ҰЛТТЫҚ МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІН ОҚЫТУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

курстық ЖҰМЫС

ҰЛТТЫҚ МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІН ОҚЫТУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Петропавл, 2017

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақ тілі мен әдебиетін басқа ұлттарға оқыту тарихы
1.1 Қазақ тілінің оқыту әдістемесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... 5
1.2 Ұлттық мектепте қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың
мәселелері ... ... ... 16
2. Әдебиетті оқыту әдістемесінің методологиялық негіздері
2.1 Оқу орыс тілінде жүргізілетін мектептерде қазақ тілін оқытудың
үрдістеріне байланысты жаңа бағыт бойынша
ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 30

КІРІСПЕ

Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев қазақ тілін дамытуды бүгіннен
бастау қажеттілігін бұған дейін бір емес сан мәрте қайталап айтқан болатын.
Өзінің Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында ол 2025 жылға қарай Қазақстан
халқының 90 пайызы тек қазақ тілінде өзара тілдеседі деген болжамын
жеткізген болатын. Сондай-ақ, ол қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтіп,
қазақ тілінің терминологиясын жасауды арнайы құзыретті органдарға жүктеген
болатын. Қазақ тілінің болашағы оның дұрыс дамуы мен күнделікті халықтың
қолдануына байланысты болады. Қазақ тіліне өзге ұлт өкілдерінің
қызығушылығын арттыру, жаңа қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың
негізгі алғышарты болып саналады. Себебі, мемлекеттік тілге деген құрмет
Отанды сүю мен туған елге деген құрметтің бастауы, негізі екендігі белгілі.
Сондықтан, бұл ретте қазақ тілінің орыс мектептеріндегі оқытылу
тиімділігіне баса назар аудару білім беру саласына, оның ішінде орыс
мектептеріне қазақ тілінен сабақ беретін ұстаздарға жүктелген аса маңызды
әрі жауапкершілігі мол міндет. Қазақ тілін меңгеруді мектептің табалдырығын
бастап бала санасына сіңіру қажеттілігін айтар болса, осы тұрғыда қазақ
әдебиетін оқытудың да қаншалықты салмағы бар екендігін ұғынуға болады.
Себебі, ұлтты тану, ұлтты сүю, сол ұлттың тілін сүю үшін оның әдебиетін
сүюің керек. Яғни, кез келген халықтың әдебиеті сол халықтың болмыс-
бітімімен ұштасып, біте қайнасып жатыр. Сол себептен де, біз бүгін орыс
мектептеріндегі қазақ тілін оқыту мәселелерімен қатар қазақ әдебиетін
оқытуды қоюымыз қажет. Бүгінде, қазақ әдебиетін оқытудың ең тиімді
тәсілдерін қарастыра отырып, біз интерактивті тақталар мен жаңа
технологияларды қолдана отырып сабақ жүргізу тәсілдерінің рөлін ерекше атап
көрсеткіміз келеді. Орыс мектептеріндегі Қазақ әдебиеті пәнін
интерактивті әдісті қолдану жолдарымен оқыту – айрықша көңіл бөлуді қажет
ететіндігі еліміздің ертеңгі болашағына деген үлкен міндеттен туындап
отырғаны бәрімізге мәлім.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңдағы ұлттық мектептердегі қазақ тілі
мен әдебиетінің жай күйі, оқытудың даму тарихы, әдістемесінің оқу мен тіл
дамыту жұмыстарының бүгінгі методикасы жұмысымыздың өзектілігі болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ұлттық мектептерде қазақ тілі мен
әдебиетін оқытудың кешегі және бүгінгі күнгі маңызын салыстыру. Осы
мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндетерді алдымызға қойдық:
-Аталған мәселенің даму тарихын саралау;
-Қазақ тілі әдістемесінің оқу және тіл дамыту методикасын сұрыптау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұлттық мектептерде қазақ тілі мен
әдебиетін оқытудың тарихы, әдіснамалық негізі.
Зерттеу нысаны. Ұлттық мектептерде қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың
даму тарихы.
Ғылыми жұмыстың дереккөздері. Зерттеу жұмысын жазу барысында
аталған тақырып бойынша әдістемелік құралдар мен ғылыми журналдар негізге
алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Жасалған жұмыстың нәтижесін
болашақта ұлттық мектептерде қазақ тілі мен әдебиетін жүргізуде көмекші
нұсқау ретінде пайдалануға болады.Жобада ұсынылған қазақ тілін іскерижәне
кәсіби қазақ тілі деңгейінде, сонымен қатар өзге тілді дәрісханада екінші
тіл мен шет тілі ретінде грамматиканы парадигматикалық тұрғыдан оңтайлап
оқыту әдістемесі ЖОО-да шетелдік азаматтарға арналған кітапханаларда орыс
тілді дәрісханаларда, Тіл орталықтарында қазақ тілін үйренушілерге және
жалпы тіл үйренуші көпшілік қауымды қазақ тілін меңгерту барысында жас
ерекшеліктеріне қарамастан кез келген тіл үйренуші үшін қолжетімді әдістеме
ретінде қолдануға болады
Зерттеу жұмысының әдістері. Курстық жұмыс жазу барысында баяндау,
сипаттау, саралау тәсілдері қолданылды
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі беріледі.

