыбысты айтуға қажет қозғалыстарды үйретіп, жаттықтыру қажет. Ескертетін
жағдай: бала көрсетілген қимылды оңай, қиналмай орындауы керек, себебі,
қиналуы сөйлеу аппараты бұлшық еттерінің басқа топтарына берілуі мүмкін.
Қосымша артикуляциялық жаттығуларды қажетті жағдайларда және жекелеген
жоспарда ғана қолдануға болады.
Барлық қосымша жаттығулар физиологиялық еркін болып, бала қиындықсыз
орындауы қажет. Олар аралас бұзылыстарда жиі қолданылады. Мысалы,
дизартрияның ауыр түрінде ринолалиямен күрделенген жағдайда массаж және
механикалық көмек қолданылады. Оларды қолдану барысында қажетті бұлшық
еттер қозғалыстары дамып, тілдің бір жағының босаңсығанын түзетуге арналған
қимылдар жасалып жаттықтырылады.
Дыбысты айтқызғанда ең алдымен баланың назары дыбыстың артикулемасына
аударылады; оның ескі үйренген артикуляциясы пайда болған дұрыс дыбыстың
бекуіне кедергі жасамау үшін баланың назарын дыбысқа, оны естуге
аудармауымыз керек. Бала алдын ала қай дыбысты айту бойынша жұмыс жасалып
жатқанын білуі керек.
Дұрыс сөйлеу дағдылары кейде логопед, кейде ата-анамен логопедтің
басқаруымен бекітіліп отырады. Алғашқы 10-15 сабақтарда дұрыс сөйлеудің
дағдыларын қалыптастыруды тек логопед жүргізеді, яғни балаға үйге тапсырма
берілмейді. Артикуляцияларды бала меңгерген соң, дыбыстардың әріп таңбалары
енгізіледі: логопедпен сабақта орындалған сөйлеу материалын ата-ананың
қадағалауымен өзіндік сабақтарда бекітуге болады. Жеке дыбыстардың айтылуын
бекіткеннен кейін оларды логопед қадағалауымен сөзде, сөйлемдерде
машықтандыру жұмысы жүргізіледі. Сабақтардағы сөйлеу көлемі біртіндеп
кеңейеді, контекстті сөйлеу тіліне дейін күрделеніп, соңғы сөйлеу дағдылары
диалог ретінде баламен жаңа жағдайларда бекітіледі. Жоғарыдағы қағидаларға
сәйкес А.Г.Ипполитова ринолалиясы бар балалармен операцияға дейін және
операциядан кейінгі кезеңде дұрыс сөйлеу тілін дамытудың әдістемесін
құрастырған. Әдістемедегі сабақтар оңай, баланы жалықтырмайды, логопедтің
еңбегін едәуір жеңілдетеді де, логопедиялық жұмыстың уақытын қысқартады.
Жұмыс сөйлеу кезіндегі дұрыс тыныс алуды қалыптастыруға және бір уақытта
дұрыс артикулемаларды құрастыруға негізделген [9].
Органикалық бітеу ринолалия кезінде ең алдымен мұрын қуысының тарылуын
жояды. Мұрыннан дем алуы қалай дұрысталса, ақаулық та солай жоғалады. Егер
мұрын жолының таралуын жойғаннан кейін де бітеу ринолалия немесе ринолалия
дағдылы тұлғасынан өзгермесе, онда оған функционалды бітеу ринолалияда
балаларға мұрын жолды дыбыстарды айтқызуды жүйелі түрде жаттықтырады. Ауаны
ауыздан және мұрыннан ішке жұтуды, сосын осы жолмен тысқа шығуды
дифференциялау бойынша дайындық жұмысы жүргізіледі.
Содан кейін дауыс жаттығуларды арқылы тыныс жолын орнықтыру жаттығуларды
қиындатылады. Сондай-ақ қозғалысты жаттығуларды қолданғанда тыныс жолының
қимылдарын қолдың, дененің қимылдарымен байланыстырудың пайдасы бар.
