Майбұршақты республика өңірлерінде өсіру

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

І. Кіріспе

II. Курстық жұмысқа алғы деректер

2.1 Аймақтың (шаруашылықтың) топырақ-климат жағдайлары;

2.2 Таңдалған тақырып бойынша әдебиетке шолу;

2.2.1 Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілер үшін және халық шаруашылығында дақылдың тартымдылығы;

2.2.2 Аймақта дақыл өндірісінің жағдайы және оның болашағы;

2.2.3 Шаруашылықта дақылды өсірудің мақсаты;

2.2.4 Өсірілетін дақыл сорттарын таңдау негіздемесі.

III. Дақылдың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері

3.1 Дақылдың морфологиясындағы ерекшеліктер;

3.2 Дақылдың жылуға, ылғалға, жарыққа талаптары;

3.3 Топыраққа және қоректену элементтеріне қажетсінуі;

3.4 Аймақ (шаруашылық) жағдайында дақылдың қоршаған орта факторларымен қамтамасыз етілуі;
3.5 Дақылдың жиынтық талаптары (өнім деңгейіне әсер ететін морфологиялық-биологиялық факторлар) және оның өсіп-даму ерекшеліктері (өнімнің құрылымдық элементтерінің қалыптасу динамикасы).
IV. Дақылдың жобаланған (бағдарламаланған) өнімін өсірудегі агротехникалық шаралар жүйесі
V. Түйіндеу. Қорытындылар мен ұсыныстар
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

КІРІСПЕ

Мемлекет басшысы Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында елдің өсімдік шаруашылығының алдында тұрған міндеттерді айқын белгілеп берді, бұл егістікті əртараптандыру, тиімділігі аз дақылдарды қысқарту жəне инновациялық технологияны енгізу [1]. Ауыл шаруашылығы алдында өсімдік шаруашылығын əртараптандырып, бəсекеге қабілетті өнімді қамтамасыз ететін аса маңызды ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа технологиясын əзірлеу жəне енгізу бөлігі бойынша жаңа міндеттер қойылды.
Əртараптандыру бірінші кезекте егіншіліктің тұрақтылығына ықпал етеді [2,3]. Қазіргі күні өсімдік шаруашы лығындағы құрылымдық жəне технологиялық əртараптандырудың нəтижелерін байқауға болады, мысалға бидайдың егістік ауданы қысқартылып, орнына майлы, мал азығы, жарма жəне бұршақты дақылдардың егістігінің ауданы кеңейтілді, сəйкесінше өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өндірісі өсіп отыр. Бұл мал шаруашылығының мал азығы базасын нығайтуға, өңдеуші кəсіпорындарды шикізатпен қамтамасыз етуге септігін тигізеді. Елімізде өсімдік шаруашылығын əртараптандыру үшін перспективті дақыл бұршақ тұқымдасытары болып табылады. Оның ішінде майбұршақ[4]. Майбұршақ - Соя - Glycine max (L.) Merrill - кеңінен қолданылатын маңызды ақуызды - майлы дақылдардың бірі. ЮНЕСКО ұйымы майбұршақты жоғары азықтық құндылығы жəне протеин құрамы бойынша стратегиялық дақыл ретінде есептеп отыр [5]. Майбұршақ тұқымында ақуыздың (40-45%) жəне майдың (20-25%) мөлшері көп. Ақуыздың құрамы жəне оның сапасы бойынша негізгі егістік дақылдардың ішінде майбұршаққа тең келетіні жоқ. Сонымен қатар, майбұршақтың тұқымында көмірсулар, қант, пектинді жəне минералды заттар, бірқатар витаминдер кездеседі.
Майбұршақ атмосфералық азотты байланыстырып жəне оны түйнекбактериялары арқылы топыраққа жібере алады. Осы қасиетінің арқасында ол азотты тыңайтқыштардың аз мөлшерін қажет етіп, өз кезегінде қоршаған ортаны қорғауға септігін тигізеді. Бұл оны көптеген ауылшаруашылық дақылдары үшін бағалы алғы дақыл ете алады.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігінің МаЖиКо бағдарламасы аясында майбұршақтың егістігін кезең - кезеңімен ұлғайту жоспарланып отыр. 2016 жылы майбұршақ егістігі 130 мың га, 2017 жылы - 180 мың га, ал болашақта 400 мың га жерді алатын болады. Бұл майбұршақ егістігін солтүстік өңірлерде де ұлғайту арқылы жүзеге аспақ.
Майбұршақты республикамыздың өзге өңірлерінде өсіру арқылы оның егістік көлемін ұлғайтуға, елімізді азық - түлік қауіпсіздігімен, ауыл шаруашылығын экологиялық жəне экономикалық тұрғыдан тиімді дақылмен қаматамасыз етуге, ал ауыл шаруашылық өндірісін тұрақтандыруға болады.

II. Жұмысты орындауға қажетті бастапқы деректер
Аймақтың (шаруашылықтың) топырақ-климат жағдайлары;
Алматы облысында екі топырақ түрі бар:
Қоңыр топырақ. Дақылды өсімдіктер мен қоршаған ортаның арасындағы өзара байланыс өзіндік ерекшелікке ие. П.И. Колосковтың (1958, 1971) жəне Ф.Ф. Давитаяның (1959) зерттеулерінде көрсетілгендей, егіншілік мəдениетінің жақсаруымен, өнімділікпен метеорологиялық жағдайдың өзара байланысы күшейіп келеді. Майбұршақ үшін басты экологиялық фактор болып ауа температурасы табылады. Потенциалды сорттар алдымен ортаның температуралық жағдайына жақсы бейімделуі керек. Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтың климатты континенттік. Қысы қоңыржай салқын. Қаңтар айының орташа температурасы , жазы ыстық және қуаң. Шілде айының орташа температура, бұл аймақта жауын-шашын орташа мөлшері. Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары вертикаль белдемдікке байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр топырағы тараған, яғни топырақ екі түрі бар.
Сұр қоңыр. Балқаш-Алакөл ойпатына топырағы сұр-қоңыр. Аймақшаның басым бөлігі аллювиальды-жазықтықтарда орналасқан. Топырақ жамылғысы құрылымында сұр-құба топырақ 44,6%, құм және құмды шөл топырағы 30,2, тақырлар мен тақыр тәрізді топырақтар - 11,0 кебірлер мен сорлар - 8 және гидроморфты топырақтар 6% үлес алады. Қоңыр және сұр-қоңыр топырақты шөл аймағында мал шаруашылығын дамытуға жағдай бар. Егін шаруашылығы өзен аңғарларында суармалы егістік ретінде шамалы дамыған.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысында 40-50° солтүстік ендіктер аралығында 2500 км-ге созылып орналасқан. Аумағы 37 млн. га неме - се республика жер аумағының 13,6% Алматы облысында Жоңғар және Іле Алатаулары, Жамбыл облысында Қырғыз Алатауы, Оңтүстік Қазақстан облы - сында Қазығұрт пен Қаратау таулары орналасқан. Таулы аймақтың ерекшелігі топырақтардың тік (биіктік) аймақтық таралуы заңдылығына сәйкес тау беткейлерінде белдеулене орнала - суы болып табылады. Тау етегінен беткеймен жоғары көтерілген сайын, климаты мен өсімдік жамылғысы өзгеруіне байланысты топырақ жамылғысы да өзгеріп отырады. Таулы алқаптардың етегінде ені әр жерде әр түрлі болып келетін тау етегіндегі шөлді дала аймағы орна - ласады. Жазықтықтағы шөлді дала аймақшасына қарағанда тау етектерінде жатқандықтан бұл аймақта ылғал мөлшері молырақ болады[6].
Майбұршақ жылу сүйгіш өсімдік болып табылатындықтан. Алматы облысының температурасы оңтайлы болып келеді. Ауа температурасының белсенді температура қосындысы 2500-4000°С болады. вегетациялық кезең орта есеппен 205 күн. Ал майбұршақ ең кеш пісетін сортарына керекті белсенді температура жиынтығы 3700°С, вегетациялық кезеңі 200 күн болып табылады. Қысы жылы болғандықтан көктемгі және күзі бозқыраулар егу мен жинау кезеңіне түспейді. Орташа жылдық температура +11,4°С болып табылады. Жердің биіктігі өсуіне байланысты ылғал мөлшерінің артуы және ауа температурасының жеткілікті болуы әсерінен шөптесін өсімдіктердің өніп-өсуі жақсарады[7].
1 кесте. Алматы облысының орташалық айлық температурасы (С°).
Ай
жыл
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
Орт. t
2015
-2,7
1,1
4,4
14
19
22,6
27,2
23,7
15,6
11,5
3,7
0,2
11,7
2016
-1
0,5
9,2
13,4
16,7
23,1
23,7
22,9
20,6
6,9
0,2
0,6
11,4
2017
-2,9
-1,6
3,2
11,2
18,8
22,4
27,1
22,6
19,1
10,8
5,1
-2,6
11,1

Жыл ішінде түсетін ылғал мөлшері біршама жақсарып 460-780 мм-ге жетеді. Ылғал көбінесе жылдың көктемгі және қысқы айларында түседі. Сондықтан топырақта ылғал жабу жұмыстары жүргізіледі. Майбұршақты ылғалға талабы жоғары болмаса да, ылғалға өзіндік талаптары бар. Өсіру орны мен жағдайына байланысты суды пайдануы 3000-5500 м3га. дейін өзгереді.

2 кесте. Алматы облысының орташалық айлық жауын-шышын мөлшері (мм).
Ай
жыл
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
Орт.
2015
29
26
93
113
49
91
6
54
25
63
97
30
56,3
2016
55
11
66
152
214
132
114
0
30
79
74
83
84
2017
45
40
45
217
113
51
10
20
29
24
53
32
56,5