1 ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІН БАСҚА ҰЛТТАРҒА ОҚЫТУ ТАРИХЫ

1. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздері

Тіл – ұлттың аса ұлы игілігі, әрі оның өзіне тән ажырағысыз белгісі.
Ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты
қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы тілдің дамуына, оның қоғамдық
қызметінің кеңеюіне тығыз байланысты [1,7б.]. Атап айтқанда, тіл – кез
келген ұлттың тарихи субьектісі ретінде өмір сүруінің ең алғашқы
шарттарының бірі. Әр ұлт өзінше қымбат, бағалы. Әрбір ұлт, мейлі үлкен
болсын, кіші болсын, мәңгілік болуды қалайды және бұл оның табиғи құқы. Бұл
үшін сол халықтың тілі, өз топырағында тамыр жайып өмір сүруге тиіс, ал
оның қасында өзге тілдер де қатар гүлдене беруі керек. 1990 жылдың маусым
айында қабылданған Қазақ ССР-нің Тіл туралы заңы ана тіліміздің өркендеп,
қанат жаюына жол ашып отыр. Қаза тіліне мемлекеттік тіл дәрежесі берілуіне
байланысты басқа ұлттардың өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесі қазір
ерекше қойылып отыр. Оған Қазақ ССР Тіл туралы Заңының 17, 19 баптары
дәлел. Бірақ бұл мәселе өте маңызды мәселелердің бірі саналып отырғанына
қарап, ол қазір ғана басталған мәселе деп айтуға болмайды. Қазақ тілін өзге
ұлтқа оқыту мәселесінің басқа пәндерді оқыту мәселелері сияқты өзіндік
тарихы бар. Сондықтан бұл мәселелерге байланысты мәліметтерді зерттеп,
талдау жасау нәтижесінде қазақ тілін басқа ұлтқа оқытудың даму жолын
мынадай үш кезеңге бөлуді жөн көрдік:
1. Қазан төңкерісіне дейінгі кезең,
2. Қазан төңкерісінен кейінгі кезең;
3. Қазіргі кезең.
Қазақ тілін басқа ұлт өкілдерінің оқып - үйрену мәселесі бұдан әлде
қайда бұрын Қазан төңкерісіне дейін басталған. Бірақ Қазан төңкерісіне
дейін қазақ тілін басқа ұлтқа оқыту сол кездің ерекшелігіне сай уақыт
талабынан туған мәселе болатын. Атап айтқанда, қалың бұқараны отаршылдық
қысымға алу мақсатында патша үкіметі қазақ өлкесінде жергілікті халықпен
тікелей қарым-қатынаста болатын патша үкіметінің билеуші қызметкерлерінің,
шенеуліктерінің жергілікті тілді уйренуі қажет деп саналды. Ол жергілікті
халықты билеуші кейбір генерал-губернаторлардың ұсынысына негізделіп
отырды. Бұл туралы сол кездегі баспасөз оқтын-оқтын мәселе көтеріліп
отырды. Түркістан ведомосы газетінде, Торғай газеті беттерінде
жергілікті халықтардың тілін сол жерде қызмет етіп жүрген патша үкуіметінің
әкімдерінің қазақ тілін үйренуі қажет екені туралы мақалалар жарияланып
тұрды. Ол мақалаларда жергілікті жерде қызмет атқарушы патша үкіметінің
қызметкерлернің қазақ тілін үйренуі қазақтарды басқару үшін, билеу үшін,
патша үкіметіне тәуелділігін күшейтіп, орыстандыру үшін қажет екені ашық
айтылып отырған. Бірақ қазақ жеріндегі орыс мектебіндегі орыс балалары
қазақ тілін оқымаған. Алайда патша шенеуліктерінің қазақ тілін үйренуі
қажет деп саналмағанмен, іс жүзінде оған жағдай жасалмаған. Сондықтан ол
сөз жүзінде ғана қалып отырған. Миссионерлер, кейбір әкімшіліктер
ұйымдастырған қазақ тілін үйрету үйірмелері ісінің дамуына мемлекет
тарапынан елеулі қамқорлық болмаған. Бұл жағдайлардың барлығы қазақ тілін
үйрету мәселесінің Қазан төңкерісіне дейін дамымауына себеп болған. Қазан
төңкерісінен кейін Қазақстанда Кеңес үкіметі орнағаннан соң ғана, қазақ
тілін басқа ұлттарға оқыту мүлдем басқаша қойыла бастады. Атап айтқанда,
бұл кезеңде қазақ тілін басқа ұлтқа оқыту мәселесі ресми түрде қойыла
бастады. 1920 жылы қабылданған Қазақ АССР-і еңбекшілері құқығының
декларациясы республикадағы барлық тілдің құқықтылығын жариялады. Осы жылы
22 мамырда Түркістан майданының РЕВВОЕНСОВЕТІНІҢ Орыс тіліндегі
мектептерде, оқу орындарында, мекемелерде қазақ тілін міндетті түрде оқыту
жөніндегі бұйрығы шықты. Бұл кезде іс-қағаздары қазақша жүргізілді.