Балаларға мұрынның желбезегі дірілдейтіндей етіп дыбыстарды созып айтуды
үйретеді. Онан әрі мектеп жасына дейінгі балаларды дауысты дыбыстарды аздап
мұрыннан естілетіндей етіп па,пе,пу,пе,пи буындарын айтуды талаптандырады.
Осы тәсілмен дауыссыз дыбыстарды да мұрын жолды дыбыстардың алдында
жаттықтырады.
Артикуляциялық гимнастика.
Бала бұл буындарды дұрыс айтуды үйреніп алған соң, енді ішінде мұрын
жолды дыбыстарды бар жаңа сөздерді дұрыс айтуға жаттыға бастайды. Мұрын
жолды дыбыстарды бар сөздерді мұрыннан анық естілетіндей етіп дауысын созып
қатты айтуға тырысу керек.
Жаттығу жұмысының қортындысы дауысты дыбыстарды әрі ұзақ, әрі қысқа және
қатты айтумен аяқталады. Сонымен қатар бұндай жаттығуды әннің ырғағымен де
орындайды.
Функционалды жабық ринофонияны түзету жұмысы көп емес. Ал ринолалияны
алдын ала болжау қиын болғандықтан түзету жұмысының мерзімі де ұзақтау.
Оның себебі функционалды бітеу ринолалияның артикуляциясындағы дыбыстардың
ақаулықтарын да жоюға тура келеді. Сондай-ақ ринолалияның бұндай түрлеріне
шалдыққан балалардың психикалық дамуына кейбір ерекшеліктер де жиі байқалап
қалады.
Ашық ринолалияда дауысты дыбыстардың үн әуездерінің бұзылуымен қатар
кейбір дауыссыз дыбыстардың да үн әуездері бұзылады екен, ысқырық
свистящих және ызың шипящих дыбыстарды айтқан кезде қырылдап естіледі.
ф,в,х сол сияқты ерін-тіс п,б,д,т,к,қ,г,р және үнді л,р дыбыстарын
айтқан кезде де үн әуездері ашық естілуі үшін дұрыс айтылуын қамтамасыз
ететін ауыз қуысында ауа қысымы пайда бола алмайды. Ашық ринолалияда ұзақ
созып айтқанда шығатын ауа ағынының әлсіздігі сондай, тіпті р дыбысын
шығаруға тіл ұшының дірілдеуге шамасы жетпейді [10].
Ашық ринолалияның функционалды түрін тексерген жұмсақ және қатты
таңдайдың органикалық өзгерісі байқалмайды. Функционалды ашық ринолалияның
белгісі, бұнда әдеттегісінше сөйлеу тіліндегі дауысты дыбыстардың айтылуы
бұзылады, ал бұл уақытта тіліндегі дауыссыз дыбыстарды айтқанда таңдай мен
жұтқыншақ жақсы қабысады және олардың үндері мұрыннан шықпайды.
Функционалды ашық ринолалия болжауы органикалыққа қарағанда едәуір
қолайлы. Фонитриалық жаттығудан кейін мұрын жолды әуез жойылады, ал
дыбыстардың айтылуының бұзылуын дислалия кемістіктерінде бұрын қолданылған
тәсілдерді пайдаланып жояды.
Ринолалиядағы таңдай мен еріннің іштен жырық болып туудың себебі
логопедия мен бірқатар медицина ғылымы үшін маңызды мәселе болып саналады.
хирургиялық, стомотология, ортодонтия, отоларингология, медициналық
генетика және т.б. Ерін мен таңдайдың жырығы өмірде тараған және іштен
дамымаған ауыр кесел.
Ерні мен таңдайы іштен жетілмеген бала емшекті өте үлкен қиындықпен
сорады. Ерін мен таңдайдың біреуінің жырылуы баланың соруына ерекше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz