Стандарттау жұмыстарын жүрізуден экономикалық және әлеуметтік тиімділікі анықтау
Пән: Сертификаттау, стандарттау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Стандарттау жұмыстарын жүрізуден экономикалық және әлеуметтік тиімділікі анықтау
5В073200- Стандарттау, сертификаттау және метрология
мамандығы бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
2
1 Стандарттау туралы жалпы түсінік
4
1.1 Стандарттаудың пайда болуы мен дамуының тарихи аспектілері
4
1.2 Стандарттау маңызы жəне мазмұны
8
1.3 Стандарттар категориялары
8
1.4 Стандарттау мақсаттары мен принциптері және функциялары
13
1.5 Стандарттаудың теориялық базасы
16
1.6 Стандарттаудың құқықтық негізі
20
1.7 Стандарт құрастыру тәртібі
20
1.8 ҚР стандарттау бойынша жұмыстарды жоспарлау және қаржыландыру
21
1.9 Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар. Стандарттаудың ғылыми-техникалық принциптері мен функциялары
23
2 Стандарттау жұмыстарын жүргізуден экономикалық және әлеуметтік тиімділікті анықтау
2.1 Стандарттау жұмыстарының тиімділігі
27
2.2 Стандарттаудың әлеуметтік және экономикалық тиімділігін қарастыру
30
2.3 Экономикалық тиімділік қағидаттары мен бағалау әдістері
31
2.4 Нұсқаларды салыстыру әдісімен экономикалық тиімділікті есептеу
34
2.5 Бұйымның стандарттау тиімділігін бағалау
4
2.6 Стандарттаудың әлеуметтік тиімділігін анықтау әдістемесі
41
2.7 Мақсаттық кешендік бағдарламалардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі
44
2.8 Стандарттау тиімділігін есептеу
2.8.1 Машина жасауда кешенді стандарттау бағдарламасынын экономикалық тиімділігін есептеу
52
2.8.2 Халықаралық стандарттармен үйлестіруден экономикалық тиімділікті есептеу
52
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі Стандартты енгізуден алынған өнім (жұмыстар) және қызметтер өндірісіне оңтайлы емес шығындарды жақсарту, төмендету немесе жою есебінен өнім (жұмыстар) мен қызметтерді стандарттау жұмыстар нәтижелерінің тиімділігін есептеп көрсету.
Зерттеу мақсаты тұтынушыларға тандарттаудың әлеуметтік тиімділігін нақты мысалар арқылы келтіре отырып экономиканы да көтеруге үлес қосатындығын дәлелдеу.
Зерттеу нысаны стандарт.
Зерттеу пәні стандарттау.
Зерттеу міндеттері:
а) стандарттау туралы жалпы түсінік қалыптастыру.
ә) стандарттаудың маңыздылығын анықтау
б) стандарттау жұмыстарының тиімділігін анықтау
в) стандарттау жұмыстарының тиімділігін есептеу.
Мәселенің зерттелу деңгейі әлеуметтік және экономикалық дәрежеде.
Мәселенің деректік көзі Қазақстан республикасының ұлттық стандарттары.
Зерттеу әдістері құжаттық.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы стандарттаудың әлеуметтік тиімділігін көрсете отырып экономикалық тиімділігін есептеу.
Практикалық базасы Қазақстан стандарттау және сертифиаттау инситуты РМК.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Стандарттау туралы жалпы түсінік
1.1 Стандарттаудың пайда болуы мен дамуының тарихи аспектілері
Қазіргі кезде ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуына, халықтар арасында техникалық, ғылыми, мәдени, экономикалық-әлеуметтік қатынастар-дың дамуына байланысты халық шаруашылығының барлық салаларын стандарттауға көп көңіл бөлінуде. Әлемнің дамыған және дамушы елдерінде, халықараралық, аймақтық, ұлттық ұйымдар мен фирмаларда, түрлі кәсіпорындарда, өндіріс пен экономиканы, әлеу-меттік саланы басқаруда стандарттау өте қажет. Ғылым мен техниканың алға басуына, өндірістің дамуына байланысты, стандарттау принциптерін қол-данудың өрісі күннен-күнге кеңеюде.
Ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі замандағы дамуы оның жетістіктерінің халық шаруашылығының барлық салаларымен, оның ішінде экономикалық-әлеуметтік саламен тығыз байланыстылығымен сипатталады. Себебі, барлық саланың жұмыстары күрделеніп, арасында қарым-қатынастар дамуда, қажетті шикізаттар мен материалдарға қойылатын талаптар өсуде. (Мысалы, халықтың әлеуметтік қорғауға деген талап, қажеттілік).
Осыған байланысты, барлық бұйымдарды ғылыми зерттеуден бастап жобалау, жасау, қолдану кезеңінің барлығында, оның деңгейі мен сапасын басқару жүйесінде стандарттаудың рөлі өте күшті.
1926ж. Кеңес Одағында алғашқы мемлекеттік стандарттау жүйесі бидай өнімдері мен қара металдардың стандарттарын қабылдаудан басталды. Мемлекеттік стандартпен қатар, әрбір кәсіпорындар-да, министрліктерде, бірлестіктерде, ғылыми-зерттеу институтында, оқу орындарда стандарттау бөлімше-лері жұмыс істейді. Халық шаруашылығының кейбір салаларда стандарттау туралы арнайы ғылыми-зерттеу мекемелері бар, сол саланың жұмысының тиімділігін, деңгейін, сапалығын арттыру жолында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәрінде стандарттау жүйесі қолданылады.
Халық шаруашылығының барлық саласына қажетті стандарттарды арнайы ғалымдар мен мамандар жасайды. Мемлекеттік стандарттау жүйесінде стандарттау жөніндегі зерттеулерді арнайы ғылыми-зерттеу мекемелері жүргізеді. Жобалау, процестерді жетілдіру және мекемелерді басқару үшін өздерінің күнделікті жұмыстарда басшылар т. б. түрлі стандарттарды пайдаланады. Сөйтіп, халық шаруаларда жұмыс істейтіндердің бәрінің сол саладағы қызметтерістандарттардың талаптары мен ережелеріне сай жүргізіледі.
Дүние жүзі халықтары арасында экономикалық, ғылыми-техникалық ынтымақтастық болуы, қарымқа-тынастықтардың тиімді дамуы, халықаралық сауда процестеріндегі техникалық кедергілерді болдырмау жолдарында да стандарттау жүйесі ұйымдастырудың негізі болып табылады.
Біздің елімізбен шетел арасында түрлі байланыстарды жетілдіріп тереңдету үшін стандарттаудың маңызы зор. Стандарттау туралы жұмыстардың барлығы стандарттаудың Мемлекеттік Жүйесінің ережелеріне сәйкес жүргізіледі. Бұл жүйе халық шаруашылығының барлық саладағы стандарттау жұмыстарын реттеп, белгілі тәртіппен жүргізіп отырады. СМЖ-ның ережелері мен қағидалары мынадай мәселелерді қамтиды:
1) Стандарттаудың мақсаты мен міндеттері;
2) Стандарттауды жүргізудің әдістемелері;
3) Стандарттау жұмысын жоспарлаудың тәртібі;
4) Мемлекеттік, салалық, кәсіптік стандарттарды же стандарттаудың нормативтік-техникалық құжаттардан жасаудың, ендірудің, оларға өзгерістен кіргізудің тәртібі;
5) Стандарттау обьектісі, стандарттаудың категория-сы мен түрлері;
6) Стандарттарды жасаудың, мазмұнын жазып дайындаудың біріңғай ережесі;
7) Стандарттарды ендіру мен бұзбай орындауды мемлекеттік қадағалау мен ведомстволық тексерудің тәртібі, т. б. [1]
Қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің өрлеуі, өнім сапасының артуы үшін стандарттың ғлыми-техникалық деңгейі жоғары болуы қажет. Қазіргі заманға сай ондаған өнімнің біртектес түрлеріне қойылатын талаптарды анықтайтын стандарттарды жасауға шұғыл көшу қажет болды. Мұндай стандарттар ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі кезеңдегі өсуіне сай.
Болашақ талаптарға сай стандарттар ғылыми-зерттеу, жобалау, тәжірибелік-техналогиялық жұмыстардың нәтижелеріне негізделіп жасалынады, олар ғалымдар, конструкторлар, жобалаушылар т. б. ғылыми-техникалық жетістіктерін өндіріске енгізуге әсер етеді.
Қазіргі кезде қай саладағы жұмыстың сапасын, тиімділігін арттыру, ол өте маңызды экономикалық, әлеуметтік же саяси мәселе. Сондықтан бірге ғылым мен техниканың, дамуындағы, экономиканың дамуындағы негізгі проблемалардың бірі.
Сапасын арттыру көптеген факторларға тәелді, олар:
1) зерттеу жұмыстарының дәрежесі;
2) тәжірибелік үлгілерді игеру;
3) тексеру мен сынауды ұйымдастыру;
4) дәрежесі мен тұрақтылығы; т. б.
Сөйтіп, стандарттау жүйесінің рөлі қоғамның дамуымен, оның ғылыми-техникалық өрлеуімен, кең көлемдегі экономикалық, әлеуметтік жағдайлармен байланысты.
Стандартаудың ғылыми-теориялық негіздерін, әдістемелері мен практикасын терең оқып-үйрену мәселесі, халық шаруашылығының барлық салалардағы басшы қызметкерді, кадрларды дайындауды, олардың кәсіби дәрежесін жоғарылатуда үлкен рөл атқаратын мәселе.
Стандарттаудың, ғылым мен техниканың түрлі салалары сияқты ғылыми негізделген терминдері бар. Терминдегі ретсіздік мамандардың өзара түсінісуін, әдістемелік құралдарды жасауды қиындатады және халық шаруашылығын басқаруға электрондық-есептеу техникасын енгізуге кедергі жасайды.
Қазіргі кезде терминдерді стандарттауға шет елдерде же біздің елдерде көп көңіл бөлінеді. Терминдерді реттеу мен стандарттау проблемасымен ғылыми-зерттеу институттары, жоғары оқу орындары, салалық ғылыми-зерттеу институт т. б. айналысады.
"Стандарттау " деген термин ұзақ эвалюциялық жолдан өткен. Стандарттау туралы біздің түсінігіміз ғылым мен техниканың, өндірістің даму сатыларымен байланысты. Ұлттық же халықаралық деңгейдегі экономикалық байланыстың кеңеюімен стандарттау жүйесі де дамыды, соған байланысты терминдер анықталынды. Стандарттаудың ғылыми принциптерін зерттеу комитетін (СТАКО) құрды. Бұл комитет алдына стандарттау терминдерінің анықтамаларын тағайындау мақсаты қойылды.
Сөйтіп, стандарттау, стандарт, мамандандыру, үйлестіру (унификация), симплификаттау сияқты маңызды терминнің анықтамасы берілді. СТАКО ұсынған анықтамалар ИСО кеңесінде қабылданып, Мемлекеттік стандарттау жүйесі белгілеген анықтамалардың негізін құрды.
ИСО құжаттарында стандарттау терминіне мынандай анықтама беріледі: "Стандарттау"-ғылым, техника және экономика салаларда көп рет қайталанатын және осы салалардың мақсаттарын тиімді дәрежеде ретке келтіретін мәселелерді шешу жолындағы әрекет. Жалпы алғанда, бұл әрекет стандарттарды жасау жариялау және оларды қолдану процестерінде орындалады.
Ескерту. Стандарттау әрекетінің негізгі мақсаты өнімнің немесе қызмет көрсетудің функционалдық міндеттерінде жарамдылығын жақсарту болып табылады.
Стандарттауды оның атқаратын жұмысының көлеміне байланысты ұлттық және халықаралық деп бөледі
Ұлттық стандарттау-бір мемлекет ішіндегі стандарттау жұмыстары.
Халықаралық стандарттау-бірнеше дербес мемлекеттің қатынасындағы стандарттау жұмыстары.
Халықаралық стандарттаудың нәтижесінде халықаралық стандарттау жасалады, оларды сол дербес мемлекеттер тікелей немесе өздерінің ұлттық стандарттарын жасауда пайдалануда.
Стандарт. Бұл терминді дұрыс анықтаудың мәні үлкен. Стандарттаудың халықаралық ұйымы (ИСО) мынандай анықтама береді:
"Стандарт: мүдделі жақтардың бір-бірімен бірлесіп, келісімді немесе мақұлданған түрде жасаған, ғылым мен техниканың же практикалық тәжірибесінің нәтижелеріне негізделген, қоғамның пайдасына бағытталған, стандарттау органикамен қабылданған техникалық құжаттар".
Бұрынғы Кеңес Одағында стандарттаудың ерекшесіне мынандай анықтама берілген: "Стандарт-өнімге қойылатын талаптарды белгілейтін нормативтік-техникалық құжат:осы құжатты жасау, өндіру, пайдалану, сондай-ақ стандарттаудың басқа да обьектілеріне қойылатын талаптар туралы ережелер. Стандарттар материалдық обьектілерімен қатар, ұйымдастыру-әдістемелік және қоғамдық сипаттағы обьектілерге де қатысты талаптар, нормалар, ережелер туралы құжаттар.
Үйлестіру (унификайия) - стандарттау әдісінің бір түрі; Ол әдісте функционалдық міндеттері бірдей элементтерінің (типтер, түрлер, размер) жалпы саны орынды қысқартылады;
Типтеу - стандарттаудың тағы бір әдісі; бұл әдісте типтік конструкциялық, техникалық, ұйымдастырушылық және басқа да типтік шешімдер жасап қабылданады. (кей ел-де симплификация).