2.2 Таңдалған тақырып бойынша әдебиетке шолу;
Майбұршақ -- ертеден өсіріліп келе жатқан дақыл және ол дүниежүзілік маңызы бар басты мәдени өсімдіктер қатарына жатады. Бірақ Қазақстанда жас өсімдік түрі болып табылады. Бұл дақылдың шығу тегінің бірнеше орталықтары бар, бірқатар зерттеушілер (Енкен В.Б., 1959 ж; Лещенко А.К., 1948,1962 жылдарғы зертеулер) майбұршақтың шығу тегінің алғашқы геоорталығы ретінде Солтүстік - шығыс Қытайды, Шығыс Қытайдың орталық жəне оңтүстік бөліктерін есептеген [8-10]. Мұнда, яғни Ляохе жəне Сунгара өзендерінің бассейндеріндегі 100 -200 км жіңішке жолақта, өте ертеде майбұршақ дақылы пайда 6000 жыл бұрын белгілі болған дақыл[11]. Оны ежелден Жапонияда, Үндістанда, Индонезияда, Вьетнамда, Корея түбегінде жəне Азияның басқа аудандарында өсіреді. Көнелігі бойынша ол күрішпен тең түседі. XVIII ғасырда майбұршақ Еуропаға əкелінген, ал XIX ғасырдың басында оны алғаш рет Солтүстік Америкада еге бастады. Ресейдің Еуропалық бөлігіне майбұршақты XIX ғасырдың аяғында өсіре бастады, алайда климаттық жағдайға бейімделген сорттадың болмауы, оның таралуын тежеді [12 - 14]. В.Б. Енкен майбұршақ формаларының көп əртүрлілігін Жапонияда, Кореяда, АҚШ-та байқайды жəне оларды форма түзілудің екінші орталығы деп есептеді.
Майбұршақты жиі түрде таңғажайып өсімдік деп атайды, себебі оның тұқымында орта есеппен 33 -- 45% ақуыз, 20 -- 25,7% май (оның кұрамында холестеролдың болмайтынын атап өткен жөн) жəне 25% дейін көмірсу кездеседі. Оны өсіру арқылы одан екі түрлі өнім алады: ақуыз және өсімдік майын. Майбұршақты азық-түлік, мал азықтық және техникалық дақыл ретінде өсіреді. Майбұршақтың ақуызы - амин қышқылдарымен (өте аз мөлшердегі метионин мен цистиннен басқаларымен) жақсы теңдестірілген. Ол жоғары сіңімділігімен, суда жақсы ерігіштігмен ерекшеленеді. Майбұршақтың құрамына фитин мен сапонин, дәрумендер мен минералды тұздар кіреді. Күлінде көп мөлшерде калий, фосфор мен известь, майда еритін А, Д, Е және С дәрумендері болады, ал В2 дәрумені бидай дәніндегіден 6 есе көп. бұршаққаптардың толысу фазасында орылған вегетативті массасы ақуызға (16-18%), көмірсуға жəне дəрумендерге бай. Аминқышқылдық құрамы бойынша майбұршақтың протеині тауық жұмыртқасының ақуызына пара-пар, ал майы тез сіңімді жəне жануар мен адамның ағзасы өндіре алмайтын май қышқылдарына ие. Бұл тұрғыдан оған тең келетіні жоқ. Мысалы, лизиннің құрамы бойынша ол құрғақ сүт жəне тауық жұмыртқасынан кем түспейді. Ол 85-90 % суда ериді жəне жақсы сіңіріледі (80-95%). Майбұршақ тұқымында кездесетін витаминдер: B1 - 11-17 мгкг, В2 - 2,1-2,7, В3 - 13-16, В6 - 4-9, РР - 22-34, Р - 1000-1600, К - 1,5-2,5, С - 100-200 мгкг жəне басқалары. Витаминдер қатары майбұршақтың тұқымына қарағанда, майында көп болады [15]. Ақуызының қорытылуы 77-92% жəне жалпы сіңімділігі 84-100% жоғары [16,17]. Майбұршақ майында қанықпаған май қышқылдары басым - олеин (25 % дейін), линол (43-59%) жəне линолен (7-10 %); қаныққан қышқылдар аз - 15 % жуық. Қоректілігі жəне сіңімділігі бойынша ол күнбағыс майына пара - пар жəне сиыр майынан сəл кем түседі. Майбұршақ майында пайдалы заттар көп - фосфотидтер, каратиноидтар, витаминдер жəне т.б.
Майбұршақ ұнында астық тұқымдастарға қарағанда 10 есе көп лизин, жүгеріге қарағанда 9 есе жəне бидайға қарағанда 3,5 есе көп триптофан, жүгері жəне күрішке қарағанда 7 есе көп метионин жəне цистин кездеседі. НижнеВолжск АШҒЗИ мəліметтері бойынша сорттық ерекшеліктерді есепке алғанда 1 кг майбұршақ астығында 1,31- 1,47 азықтық бірлік, 280 - 340 қорытылатын протеин болады, сəйкесінше 1 кг майбұршақ ұны - 1,20 жəне 3,75, күнжарасы - 1,21 жəне 420, жемі - 1,19 жəне 410, жасыл массасы - 0,21 жəне 35, пішені - 0,51 жəне 140, сабаны - 0,38 жəне 48, жүгері - майбұршақ сүрлемі - 0,15 жəне 22 [18,19].
Майбұршақ тұқымының құрамы протеин мен майдың үйлесімімен ғана ерекшеленбейді, онда сонымен қатар биологиялық белсенді заттар кездеседі: фосфотидтер (2,5%), витаминдердің кешені, минералды жеңіл сіңетін тұздар (Са, К, Мg, Р). Биологиялық белсенді заттардың осындай бай қоры майбұршақты əртүрлі мақсатта кеңінен жəне əмбебеп пайдалануға мүмкіндік береді [20]. Майбұршақ майы дүниежүзілік өсімдік майлары өндірісінде алғашқылардың бірі болып табылады. Ол тағамға, тігін өнеркәсібінде, сабын қайнатуға, клеенка шығаруда, линолеум, пластмасс өндірістерінде пайдаланылады. Рафинадталған майбұршақ майы тікелей асқа пайдаланылады, маргарин мен майонез алуға, сонымен бірге фармацептикалық препараттар кұрамында қолданылады. Оны смола мен пластмасса, сыр мен лак, желім, тығыздағыш кұрамдар, дезинфекциялық құралдар, инсектицидтер, матаға сіңіргіш, сабын және басқа өнімдер шығаруға қолданады. [21]