Сондықтан бұл бұйрықтың қазақ тілін үйренуге әсері болды. Осы бұйрық
негізінде Жетісудың облыстық халық ағарту бөлімі кезінен қазақ (қырғыз)
тілі пәні мұғалімдерін даярлайтын және жетілдіріп қайта даярлайтын көптеген
курстар ашуға кірісті [1,9б.]. Верный қаласында Д.А.Фурмановтың бастауымен
150 кісілік қазақ педагогика курсы ашылды. Қырғыз, қазақ, ұйғыр
мұғалімдерінің даярланумен қатар, мектептерде, партия, кеңес, кәсіп одақ
ұйымдарында жұмыс істейтін орыс жолдастар арасында, сондай-ақ, Қызыл
Армияның саяси қызметкерлерімен комондирлері арасында қазақ тілін үйрену
жұмысы кеңінен жүргізілді. 1920 жылы сәуірде Д.А.Фурмановтың ұсынысы
бойынша, Верныйда саяси қызметкерлерге қазақ тілін үйренетін алты айлық
курс ашылды. Бұл курста Д.А.Фурмановтың өзі де оқыды. Барлық қысқа
мерзімді педагогика курстары мен орыс мектептерінде қазақ тілін үйретуге
зор маңыз берілді.
1921 жылы Қазақ АССР-і халық Комиссарлары Советінің Республика
мемлекеттік мекемелерде қазақ, орыс тілін қолданутәртібі нақтыланып, қазақ
және орыс тілдері тең праволары қолданылады деп жарияланды. Бұл орыс
тілнің республикада қолдану мүмкіндігін күшейтті. Келесі аталуға тиіс құжат
- 1923 жылы Істі қазақ тілінде жүргізу жөніндегі Қазақ АССР-і Атқару
Комитетінің Декреті. Мұнда, қазақ, орыс тілдерін Қазақ АССР-і қоғамдық
мекемелері мен ұйымдарында қолдану, істі орыс тілімен қатар, қазақ тілінде
жүргізу жөнінде, тағы басқа бірсыпыра мәселелерге байланысты үкімет заңы
деңгейіндегі Декрет қабылданды.
Бұған орай сол кезде мемлекет қайраткері Сәкен Сейфуллин бірнеше
мақалалар жазды: Кеңселерде істі қазақ тілінде жүргізуге кірісу,
Қазақстанның заң комиссариатына теңеліңдер тағы басқа мақаларында ақын
қуаныш сезімін былай білдірді: Кеңселерде қызмет істері қазақша жүргенде
ғана, бұл күнге дейін керексіз болып келген қазақша хат білетін адамдардың
бағалары артады [1,9-11бб.].
Бұдан кейін,1926 жылы, Қазақ АССР-нің Орталық Атқару Комитеті
президиумының Аппаратты тұрақтандру жөніндегі қаулысы қабылданды. Қаулыда
ересектер үшін қазақ тілінің кешкі курстарын ұйымдастыру (ерікті түрде), ал
екінші басқышты мектептердегі еуропалықтардың балалрын қазақ тіліне
міндетті түрде оқыту қажеттіліг атап көрсетілді. Бұл басқа ұлт өкілдернің
қазақ тілін оқуына қозғау салды. Ал, 1933 жылы Қазақстанның VIII өлкелік
партия конференциясы өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілін үйренуін
жеделдеттіруді барлық партия ұйымдарына міндеттеді.
Сондай-ақ, Қазақстан КП Орталық Комитеті мен КССР халық Комиссарлары
Советі өздерінің 1938 жылғы сәуірдегі Республиканың қазақ мектептерінде
орыс тілін міндетті түрде үйрену туралы қаулысында І-ІV классатрында
оқытылатын әрбір орыс тілі мұғалімнің қазақ тілін де білетін болуын талап
етті. Осыған байланысты орыс тілінен сабақ беретін мұғалімдерді курстар
арқылы дайындаудың қосымша жоспары қабылданды.
Осы жылдары өзге ұлттың өкілдеріне, мұғалімдер, кәсіподақ, совет-
партия қызметкерлеріне қазақ тілін білгені үшін жалақыны қосымша алу сияқты
көтермелеу болды. Бұл сияқты шаралар өзге ұлт өкілдерінің жергілікті халық
тілін үйренуге құлшынысын туғызды, өкінішке орай ол ұзаққа созылмады. 1941-
1957 жылдары Ұлы Отан соғысынан кейін халық шаруашылығын қалпына келтіругеь
байланысты, Қазақстан үлкен қиыншылықтарды басынан кешірді. Бұл ауыр кезең
Қазақстанның халық ағарту саласында аз зардабын тигізбей қойған жоқ.
Көптеген оқушылар мен мұғалімдер, жоғарғы оқу орындарының студенттері,
оқушылары майданға кетті. Педагог кадрлар мәселесі қиындады [1,10б.]
СССР Халық Комиссарлары Советінің 1943 жылғы 30 маусымындағы
қаулысына сәйкес лсы жылдары Қазақстан территориясында көптеген орыс, поляк
мектептері ашылды. Осы жағдайға байланысты, 40 жылдардың басынан бастап,
республикада оқуды орыс тілінде жүргізілетін кадрлар дайындау, орыс тілінде
оқулықтар мен оқу құралдарын жасау жөніндегі мәселеге ерекше көңіл
бөлінді. Қазақ мектептерін, қазақ тілін дамыту, қазақ тілін өзге ұлттарға
оқыту мәселесі дағдарысқа ұшырап, біртіндеп назардан тыс қала бастады.