2. Стандарттарды жасау процесі төмендегі сатыдан тұрады:
1-ші саты - стандарттар жасауды ұйымдастыру, стандарттарды жасауға қажетті техникалық тапсырмаларды бекіту;
2-ші саты - стандарттар жобасын жасау (1-ші редакциясын) же оны пікір таласына беру;
3-ші саты - әртүрлі пікірлерді талқылау, стандарттың жобасын (соңғы редакциясын) жасап, оны бекітуге беру;
4-ші саты - стандарттардың жобасын талқылау, бекіту же тіркеу. Ең жауапты саты - 1ші. Бұл саты стандарттың негізгі мазмұнын, прогресін көрсетеді.
Техникалық тапсырмаларда стандартты жасаудың мақсаты, стандарттың мазмұны, талаптары (көрсеткіштер, нормалар, ережелер), басқа стандарттармен байланысы беріледі. Стандартты жасау жұмысының көлемі беріледі, қажет болған жағдайда жобаны негіздеу үшін ғылыми-зерттеу не экспериментальдық жұмыс жүргізіледі.
Техникалық тапсырмаларда стандартау жобасымен келісетін, жобаны мақұлдаған мекемелер мен ұйымның тізімі беріледі.
Техникалық тапсырманы жасау үшін стандарттың обьект туралы материалдарды отандық же шетелдік техниканың жетістігін ескере отырып, зерттеп талдау қажет.
Стандарт жобасын жетік мамандар сол саланың білікті кадрлармен бірлесе отырып жасауы қажет.
Стандарт жасаудың маңызды сатысы оны талқылау. Талқылау жүргізетін ұйымдар мен мекемелердің саны жеткілікті көп және олар өкілетті болуы керек. Талқылау кезінде мүдделі жақтармен бірге тәуелсіз жақтың да пікірі ескерілуі тиіс.
Стандарттаудың ақырғы жобасы стандарттың тиімділігін негіздейтін (техникалық-экономика) негіздерін ақпараттық картамен бірге бекітуге беріледі.
Стандарттар бекітілу алдында Мемлекеттік стандарттың ғылыми-зерттеу институтының бірінде терминалдық және құқықтық экспертизадан өтеді.
Мемлекеттік стандарттың стандарт жобасын бекіту өндіәріс немесе мекеме мен сол сала өкілдері қатысқан алқада өткізіледі. Мұнда стандарттың сол салаға байланысты деңгейі, негізделуі, стандартты енгізуге қажетті шаралар және енгізудің мерзімі қаралады.
Мемлекеттік стандарттар стандарт баспасында басылып, таратылады. Стандарттар бекітілгеннен кейін министрліктер мен ведомствалар стандарттарды енгізу шараларының жоспарын бекітеді: осы жоспарға сәйкес мекемелер мен ұйымдар стандартты енгізудің ұйымшылдық-техникалық шараларын тағайындап іске асырады.
Стандартта белгіленген нормалар, талаптар, ережелер, техникалық құжаттарда толығымен қамтылған және өндіріске қолданатын болса, өнімнің сапасы стандартта көрсетілген талаптарға сай болса, онда берілген стандарт енгізілді деп есептелінеді.
1.2 Стандарттау маңызы жəне мазмұны
Стандарттау қызметі қарқынды, ол əрдайым əртүрлі қоғамдағы өзгерістерге қатысты, бəрінен де бұрын экономикалық, оларға үлгеріп жəне кейде олардан озып отыруы тиіс.
Стандарттау мақсаты -- айқындалған нақты, жоспардағы немесе потенциалды мəселелерді шешу үшін белгілі немесе басқа аумақта белгіленген жағдайларды, нормаларды, талаптарды қолдана отырып ұтымды көрсеткішке қол жеткізу қажет. Өнімге қойылатын талаптарды, әдістерді белгілі бір салада ардайым кеңінен қолдану арқылы туындаған немесе туындауы мүмкін мәселелерді шешіп сол саланы оптималды дәрежеде ретке келтіру. Жалпылама алғанда стандарттаудың мақсатына мынаны жатқызуға болады: өнім, жұмыс және қызметтің мемлекеттік мүддесі мен қоршаған орта мен адам денсаулығына қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Техникалық және ақпараттық үйлесіділік пен өзара алмасушылық талабын жүзеге асыру: Ғылым мен техника жетітіктеріне сәйкес өнім сапасын жоғарылату арқылы ттынушы талабын қанағаттандыру; Еңбек және материалдық қорларды үнемдеу, өндірістің экономикалық көрсекіштерңн жақсарту: өндріспен саудадағы техникалық кедергілерді жою, өнімнің халықаралық ішкі рыноктағы бәсекелесті қабілетін арттыру өлшемнің біркелкілігін арттыру; өлшемнің біркелкілігін қамтамасыз ету ; мемлекеттің қорғаныс қабілеті мен жұмылдыру дайындығын күшейту; табиғи және техногенді апаттың әсірінен пайда болуы мүмкін залалдан шаруашылық объектілерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету. [2]
1.3 Стандарттар категориялары
Стандарттар қолданылу аясы мен шаруашылық қызмет басқарудың түрлі деңгейлерінде бекітілуіне (қабылдауына) қарай бөлінеді. Стандарт статусын - қолданылу аясы мен бекітілу (қабылдану) деңгейіне байланысты шартты түрде стандарт категориясы дейміз. Ол төмендегідей түрде болады 3.
Мемлекеттік стандарт (ҚР СТ) - Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитеті қабылдаған стандарт. Құрылыс саласындағы стандарттарды ҚР Құрылыс істері жөніндегі комитеті қабылдайды.
ҚР мемлекеттік стандарттары (әрі қарай - мемлекеттік стандарт) нысандарына мыналар жатады:
- салааралық қолданыстағы ұйымдастыру - әдістемелік және жалпы техникалық нысандар;
- салааралық мақсаттағы өнімдер, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер.
Ұйымдастыру - әдістемелік және жалпы техникалық нысандарды стандарттауда өнімді әзірлеу, дайындау, пайдалануда және көрсетілетін қызметтерде техникалық бірыңғайлылықты қамтамасыз ететін шарттар орнатылады, мысалы:
- стандарттау, сертификаттау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
- өнімді өндіріске әзірлеу және қою;
- техникалық, басқарушылық және ақпараттық-библиографиялық құжаттамалардың рәсімделу ережелері;
- өнім сапасын қамтамасыз ететін жалпы ережелер;
- типтік размерлі қатарлар мен типтік конструкциялар;
- техникалық-экономикалық ақпараттарды жіктеу мен кодтеу;
- метрологиялық және басқа жалпы техникалық ережелер мен нормалар.
Өнімдерді (көрсетілетін қызмет) стандарттауда мемлекеттік стандарттарға кіргізіледі:
- тұтынушының өмірі, денсаулығы мен мүлкінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін өнім (көрсетілетін қызмет) сапасына міндетті талаптар;
- қоршаған ортаны қорғау, сыйысымдылық пен өзара алмасымдылық;
- міндетті талаптарға сәйкестілікті бақылау әдістері;
- өнімнің міндетті талаптары мен қауіпсіз пайдалану ережелерінің орындалуы туралы ақпарат сияқты маркілеу әдістері.
Мемлекеттік стандарттың белгіленуі: тіркеу нөмірі, сызықша және стандарттың қабылданған жылының соңғы екі цифры, индекс (ҚР СТ).
Стандарттар кешеніне (жүйесіне) кіретін мемлекеттік стандарттардың белгіленуінде - тіркеу нөміріндегі бірінші цифр нүктесімен мемлекеттік стандарттар кешені шифрын көрсетеді.
Мемлекеттік стандарттарды атқарушы биліктің федеральдік органдары мен шаруашылық қызмет субъектілері мына бағыттарда қолданады:
- өнімнің өмірлік циклының барлық кезеңдерінде (әзірленуінен бастап пайдаланылуына және кәдеге жаратуға дейін);
- өнімнің өмірлік циклының барлық кезеңдерінде (әзірленуінен бастап пайдаланылуына және кәдеге жаратуға дейін);
- жұмыстар мен қызмет көрсетулерді орындағанда;
- техникалық құжаттама әзірлеуде.
Мемлекеттік стандарттарды қолдану - бәрінен бұрын, олардағы міндетті талаптарды іске асыру. ҚР Техникалық реттеу туралы Заңы бойынша тапсырыс беруші мен орындаушы келісіміне өнім (жұмыс, көрсетілетін қызмет) стандарттарының міндетті талаптарына сәйкестігі туралы шартты кіргізуге міндетті. Келісімде сәйкестік туралы шарт кіргізілмесе де келісім жасаушыларға стандарттың міндетті талаптарына орындау міндеті жүктеледі.
Мемлекеттік стандарттаудың міндетті талаптарын толықтыратын талаптарды, егер олар келісім-шарт пен дайындаушының техникалық құжаттамасына енгізілген болса, шаруашылық-қызмет субъектілері міндетті түрде сақтауы (орындауы) қажет.
Қазақстан Республикасы пайдаланатын Мемлекетаралық стандарттар (МСТ) ел территориясында Мемстандарт қаулысы іске қосылысымен, құжаттарды қайта рәсімдемей-ақ қолданысқа енген.
Мемлекеттік стандарттарды әзірлеу, қайта қарау, келісу, бекіту, мемлекеттік тіркеу, қолданысқа енгізу, қолдану, сондай-ақ оларды жүргізудің тәртіптерін техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілеттік орган белгілейді. Мемлекеттік стандарттау жүйесінің тізіміне тіркелмеген мемлекеттік стандарттар қолданылуға жатпайды.
Сала стандарттары(ССТ)* өздерінің құзыретінің шегі салалық мақсаттағы өнім, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерге қатысты болатын мемлекеттік басқару органдарымен (мысалы, министрлік) әзірленеді және қабылданады.
Аталған органдардың құзыреті, олар туралы қағидалар орнату және бекітумен анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы туралы қағидалары мен бірыңғай нормативтік құжаттарын, оның ішінде ауыл шаруашылығы техникаларын пайдалану, күтіп-баптау және еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техникасы және тағы сол сияқтылар бойынша сала стандартын (ССТ) ауыл шаруашылығы министрлігі бекіту қаралған.
Сала стандарттарын (мемлекеттік стандарт сияқты) екі нысанға әзірлейді:
1) ұйымдастыру-техникалық және жалпы техникалық нысандарға;
2) өнімдер, процестер және көрсетілетін қызметтерге.
Бірақ, ССТ нысандары салалық мақсатта болады. [3]
Ұйымдастыру-техникалық және жалпы техникалық нысандарға, мыналар мысал бола алады: салалық стандарттар бойынша жұмыс жүргізуді ұйымдастыру; салада метрологиялық қамтамасыз ету бойынша жұмыстар ұйымдастыру; салада қолданылатын бұйымдардың (ерекше бекіткіш, құрал және басқалары) типразмерлік қатарлары мен типтік конструкциялары.
Сала стандарттары нысандары - салалық мәндегі өнімдер. Олардың мысалдарына мыналарды жатқызуға болады: балық өнімдеріне арналған картон қораптары (әдетте картон қораптары МСТ нысандарына жатады); ет-сүт кәсіпорындары жұмысшыларына арналған жұмыс аяқкиімі (әдетте былғары, резеңке аяқкиімдер МСТ нысандарына жатады).
Стандартты қабылдаған мемлекеттік басқару органдарына ведомстволық бағыныстағы кәсіпорындар салалық стандарттарды қолданады (сақтайды-мәнінде). Бірақ, салалық стандарттарды міндетті орындау шарты өнім шығарушының (жеткізуші) келісім-шартында немесе техникалық құжаттарында оған сілтеме жасалынуына байланысты. Басқа шаруашылық қызметтеріндегі субъектілер салалық стандарттарды еркіне қарай қолданады.
Сала стандартын белгілеу: министрліктің (ведомствоның) шартты белгісі, тіркеу нөмірі, сызықшадан кейін стандартты бекіткен жылдың соңғы екі цифры және индекстен тұрады. Мысалы, Негізгі ағаш және бұта өсімдіктерінің екпе және тікпе көшеттері. Техникалық шарттары 56-98-93 ССТ. Ондағы 56 цифры сала стандартын бекіткен орман шаруашылғы қызметінің шартты белгісі, 98-тіркеу нөмірі, 93-стандарттың бекітілген жылы, ССТ - индекс.
Ғылыми-техникалық, инженерлік қоғамдар және басқа қоғамдық бірлестіктер стандарттары (БСТ). Бірлестіктер стандарты - тиісті қоғамдық бірлестігімен қабылданған құжат (1. 1 ҚР СТ). Ескерте кететін жәйт, стандартта тиісті қоғамдық бірлестік атауын көрсетеді. Мысалы, Инженерлік қоғам стандарты.
Ғылыми-техникалық, инженерлік қоғамдар және басқа да қоғамдық бірлестіктердің стандарттары іргелі, қолданбалы зерттеулер мен әзірлемелер білімінің түрлі салаларында алынған нәтижелерін тарату мен пайдалану үшін әзірленеді және қолданады. Бұл стандарттар Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген мемлекеттік және мемлекетаралық стандарттардың, техникалық регламенттердің міндетті талаптарына қайшы келмеуі керек.
Бірлестіктер стандарттары техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен бекітіледі және тіркеледі.
Бірлестіктер стандарттары нысандарына жатады:
1) өнім мен көрсетілетін қызметтің принципті жаңа түрлері;
2) сынаудың жаңа әдістері;
3) әзірлеу, дайындау, сақтаудың дәстүрлі емес технологиялары мен өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа принциптері және іс-қызметтердің басқа да түрлері.