2.2.1 Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілер үшін және халық шаруашылығында дақылдың тартымдылығы;
Майбұршақ дақылы әрі өсімдік майлары өндірісінде алғашқылардың бірі ретінде, әрі ақуыздың əлемдік өндірісінде басты дəндібұршақты дақыл болып табылады. Тұқымында жоғары сапалы ақуыздың жəне майдың болуының, өндірістегі үнемділігінің жəне аз энергия сыйымдылығының, азық - түліктік, жемшөптік, техникалық жəне медициналық мақсаттарда пайдаланылуының əмбебаптығының арқасында бұл дақыл аймақтық жəне ұлттық азық - түлік бағдарламаларында айтарлықтай үлестік салмаққа ие.
Əлемдік тəжірибеде майбұршақ астығы негізінен май алу үшін, ал күнжарасы жəне жомы - жемшөптік мақсатта құрама жемге бағалы ақуызды қоспа ретінде пайдаланылады. Майдан басқа, майбұршақтан алынатын негізгі азықтық өнімдерге жататындары: майбұршақ сүті, тофу, окара, текстурирленген майбұршақ ақуызы, майбұршақ изоляттары жəне басқалары. Азық - түлік өнеркəсібінде нан - тоқаш, жармалық жəне кондитерлік өнімдерін дайындау үшін майы алынған майбұршақ ұны кеңінен қолданылады. Майбұршақ майы сабын қайнату жəне лак жəне бояу шығару өнеркəсібінде де қолданылады. Ақуызды майбұршақты изоляттар тоқыма, парфюмерия, фармацевтика, қағаз өнеркəсібінде жəне басқа да техникалық мақсаттар үшін тұтынылады [22].
Оны тағы тігін өнеркәсібінде, сабын қайнатуға, клеенка шығаруда, линолеум, пластмасс өндірістерінде пайдаланылады. Рафинадталған майбұршақ майы тікелей асқа пайдаланылады, маргарин мен майонез алуға, сонымен бірге фармацептикалық препараттар кұрамында қолданылады. Оны смола мен пластмасса, сыр мен лак, желім, тығыздағыш кұрамдар, дезинфекциялық құралдар, инсектицидтер, матаға сіңіргіш, сабын және басқа өнімдер шығаруға қолданады.
Өсімдік майының əлемдік өндірісінде майбұршақ бірінші орынға ие. Оның үлесіне өсімдік майының жалпы өндірісінен 32,8 % тиесілі, ал күнбағысқа - 17,1%. Əлемде жылына 8,5-9,2 млн. тонна майбұршақты азықтық май өндіріледі [23].
Майбұршақ майының йодтық саны (124-133), ал бұл көрсеткіш күнбағыс майында (119-145) болып табылады. Яғни жәй кебетін май тобына жатады [24]. Майбұршақты диетикалық тағам ретінде диабетпен ауыратын адамдарға ұсынылады. Майбұршақ пен оның өнімдері шығысазиялық (әсіресе жапон және қытайлық) және вегетариандық кухняларда кеңінен қолданылады. [25]
Етпен салыстырғанда майбұршақта жүрек ауруларына, ісікке жəне остеопорозға əкелетін холестерин жəне қаныққан майлы қышқылдар кездеспейді. Майбұршақ қандағы холестериннің деңгейін төмендетеді, диабет кезінде ондағы глюкозаның құрамын оңтайландырады, сүйектің қатаюына септігін тигізеді, жүректің жəне қан тамырлары ауруларының дамуының алдын алады, бүйректе жəне бауырда тастың түзілу қаупін төмендетеді [26]. Майбұршақта өте сирек кездесетін майлы қышқыл омега 3 бар, ол жаңа туған сəбилердің миының дамуына қажет, жүрек жəне обыр ауруларының қаупін сейілтеді. Онда обыр ісіктерінің дамуына қарсы жəне оны тоқтататын антиканцерогенді заттар көп.
Майбұршақ жан-жақты қолданылуымен қатар, қалдық қалдырмайды, яғни 100 % қолданылады. Мал азығына майбұршақтың күнжарасын, жомын, ұнын, астық қалдығын, жасыл массасын, шөптік ұнын, шөбін, сүрлемін жəне сабанын пайдаланады. Майбұршақ күнжарасы жəне жомы - құрама жемнің сапасын жақсартатын маңызды ингредиенттер (5-15% көлемде қосқан кезде) [27]. Майбұршақтың жасыл массасын малды азықтандыру үшін жəне сүрлем, пішен, шөптік ұн, түйіршіктер дайындау үшін пайдаланады. Майбұршақ сабанының 1 ц құрамында 3% ақуыз жəне 30 азықтық бірлік бар. Одан жемдік ұн, түйіршік немесе аралас сүрлем (қант қызылшасының сабағымен немесе жүгерінің жасыл массасымен) жасауға болады. Майбұршақты сүрлемге өсірген кезде, басқа өсімдіктерге қарағанда, жүгерімен жақсы үйлеседі, өйткені бұл дақылдардың жасыл массасының максималды өнімі бір уақытта тамыздың соңы - қыркүйекте қалыптасады, жəне олар жақсы биологиялық сəйкестілігімен ерекшеленеді [28].