Ұлттық тіліміздің жағдайының нашарлауына жаны күйзелген Қазақ ССР Ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі, профессор Сәрсен Аманжолов ана
тіліміздің мүшкіл халә жөнінде жоғары орындарға екі рет хат жолдаған.
Алғашқы хатын 1954 жылы 15 тамызда жазған. Ол хатында С.Аманжолов Қазақ
ССР Оқу-ағарту Министрлігі мектептегі, жоғарғы оқу оқу орындарында оқу
жоспарынан қазақ тілін орыс бөлімінде оқытуды алып тастау жөнінде шешім
қабылданғанын айта келіп, Аталмыш шешім, менің түсінігімше, Компартияның
ұлт саясатынан туындап отырған жоқ. Орыс және қазақ халықтарының талап-
тілектеріне жауап бере алмайды, халықтар достығының принциптеріне қайшы
келеді, қазақ тілінің республикадағы Мемлекеттік тіл ретіндегі маңызына
нұқсан келтіреді-дейді [1,14б.].
Профессор С.Аманжолов осы жылдың 24 тамызында жазған екінші хатында
Қазақ тілін орыс мектептерінен және жоғары оқу орындарынан, орыс
группаларынан алып тастау өрескел қате...қазақтың ұлттық тілін өрескел
бұрмалаудың бір түрі болып табылады-деп көрсетті. Осы хатында ғалым қазақ
тілнің жақсы нәтиже бермегендігінің келесі себептерін айтты:
1.Қазақ ССР Оқу Министрлігі қазақ тілін оқытудың сапасын жақсарту
мәселесімен айналыспаған;
2.Кадрлар дұрыс таңдалмаған;
3.Жоғары оқу орындарында қазақ тілін орыс мектептерінде оқытатын
мамандар дайындалмады;
4.Қазақ тілі бойынша толыққанды оқулықтар шығарылмады;
5.Қазақ ССР Оқу Министрлігі оқытушы-ұстаздарға методикалық көмек
көрсетпеді.
Автордың: Ұлттың мәдениеттүрі болғандықтан, аталмыш республикадағы
қызметкерлер, мамандар, мектеп оқушылары мен студенттер жергілікті хаықтың
тілін міндетті түрде білуі тиіс. Қазақстанда қазақ тілін үйрету жеке
адамның қарақан басының жұмысына жатпайды,ол жоспарланып, тиісті күшпен
және қаржы-құралдармен қамтамасыз етілу тиіс,-деген ақиқат пікір жазған.
Мұндай пікірлер бірте-бірте өрби түсті. 1958 жылдың 12-ақпан айында Қазақ
ССР Министрлер Советінің (133-інші ) Республиканың қоғамдық және
коперативтік ұйымдардағ мемлекеттңк ақпаратта іс-қағаздарын қазақ тілінде
жүргізуді жақсарту шаралары туралы қаулысы шықты. Осы қаулыға сәйкес
республикада 1958-1960 жылдары әртүрлі мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда,
жоғары оқу орындарында, мектепте басқа ұлтқа қазақ тілінде оқыту ісі қайта
жандана бастады.
Сабақтар орыс тілінде жүретін мектептерде де қазақ тілі VIII классқа
дейін аптасына екі рет, 4 сағаттан пән ретінде оқытыла бастады.
Бағдарламада:бұл пәнді оқытқанда, оқушылар қазақшаны түсініп, оқитын, тез
жазатын, өздерінің ойындағысын қазақша еркін айта алатын болу қамтасыз
етілу тиіс,-делінген. Сондай-ақ, бағдарламада: Қазақ тілін мектепте
оқытқандағы басты мақсат – Қазақстада түратын барлық ұлттардың жас ұрпағын
қазақ халқының тілі мен әдебиетін сыйлау ретінде; бауырмалдық, достық рухта
тәрбиелеу-деп көрсетілген.
Аталған қаулыға сәйкес жоғары оқу орындарының орыс бөлімдерінде қазақ тілі
пән ретінде енгізілді. Бірақ осылай қызу басталған жақсы іс 60-шы жылдардың
ІІ жартысында кілт тоқтады.
Оған Қазақ ССР Оқу Министрлігін Қазақ ССР мектептерінде сабақтар
оқушылардың ана тілінде оқытылады, ата-аналар өздерінің балалары қандай
тілде оқытатын мектепке беремін десе де ерікті. Орыс тілінде немесе басқа
тілде оқытатын мектептерде қазақ тілін оқу-оқымауынан, балалардың, оқыту-
оқытпауына олардың ата-аналарының еркі бар-деген нұсқау себеп болды.