Бірлестіктер стандарттары белгілі бір білім төңірегі мен кәсіби мүдделер шеңберінде алынған іргелі және қолданбалы зерттеулер нәтижелерін динамикада көрсету мен тарату үшін әзірленеді.
Өнімнің (қызмет көрсетудің) принципті жаңа түрін, дәстүрлі емес технологияны және жаңа сынау әдістерін әзірлеу - ғылыми-зерттеу мекемелері жұмыстарының нәтижелері. Бұрын бұл стандарттарды әзірлеуді сала министрліктері ұйымдастыратын. Қазір көптеген салалық өнеркәсіп министрліктерінің жоқтығынан бұл функцияны ғалымдар мен тәжірибешілерді біріктіретін, белгілі бір ғылым мен техниканың төңірегіндегі ғылыми-техникалық және инженерлік қоғамдар атқарып жүр.
Егер, жаңа химиялық әдістер әзірлеу міндеті тұрса, онда оның шешімін химия қоғамының, ал құрылыс төңірегіндегі мәселелерді ғылыми-техникалық мамандары шешуі тиіс.
Бірлестіктер стандарттары авторлық құқық нысаны болып есептелінеді және оны ой-саналық меншік ретінде стандартқа тапсырыс берушілерге сату ғылыми-техникалық қоғамның ғана емес, бірлестік стандартын әзірлеушілердің де материалдық жағдайларын жақсартады.
Бірлестіктер стандарттарында адам, мүлік және қоршаған орта қауіпсіздігі қаралатын шарттар болса, онда олар сәйкес қадағалау органдарымен келісілуі керек.
Бірлестіктер стандарттарының талаптары мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптары деңгейінен төмен болмауы қажет.
Бірлестіктер стандарттарының белгісі: қоғам аббревиатурасы, тіркеу нөмірі, сызықтан кейін стандартты бекіткен жылдың соңғы екі цифры, индекстен (БСТ) тұрады. Мысалы: ҚБҚ 10. 1-95 БСТ, онда ҚБҚ - Қазақстан бағалаушылар қоғамы.
Стандарт ретінде өнім мен технологияның және оларды апробациялаудың жаңа түрлеріне бірлестіктер стандарттарын қолдану (пайдалану) барысында стандарттау нысандарына талаптар белгіленеді. Нәтижесінде бірқатар жағдайларда, өзін іспен көрсеткен БСТ негізінде мемлекеттік стандарт әзірлеу қажеттілігі туындайды. Мысалы, Ресейдің бірлестік стандарты негізінде 1996-1997 жылдары мүлікті бағалаудың кешенді мемлекеттік стандарты әзірленді.
Егер отандық стандарттау үшін БСТ - стандарттың жаңа категориясы болса, шетелдерде бұл категория бұрыннан және кеңінен қолданылады.
Шетелдер бойынша бұл категория АҚШ-те кең таралған. АҚШ - ғы қолданыстағы ғылыми-техникалық және инженерлік қоғамдар құрылымы мен пайдалануы бойынша біркелкі емес. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: мүшелері фирмалар, сондай-ақ жеке тұлғалар да болатын ғылыми-техникалық қоғамдар; тек қана жеке мүшелері болатын кәсіби қоғамдар. Осы қоғамдардың көпшілігі ғылым мен техниканың түрлі салаларында ғылыми-зерттеулердің дамуы арқасында пайда болды, ал стандарттаудың өзімен олар кештеу айналыса бастады.
Өте ықпалды инженерлік қоғам болып, тіпті 1989 жылы құрылған Американың сынау мен материалдар жөніндегі қоғамы (ASTM) саналады. Қоғамға жеке тұлғалар (мүше), компания, ғылыми-зерттеу институттары мен оқу орындары кіреді. Қоғам жұмысына директорлар Кеңесі мен Техникалық комитеттер жетекшілік жасайды. Әр комитет үш топ өкілдерінен тұрады: дайындаушылар, тұтынушылар және сарапшы ретінде қатыстырылатын тікелей мүдделі емес тұлғалар.
ASTM өздерінің стандарттарын жеке кітапша, толық жинақ қылып та және Материалдар қасиеттерін зерттеу және стандарттар журналы түрінде де басып шығарады. Әкімшілік аппарат ғылыми-зерттеу жұмыстары мен стандарттау жұмыстарының мүшелік жарнасынан және баспа материалдарын сатудан түскен қаражаттармен қаржыландырылады.
Кәсіпорын стандарттарын (КСТ) шаруашылық қызмет субъектілері мынандай жағдайларда жасайды:
1) кәсіпорында мемлекеттік стандарттар, сала стандарттары және басқа категориялар стандарттарын қолдануды қамтамасыз ету үшін;
2) сол кәсіпорында жасалынатын және қолданылатын өнім, процесс және көрсетілетн қызметтер (өнімнің құрамдас бөлшектері, құрал-сайман, технологиялық процестер және сол сияқтылар) үшін.
Кәсіпорын стандарттарын кәсіпорын (кәсіпорын бірлестігі) жетекшісі бекітеді. Кәсіпорын стандарты сол кәсіпорын қызметкерлері үшін міндетті, сондықтан оның МСТ, ҚР СТ, сондай-ақ ССТ-дан айырмашылығы жергілікті нормативтік акт болып саналады.
Сонымен, кәсіпорын стандарттарының негізгі мақсаты - ішкі міндеттерді шешу. Мысалы, өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың оңтайлы процесін регламенттеу. Қазіргі кезде ол кәсіпорында қолданылып жүрген өнім сапасын қамтамасыз ететін жүйенің негізгі ұйымдастыру - әдістемелік құжаты болып саналады. [4]
Кәсіпорын стандарттарының белгіленуі - стандарттың тіркеу нөмірі, сызықтан кейін оны бекіткен жылдың соңғы екі цифры және индекстен тұрады. ҚР Техникалық реттеу туралы Заңындағы нормаға сәйкес жеткізілетін өнімге (көрсетілетін қызметке) де кәсіпорын стандартын әзірлеу рұқсат етіледі. Бұл жағдайларда өнімнің жеткізілуінің (қызмет ету) келісім-шартына сәйкес оған сілтеме жасалынады, ал осы стандарттар талаптарын келісуші шаруашылық қызмет субъектілері міндетті түрде сақтауы (орындауы) қажет. Сонда да Қазақстанның тәжірибесінде жеткізілетін өнімге кәсіпорын стандарттары таралмаған. Шетелдерде фирмалық кәсіпорын стандарттары (фирмалық стандарттар) шығарылатын өнімнің нормативтік құжаттар сияқты кеңінен қолданылады. Онымен қоймай фирмалық стандарттардың өнім сапасына қоятын талаптары басым. Тек қана өнім сапасының талаптары мемлекеттік және халықаралық стандарттармен салыстырғанда артық болғанда ғана фирма бәсекелестікте табысқа жетеді.
Стандарттарды халықаралық, аймақтық, ұлттық, әкімшілік-территориялық категориялары - деп те бөлуге болады. Олар стандарттау жөніндегі сәйкес халықаралық, аймақтық, ұлттық, территориялық органдармен қабылданады. Стандарттардың осы барлық категориялары тұтынушылардың кең шеңберіне арналған. Стандарттарды өзгерістер енгізуге және ИСОМЭК терминологиясына сәйкес техникалық танымал ереже, немесе ғылыми-техникалық прогресс деңгейіне талаптарының сәйкестенуі үшін олардың осы күнгі қолданыстағы нормаларын ауық-ауық қайта қарап тұрады 3,18,19,20.
1.4 Стандарттау мақсаттары мен принциптері және функциялары
Стандарттау - нақты қойылып отырған және ықтимал міндеттерге қатысты көпшілікке ортақ, көп мәрте және ерікті пайдалану үшін ережелер белгілеу арқылы өнімге, көрсетілетін қызметке және процестерге қойылатын талаптарды ретке келтірудің оңтайлы деңгейіне қол жеткізуге бағытталған қызмет.
Стандарттаудың жалпы мақсаты - өнім, процесс және көрсетілетін қызмет мәселелері бойынша тұтынушылар мен мемлекеттің мүдделерін қорғау. Стандарттау қызмет ретінде мына мақсаттарға жетуге бағытталған:
1) өнімдер, процестер (жұмыстар) және көрсетілетін қызметтерге нормалар, ережелер мен сипаттамалар (бұдан әрі - талаптар) белгілеу;
2) өнімдердің, процестердің (жұмыстардың), көрсетілетін қызметтердің адам өмірі, денсаулығы және мүліктерінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаның қорғалуын қамтамасыз ету;
3) саудада техникалық кедергілерді жою, өнімнің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;
4) өнімнің техникалық және ақпараттық сыйысымдылығын, сондай-ақ өзара алмасымдылығын қамтамасыз ету;
5) өлшемдер бірлігін қамтамасыз ету;
6) ресурстардың барлық түрін сақтау және ұтымды пайдалану;
7) елдің қорғаныс қабілеті мен жұмылдырушылық әзірлігін қамтамасыз ету;
8) табиғи және техногенді апаттар мен басқа да төтенше жағдайлардың туындау қаупін ескере отырып, шаруашылық нысандарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
9) өнімдердің, процестердің (жұмыстардың), көрсетілетін қызметтердің сапасы мәселелерінде тұтынушылардың мүдделерін қорғау.
Стандарттау принциптері. Стандарттау ғылым және қызмет сияқты, белгілі бір түпкі қалыптар - принциптерге негізделген. Стандарттау принциптері - стандарттарды әзірлеу процесінің негізгі заңдылықтарын көрсетеді, оның халық шаруашылығын басқаруға қажеттілігін дәлелдейді, тиімді пайдалану жағдайлары мен даму тенденциясын анықтайды.
Стандарттаудың маңызды принциптері мыналар:
1) Өнімді (көрсетілетін қызметті) әзірлейтін, орындайтын (жасайтын), ұсынатын және тұтынатын тараптар (жақтар) мүдделерінің теңдестірілуі. Стандарттау жұмыстарына қатысушылар өнім дайындаушы (шығарушы) мен қызмет көрсетуді орындаушы бір жағынан, тұтынушы талаптары екінші жақтан консенсус - ортақ келісім табуы тиіс, яғни, мүдделі жақтардың көпшілігі келелі мәселелер бойынша қарсы болмауы, барлық жақтың ойын ескеруге тырысуы және алшақ көзқарастарды сәйкестенуге жақындатуы керек. Консенсус-толық бірауызды ұйғарым емес.
2) Стандарттаудың жүйелілігі мен кешенділігі. Жүйелілік - ол, әр нысанды өте күрделі жүйенің бөліктері сияқты қарау. Мысалы, бөтелке тұтыну ыдысы ретінде, тасымалдау ыдысы - жәшіктің бөлігі болып кіреді, жәшік контейнерге салынады, ал контейнер тасымалдау көлігіне орналасады.
Кешенділік күрделі жүйенің барлық элементтерінің сәйкестілік ұйғарымы.
3) Стандарттың әрекеттілігі мен озық дамуы. Белгілі болғандай, стандарттар ел шаруашылығындағы шынайы бар заңдылықтарды модельдейді. Бірақ ғылыми-техникалық прогресс техникаға, басқару процестеріне өзгертулеренгізеді. Сондықтан, стандарттар болып жатқан өзгерістерге бейім болуы керек.
Әрекеттілік - стандарттарды кезеңді тексерулермен, оларға өзгертулер енгізумен, нормативтік құжаттарды жоюмен қамтамасыз етіледі.
Қайтадан жасалынатын стандарт моральді ескіруге аз ұшырау үшін қоғам дамуынан озық болуы қажет. Озық даму стандартқа болашақты талаптарды өнім номенклатурасына, сапа көрсеткіштеріне, бақылау әдістеріне және басқаларға енгізумен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ, озық даму халықаралық және аймақтық стандарттарының басқа елдердің прогрессивті ұлттық стандарттарының нормативтік құжаттарын - стандартты әзірлеу этапында ескеру арқылы қамтамасыз етіледі.
4) Стандарттаудың тиімділігі. Нормативтік құжаттарды пайдалану экономикалық немесе әлеуметтік нәтиже (әсер) беруі қажет. Тікелей экономикалық нәтижені қорларды үнемдеуге, сенімділікті арттыруға, техникалық және ақпараттық сыйысымдылыққа апаратын стандарттар береді. Адам өмірі мен денсаулығын, қоршаған орта қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған стандарттар әлеуметтік нәтижені қамтамасыз етеді.
Стандарттауға қаражат жұмсау мемлекетке тиімді: бұл жұмысқа бағытталған 1 доллар халықаралық тәжірибе көрсеткендей, 10 доллар кіріс әкеледі.
5) Өнім (көрсетілетін қызмет) қауіпсіздігін, сыйысымдылығын және өзара алмасушылығын қамтамасыз етуге ықпал ететін стандарттарды әзірлеудің басымдылығы. Бұл мақсатқа стандарттар талаптарының заңнама нормаларына сәйкестігін қамтамасыз ету жолымен жетеді және ол мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарын регламенттеу мен сақтау (орындау) жолымен іске асырылады.
Стандартқа қойылатын маңызды талап - оның сертификаттау мақсаттарына жарамдылығы. Міндетті талаптары мәтінде анық көрсетілген және олардың объективті тексеру әдістері мазмұндалған стандарттар міндетті стандарттар болып есептелінеді және көрсетілген талапқа жауап береді.
6) Үйлесімділік. Бұл принцип үйлестірілген стандарттарды әзірлеуді қарайды. Халықаралық саудада кедергі келтірмейтін стандарттар әзірлеуге мүмкіндік беретін, бірақ біздің еліміздің, сондай-ақ шетелдік (аймақтық) стандарттау жөніндегі мекемелерімен қабылданған, бір және басқа да нысанға жататын құжаттардың бірізділігін қамтамасыз ету.
7) Стандарт ережесі мазмұнының айқындылығы. Норманың екі мақсатта түсіндірілу мүмкінділігі, нормативтік құжатта елеулі қатенің болғандығын көрсетеді. Стандарттың өрнектелуі анық, түсінікті болуы қажет.
Стандарттаудың функциялары. Стандарттау әлеуметтік және техникалық - экономикалық мақсатқа жету белгілі бір функциялар атқарады.
1. Реттеу функциясы - нысандарды жөнсіз көптүрліліктен арылту (өте ұлғайтып жіберген өнім номенклатурасы, қажетсіз көптүрлі құжаттар).
Бұл қызмет қарапайымдау мен шектеуге әкеледі. Тұрмыстық тәжірибе бойынша: нысан неғұрлым өте реттелген болса, ол соғұрлым мүліктік және табиғи ортаның талаптары және заңдарына үйлесіп тұрады.
2. Қорғау (әлеуметтік) функциясы - өнім (көрсетілетін қызмет) тұтынушылардың, дайындаушылар мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, өркениеттің техногендік әсерінен табиғатты қорғауға адамзат күшін біріктіру.
3. Қор сақтау функциясы. Стандарттаудың қор сақтау қызметі материалдық, қуаттық, еңбектік және табиғи қорлардың шектеулілігінен туындайды, сондықтан нормативтік құжаттарда қорлардың шығындалуына негізделген шектеулер қойылады.
4. Байланыстық (қатынастық) функция. Бұл функцияда адамдар қатынасы мен бірескен өзара іс-әркеттері қамтамасыз етіледі, жекелегенде, құжаттамалық құралдар, хабарлама беретін аппараттық (компьютерлік, серіктік және басқа) жүйелер мен арналарды пайдалану немесе жеке мамандар алмасу.
5. Өркениеттендіру функциясы. Ол жақсы өмір сүру үшін өнім мен көрсетілетін қызмет сапасын арттыруға бағытталған. Мысалы, мемлекеттік стандарттардың тағамдық өнімдер, ішетін су, темекілердегі зиянды заттардың мөлшеріне қатаң талап қоюынан еліміздің тұрғындарының өмір сүру ұзақтығы байланысты болады. Бұл мақсатта стандарттар еліміздің қоғамдық даму дәрежесін, яғни өркениеттену деңгейін көрсетеді. [5]
1.5 Стандарттаудың теориялық базасы
Қазіргі стандарттаудың теориялық базасы ретінде ұсынылған сандар жүйесі қабылданған. Ұсынылған сандарды геометриялық прогрессия негізінде алады, i-лік +-101R тең болады. Прогрессияның бөлімі Q= R 10 , мұндағы R = 5, 10, 20, 40, 80 и 160, ал i 0 - R аралығындағы бүтін санды қабылдайды. R мəні бір ондық интервалдағы прогрессия сан мүшесін анықтайды. Бір қатардың ұсынылған сандары тек оң немесе тек теріс болады. Ұсынылған сандар өндірістік процестердің, құрылғылардың, қондырғының, кесу жəне өлшеу құралдарының, материалдардың, шикізаттың жəне т. с. с шамаларын жəне параметрлерін таңдап, градиацияланғанда қолданылады. Бұйымдар номенклатурасын қысқарту, оларды унификациялау, өндірістің технологиялық тағайындалу цикл ұзақтығын қысқарту, бұйымды топты өндіріуді ұйымдастыруға негіздерді құрады. Ғылыми-техникалық прогресс тенденциясы өндірістік-техникалық сипаттамалары жетілдірілген жаңа техниканы құру мерзімін қысқартуды талап етіп келді жəне талап етеді. Бұл мəселені шешу кезінде негізгі орынды кешенді стандарттау алады, оның жүргізілуі стандарттау объектісіне кіретін мүдделі ұйымдар мен кəсіпорындарды қанағаттандыратын өзара байланысты компоненттер көрсеткішін толық жəне ұтымды қамтамасыз етеді. Ғылыми-техникалық прогресстің негізгі айқындалуы тұрақты жəне қазіргі заманғы өндірісте тұрған ескі немесе ескірген бұйымдарды ғылым мен техниканың жаңа талаптарына сай келетін, қоғамдық жұмысты қысқартуды қамтамасыз ететін жаңа,прогрессивті бұйымдармен айырбастау болып табылады. Ғылым мен техниканың қарқынды дамуының əсерінен жаңадан шыққын өнім мен вукданыстағы өнім арасындағы интервал қысқарып келеді. Егер бұрын ғылымдағы жаңалықтар техникаға он жылдан кейін ендірісле, қазіргі уақытта ол бірнеше жылдар көлемінде жүргізіледі. Осыдан бастап стандартта тіркелген бұйымның негізгі параметрлері тез тозады жəне жүйелі түрде қайта қарастырылып отыру керек. Бұл талаптарға озық стандарттау жауап береді. Бұл болашақта қазіргі уақыттақолданыстағы бұйымдар көрсеткішінен асып түсетін, ұтатын, озатын көрсеткіштері бар стандартау түрі.
Кешенді стандарттау
Кешенді стандарттау кезінде белгілі проблемаларды тиімді шешу мақсатында құрастырма стандарттау объектісіне және оның элементтеріне бір бірімен байланысты жүйелі талаптарды бекіту мен қолдану арқылы іске асырылады. Кешенді стандарттау маңызды принципіне стандарттардың өзара байланысы мен жүйелігі жатады. Жұмыстағы стандарттар дайын бұйымдарға өте жоғары талаптар қояды. Ол талаптарға сай болуы үшін, шикізат пен материалдарға қойылатын талаптарды қатайту керек, өйткені өнім сапасы соларға байланысты. Кешенді стандарттау жаңа техниканы зерттеп дайындау және оны өндіру мерзімдерін қысқарту, өнімді шығаруға кететін шығынды азайту, өндірістің тиімділігін арттыру және өнім сапасын арттыру сұрақтарын шешеді. Осы мақсатпен салааралық стандарттау жүйесі құрылды және құрылуда, оларды инженерлік әрекеттерде күнде қолданамыз. Айтылған жүйелерге бірнеше кезекті конструкциялық және технологиялық құжаттар бірыңғай жүйесі жатады.
Болашақты стандарттау
Стандарттау ғыдлым мен техника жетістіктерін және практика тәжірибесін пайдалануға негізделген және ғылыми техникалық прогреспен үздіксіз байланыста іске асырылады. Сондықтан оның жаңа формасын алдын ала стандарттаудың маңызы зор.
Алдын ала стандарттау, стандарттау объектілерінің сапа көрсеткіштері мен параметрлерінің уақытқа байланысты өзгеруі және дамуының алдын ала болжауына негізделініп іске сырылады. Алдын ала стандарттау параметрлерін, өнімнің сапа жоғары көрсеткіштерін және оларды өндіріске енгізу мерзімдерін бекітеді. Алдын ала стандарттау объектілеріне өндірісте әлі шығарылмаған жаңа өте жоғары пайдалану көрсеткішті бұйымдар жатады. Алдын ала стандарттау басқа салада немесе басқа елдерде игерілген үлгілерге негізделуі мүмкін.
Болашақты стандарттаудың ғылыми-техникалық базасы
Стандарттау әрқашан маңызды практикалық мәселерді шешуге бағытталып ғылыми - техникалық прогресті дамытуға мүмкіндік жасап отыруы керек. Еліміздегі және шетелдік тәжірибелер көрсетіп отырғандай , бұл мақсатқа жету үшін стандарттауды белгілі принциптерге сүйене отырып жүргізу қажет.
Стандарттаудың басты принциптері ретінде мыналарды атауға болады: 1. Стандарттарды ерікті түрде қолдану және олардың біркелкі қолданылуына жағдай жасау. Ұлттық стандарттар еліне және өнімді шығаратын жеріне, өмірлік циклінің процестеріне, көрсетілетін қызметтерге, келісім ерекшеліктеріне және тұлғаларға (дайындаушы, орындаушы, беруші) қарамастан бәрі бірдей ерікті түрде қолданылады. 2. Ұлттық стандарттарды жасағанда халықаралық стандарттарды негіз ретінде қолдану. Егер климаттық географиялық немесе отандық өнім өндірудің техникалық (технологиялық) ерекшеліктеріне байланысты оны қамтамасыз ету мүмкін болмаса, бұл принциптің орындалмауы мүмкін. 3. Кедергі жасауға тыйым салу. Өндірілетін өнімге және оның айналасына стандарттау мақсатын орындауға сәйкес ең төменгі деңгейден асып, кедергі болатын талаптарға тыйым салынуы керек. 4. Әр жақтың мүддесін теңестіру. Өнімді жобалаушының, дайындаушының және берушінің заңды мүдделері толық ескерілуі керек. Стандарттау жұмыстарына қатысушылардың, бір жағынан өнімді дайындаушылардың мүмкіндігі мен екінші жағынан тұтынушылардың талаптары арасында (пәтуа) консенсус болуы керек. Пәтуа жалпы келісім ретінде қарастырылады, яғни мүдделі жақтардың маңызды мәселелер бойынша қарсылықтары жоқ екенін білдіреді. Пәтуаны әр жақтардың толық ынтымақтастығы деп түсінуге болмайды. 5. Жүйелілік принципі. Техникалық прогресс және өнім сапасын жақсарту өнім шығару процесін, оның ішінде стандарттауды жүйелі түрде жүргізуді талап етеді. Стандарттау өндірістің бүкіл кезеңдерін және шикізаттарды, материалдарды іріктеп жинақталған бұйымдар мен дайын өнімдерді қамтуы керек. Сонымен қатар, стандарттау барлық өнім түрлеріне өзара үйлестірілген талаптар қойып отыруы керек. 6. Динамикалық принципі. Тиімділік деңгейін көтеру үшін стандарттау объектісіне қойылатын талаптарды ғылыми - техникалық прогресс талаптарына сәйкестендіру мақсатында ұдайы қайтадан қарастырып отыру қажет. 7. Стандарттаудың тиімділігі. Стандарттар тағайындайтын көрсеткіштер, нормалар, сипаттамалар және талаптар ғылымның , техниканың және өндірістің дүниежүзілік деңгейлеріне сәйкестендірілуі керек. Олар стандарттау объектісінің даму тенденциясын да ескеруі қажет. Тағайындалған көрсеткіштер өнімнің жаңа (жоғары) сапа көрсеткіштерінің тек қана тиімділігін емес, оларды жасауға, материалдарға, пайдалану жұмыстарына жұмсалатын шығындарын ескеріп экономикалық оңтайлы болулары керек, яғни, ең жоғары деңгейдегі экономикалық тиімділік шығын деңгейі ең төмен жағдайда алынуға тиіс. 8. Үйлестіру принципі. Бұл принцип үйлестірілген стандарттарды әзірлеуді және олардың техникалық регламенттерге қайшы келмеуін көздейді. Бір объектіге еліміздегі мекемелер қабылдаған құжаттар халықаралық (өңірлік) мекемелермен қабылданған құжаттармен үйлестірілсе халықаралық саудадағы кедергілер жойылады. 9. Стандарттаудың негізгі жағдайларын тұжырымдауды келтіру. Стандарттарда келтірілген нормаларды әр түрлі мәнде түсінуге жол берілмеуі керек. 10. Жинақтылық және оңтайлы шектеу принципі. Стандарттарды жасау кезінде қарастырылып отырған объектіге әсер ететін барлық басты элементтерді ескеру қажет. Жұмыс көлемін азайту мақсатында объектіге әсер деңгейі төмен элементтер ескерілмейді. Стандарттау кезінде сипаттамалар жүйелері көптеген өзара байланыстағы материалды және материалды емес элементтер қарастырылады. Сапалы өнім алу үшін қажетті жағдайды туғызу және өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында оның барлық өмірлік циклін қамтитын ұтымды стандарттар жүйесі керек. 11. Талаптарды тексерудің әділеттілігі. Стандарттарда объектінің негізгі қасиеттеріне тағайындалатын талаптар, солардың ішінде адам өмірі мен денсаулығын, мүліктердің, қоршаған ортаның қауіпсіздігін, бірлестікті және өзара алмасуды қамтамасыз ететін талаптар әділ тексерілетін болуы керек. Өнімдерге қойылатын талаптарды әділ тексеру техникалық өлшеу құралдарының (приборлар, химиялық сынау тәсілдері) көмегімен, ал қызмет көрсету әлеуметтік және сараптамалық әдістермен жүргізіледі. [6]
Стандарттау функциялары: Әлеуметтік және техникалық - экономикалық мақсаттарға жету үшін стандарттау әртүрлі функцияларды атқарады. 1. Реттеу функциясы. Объектілердің жөнсіз көп түрлерін (көптеген өнім атауларын, жөнсіз көбейтілген құжаттар түрлерін) ықшамдап шектеу. 2. Қорғау (әлеуметтік) функциясы - өнімді шығарушылардың, тұтынушылардың және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, адамзатты, табиғатты техногенді апаттардан қорғауға жұмылдыру. 3. Ресурстарды үнемдеу функциясы - материалдардың, энергетикалық, еңбек және табиғи ресурстардың шекті болуы себепті нормативтік құжаттарда ресурстарды үнемді пайдалануды қарастыру қажет. 4. . Арақатынасқа байланысты функциясы - ақпараттың (компьютерлік, спутниктік, ж. б. ) жүйелерін және хабарды тарату каналдарын пайдалана отырып адамдардың өзара пікірлесуін және әрекеттестігін қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Стандарттау жұмыстарын жүрізуден экономикалық және әлеуметтік тиімділікі анықтау
5В073200- Стандарттау, сертификаттау және метрология
мамандығы бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
2
1 Стандарттау туралы жалпы түсінік
4
1.1 Стандарттаудың пайда болуы мен дамуының тарихи аспектілері
4
1.2 Стандарттау маңызы жəне мазмұны
8
1.3 Стандарттар категориялары
8
1.4 Стандарттау мақсаттары мен принциптері және функциялары
13
1.5 Стандарттаудың теориялық базасы
16
1.6 Стандарттаудың құқықтық негізі
20
1.7 Стандарт құрастыру тәртібі
20
1.8 ҚР стандарттау бойынша жұмыстарды жоспарлау және қаржыландыру
21
1.9 Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар. Стандарттаудың ғылыми-техникалық принциптері мен функциялары
23
2 Стандарттау жұмыстарын жүргізуден экономикалық және әлеуметтік тиімділікті анықтау
2.1 Стандарттау жұмыстарының тиімділігі
27
2.2 Стандарттаудың әлеуметтік және экономикалық тиімділігін қарастыру
30
2.3 Экономикалық тиімділік қағидаттары мен бағалау әдістері
31
2.4 Нұсқаларды салыстыру әдісімен экономикалық тиімділікті есептеу
34
2.5 Бұйымның стандарттау тиімділігін бағалау
4
2.6 Стандарттаудың әлеуметтік тиімділігін анықтау әдістемесі
41
2.7 Мақсаттық кешендік бағдарламалардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі
44
2.8 Стандарттау тиімділігін есептеу
2.8.1 Машина жасауда кешенді стандарттау бағдарламасынын экономикалық тиімділігін есептеу
52
2.8.2 Халықаралық стандарттармен үйлестіруден экономикалық тиімділікті есептеу
52
ҚОРЫТЫНДЫ
55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі Стандартты енгізуден алынған өнім (жұмыстар) және қызметтер өндірісіне оңтайлы емес шығындарды жақсарту, төмендету немесе жою есебінен өнім (жұмыстар) мен қызметтерді стандарттау жұмыстар нәтижелерінің тиімділігін есептеп көрсету.