Аймақта дақыл өндірісінің жағдайы және оның болашағы;
Қазіргі күні майбұршақты барлық континентте 60 - тан аса елде өсіреді. Майбұршақ егістігінің жартысынан көбі жəне 60 % жоғары əлемдік астық өндірісі АҚШ-қа тиесілі. Бұл дақылдың айтарлықтай ауданы Қытайда (14 млн. га жоғары), Бразилияда (7,5 млн. га), сонымен қатар Оңтүстік Америка елдерінде, Канада, Австралия, Батыс Еуропада кездеседі. КСРО-да майбұршақ 1 млн. га жуық жерді алып жатқан. Оның егістігі негізінен Қиыр Шығысқа шоғырланған, азғантай ауданы Солтүстік Кавказда, Украинада, Еділдің жағасында, Молдавияда, Қазақстанда, Алтайда, Күнгей Кавказда орналасқан. Майбұршақ егістігі Украинада, Солтүстік Кавказда, Молдавияда, Ресейде ұлғайып келеді. Елдің еуропалық бөлігінің суармалы жерлерінде, Орта Азияда жəне Қазақстанда майбұршақтың егістік аудандарын кеңейту жобаланған.

Басқа бұршақ тұқымдас дақылдары секілді майбұршақта ауыспалы егісте маңызға ие. Ол көп мөлшерде атмосфералық азотты жинаушы Оның егінін жинағаннан кейін 1 га танапта 70-80 кг сіңімді азот жинақталады. Отамалы дақыл ретінде - (жақсы күтім болғанда) майбұршақ танапты арамшөптерден таза қалдырады және көптеген екпе дақылдарға бағалы алғы дақыл болып табылады. Оны сидерат топыраққа органикалық тыңайтқыш ретінде пайдалануға болады болып табылады[25].
Шетелдік тəжірибелердің талдауы көрсеткендей майбұршақтың өндірісі ақуызды - майлы өнімдерге деген қажеттілікпен тепе - тең ұлғайып келеді. Майбұршақ өндірісін жетілдіру түрлі топырақ - климаттық аумақтардың биоклиматтық əлеуетін толық пайдалану есебінен туындауы керек. В.И. Чернышовтың диссертациялық зерттеулері көрсеткендей, жетілдірілген агротехнологияларды қолданған кезде майбұршақтан 2,5-3,0 тга майлы тұқым алынады жəне ол инвестиция үшін қызықтыратын нысан бола алады[29].
Майбұршақты ұзағынан өсіру оны өсіріп - баптаудың агротəсілдерін жете меңгеруге мүмкіндік берсе, егіншілердің жəне халық селекционерлерінің көп еңбегі бұл өсімдікті механикаландырылған өсірудің барлық технологиялық процестеріне бейімделген дақылға айналдырды[30].
Майбұршақ - аса бейімделгіш, мəңгілік тоң аймағынан (54-56 с.е. КСРО- ның Қиыр Шығысында, Швеция жəне Канадада) тропикалық ендікке дейін созылып жатқан, ареалы кең өсімдік [31]. Майбұршақ муссонды, ылғалы жəне күн сəулесі мол климатта өсірілген. Майбұршақтың таңғажайып қасиеттерінің бірі - оның биологиялық əлеуеті өте жоғары. Азияда майбұршақ гектарына 7 центнер бұршақ берсе, АҚШ-та - орта есеппен 12-15, ал Ресейдің Краснодар өлкесінің озат шаруашылықтарында - 20-25 цга, ал суармалы жерлерде 30-40 цга дейін, дүниежүзілік орташа өнімі 18,0 цга. Елімізде 2004-2008 жылдары орта есеппен - 16,1 цга өнім алынған [25].
Елдер
2001ж.
2004ж.
2007ж.
2009ж.
2010ж.
2011ж.
2013ж.
2014ж.
АҚШ
78,7
77,2
70,4
91,4
90,6
83,2
89,5
108,0
Бразилия
43,5
60,0
61,0
56,96
70,0
72,0
81,7
94,5
Аргентина
30,0
39,0
47,0
30,99
49,5
48,0
49,3
58,5
Қытай
15,4
17,5
14,3
14,5
15,2
13,5
12,5
12,3
Үндістан
5,4
7,0
9,3
10,2
9,6
11,0
11,9
9,8
Парагвай
3,55
5,0
7,0
3,9
7,5
6,4
9,1
8,5
Канада
1,4
2,9
2,7
3,5
4,3
4,2
5,1
6,0
Украина
0,12
0,36
0,72
1,04
1,67
2,3
2,8
3,9
Басқалары
6,63
8,44
7,38
9,61
9,93
10,9
11,5
11,7
Барлығы:
184,7
217,4
219,8
222,1
258,3
251,5
273,4
313,2
1 кесте. Соңғы онжылдықтағы майбұршақтың әлемдік өнімділігі.
Кесте1- Майбұршақтың əлемдік өндірісі, млн.т [31].
1 кестенің мәліметтері бойынша, майбұршақтың өнімділігі жылдан жылға жоғарлап отыр, яғни оның әлімдік тауар өнімінде өзінің орны бар екенін дәлеледеп отыр.
Британ ғалымдарының пайымдауынша, Украина, Польша жəне Аргентина елдері сияқты Қазақстанның əлеуеті жақын болашақта əлемдік азық-түлік дағдарысы мəселесін шеше алатын басты мемлекеттердің бірі бола алады. Соңғы уақытта əлемдік нарықта ұннан жəне дəнді-дақылдардан жасалған дайын өнімдерге сұраныс өсіп отыр. Сондықтан, еліміздің ауылшаруашылығы тауарларының өндірушілері осы мүмкіндіктерді тиімді пайдаланулары қажет.
Алқаптарды əртараптандырып, өңдеу саласын өркендету - ауыл шаруашылығын дамытудың бірден-бір жолы - деп, Қостанай облысына сапарында берген сұхбатында ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, қазір біз дəнді дақылдардың бір түрін өсірумен өзімізді күтпеген шығындардан сақтандыра алмайтынымызды түсінуіміз керектігін атап көрсеткен.
Қазақстанда өсімдік шаруашылығын əртараптандыру үшін перспективті дақыл болып майбұршақ табылады. Соңғы он жылдықта əлемдік егіншілікте майбұршақ өндірісі қатты ұлғайды.
Осынау мақтан тұтарлық көрсеткішке шекаралы аймақта қоныстанған алакөлдіктер үлкен үлесін қосып отыр. Олар МаЖиКо - 2020 инвестициялық кластерлік бағдарламасымен майлы дақыл өсіріп, өңдеудің экономикалық тұрғыда аса тиімді екенін дәлелдеді. Әсіресе, соя өсіру, оны тереңдете қайта өңдеу, соя майы мен жомын сату сынды кластерлік тізбені табыспен құра білді. Алакөлдегі майбұршақ өсіру осыдан 15 жыл бұрын Нүсіпов және К ЖШС-нің 50 га-ға соя себуімен сынақ ретінде басталған. Содан бергі кезеңде жыл сайын артып отырған соялы алқаптардың көлемі былтыр 20 мың гектарға жетсе, биыл 23 мың 682 га-ны құрапты. Қазір аудандағы жекелеген шаруашылықтардың кейбірінің өзі 500 га-ға майбұршақ өсіріп, жинайды. Өткен жылы шаруалар 20 мың гектардан 46 мың тонна бұршақ алса, биылғы жылдың жайлы болуының арқасында түсім 62 мың 933 тоннаға жетті. Орташа есеппен әр га-дан 23 центнерден өнім алған. Май бұршақтың бағасы да шаруаларға аса тиімді болып тұр. Тоннасы 130-140 мың теңгеден. Ең бастысы, өткізілген өнім үшін есеп айырысу үш күнде жүзеге асырылады. Енді міне, Алакөлде де Алакөл май деп аталатын сондай зауыт іске қосылды [32].

2.2.3 Шаруашылықта дақылды өсірудің мақсаты;
Соңғы уақытта нарықтық экономикаға көшуге байланысты Қазақстан Республикасын азық - түлік қауіпсіздігімен қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы өндірісінде айқын өзгерістер жүрді.
Негізгі мақсат болып өз елімізде өндіруге болатын тауарлардың импортын шектеу болып отыр. Бұл өз кезегінде жаңа өндірістердің құрылуына жəне жаңа жұмыс орындарының ашылуына жағдай жасайды.
Ет консервілері, макарон өнімдері, маргарин, йогурт, минералды сулар, этил спирті, нан өнімдері, балмұздақ, шоколад, өсімдік майлары, ет сияқты кең тізімді азық - түлік тауарларын өз елімізде шығарсақ ішкі сұранысты қанағаттандырып, содан кейін экспортқа бағыт алатын боламыз.