Қазақ КСР Оқу Министрлігі бекіткен жоспарда 1957-1958 оқу жылынан
бастап, орыс мектептеріне оқитын қазақ балаларына ата-аналардың қалауы
бойынша ғана, қазақ тілі оқытылатын болды. Мұнымен бірге орыс мектептерінің
оқу жоспарында қазақ тілі тек факультативтік пән ретінде енгізілді. Қазақ
тілін оқып-үйренуді ешкімге міндеттелмеген оқу жоспары қазақ тілінің
мектепте оқытылмауына себеп болды. Сондай-ақ қазақ тілі пәнінен ғана
қойылмады, емтихан алынбады. ОКП Орталық Комитеті мен КСРО министрлер
Кеңісінің 1966 жылғы Жалпы білім беретін мектептің жұмысын онан әрі
жақсарту шаралары туралы қаулысы қабылданды. Осы қаулыға сай 1966-70
жылдары орыс мектептерінде оқытылатын қазақ тілі оқу жоспарына қайта
енгізілді [1,13-14бб.].
Орыс тілі заң жүзінде жеке дара мемлекеттік тіл болмағанымен, соны
үйренуді міндеттеу туралы арнаулы қаулылар 1961, 1978, 1983 жылдары бірінен-
соң бірі қабылданды. Қазақ тілі мұндай қаптағы қаулылар қатарына енбеді.
КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі институтының директоры В.М.Солнцев
айтқандай: кейбір жерде орыстану саясаты жүргізілді, бұл ұлт мектептерін
жабу, ұлт мектептері негізсіз түрде орыс мектебі деп атау түрінде көрініс
берді.
Жергілікті ұлт өкілдері балаларын орыс тілінде оқытатын мектептерге
берді. Сонын салдарынан осы жылдар ішінде жүздеген қазақ мектептері жабылып
қалды. Бұл жағдай қазақ тілінің орыс мектептерінде оқытылуы түгіл, жалпы
өмірде қолдану аясын тарылтып, керісінше орыс тілінің ерекше қарқынмен
дамуына себеп болды. Осылай тіл тағдыры созылмалы дағдарысқа душар болып,
ана тілімізден қол үзіп қала жаздардай дәрежеге жеткенде, тіл мәселесі
қайта көтерілді.
Қазақстан Компартиясы Орталық Коммитеті мен Қазақ ССР Министрлер
Советі қабылдаған Қазақ және орыс тілдерін оқып-үйренуді жақсарту туралы5-
мартта 1987 жылы арнаулы қаулысы қазақ тілінің қоғамдық рөлі мен қатынас
құралы ретіндегі беделін арттыра түсудін нақтылы шараларын белгіледі. Атап
айтқанда, қазақ тілін оқып, үйренушілерге арналған оқу құралдарын,
бағдарламалар, сөздіктер шығару, қазақ тілінің қысқа мерзімді курстарын
ұйымдастыру мектепте, орта және жоғары оқу орындарында қазақ тілі сабағын
жүгрізу сияқты шаралар қолға алына бастады. Алайда қазақ тілін оқытуға
арналған үйірмелер алғаш 1987-1988 жылдары жер-жерлерде ұйымдаса
бастағанымен, кейін олар ыдырай берді. Оқу орыс тілінде жүргізілетін
мектептерде қазақ тілін оқыту қайтадан қолға алына бастады, бірақ көпшілік
мектептерде қазақ тілі жүргізілмеді. Оған себеп- дайын кадрлардың болмауы.
Жоғары оқу орындарының ішінде де бірлі-жарым оқу орындары қазақ тілін
факультатив пән ретінде ғана кіргізді.
Тек 1990 жылы Тіл туралы Заң қабылданғаннан сон ғана, қазақ тілін
басқа ұлтқа оқыту мәселесіне көніл қойылып, оны өрістеуге жол ашылды. Тіл
туралы Заңның қабылдануына байланысты қоғамымыздың барлық саласында
жергілікті тілді қолдану қажеттілігі туды. Тіл туралы Заң 1990 жылдың 1
–шілдесінен бастап күшіне енді. Қазақ ССР-інің Тіл туралы Заңына сәйкес
республикада жергілікті ұлт тілін одан әрі дамыту, қоғамдық ортада оның
әлеуметтік қолдану аясын кеңіту жағдайында біраз шаралар жүзеге асырылуда.
Орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту 1990-1991 жылдары заңды жүйелі түрге
көшті. Жоғары оқу орындарында қазақ тілі жеке пән ретінде енгізілді.
Соңғы уақытта көптеген тіл мамандары, әдістемешілер қазақ тілін орыс
аудиториясына оқытудын тиімді жолдарын іздестіріп, ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізіп жатыр.
Орыс тілді мектепте қазақ тілін оқыту әдістмесі-қазақ тілін оқытудың
тиімді жолдары мен тәсілдерін, яғни, қазақшат дұрыс сөйлеу, сауатты жазу
дағдыларны қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін баяндайтын педагогикалық ғалым.
Мемлекеттік тілде оқымайтын мектепте қазақ тілін үйренетін бала өзіне таныс
емес тілдң дыбыстық құрамын,дыбыстардың айтылу жүйесін, дыбыстың
заңдылықтарын, оның грамматикалық құрылысын игеріп, ойын еркін жеткізуге
басқаның айтқанын түсінуге талпынады. Қазақ тілінің сөздік қорын меңгеріп,
қазақша сөйлеуге жаттығады. Мектепке арналған қазақ тілі бағдарламасын
жүзеге асыру үшін оқытудың өзіндік тәсілдері мен амалдары және жолдары бар.