Зерттеу мақсаты тұтынушыларға тандарттаудың әлеуметтік тиімділігін нақты мысалар арқылы келтіре отырып экономиканы да көтеруге үлес қосатындығын дәлелдеу.
Зерттеу нысаны стандарт.
Зерттеу пәні стандарттау.
Зерттеу міндеттері:
а) стандарттау туралы жалпы түсінік қалыптастыру.
ә) стандарттаудың маңыздылығын анықтау
б) стандарттау жұмыстарының тиімділігін анықтау
в) стандарттау жұмыстарының тиімділігін есептеу.
Мәселенің зерттелу деңгейі әлеуметтік және экономикалық дәрежеде.
Мәселенің деректік көзі Қазақстан республикасының ұлттық стандарттары.
Зерттеу әдістері құжаттық.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы стандарттаудың әлеуметтік тиімділігін көрсете отырып экономикалық тиімділігін есептеу.
Практикалық базасы Қазақстан стандарттау және сертифиаттау инситуты РМК.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Стандарттау туралы жалпы түсінік
1.1 Стандарттаудың пайда болуы мен дамуының тарихи аспектілері
Қазіргі кезде ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуына, халықтар арасында техникалық, ғылыми, мәдени, экономикалық-әлеуметтік қатынастар-дың дамуына байланысты халық шаруашылығының барлық салаларын стандарттауға көп көңіл бөлінуде. Әлемнің дамыған және дамушы елдерінде, халықараралық, аймақтық, ұлттық ұйымдар мен фирмаларда, түрлі кәсіпорындарда, өндіріс пен экономиканы, әлеу-меттік саланы басқаруда стандарттау өте қажет. Ғылым мен техниканың алға басуына, өндірістің дамуына байланысты, стандарттау принциптерін қол-данудың өрісі күннен-күнге кеңеюде.
Ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі замандағы дамуы оның жетістіктерінің халық шаруашылығының барлық салаларымен, оның ішінде экономикалық-әлеуметтік саламен тығыз байланыстылығымен сипатталады. Себебі, барлық саланың жұмыстары күрделеніп, арасында қарым-қатынастар дамуда, қажетті шикізаттар мен материалдарға қойылатын талаптар өсуде. (Мысалы, халықтың әлеуметтік қорғауға деген талап, қажеттілік).
Осыған байланысты, барлық бұйымдарды ғылыми зерттеуден бастап жобалау, жасау, қолдану кезеңінің барлығында, оның деңгейі мен сапасын басқару жүйесінде стандарттаудың рөлі өте күшті.
1926ж. Кеңес Одағында алғашқы мемлекеттік стандарттау жүйесі бидай өнімдері мен қара металдардың стандарттарын қабылдаудан басталды. Мемлекеттік стандартпен қатар, әрбір кәсіпорындар-да, министрліктерде, бірлестіктерде, ғылыми-зерттеу институтында, оқу орындарда стандарттау бөлімше-лері жұмыс істейді. Халық шаруашылығының кейбір салаларда стандарттау туралы арнайы ғылыми-зерттеу мекемелері бар, сол саланың жұмысының тиімділігін, деңгейін, сапалығын арттыру жолында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәрінде стандарттау жүйесі қолданылады.
Халық шаруашылығының барлық саласына қажетті стандарттарды арнайы ғалымдар мен мамандар жасайды. Мемлекеттік стандарттау жүйесінде стандарттау жөніндегі зерттеулерді арнайы ғылыми-зерттеу мекемелері жүргізеді. Жобалау, процестерді жетілдіру және мекемелерді басқару үшін өздерінің күнделікті жұмыстарда басшылар т. б. түрлі стандарттарды пайдаланады. Сөйтіп, халық шаруаларда жұмыс істейтіндердің бәрінің сол саладағы қызметтерістандарттардың талаптары мен ережелеріне сай жүргізіледі.
Дүние жүзі халықтары арасында экономикалық, ғылыми-техникалық ынтымақтастық болуы, қарымқа-тынастықтардың тиімді дамуы, халықаралық сауда процестеріндегі техникалық кедергілерді болдырмау жолдарында да стандарттау жүйесі ұйымдастырудың негізі болып табылады.
Біздің елімізбен шетел арасында түрлі байланыстарды жетілдіріп тереңдету үшін стандарттаудың маңызы зор. Стандарттау туралы жұмыстардың барлығы стандарттаудың Мемлекеттік Жүйесінің ережелеріне сәйкес жүргізіледі. Бұл жүйе халық шаруашылығының барлық саладағы стандарттау жұмыстарын реттеп, белгілі тәртіппен жүргізіп отырады. СМЖ-ның ережелері мен қағидалары мынадай мәселелерді қамтиды:
1) Стандарттаудың мақсаты мен міндеттері;
2) Стандарттауды жүргізудің әдістемелері;
3) Стандарттау жұмысын жоспарлаудың тәртібі;
4) Мемлекеттік, салалық, кәсіптік стандарттарды же стандарттаудың нормативтік-техникалық құжаттардан жасаудың, ендірудің, оларға өзгерістен кіргізудің тәртібі;
5) Стандарттау обьектісі, стандарттаудың категория-сы мен түрлері;
6) Стандарттарды жасаудың, мазмұнын жазып дайындаудың біріңғай ережесі;
7) Стандарттарды ендіру мен бұзбай орындауды мемлекеттік қадағалау мен ведомстволық тексерудің тәртібі, т. б. [1]
Қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің өрлеуі, өнім сапасының артуы үшін стандарттың ғлыми-техникалық деңгейі жоғары болуы қажет. Қазіргі заманға сай ондаған өнімнің біртектес түрлеріне қойылатын талаптарды анықтайтын стандарттарды жасауға шұғыл көшу қажет болды. Мұндай стандарттар ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі кезеңдегі өсуіне сай.
Болашақ талаптарға сай стандарттар ғылыми-зерттеу, жобалау, тәжірибелік-техналогиялық жұмыстардың нәтижелеріне негізделіп жасалынады, олар ғалымдар, конструкторлар, жобалаушылар т. б. ғылыми-техникалық жетістіктерін өндіріске енгізуге әсер етеді.
Қазіргі кезде қай саладағы жұмыстың сапасын, тиімділігін арттыру, ол өте маңызды экономикалық, әлеуметтік же саяси мәселе. Сондықтан бірге ғылым мен техниканың, дамуындағы, экономиканың дамуындағы негізгі проблемалардың бірі.
Сапасын арттыру көптеген факторларға тәелді, олар:
1) зерттеу жұмыстарының дәрежесі;
2) тәжірибелік үлгілерді игеру;
3) тексеру мен сынауды ұйымдастыру;
4) дәрежесі мен тұрақтылығы; т. б.
Сөйтіп, стандарттау жүйесінің рөлі қоғамның дамуымен, оның ғылыми-техникалық өрлеуімен, кең көлемдегі экономикалық, әлеуметтік жағдайлармен байланысты.
Стандартаудың ғылыми-теориялық негіздерін, әдістемелері мен практикасын терең оқып-үйрену мәселесі, халық шаруашылығының барлық салалардағы басшы қызметкерді, кадрларды дайындауды, олардың кәсіби дәрежесін жоғарылатуда үлкен рөл атқаратын мәселе.
Стандарттаудың, ғылым мен техниканың түрлі салалары сияқты ғылыми негізделген терминдері бар. Терминдегі ретсіздік мамандардың өзара түсінісуін, әдістемелік құралдарды жасауды қиындатады және халық шаруашылығын басқаруға электрондық-есептеу техникасын енгізуге кедергі жасайды.
Қазіргі кезде терминдерді стандарттауға шет елдерде же біздің елдерде көп көңіл бөлінеді. Терминдерді реттеу мен стандарттау проблемасымен ғылыми-зерттеу институттары, жоғары оқу орындары, салалық ғылыми-зерттеу институт т. б. айналысады.
"Стандарттау " деген термин ұзақ эвалюциялық жолдан өткен. Стандарттау туралы біздің түсінігіміз ғылым мен техниканың, өндірістің даму сатыларымен байланысты. Ұлттық же халықаралық деңгейдегі экономикалық байланыстың кеңеюімен стандарттау жүйесі де дамыды, соған байланысты терминдер анықталынды. Стандарттаудың ғылыми принциптерін зерттеу комитетін (СТАКО) құрды. Бұл комитет алдына стандарттау терминдерінің анықтамаларын тағайындау мақсаты қойылды.
Сөйтіп, стандарттау, стандарт, мамандандыру, үйлестіру (унификация), симплификаттау сияқты маңызды терминнің анықтамасы берілді. СТАКО ұсынған анықтамалар ИСО кеңесінде қабылданып, Мемлекеттік стандарттау жүйесі белгілеген анықтамалардың негізін құрды.
ИСО құжаттарында стандарттау терминіне мынандай анықтама беріледі: "Стандарттау"-ғылым, техника және экономика салаларда көп рет қайталанатын және осы салалардың мақсаттарын тиімді дәрежеде ретке келтіретін мәселелерді шешу жолындағы әрекет. Жалпы алғанда, бұл әрекет стандарттарды жасау жариялау және оларды қолдану процестерінде орындалады.
Ескерту. Стандарттау әрекетінің негізгі мақсаты өнімнің немесе қызмет көрсетудің функционалдық міндеттерінде жарамдылығын жақсарту болып табылады.
Стандарттауды оның атқаратын жұмысының көлеміне байланысты ұлттық және халықаралық деп бөледі
Ұлттық стандарттау-бір мемлекет ішіндегі стандарттау жұмыстары.
Халықаралық стандарттау-бірнеше дербес мемлекеттің қатынасындағы стандарттау жұмыстары.
Халықаралық стандарттаудың нәтижесінде халықаралық стандарттау жасалады, оларды сол дербес мемлекеттер тікелей немесе өздерінің ұлттық стандарттарын жасауда пайдалануда.
Стандарт. Бұл терминді дұрыс анықтаудың мәні үлкен. Стандарттаудың халықаралық ұйымы (ИСО) мынандай анықтама береді:
"Стандарт: мүдделі жақтардың бір-бірімен бірлесіп, келісімді немесе мақұлданған түрде жасаған, ғылым мен техниканың же практикалық тәжірибесінің нәтижелеріне негізделген, қоғамның пайдасына бағытталған, стандарттау органикамен қабылданған техникалық құжаттар".
Бұрынғы Кеңес Одағында стандарттаудың ерекшесіне мынандай анықтама берілген: "Стандарт-өнімге қойылатын талаптарды белгілейтін нормативтік-техникалық құжат:осы құжатты жасау, өндіру, пайдалану, сондай-ақ стандарттаудың басқа да обьектілеріне қойылатын талаптар туралы ережелер. Стандарттар материалдық обьектілерімен қатар, ұйымдастыру-әдістемелік және қоғамдық сипаттағы обьектілерге де қатысты талаптар, нормалар, ережелер туралы құжаттар.
Үйлестіру (унификайия) - стандарттау әдісінің бір түрі; Ол әдісте функционалдық міндеттері бірдей элементтерінің (типтер, түрлер, размер) жалпы саны орынды қысқартылады;
Типтеу - стандарттаудың тағы бір әдісі; бұл әдісте типтік конструкциялық, техникалық, ұйымдастырушылық және басқа да типтік шешімдер жасап қабылданады. (кей ел-де симплификация).