Сурет 1-Майбұршақтың ТМД-ғы өндірісі

Қазақстанда жəне ТМД елдерінде майбұршақ өнімдері азық - түлік өнеркəсібінің əртүрлі салаларында кеңінен қолданылады. Көбінесе сүт өнімдерін шығаратын салада сары май, ірімшік, сүт, кілегей жəне басқа өнімдердің өндірісінде пайдаланылады. Ет - консерві саласында ақуызды - майлы толтырғыш ретінде пайдаланылады. Қазақстандық азық - түлік өнеркəсібі үшін барлық майбұршақ өнімдері импортталады. Майбұршақ изоляттарын, текстураттарын жəне басқа өнімдерін тұтыну аз бірақ тұрқаты түрде өсуі байқалады.
Майбұршақ күнжарасы Қазақстанда құстардың жəне өнеркісіптік бордақылауда тұрған малдардың азықтық рационының негізі ретінде пайдаланылады. Тұтынудың жылдық көлемі 75 мың тоннаға жуық, құс шаруашылығының, мал шаруашылығының, азық - түлік жəне өңдеуші өнеркəсіптердің дамуына байланысты өсу қарқыны байқалады.
Майбұршақ ақуыздың əлемдік өндірісінде басты дəндібұршақты дақыл болып табылады. Тұқымында жоғары сапалы ақуыздың жəне майдың болуының, өндірістегі үнемділігінің жəне аз энергия сыйымдылығының, азық - түліктік, жемшөптік, техникалық жəне медициналық мақсаттарда пайдаланылуының əмбебаптығының арқасында бұл дақыл аймақтық жəне ұлттық азық - түлік бағдарламаларында айтарлықтай үлестік салмаққа ие. Əлемдік тəжірибеде майбұршақ астығы негізінен май алу үшін, ал күнжарасы жəне жомы - жемшөптік мақсатта құрама жемге бағалы ақуызды қоспа ретінде пайдаланылады. Майдан басқа, майбұршақтан алынатын негізгі азықтық өнімдерге жататындары: майбұршақ сүті, тофу, окара, текстурирленген майбұршақ ақуызы, майбұршақ изоляттары жəне басқалары. Азық - түлік өнеркəсібінде нан - тоқаш, жармалық жəне кондитерлік өнімдерін дайындау үшін майы алынған майбұршақ ұны кеңінен қолданылады. Майбұршақ майы сабын қайнату жəне лак жəне бояу шығару өнеркəсібінде де қолданылады. Ақуызды майбұршақты изоляттар тоқыма, парфюмерия, фармацевтика, қағаз өнеркəсібінде жəне басқа да техникалық мақсаттар үшін тұтынылады [33].
Қәзіргі уақытта ҚР майбұршақ өңдеу жұмыс орындары Алматы мен Өскемен қаласында орналасқан.
АҚ Вита-Соя - жылына 150000 т сүтті өнім мен өсімдік майын шығара алады. Алматы облысында орналасқан кәсіпорын болып табылады.
ЖШС Сары Бұлақ Компаниясы - жылына 24000т құс азығына, өсімдік маларын және т.б. өнімдер шығарады. Алматы облысында орналасқан кәсіпорын болып табылады.
ЖШС Экстра - майбұршақ өңдеу заводы - жылына 24000т майбұршақ өңдей алатын завод. Өнімді 99% тазартып береді. Өскемен облысында орналасқан кәсіпорын болып табылады [31].
2 кесте. Майбұршақтың 1т өнімдерінен пайда.
Өнім атауы
1 т өнім бағасы
Өсімдік майы
700 $
Майбұршақ ұны
1000 $
Тофу
2500 $
Майбұршақ сүті
800 $
Майбұршақ құрғақ сүті
3100 $
Соус
7000 $
Күнжары
600 $

2.2.4 Өсірілетін дақыл сорттарын таңдау негіздемесі.
Майбұршақты көң өсірілетін Қостанай мен Алматы облысы болып табылады.
МаЖиКо - 2020 бағдарламасы болғаннан кейін ҚР майбұршақ алқаптарын солтүстік аудандарда кеңейтілуі айтылды. Солтүстік аудандарда ультраерте пісетін өнімділігі жоғары сорттары егіліп отыр. Қостанай (Костанайский НИИ СХ) мен Алматы (КазНИИЗиР) облыстарында 2014 жылғы зертеулерге Канадалық, Украиндық және Қазақстандық сұрыптары алынды.
3 кесте. КазНИИЗиР, фенологиялық бақылау нәтижелері.
Сұрып атауы мен нөмері
Шығу орталығы
Егу жұмыстары
Егін көгінің шығу кезеңі
Гүлдену кезеңі
Жеміс салу кезеңі
Пісіп жетілу кезеңі
Вегетациялық кезеңі, тәулік
Лыбидь
Украина
06.05
17.05
19.06
19.07
29.08
105
Танаис
Украина
06.05
17.05
15.06
15.07
11.08
87
Вижн
Канада
06.05
17.05
17.06
17.07
13.08
90
1802
Қазақстан
06.05
17.05
13.06
13.07
04.08
80
422
Қазақстан
06.05
17.05
18.06
18.07
07.08
83
364
Қазақстан
06.05
17.05
18.06
18.07
04.08
80
343
Қазақстан
06.05
17.05
14.06
14.07
04.08
80
308
Қазақстан
06.05
17.05
13.06
13.07
04.08
80
464
Қазақстан
06.05
17.05
11.06
11.07
29.07
74
391
Қазақстан
06.05
17.05
12.06
12.07
29.07
74
331
Қазақстан
06.05
17.05
11.06
11.07
29.07
74
320
Қазақстан
06.05
17.05
11.06
11.07
29.07
74
195
Қазақстан
06.05
17.05
11.06
11.07
12.08
88

4 кесте. Костанайский НИИ СХ, фенологиялық бақылау нәтижелері.
Сұрып атауы мен нөмері
Шығу орталығы
Егу жұмыстары
Егін көгінің шығу кезеңі
Гүлдену кезеңі
Жеміс салу кезеңі
Пісіп жетілу кезеңі
Вегетациялық кезеңі, тәулік
Билявка(St)
Украина
17.05
28.05
30.06
13.07
26.08
90
Лыбидь
Украина
17.05
28.05
29.06
12.07
25.09
121
Танаис
Украина
17.05
28.05
28.06
13.07
26.08
91
Вижн
Канада
17.05
28.05
27.06
11.07
03.09
99
1802
Қазақстан
17.05
28.05
29.06
11.07
28.08
93
422
Қазақстан
17.05
28.05
30.06
10.07
26.08
91
364
Қазақстан
17.05
28.05
01.07
12.07
26.08
91
343
Қазақстан
17.05
28.05
02.07
13.07
18.08
117
308
Қазақстан
17.05
28.05
30.06
09.07
20.08
116
464
Қазақстан
17.05
28.05
29.06
09.07
26.08
91
391
Қазақстан
17.05
28.05
30.06
09.07
19.09
115
331
Қазақстан
17.05
28.05
30.06
09.07
26.08
91
320
Қазақстан
17.05
28.05
01.07
11.07
06.09
102
195
Қазақстан
17.05
28.05
01.07
11.07
26.08
91

5 кесте. Екі экологиялық аудандардағы майбұршақ өнімдері.
Сұрып атауы мен нөмері
Шығу орталығы
КазНИИЗиР,
цга
Костанайский НИИ СХ,
цга
Билявка(St)
Украина
-
18
Лыбидь
Украина
15,5
14,2
Танаис
Украина
7,0
17,8
Вижн
Канада
8,2
17,6
1802
Қазақстан
11,0
20,0
422
Қазақстан
13
22,5
364
Қазақстан
5,2
22,0
343
Қазақстан
9,5
19,0
308
Қазақстан
11,7
22,0
464
Қазақстан
14,5
21,0
391
Қазақстан
14,2
20,8
331
Қазақстан
16,7
20,8
320
Қазақстан
6,5
21,0
195
Қазақстан
6,2
19,1

Ультаерте пісетін сортар Алматы облысында 74 күн ішінде (464, 391, 331, 320 сұрыптары) өз өнімін берді. Ал осы сортар Қостанай облысында әр уақыттарда берді. Бірақ Алматы облысынана қарағанда өнімділіктері әлдеқайда жоғары болды. Алматы облысына өнімділігі жоғары ультраерте пісетін Лыбидь(Украина) және 331(Қазақстан) сұрыптары сай келіп тұр, ал Қостанай облысына 422, 364 (Қазақстан) сұрыптары сай келіп тұр. 308 сұрпының өнімділігі жоғары болғанымен, вегетациялық кезеңі 116 тәлікке созылады.
Сұрыпты таңдағанда тұқымның - ылғалдылығына, тазалығына, біркелкілігіне, жарақтанбағандығына, өну күші, өнімділігі және вегетациялық даму кезеңіне көп мән берген дұрыс [34].

III. Дақылдың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
3.1 Дақылдың морфологиясындағы ерекшеліктер;
Майбұрашақ - бір жылдық бұршақ тұқымтасына жатады. Тамыр жұйесі - кіндік тамыр, негізгі тамыры 50 см тереңдікке дейін жететін, ал қосалқы тамырлары мен тамыршалары жан-жаққа тарап өсетін өсімдік. Май бұршақ тамырының тереңге бойлап өсуі түрлеріне және топырақтың сипатына байланысты. Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы жерлер жағдайында май бұршақ тамырларының негізгі бөлігі (80%) топырақтың 0-40 см қабатында орналасады. Майбұршақ өсімдігінің негізгі және жанама тамырларында ұялық түйнектер бар. Бұл түйнектердің пайда болуы ұядағы бактерияларға байланысты. Дақыл жақсы өсіп дамыған жағдайда бір өсімдік тамырында 20-58 және одан да көп түйнектер болады.
Май бұршақ сабағы тік әрі қатты, мықты формасы дөңгелек, көпшілігі түкті, әр сабақта 15-22 буын болады, сабақтың төменгі жағы-жуан, ал жоғарғы жағы-жіңішке. Май бұршақтың сабағының биіктігі мен жуандығы негізінен оны күтіп-баптау деңгейіне байланысты. Сабақтың биіктігі 70-98 см, дұрыс күтіп бапталған немесе жиі егілген жағдайда биік сабақты сорттар 120-150 см дейін жетеді. Егістіктегі май бұршақтың саны сирек болса, өсімдіктің бойы аласа, сабағы жуан, әрі бұтағы көп, ал жиі егілген жағдайда бұтағы аз, сабағы ұзын әрі жіңішке болады. Сабақтағы бұтақтар биік орналасса майбұршақ егістігін машиналармен орып жинау жеңілдейді. Май бұршақ сабағы буыннан тұрады, төменгі буындар аралығы жақын, ал орта және жоғары буындар аралығы ұзын.
Сондықтан, әрбір май бұршақ өсімдігінің өнімі бас сабағы және оның жанама 1-3 бұтақтарындағы буын санына байланысты. Май бұршақтың өсімдік жүйесі гүлдеу және шанақтардың жаппай пайда бола бастау кезінде өте жылдам өседі. Бұл кезеңдерде майбұршақ жапырақтары тез ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.