Басқа тілде оқитын мектептере қазақ тілін оқыту әдістемесі оқушының ана
тілінің ерекшелігін ескере отырып үйретілуі қажет. Ана тілін оқыту
әдістемесінен екінші тілді оқыту әдістемесі басқа ұлт мектептерінде орыс
тілі және шет тілдерін оқыту әдістемесімен тығыз байланысты. Қазақ тілінің
әдістемесі ғылымның бір саласы ретінде педагогика ғылымының бір саласы
ретінде педагогика ғылымының құрамына енеді. Қазақ тілі әдістемесі-тарихи
жағынан дамыған, жетілген, теориялық негізі қалыптасқан, белгілі бір ғылыми
жүйеге келген ғылым [2,32б.].
Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның
да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана
тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы.Алтынсариннен
басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар
бұған елеуліүлес қосты. Ұлы ұстаз қазақ балаларына ана тілін оқытудың
жолын, принциптерін,қағидасын, маңызын, жолдарын көрсетіп, әдістеме
ғылымының негізін салды артына мол қалдырды. Халқымыздың біртуар ұлдарының
бірі, ағартушы-ұстаз А. Байтұрсынов –қазақтілін оқыту әдістемесінің
іргетасын қалаушы. Ол – қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру
әдісінің негізін салды. Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып,
соның негізінде 1920 жылы Қазанда Баяншыдеген атпен әдістемелік кітапша
шығарды. Мұнда автор мұғалімдерге Әліппені пайдаланудың, сауат ашу
әдістерінің жол-жобасын көрсетіп берді. Сөйтіп ғұлама ғалым өзінің алдына
жүйелі бағдарлама қойып, бұларды біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен
қазақша сауат аштыруды көздеп Оқу құралды жазды, онан соң қазақ тілінің
ғылыми грамматикасы Тіл құралын ұсынды, тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін
көздеп Тіл жұмсарын, төртінші – сауат аштыру, тілді оқытудыңәдістемесін
жасауды алып, Баяншыны жазды. Тіл құралы – қазақ мәдениетінде бұрын
болмаған соны құбылыс. Оныңқазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін
оқулықтың кіріспесінде автор арнайы атап өтеді. Ол осы оқулықты қазақ
грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына тұңғыш қазақша
терминдерді ұсынады [3,64б.].
Басқа ұлт өкілдеріне арналып жазылған алғашқы оқулықтың авторы, оқу-
ағарту, тіл мен әдебиет, білім салаларында құнарлы еңбек еткен
таланттыәдіскерлердің бірі – Телжан Шонанов. Т.Шонанов – қазақ тілін оқыту
әдістемесінде тіл білімін зерттеуші ғалым, әдіскер, тарихшы, аудармашы,
педагогретінде көрнекті орынға ие. Оның жазған кітаптары мен оқулықтары, әр
саладажазылған 100-ден астам ғылыми еңбектерінде мектептегі білім жүйесі,
әдістеме,тіл мәселелері қаралады. 1933 жылы ғалымның қазақ тілін орыс
мектептеріндеоқытуға байланысты Учебник казахского языка для русской
школы депаталатын оқулығы жарық көріп, кейін бұл оқулық күн талабына сай
бес рет қайтабасылып шықты [4,56б.].
Қазақ тілі әдістемесінің алғашқы негізін салушылардың бірі – Ғали
Бегалиев болды. 1940 жылы Бастауыш мектептерде қазақ тілінің методикасы
деген еңбегібаспадан шықты. 1920-1930 жылдар арасында қазақ өнері мен
білімінің негізін салған абзалазаматтардың бірі – Құдайберген Қуанұлы
Жұбанов еді. Ол – қазақ тіл білімініңнегізін қалаған көрнекті ғалым, тұңғыш
филолог, профессор. Қ.Жұбановтыңеңбектеріне 1966 жылға дейін тыйым салынып
келді. Тек қана 1966 жылы Қазақтіліндегі зерттеулер деген еңбегі жарық
көрді. Қазақ тілін оқыту әдістемесі саласына айрықша көп еңбек сіңірген
көрнектіғалым – Шамғали Харесұлы Сарыбаев. Ол қазақ тілін орыс
мектептерінде оқытумәселесін 1933 жылдан бастап арнайы қарастыра бастады.
Ш.Сарыбаев бірнешежылдық зерттеу жұмысының нәтижесінде Орыс мектебінде
қазақ тілін оқытутәжірибесінен 1941 атты еңбегін жазып [5,74б.],
натуралды, сұрақ-жауап әдісінқолданып, тіл үйретудің тиімділігінтәжірибе
жүзінде дәлелдей отырып, 1943жылы Методика преподавания казахского языка в
русской школе аттытақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды [6,44-45бб.].