2. Стандарттарды жасау процесі төмендегі сатыдан тұрады:
1-ші саты - стандарттар жасауды ұйымдастыру, стандарттарды жасауға қажетті техникалық тапсырмаларды бекіту;
2-ші саты - стандарттар жобасын жасау (1-ші редакциясын) же оны пікір таласына беру;
3-ші саты - әртүрлі пікірлерді талқылау, стандарттың жобасын (соңғы редакциясын) жасап, оны бекітуге беру;
4-ші саты - стандарттардың жобасын талқылау, бекіту же тіркеу. Ең жауапты саты - 1ші. Бұл саты стандарттың негізгі мазмұнын, прогресін көрсетеді.
Техникалық тапсырмаларда стандартты жасаудың мақсаты, стандарттың мазмұны, талаптары (көрсеткіштер, нормалар, ережелер), басқа стандарттармен байланысы беріледі. Стандартты жасау жұмысының көлемі беріледі, қажет болған жағдайда жобаны негіздеу үшін ғылыми-зерттеу не экспериментальдық жұмыс жүргізіледі.
Техникалық тапсырмаларда стандартау жобасымен келісетін, жобаны мақұлдаған мекемелер мен ұйымның тізімі беріледі.
Техникалық тапсырманы жасау үшін стандарттың обьект туралы материалдарды отандық же шетелдік техниканың жетістігін ескере отырып, зерттеп талдау қажет.
Стандарт жобасын жетік мамандар сол саланың білікті кадрлармен бірлесе отырып жасауы қажет.
Стандарт жасаудың маңызды сатысы оны талқылау. Талқылау жүргізетін ұйымдар мен мекемелердің саны жеткілікті көп және олар өкілетті болуы керек. Талқылау кезінде мүдделі жақтармен бірге тәуелсіз жақтың да пікірі ескерілуі тиіс.
Стандарттаудың ақырғы жобасы стандарттың тиімділігін негіздейтін (техникалық-экономика) негіздерін ақпараттық картамен бірге бекітуге беріледі.
Стандарттар бекітілу алдында Мемлекеттік стандарттың ғылыми-зерттеу институтының бірінде терминалдық және құқықтық экспертизадан өтеді.
Мемлекеттік стандарттың стандарт жобасын бекіту өндіәріс немесе мекеме мен сол сала өкілдері қатысқан алқада өткізіледі. Мұнда стандарттың сол салаға байланысты деңгейі, негізделуі, стандартты енгізуге қажетті шаралар және енгізудің мерзімі қаралады.
Мемлекеттік стандарттар стандарт баспасында басылып, таратылады. Стандарттар бекітілгеннен кейін министрліктер мен ведомствалар стандарттарды енгізу шараларының жоспарын бекітеді: осы жоспарға сәйкес мекемелер мен ұйымдар стандартты енгізудің ұйымшылдық-техникалық шараларын тағайындап іске асырады.
Стандартта белгіленген нормалар, талаптар, ережелер, техникалық құжаттарда толығымен қамтылған және өндіріске қолданатын болса, өнімнің сапасы стандартта көрсетілген талаптарға сай болса, онда берілген стандарт енгізілді деп есептелінеді.
1.2 Стандарттау маңызы жəне мазмұны
Стандарттау қызметі қарқынды, ол əрдайым əртүрлі қоғамдағы өзгерістерге қатысты, бəрінен де бұрын экономикалық, оларға үлгеріп жəне кейде олардан озып отыруы тиіс.
Стандарттау мақсаты -- айқындалған нақты, жоспардағы немесе потенциалды мəселелерді шешу үшін белгілі немесе басқа аумақта белгіленген жағдайларды, нормаларды, талаптарды қолдана отырып ұтымды көрсеткішке қол жеткізу қажет. Өнімге қойылатын талаптарды, әдістерді белгілі бір салада ардайым кеңінен қолдану арқылы туындаған немесе туындауы мүмкін мәселелерді шешіп сол саланы оптималды дәрежеде ретке келтіру. Жалпылама алғанда стандарттаудың мақсатына мынаны жатқызуға болады: өнім, жұмыс және қызметтің мемлекеттік мүддесі мен қоршаған орта мен адам денсаулығына қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Техникалық және ақпараттық үйлесіділік пен өзара алмасушылық талабын жүзеге асыру: Ғылым мен техника жетітіктеріне сәйкес өнім сапасын жоғарылату арқылы ттынушы талабын қанағаттандыру; Еңбек және материалдық қорларды үнемдеу, өндірістің экономикалық көрсекіштерңн жақсарту: өндріспен саудадағы техникалық кедергілерді жою, өнімнің халықаралық ішкі рыноктағы бәсекелесті қабілетін арттыру өлшемнің біркелкілігін арттыру; өлшемнің біркелкілігін қамтамасыз ету ; мемлекеттің қорғаныс қабілеті мен жұмылдыру дайындығын күшейту; табиғи және техногенді апаттың әсірінен пайда болуы мүмкін залалдан шаруашылық объектілерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету. [2]
1.3 Стандарттар категориялары
Стандарттар қолданылу аясы мен шаруашылық қызмет басқарудың түрлі деңгейлерінде бекітілуіне (қабылдауына) қарай бөлінеді. Стандарт статусын - қолданылу аясы мен бекітілу (қабылдану) деңгейіне байланысты шартты түрде стандарт категориясы дейміз. Ол төмендегідей түрде болады 3.
Мемлекеттік стандарт (ҚР СТ) - Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитеті қабылдаған стандарт. Құрылыс саласындағы стандарттарды ҚР Құрылыс істері жөніндегі комитеті қабылдайды.
ҚР мемлекеттік стандарттары (әрі қарай - мемлекеттік стандарт) нысандарына мыналар жатады:
- салааралық қолданыстағы ұйымдастыру - әдістемелік және жалпы техникалық нысандар;
- салааралық мақсаттағы өнімдер, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер.
Ұйымдастыру - әдістемелік және жалпы техникалық нысандарды стандарттауда өнімді әзірлеу, дайындау, пайдалануда және көрсетілетін қызметтерде техникалық бірыңғайлылықты қамтамасыз ететін шарттар орнатылады, мысалы:
- стандарттау, сертификаттау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
- өнімді өндіріске әзірлеу және қою;
- техникалық, басқарушылық және ақпараттық-библиографиялық құжаттамалардың рәсімделу ережелері;
- өнім сапасын қамтамасыз ететін жалпы ережелер;
- типтік размерлі қатарлар мен типтік конструкциялар;
- техникалық-экономикалық ақпараттарды жіктеу мен кодтеу;
- метрологиялық және басқа жалпы техникалық ережелер мен нормалар.
Өнімдерді (көрсетілетін қызмет) стандарттауда мемлекеттік стандарттарға кіргізіледі:
- тұтынушының өмірі, денсаулығы мен мүлкінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін өнім (көрсетілетін қызмет) сапасына міндетті талаптар;
- қоршаған ортаны қорғау, сыйысымдылық пен өзара алмасымдылық;
- міндетті талаптарға сәйкестілікті бақылау әдістері;
- өнімнің міндетті талаптары мен қауіпсіз пайдалану ережелерінің орындалуы туралы ақпарат сияқты маркілеу әдістері.
Мемлекеттік стандарттың белгіленуі: тіркеу нөмірі, сызықша және стандарттың қабылданған жылының соңғы екі цифры, индекс (ҚР СТ).
Стандарттар кешеніне (жүйесіне) кіретін мемлекеттік стандарттардың белгіленуінде - тіркеу нөміріндегі бірінші цифр нүктесімен мемлекеттік стандарттар кешені шифрын көрсетеді.
Мемлекеттік стандарттарды атқарушы биліктің федеральдік органдары мен шаруашылық қызмет субъектілері мына бағыттарда қолданады:
- өнімнің өмірлік циклының барлық кезеңдерінде (әзірленуінен бастап пайдаланылуына және кәдеге жаратуға дейін);
- өнімнің өмірлік циклының барлық кезеңдерінде (әзірленуінен бастап пайдаланылуына және кәдеге жаратуға дейін);
- жұмыстар мен қызмет көрсетулерді орындағанда;
- техникалық құжаттама әзірлеуде.
Мемлекеттік стандарттарды қолдану - бәрінен бұрын, олардағы міндетті талаптарды іске асыру. ҚР Техникалық реттеу туралы Заңы бойынша тапсырыс беруші мен орындаушы келісіміне өнім (жұмыс, көрсетілетін қызмет) стандарттарының міндетті талаптарына сәйкестігі туралы шартты кіргізуге міндетті. Келісімде сәйкестік туралы шарт кіргізілмесе де келісім жасаушыларға стандарттың міндетті талаптарына орындау міндеті жүктеледі.
Мемлекеттік стандарттаудың міндетті талаптарын толықтыратын талаптарды, егер олар келісім-шарт пен дайындаушының техникалық құжаттамасына енгізілген болса, шаруашылық-қызмет субъектілері міндетті түрде сақтауы (орындауы) қажет.
Қазақстан Республикасы пайдаланатын Мемлекетаралық стандарттар (МСТ) ел территориясында Мемстандарт қаулысы іске қосылысымен, құжаттарды қайта рәсімдемей-ақ қолданысқа енген.
Мемлекеттік стандарттарды әзірлеу, қайта қарау, келісу, бекіту, мемлекеттік тіркеу, қолданысқа енгізу, қолдану, сондай-ақ оларды жүргізудің тәртіптерін техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілеттік орган белгілейді. Мемлекеттік стандарттау жүйесінің тізіміне тіркелмеген мемлекеттік стандарттар қолданылуға жатпайды.
Сала стандарттары(ССТ)* өздерінің құзыретінің шегі салалық мақсаттағы өнім, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерге қатысты болатын мемлекеттік басқару органдарымен (мысалы, министрлік) әзірленеді және қабылданады.
Аталған органдардың құзыреті, олар туралы қағидалар орнату және бекітумен анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы туралы қағидалары мен бірыңғай нормативтік құжаттарын, оның ішінде ауыл шаруашылығы техникаларын пайдалану, күтіп-баптау және еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техникасы және тағы сол сияқтылар бойынша сала стандартын (ССТ) ауыл шаруашылығы министрлігі бекіту қаралған.
Сала стандарттарын (мемлекеттік стандарт сияқты) екі нысанға әзірлейді:
1) ұйымдастыру-техникалық және жалпы техникалық нысандарға;
2) өнімдер, процестер және көрсетілетін қызметтерге.
Бірақ, ССТ нысандары салалық мақсатта болады. [3]
Ұйымдастыру-техникалық және жалпы техникалық нысандарға, мыналар мысал бола алады: салалық стандарттар бойынша жұмыс жүргізуді ұйымдастыру; салада метрологиялық қамтамасыз ету бойынша жұмыстар ұйымдастыру; салада қолданылатын бұйымдардың (ерекше бекіткіш, құрал және басқалары) типразмерлік қатарлары мен типтік конструкциялары.
Сала стандарттары нысандары - салалық мәндегі өнімдер. Олардың мысалдарына мыналарды жатқызуға болады: балық өнімдеріне арналған картон қораптары (әдетте картон қораптары МСТ нысандарына жатады); ет-сүт кәсіпорындары жұмысшыларына арналған жұмыс аяқкиімі (әдетте былғары, резеңке аяқкиімдер МСТ нысандарына жатады).
Стандартты қабылдаған мемлекеттік басқару органдарына ведомстволық бағыныстағы кәсіпорындар салалық стандарттарды қолданады (сақтайды-мәнінде). Бірақ, салалық стандарттарды міндетті орындау шарты өнім шығарушының (жеткізуші) келісім-шартында немесе техникалық құжаттарында оған сілтеме жасалынуына байланысты. Басқа шаруашылық қызметтеріндегі субъектілер салалық стандарттарды еркіне қарай қолданады.
Сала стандартын белгілеу: министрліктің (ведомствоның) шартты белгісі, тіркеу нөмірі, сызықшадан кейін стандартты бекіткен жылдың соңғы екі цифры және индекстен тұрады. Мысалы, Негізгі ағаш және бұта өсімдіктерінің екпе және тікпе көшеттері. Техникалық шарттары 56-98-93 ССТ. Ондағы 56 цифры сала стандартын бекіткен орман шаруашылғы қызметінің шартты белгісі, 98-тіркеу нөмірі, 93-стандарттың бекітілген жылы, ССТ - индекс.
Ғылыми-техникалық, инженерлік қоғамдар және басқа қоғамдық бірлестіктер стандарттары (БСТ). Бірлестіктер стандарты - тиісті қоғамдық бірлестігімен қабылданған құжат (1. 1 ҚР СТ). Ескерте кететін жәйт, стандартта тиісті қоғамдық бірлестік атауын көрсетеді. Мысалы, Инженерлік қоғам стандарты.
Ғылыми-техникалық, инженерлік қоғамдар және басқа да қоғамдық бірлестіктердің стандарттары іргелі, қолданбалы зерттеулер мен әзірлемелер білімінің түрлі салаларында алынған нәтижелерін тарату мен пайдалану үшін әзірленеді және қолданады. Бұл стандарттар Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген мемлекеттік және мемлекетаралық стандарттардың, техникалық регламенттердің міндетті талаптарына қайшы келмеуі керек.
Бірлестіктер стандарттары техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен бекітіледі және тіркеледі.
Бірлестіктер стандарттары нысандарына жатады:
1) өнім мен көрсетілетін қызметтің принципті жаңа түрлері;
2) сынаудың жаңа әдістері;
3) әзірлеу, дайындау, сақтаудың дәстүрлі емес технологиялары мен өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа принциптері және іс-қызметтердің басқа да түрлері.
Бірлестіктер стандарттары белгілі бір білім төңірегі мен кәсіби мүдделер шеңберінде алынған іргелі және қолданбалы зерттеулер нәтижелерін динамикада көрсету мен тарату үшін әзірленеді.
Өнімнің (қызмет көрсетудің) принципті жаңа түрін, дәстүрлі емес технологияны және жаңа сынау әдістерін әзірлеу - ғылыми-зерттеу мекемелері жұмыстарының нәтижелері. Бұрын бұл стандарттарды әзірлеуді сала министрліктері ұйымдастыратын. Қазір көптеген салалық өнеркәсіп министрліктерінің жоқтығынан бұл функцияны ғалымдар мен тәжірибешілерді біріктіретін, белгілі бір ғылым мен техниканың төңірегіндегі ғылыми-техникалық және инженерлік қоғамдар атқарып жүр.
Егер, жаңа химиялық әдістер әзірлеу міндеті тұрса, онда оның шешімін химия қоғамының, ал құрылыс төңірегіндегі мәселелерді ғылыми-техникалық мамандары шешуі тиіс.
Бірлестіктер стандарттары авторлық құқық нысаны болып есептелінеді және оны ой-саналық меншік ретінде стандартқа тапсырыс берушілерге сату ғылыми-техникалық қоғамның ғана емес, бірлестік стандартын әзірлеушілердің де материалдық жағдайларын жақсартады.
Бірлестіктер стандарттарында адам, мүлік және қоршаған орта қауіпсіздігі қаралатын шарттар болса, онда олар сәйкес қадағалау органдарымен келісілуі керек.
Бірлестіктер стандарттарының талаптары мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптары деңгейінен төмен болмауы қажет.
Бірлестіктер стандарттарының белгісі: қоғам аббревиатурасы, тіркеу нөмірі, сызықтан кейін стандартты бекіткен жылдың соңғы екі цифры, индекстен (БСТ) тұрады. Мысалы: ҚБҚ 10. 1-95 БСТ, онда ҚБҚ - Қазақстан бағалаушылар қоғамы.
Стандарт ретінде өнім мен технологияның және оларды апробациялаудың жаңа түрлеріне бірлестіктер стандарттарын қолдану (пайдалану) барысында стандарттау нысандарына талаптар белгіленеді. Нәтижесінде бірқатар жағдайларда, өзін іспен көрсеткен БСТ негізінде мемлекеттік стандарт әзірлеу қажеттілігі туындайды. Мысалы, Ресейдің бірлестік стандарты негізінде 1996-1997 жылдары мүлікті бағалаудың кешенді мемлекеттік стандарты әзірленді.
Егер отандық стандарттау үшін БСТ - стандарттың жаңа категориясы болса, шетелдерде бұл категория бұрыннан және кеңінен қолданылады.
Шетелдер бойынша бұл категория АҚШ-те кең таралған. АҚШ - ғы қолданыстағы ғылыми-техникалық және инженерлік қоғамдар құрылымы мен пайдалануы бойынша біркелкі емес. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: мүшелері фирмалар, сондай-ақ жеке тұлғалар да болатын ғылыми-техникалық қоғамдар; тек қана жеке мүшелері болатын кәсіби қоғамдар. Осы қоғамдардың көпшілігі ғылым мен техниканың түрлі салаларында ғылыми-зерттеулердің дамуы арқасында пайда болды, ал стандарттаудың өзімен олар кештеу айналыса бастады.
Өте ықпалды инженерлік қоғам болып, тіпті 1989 жылы құрылған Американың сынау мен материалдар жөніндегі қоғамы (ASTM) саналады. Қоғамға жеке тұлғалар (мүше), компания, ғылыми-зерттеу институттары мен оқу орындары кіреді. Қоғам жұмысына директорлар Кеңесі мен Техникалық комитеттер жетекшілік жасайды. Әр комитет үш топ өкілдерінен тұрады: дайындаушылар, тұтынушылар және сарапшы ретінде қатыстырылатын тікелей мүдделі емес тұлғалар.
ASTM өздерінің стандарттарын жеке кітапша, толық жинақ қылып та және Материалдар қасиеттерін зерттеу және стандарттар журналы түрінде де басып шығарады. Әкімшілік аппарат ғылыми-зерттеу жұмыстары мен стандарттау жұмыстарының мүшелік жарнасынан және баспа материалдарын сатудан түскен қаражаттармен қаржыландырылады.
Кәсіпорын стандарттарын (КСТ) шаруашылық қызмет субъектілері мынандай жағдайларда жасайды:
1) кәсіпорында мемлекеттік стандарттар, сала стандарттары және басқа категориялар стандарттарын қолдануды қамтамасыз ету үшін;
2) сол кәсіпорында жасалынатын және қолданылатын өнім, процесс және көрсетілетн қызметтер (өнімнің құрамдас бөлшектері, құрал-сайман, технологиялық процестер және сол сияқтылар) үшін.
Кәсіпорын стандарттарын кәсіпорын (кәсіпорын бірлестігі) жетекшісі бекітеді. Кәсіпорын стандарты сол кәсіпорын қызметкерлері үшін міндетті, сондықтан оның МСТ, ҚР СТ, сондай-ақ ССТ-дан айырмашылығы жергілікті нормативтік акт болып саналады.
Сонымен, кәсіпорын стандарттарының негізгі мақсаты - ішкі міндеттерді шешу. Мысалы, өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың оңтайлы процесін регламенттеу. Қазіргі кезде ол кәсіпорында қолданылып жүрген өнім сапасын қамтамасыз ететін жүйенің негізгі ұйымдастыру - әдістемелік құжаты болып саналады. [4]
Кәсіпорын стандарттарының белгіленуі - стандарттың тіркеу нөмірі, сызықтан кейін оны бекіткен жылдың соңғы екі цифры және индекстен тұрады. ҚР Техникалық реттеу туралы Заңындағы нормаға сәйкес жеткізілетін өнімге (көрсетілетін қызметке) де кәсіпорын стандартын әзірлеу рұқсат етіледі. Бұл жағдайларда өнімнің жеткізілуінің (қызмет ету) келісім-шартына сәйкес оған сілтеме жасалынады, ал осы стандарттар талаптарын келісуші шаруашылық қызмет субъектілері міндетті түрде сақтауы (орындауы) қажет. Сонда да Қазақстанның тәжірибесінде жеткізілетін өнімге кәсіпорын стандарттары таралмаған. Шетелдерде фирмалық кәсіпорын стандарттары (фирмалық стандарттар) шығарылатын өнімнің нормативтік құжаттар сияқты кеңінен қолданылады. Онымен қоймай фирмалық стандарттардың өнім сапасына қоятын талаптары басым. Тек қана өнім сапасының талаптары мемлекеттік және халықаралық стандарттармен салыстырғанда артық болғанда ғана фирма бәсекелестікте табысқа жетеді.
Стандарттарды халықаралық, аймақтық, ұлттық, әкімшілік-территориялық категориялары - деп те бөлуге болады. Олар стандарттау жөніндегі сәйкес халықаралық, аймақтық, ұлттық, территориялық органдармен қабылданады. Стандарттардың осы барлық категориялары тұтынушылардың кең шеңберіне арналған. Стандарттарды өзгерістер енгізуге және ИСОМЭК терминологиясына сәйкес техникалық танымал ереже, немесе ғылыми-техникалық прогресс деңгейіне талаптарының сәйкестенуі үшін олардың осы күнгі қолданыстағы нормаларын ауық-ауық қайта қарап тұрады 3,18,19,20.
1.4 Стандарттау мақсаттары мен принциптері және функциялары
Стандарттау - нақты қойылып отырған және ықтимал міндеттерге қатысты көпшілікке ортақ, көп мәрте және ерікті пайдалану үшін ережелер белгілеу арқылы өнімге, көрсетілетін қызметке және процестерге қойылатын талаптарды ретке келтірудің оңтайлы деңгейіне қол жеткізуге бағытталған қызмет.
Стандарттаудың жалпы мақсаты - өнім, процесс және көрсетілетін қызмет мәселелері бойынша тұтынушылар мен мемлекеттің мүдделерін қорғау. Стандарттау қызмет ретінде мына мақсаттарға жетуге бағытталған:
1) өнімдер, процестер (жұмыстар) және көрсетілетін қызметтерге нормалар, ережелер мен сипаттамалар (бұдан әрі - талаптар) белгілеу;
2) өнімдердің, процестердің (жұмыстардың), көрсетілетін қызметтердің адам өмірі, денсаулығы және мүліктерінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаның қорғалуын қамтамасыз ету;
3) саудада техникалық кедергілерді жою, өнімнің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;
4) өнімнің техникалық және ақпараттық сыйысымдылығын, сондай-ақ өзара алмасымдылығын қамтамасыз ету;
5) өлшемдер бірлігін қамтамасыз ету;
6) ресурстардың барлық түрін сақтау және ұтымды пайдалану;
7) елдің қорғаныс қабілеті мен жұмылдырушылық әзірлігін қамтамасыз ету;
8) табиғи және техногенді апаттар мен басқа да төтенше жағдайлардың туындау қаупін ескере отырып, шаруашылық нысандарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
9) өнімдердің, процестердің (жұмыстардың), көрсетілетін қызметтердің сапасы мәселелерінде тұтынушылардың мүдделерін қорғау.
Стандарттау принциптері. Стандарттау ғылым және қызмет сияқты, белгілі бір түпкі қалыптар - принциптерге негізделген. Стандарттау принциптері - стандарттарды әзірлеу процесінің негізгі заңдылықтарын көрсетеді, оның халық шаруашылығын басқаруға қажеттілігін дәлелдейді, тиімді пайдалану жағдайлары мен даму тенденциясын анықтайды.
Стандарттаудың маңызды принциптері мыналар:
1) Өнімді (көрсетілетін қызметті) әзірлейтін, орындайтын (жасайтын), ұсынатын және тұтынатын тараптар (жақтар) мүдделерінің теңдестірілуі. Стандарттау жұмыстарына қатысушылар өнім дайындаушы (шығарушы) мен қызмет көрсетуді орындаушы бір жағынан, тұтынушы талаптары екінші жақтан консенсус - ортақ келісім табуы тиіс, яғни, мүдделі жақтардың көпшілігі келелі мәселелер бойынша қарсы болмауы, барлық жақтың ойын ескеруге тырысуы және алшақ көзқарастарды сәйкестенуге жақындатуы керек. Консенсус-толық бірауызды ұйғарым емес.
2) Стандарттаудың жүйелілігі мен кешенділігі. Жүйелілік - ол, әр нысанды өте күрделі жүйенің бөліктері сияқты қарау. Мысалы, бөтелке тұтыну ыдысы ретінде, тасымалдау ыдысы - жәшіктің бөлігі болып кіреді, жәшік контейнерге салынады, ал контейнер тасымалдау көлігіне орналасады.
Кешенділік күрделі жүйенің барлық элементтерінің сәйкестілік ұйғарымы.
3) Стандарттың әрекеттілігі мен озық дамуы. Белгілі болғандай, стандарттар ел шаруашылығындағы шынайы бар заңдылықтарды модельдейді. Бірақ ғылыми-техникалық прогресс техникаға, басқару процестеріне өзгертулеренгізеді. Сондықтан, стандарттар болып жатқан өзгерістерге бейім болуы керек.
Әрекеттілік - стандарттарды кезеңді тексерулермен, оларға өзгертулер енгізумен, нормативтік құжаттарды жоюмен қамтамасыз етіледі.
Қайтадан жасалынатын стандарт моральді ескіруге аз ұшырау үшін қоғам дамуынан озық болуы қажет. Озық даму стандартқа болашақты талаптарды өнім номенклатурасына, сапа көрсеткіштеріне, бақылау әдістеріне және басқаларға енгізумен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ, озық даму халықаралық және аймақтық стандарттарының басқа елдердің прогрессивті ұлттық стандарттарының нормативтік құжаттарын - стандартты әзірлеу этапында ескеру арқылы қамтамасыз етіледі.
4) Стандарттаудың тиімділігі. Нормативтік құжаттарды пайдалану экономикалық немесе әлеуметтік нәтиже (әсер) беруі қажет. Тікелей экономикалық нәтижені қорларды үнемдеуге, сенімділікті арттыруға, техникалық және ақпараттық сыйысымдылыққа апаратын стандарттар береді. Адам өмірі мен денсаулығын, қоршаған орта қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған стандарттар әлеуметтік нәтижені қамтамасыз етеді.
Стандарттауға қаражат жұмсау мемлекетке тиімді: бұл жұмысқа бағытталған 1 доллар халықаралық тәжірибе көрсеткендей, 10 доллар кіріс әкеледі.
5) Өнім (көрсетілетін қызмет) қауіпсіздігін, сыйысымдылығын және өзара алмасушылығын қамтамасыз етуге ықпал ететін стандарттарды әзірлеудің басымдылығы. Бұл мақсатқа стандарттар талаптарының заңнама нормаларына сәйкестігін қамтамасыз ету жолымен жетеді және ол мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарын регламенттеу мен сақтау (орындау) жолымен іске асырылады.
Стандартқа қойылатын маңызды талап - оның сертификаттау мақсаттарына жарамдылығы. Міндетті талаптары мәтінде анық көрсетілген және олардың объективті тексеру әдістері мазмұндалған стандарттар міндетті стандарттар болып есептелінеді және көрсетілген талапқа жауап береді.
6) Үйлесімділік. Бұл принцип үйлестірілген стандарттарды әзірлеуді қарайды. Халықаралық саудада кедергі келтірмейтін стандарттар әзірлеуге мүмкіндік беретін, бірақ біздің еліміздің, сондай-ақ шетелдік (аймақтық) стандарттау жөніндегі мекемелерімен қабылданған, бір және басқа да нысанға жататын құжаттардың бірізділігін қамтамасыз ету.