Ш.Сарыбаев қазақ тілін басқаұлтқа оқыту әдістемесі бойынша тұңғыш ғылым
кандидаты болды. Ғалым орысмектебінде қазақ тілін оқытудың ғылыми негізін
салумен қатар, осы еңбегіарқылы оқытудың тәжірибесіне де көңіл бөлді. өз
еңбегінде ғалым тілші сан әдістіқолданып, оқу материалдарын оқушының
сапалы, жүйелі, тиянақты түрдемеңгеруіне жол ашты. Қазақ әдістемесі
мәселелерін зерттеп, ғылыми еңбек жазған тілші-ғалымСейіл Жиенбаев орыс
мектептерінде қазақ тілін оқыту мәселелеріне, әсіресе тілдамыту, арнайы
тақырыппен жұмыс істеу, сабақ беру әдісі, сөйлеуге үйрету, кітапоқу, жазу
жұмыстары туралы мағлұматтар береді. С.Жиенбаев бірнеше оқулықтармен
әдістемелік кітаптардың авторы. 1930 жылдары оқулықтармен қатар қазақ тілін
басқа ұлтқа оқытуға арналғанбағдарламалар да шығарылды. Ол жөнінде әдіскер-
ғалым К.Жақсылықованақтылы дерек береді: Выявлено, что первые программы и
разработки уроков показахскому языку были составлены в 1930 годы видными
учеными-языковедамиС.Аманжоловым, Ш.Сарыбаевым, Т.Шонановым, и многими
другими. Қазақтілін оқыту әдістемесінің мәселелеріне қатысты ғылыми
мақалалар да жазылабастады. Бұл ретте де алғаш ой-пікір білдірген ғалымдар
– Ш.Сарыбаев,С.Жиенбаев.
Сонымен, ХІХ ғасырдың екінші жартысында педагогикалық ой-пікірлерді
дамытқан қазақ халқының ғұлама ғалымдары Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев,Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев бастаған ағартушылық кызметті ХХ
ғасырдыңбасында жалғастырған ғалымдар М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Т.Шонанов болды. Қазақ тілін ұлт мектептерінде
оқыту, жалпы басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілінүйрету мәселесі ХХ ғасырдың 30
жылдарында қолға алынып, түрлі оқулықтар, оқуқұралдары, бағдарламалар
шығарыла бастады. Осы жылдары қазақ тіл ғылымының белгілі әдіскер ғалымдары
Т.Шонанов, Ш.Сарыбаев, С.Жиенбеав т.б.ғалымдардың оқулықтары, әдістемелік
еңбектері жарық көрді. Қазақ тілін орысмектептерінде оқыту әдістемесінің
қалыптасуына әсерін тигізген алғашқы тілші-ғалымдардың бірі –
М.С.Лапатухин. Ғалымның көптеген жылдардағы жүргізгензерттеу еңбегінің
нәтижесі 1940 жылы шыққан Очерки по методике казахскогоязыка в русской
школе деген еңбегінде жарық көрді [7,120б.]. Бұл еңбек орысмектептеріндегі
қазақ тілінің ролі, қазақ тілі сабағына қойылатын талаптар,сабақтың
құрылысы, орфоэпияға, ауызша сөйлеуге, жазуға үйрету, лексика
жәнеграмматика, қазақ тілінен сыныптан тыс жұмыстар т.с.с. бөлімдерді
қамтиды.М.С.Лапатухинның еңбегі орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту
әдістемесінің тұңғыш үлгісі. 1987 жылы Республикада қазақ тілін оқытуды
жақсарту туралы үкімет қаулысы қабылданып, 1990 жылы қазақ тілі мемлекеттік
тіл дәрежесін алғаннанкейін қазақ тілін оқытуға көзқарас өзгере бастады.
Қазақ тілін үйренуге көңілбөлініп, бұл мәселенің зерттелуі, бағдарламалар,
оқулықтар, оқу құралдарын жазуқолға алынды. Оқу орындарының барлығында
қазақ тілін оқыту мәселесі де қолғаалынды. Қазақ тілін екінші тіл ретінде
оқытуға арналған оқулықтарды, оқуқұралдарын, тілашарлар мен сөздіктерді,
бағдарламалар шығару сексеніншіжылдардың аяғынан бастап қоғамдық саяси
сипатқа ие болды. Қазақ тіліндамытуға үлкен бағыт-бағдар жасалып, жұмыстар
жүргізіле бастады. Сонымен қатар қазақ тілін өзге ұлт дәрісханаларында
оқытуға арналған бірнеше бағдарламалар жарияланды. Бағдарламалардың алдыңғы
қатарындатұрған 1987 жылы профессор Н.Оралбаеваның авторлығымен шыққан
Қазақтіліні үйрену курсының программасы болып табылады [8,56б.].
Н.Оралбаева жасағанқазақ тілін үйретуге арналған алғашқы бағдарламаны
Қазақстан білім беруминистрлігі құптап бекітті. Осы бағдарламаның негізінде
1996 жылы Ана тілібаспасынан Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін
оқыту әдістемесі аттыоқулық жарық көрді . Бұл жоғары оқу орындарындағы
студенттерден басқаұлтқа қазақ тілін оқытатын, әдістемелік жағынан жетілген
мамандар дайындауғаарналған алғашқы ғылыми оқулық. Оқулық 1992 жылы жарық
көрген Н.Оралбаева, К.Жақсылықова құрастырған оқу орыс тілінде
жүргізілетінмектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламасы бойынша жазылған.
Оқулықта қазақтілін орыс мектептерінде оқытудың лингвистикалық,
психологиялық,дидактикалық негіздері, тарихи дамуы қарастырылған. Қазақ
тілі әдістемесі пәні,оның міндеттері, мақсаттары, қазақ тілін басқа
ұлттарға оқыту әдістері, сабақтыңқұрылысы мен түрлері жүйелі, анық, нақты
түрде берілген. Қазақ тілін оқыту әдістемесі бойынша практикалық және
лабораториялықсабақтарды жүйелі топтастырудың алғашқы баспалдағы ретінде
Т.Әбдікәрімова,Т.Әбдіғалиева, К.Шаймерденовалардың авторлығымен шыққан
Қазақ тілін оқытуәдістемесі атты еңбегін атауға болады [10,122б.].
Практикалық және лабораториялық жұмыстар, сабақты ұйымдастырудыңүлгілері,
диктант пен жаттығу жұмыстары, оқушылардың білімін есептеу ғылыми-
практикалық жағынан жан-жақты талданып көрсетілген еңбек
оқытушыларғаәдістемелік жағынан көмек беретін тұшымды жұмыс болып табылады.
Қазақстан көп ұлтты мемлекет болғандықтан, осында қалыптасқан тілдікортаға
байланысты тілді үйренушілердің өзі – бастауыш топ, жалғастырушы топ болып
бірнеше топқа бөлінеді. Қазіргі кезде жиі қолданыста жүрген оқулықтардың
ішінде осы топтарға пайдаланып жүрген оқудық – Ш.Бектұров пенА.Бектұрованың
Қазақ тілі оқулығы [11,11б.]. 1998 жылы Т.Аяпованың Қазақ тілідеп
аталатын үш кітаптан тұратын кешенді оқулығы шықты. Автордың пікірібойынша
бойынша оқулық АҚШ-та басылған 70 қадам арқылы қазақ тілінүйреніңіз атты
оқулықтың жалғасы болып саналады. Кешенді оқулықтыңмақсаты – бүкіләлемдік
ең актуальды және ұтымды оқыту әдістерін қолданаотырып, оқушы білімін
тереңдетуге көмектесу және сөйлеуге үйрету [12,56б.]. Сонымен, өз алдына
дербес ғылым болып табылатын қазақ тілін оқыту әдістемесі – педагогика
ғылымының бір саласы. Өйткені оның өзіндік зерттейтіннысаны, мазмұны,
зерттеу әдістері мен тәсілдері бар. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің
зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл
заңдылықтар педагогика, психо-логия жәнелингвистика ғылымдарының негізінде
жинақталған практикалық тәжірибе менбұрыннан қалыптасқан теориялық
қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады.
Әдістеменің зерттейтін объектісі, мақсаты, зерттеу әдістері
қалыптасқан жүйесі бар. Бұл әдістеме ең алдымен оқушыға қандай тілдік
категорияларды үйрету керек, қандай әдіс-тәсілдер арқылы үйретуге болады
деген мәселелерді қарастырады. Сондай-ақ, қазақ тілін оқыту әдістемесі
–қазақ әдеби тілінің маңызын, оқу әдістерін,амалдарын оқушыға ана тілінен
білім берудің оны меңгертудің жолдарын үйрететін ғылым.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл проблеманың
ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесін жеке бөліп
қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, жан
жақты қарастырылып отырған проблема – орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту
проблемасы. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей
зерттеу объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған
қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны
Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып
табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін
нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен
жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психо-логия және
лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен
бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер
нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді: 1) мақсаттары
(не үшін оқыту керек?); 2) мазмұны (нені оқыту керек?); 3) ұйымдастырылуы
(қалай оқыту керек?); 4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?); 5) оқыту
кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен
тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте
тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді.
Әдістеменің мынадай міндеттері бар: 1) бастауыш мектеп пен орта
мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін,
құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу
материалын сыныптарға бөлу; 2) оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және
тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен
оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі
жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл варианттарын) зерттеу және сипаттау; 3)
қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін)
оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни
материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің
шарттары туралы мәселелерді талдау. Сонымен қазақ тілін оқыту әдістемесі -
оның мазмұны мен принциптері, әдістері мен тәсілдері туралы және мектепте
қазақ тілінен оқушыларға берілетін білім, дағды, білік мөлшерін белгілеп,
оны игерудің жолдары, шарттары туралы ғылым.

1.2 Ұлттық мектепте қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың мәселелері

Ең алдымен назар зерттелетін құбылыстардың, процестердің заңдылықтарын
жинақтауға, анықтауға, қалыптастыруға бағытталады. Соңғы жылдары оқыту
әдістемесінде жүйелі құрылымдық әдіс қолдана бастады. Оның мәнісі - зерттеу
өзара байланысты элементтерден құрылған біртұтас жүйелерінде қаралады,
элементтер арасындағы өзара байланыстылық пен қарым-қатынасқа басты назар
аударылады. Осыған сәйкес оқыту әдістемесінде мұғалім мен оқушының
арасындағы байланысты анықтау қажеттілігі туады (яғни оқыту мен білім алу),
оқытудың мақсаттарымен, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.