7) Стандарт ережесі мазмұнының айқындылығы. Норманың екі мақсатта түсіндірілу мүмкінділігі, нормативтік құжатта елеулі қатенің болғандығын көрсетеді. Стандарттың өрнектелуі анық, түсінікті болуы қажет.
Стандарттаудың функциялары. Стандарттау әлеуметтік және техникалық - экономикалық мақсатқа жету белгілі бір функциялар атқарады.
1. Реттеу функциясы - нысандарды жөнсіз көптүрліліктен арылту (өте ұлғайтып жіберген өнім номенклатурасы, қажетсіз көптүрлі құжаттар).
Бұл қызмет қарапайымдау мен шектеуге әкеледі. Тұрмыстық тәжірибе бойынша: нысан неғұрлым өте реттелген болса, ол соғұрлым мүліктік және табиғи ортаның талаптары және заңдарына үйлесіп тұрады.
2. Қорғау (әлеуметтік) функциясы - өнім (көрсетілетін қызмет) тұтынушылардың, дайындаушылар мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, өркениеттің техногендік әсерінен табиғатты қорғауға адамзат күшін біріктіру.
3. Қор сақтау функциясы. Стандарттаудың қор сақтау қызметі материалдық, қуаттық, еңбектік және табиғи қорлардың шектеулілігінен туындайды, сондықтан нормативтік құжаттарда қорлардың шығындалуына негізделген шектеулер қойылады.
4. Байланыстық (қатынастық) функция. Бұл функцияда адамдар қатынасы мен бірескен өзара іс-әркеттері қамтамасыз етіледі, жекелегенде, құжаттамалық құралдар, хабарлама беретін аппараттық (компьютерлік, серіктік және басқа) жүйелер мен арналарды пайдалану немесе жеке мамандар алмасу.
5. Өркениеттендіру функциясы. Ол жақсы өмір сүру үшін өнім мен көрсетілетін қызмет сапасын арттыруға бағытталған. Мысалы, мемлекеттік стандарттардың тағамдық өнімдер, ішетін су, темекілердегі зиянды заттардың мөлшеріне қатаң талап қоюынан еліміздің тұрғындарының өмір сүру ұзақтығы байланысты болады. Бұл мақсатта стандарттар еліміздің қоғамдық даму дәрежесін, яғни өркениеттену деңгейін көрсетеді. [5]
1.5 Стандарттаудың теориялық базасы
Қазіргі стандарттаудың теориялық базасы ретінде ұсынылған сандар жүйесі қабылданған. Ұсынылған сандарды геометриялық прогрессия негізінде алады, i-лік +-101R тең болады. Прогрессияның бөлімі Q= R 10 , мұндағы R = 5, 10, 20, 40, 80 и 160, ал i 0 - R аралығындағы бүтін санды қабылдайды. R мəні бір ондық интервалдағы прогрессия сан мүшесін анықтайды. Бір қатардың ұсынылған сандары тек оң немесе тек теріс болады. Ұсынылған сандар өндірістік процестердің, құрылғылардың, қондырғының, кесу жəне өлшеу құралдарының, материалдардың, шикізаттың жəне т. с. с шамаларын жəне параметрлерін таңдап, градиацияланғанда қолданылады. Бұйымдар номенклатурасын қысқарту, оларды унификациялау, өндірістің технологиялық тағайындалу цикл ұзақтығын қысқарту, бұйымды топты өндіріуді ұйымдастыруға негіздерді құрады. Ғылыми-техникалық прогресс тенденциясы өндірістік-техникалық сипаттамалары жетілдірілген жаңа техниканы құру мерзімін қысқартуды талап етіп келді жəне талап етеді. Бұл мəселені шешу кезінде негізгі орынды кешенді стандарттау алады, оның жүргізілуі стандарттау объектісіне кіретін мүдделі ұйымдар мен кəсіпорындарды қанағаттандыратын өзара байланысты компоненттер көрсеткішін толық жəне ұтымды қамтамасыз етеді. Ғылыми-техникалық прогресстің негізгі айқындалуы тұрақты жəне қазіргі заманғы өндірісте тұрған ескі немесе ескірген бұйымдарды ғылым мен техниканың жаңа талаптарына сай келетін, қоғамдық жұмысты қысқартуды қамтамасыз ететін жаңа,прогрессивті бұйымдармен айырбастау болып табылады. Ғылым мен техниканың қарқынды дамуының əсерінен жаңадан шыққын өнім мен вукданыстағы өнім арасындағы интервал қысқарып келеді. Егер бұрын ғылымдағы жаңалықтар техникаға он жылдан кейін ендірісле, қазіргі уақытта ол бірнеше жылдар көлемінде жүргізіледі. Осыдан бастап стандартта тіркелген бұйымның негізгі параметрлері тез тозады жəне жүйелі түрде қайта қарастырылып отыру керек. Бұл талаптарға озық стандарттау жауап береді. Бұл болашақта қазіргі уақыттақолданыстағы бұйымдар көрсеткішінен асып түсетін, ұтатын, озатын көрсеткіштері бар стандартау түрі.
Кешенді стандарттау
Кешенді стандарттау кезінде белгілі проблемаларды тиімді шешу мақсатында құрастырма стандарттау объектісіне және оның элементтеріне бір бірімен байланысты жүйелі талаптарды бекіту мен қолдану арқылы іске асырылады. Кешенді стандарттау маңызды принципіне стандарттардың өзара байланысы мен жүйелігі жатады. Жұмыстағы стандарттар дайын бұйымдарға өте жоғары талаптар қояды. Ол талаптарға сай болуы үшін, шикізат пен материалдарға қойылатын талаптарды қатайту керек, өйткені өнім сапасы соларға байланысты. Кешенді стандарттау жаңа техниканы зерттеп дайындау және оны өндіру мерзімдерін қысқарту, өнімді шығаруға кететін шығынды азайту, өндірістің тиімділігін арттыру және өнім сапасын арттыру сұрақтарын шешеді. Осы мақсатпен салааралық стандарттау жүйесі құрылды және құрылуда, оларды инженерлік әрекеттерде күнде қолданамыз. Айтылған жүйелерге бірнеше кезекті конструкциялық және технологиялық құжаттар бірыңғай жүйесі жатады.
Болашақты стандарттау
Стандарттау ғыдлым мен техника жетістіктерін және практика тәжірибесін пайдалануға негізделген және ғылыми техникалық прогреспен үздіксіз байланыста іске асырылады. Сондықтан оның жаңа формасын алдын ала стандарттаудың маңызы зор.
Алдын ала стандарттау, стандарттау объектілерінің сапа көрсеткіштері мен параметрлерінің уақытқа байланысты өзгеруі және дамуының алдын ала болжауына негізделініп іске сырылады. Алдын ала стандарттау параметрлерін, өнімнің сапа жоғары көрсеткіштерін және оларды өндіріске енгізу мерзімдерін бекітеді. Алдын ала стандарттау объектілеріне өндірісте әлі шығарылмаған жаңа өте жоғары пайдалану көрсеткішті бұйымдар жатады. Алдын ала стандарттау басқа салада немесе басқа елдерде игерілген үлгілерге негізделуі мүмкін.
Болашақты стандарттаудың ғылыми-техникалық базасы
Стандарттау әрқашан маңызды практикалық мәселерді шешуге бағытталып ғылыми - техникалық прогресті дамытуға мүмкіндік жасап отыруы керек. Еліміздегі және шетелдік тәжірибелер көрсетіп отырғандай , бұл мақсатқа жету үшін стандарттауды белгілі принциптерге сүйене отырып жүргізу қажет.
Стандарттаудың басты принциптері ретінде мыналарды атауға болады: 1. Стандарттарды ерікті түрде қолдану және олардың біркелкі қолданылуына жағдай жасау. Ұлттық стандарттар еліне және өнімді шығаратын жеріне, өмірлік циклінің процестеріне, көрсетілетін қызметтерге, келісім ерекшеліктеріне және тұлғаларға (дайындаушы, орындаушы, беруші) қарамастан бәрі бірдей ерікті түрде қолданылады. 2. Ұлттық стандарттарды жасағанда халықаралық стандарттарды негіз ретінде қолдану. Егер климаттық географиялық немесе отандық өнім өндірудің техникалық (технологиялық) ерекшеліктеріне байланысты оны қамтамасыз ету мүмкін болмаса, бұл принциптің орындалмауы мүмкін. 3. Кедергі жасауға тыйым салу. Өндірілетін өнімге және оның айналасына стандарттау мақсатын орындауға сәйкес ең төменгі деңгейден асып, кедергі болатын талаптарға тыйым салынуы керек. 4. Әр жақтың мүддесін теңестіру. Өнімді жобалаушының, дайындаушының және берушінің заңды мүдделері толық ескерілуі керек. Стандарттау жұмыстарына қатысушылардың, бір жағынан өнімді дайындаушылардың мүмкіндігі мен екінші жағынан тұтынушылардың талаптары арасында (пәтуа) консенсус болуы керек. Пәтуа жалпы келісім ретінде қарастырылады, яғни мүдделі жақтардың маңызды мәселелер бойынша қарсылықтары жоқ екенін білдіреді. Пәтуаны әр жақтардың толық ынтымақтастығы деп түсінуге болмайды. 5. Жүйелілік принципі. Техникалық прогресс және өнім сапасын жақсарту өнім шығару процесін, оның ішінде стандарттауды жүйелі түрде жүргізуді талап етеді. Стандарттау өндірістің бүкіл кезеңдерін және шикізаттарды, материалдарды іріктеп жинақталған бұйымдар мен дайын өнімдерді қамтуы керек. Сонымен қатар, стандарттау барлық өнім түрлеріне өзара үйлестірілген талаптар қойып отыруы керек. 6. Динамикалық принципі. Тиімділік деңгейін көтеру үшін стандарттау объектісіне қойылатын талаптарды ғылыми - техникалық прогресс талаптарына сәйкестендіру мақсатында ұдайы қайтадан қарастырып отыру қажет. 7. Стандарттаудың тиімділігі. Стандарттар тағайындайтын көрсеткіштер, нормалар, сипаттамалар және талаптар ғылымның , техниканың және өндірістің дүниежүзілік деңгейлеріне сәйкестендірілуі керек. Олар стандарттау объектісінің даму тенденциясын да ескеруі қажет. Тағайындалған көрсеткіштер өнімнің жаңа (жоғары) сапа көрсеткіштерінің тек қана тиімділігін емес, оларды жасауға, материалдарға, пайдалану жұмыстарына жұмсалатын шығындарын ескеріп экономикалық оңтайлы болулары керек, яғни, ең жоғары деңгейдегі экономикалық тиімділік шығын деңгейі ең төмен жағдайда алынуға тиіс. 8. Үйлестіру принципі. Бұл принцип үйлестірілген стандарттарды әзірлеуді және олардың техникалық регламенттерге қайшы келмеуін көздейді. Бір объектіге еліміздегі мекемелер қабылдаған құжаттар халықаралық (өңірлік) мекемелермен қабылданған құжаттармен үйлестірілсе халықаралық саудадағы кедергілер жойылады. 9. Стандарттаудың негізгі жағдайларын тұжырымдауды келтіру. Стандарттарда келтірілген нормаларды әр түрлі мәнде түсінуге жол берілмеуі керек. 10. Жинақтылық және оңтайлы шектеу принципі. Стандарттарды жасау кезінде қарастырылып отырған объектіге әсер ететін барлық басты элементтерді ескеру қажет. Жұмыс көлемін азайту мақсатында объектіге әсер деңгейі төмен элементтер ескерілмейді. Стандарттау кезінде сипаттамалар жүйелері көптеген өзара байланыстағы материалды және материалды емес элементтер қарастырылады. Сапалы өнім алу үшін қажетті жағдайды туғызу және өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында оның барлық өмірлік циклін қамтитын ұтымды стандарттар жүйесі керек. 11. Талаптарды тексерудің әділеттілігі. Стандарттарда объектінің негізгі қасиеттеріне тағайындалатын талаптар, солардың ішінде адам өмірі мен денсаулығын, мүліктердің, қоршаған ортаның қауіпсіздігін, бірлестікті және өзара алмасуды қамтамасыз ететін талаптар әділ тексерілетін болуы керек. Өнімдерге қойылатын талаптарды әділ тексеру техникалық өлшеу құралдарының (приборлар, химиялық сынау тәсілдері) көмегімен, ал қызмет көрсету әлеуметтік және сараптамалық әдістермен жүргізіледі. [6]
Стандарттау функциялары: Әлеуметтік және техникалық - экономикалық мақсаттарға жету үшін стандарттау әртүрлі функцияларды атқарады. 1. Реттеу функциясы. Объектілердің жөнсіз көп түрлерін (көптеген өнім атауларын, жөнсіз көбейтілген құжаттар түрлерін) ықшамдап шектеу. 2. Қорғау (әлеуметтік) функциясы - өнімді шығарушылардың, тұтынушылардың және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, адамзатты, табиғатты техногенді апаттардан қорғауға жұмылдыру. 3. Ресурстарды үнемдеу функциясы - материалдардың, энергетикалық, еңбек және табиғи ресурстардың шекті болуы себепті нормативтік құжаттарда ресурстарды үнемді пайдалануды қарастыру қажет. 4. . Арақатынасқа байланысты функциясы - ақпараттың (компьютерлік, спутниктік, ж. б. ) жүйелерін және хабарды тарату каналдарын пайдалана отырып адамдардың өзара пікірлесуін және әрекеттестігін қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz