Нарық экономикасындағы өндірісті метрологиялық қамтамасыз етудің маңызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Нарық экономикасындағы өндірісті метрологиялық қамтамасыз етудің маңызы
5В073200 - Стандарттау метрология және сертификаттау мамандығы бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету
1.2 Өлшем құралдарын метрологиялық бақылау
1.3 Электрлік шамаларды өлшеу
2 ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСЫНЫҢ САПА КӨРСЕТКІШІН ӨЛШЕУДІ МЕТРОЛОГИЯЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУ
2.1 Электр энергиясын өндіру және оны үнемдеу тәсілдері
2.2 Цехтік ТП трансформаторының жұмыстық тармағын таңдау
2.3 Трансформаторлы подстанция жұмысының тиімді режимі
2.4 Өлшеу құралдарын әзірлеуді метрологиялық сараптау. Электрлік өлшеудің әдістері мен құралдары
2.5 Атырау-Жарық АҚ-ның жаңартылған механикалық цехын ЭЖЖ кернеу ауытқуын есептеу
2.6 СО-505 және АSРАN Kаzаkhstаn DDZ1513 электр есептегіштерін салыстыру тәжірибесі
3 ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
3.1 Міндетті талаптар
3.2 Елеулі (ең аз қажетті) талаптар
3.3 Электр жабдығына арналған талаптар (көрсеткіштер)
3.4 Сәйкестікті растау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Ғылым және өндіріс өлшемсіз болмайды. Әлемде қас қағым сәтте миллиондаған өлшемдік іс-әрекеттер жүргізіледі. Мысалы, шығарылатын өнімнің сапасы және техникалық деңгейінің қалыптасуы, көліктердің қауіпсіз әрі апатсыз қозғалысы, медициналық, экологиялық сараптама - соның барлығы метрологиялық пайымдаманың нәтижесінен алынады.
Метрологияның маңыздылығын бір сөзбен айту мүмкін емес. Оның нормалары және ережелері заңдар сияқты бекітіледі. Тіршіліктің барлық саласына араласа отырып, бүгінгі таңда метрология ғылым және техниканың дамуына септігін тигізеді, адамдар және шаруашылық қызметі субъектілерінің арасын анықтайды, өлшем бірлігі және мемлекетаралық ынтымақтастық саласында мемлекеттік реттеу принципін қалыптастырады. Метрологияны мемлекеттің өркениеттілік көрсеткіші десек, асыра сілтегендік емес.
Отандық және импортталатын тауарлардың, жұмыстардың сонымен қатар көрсетілетін қызметтердің қауіпсіздігі және сапасын қамтамасыз ету едәуір проблема.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Заманауи экономикадағы өндірісті метрологиялық қамтамасыз етудегі өлшеу, сынау және бақылау әдістерін жаңа технология негізінде зерттеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Заманауи метрологиялық өлшеулер мен бақылау әдістерін анықтаудағы инновациялық техникалық құралдар.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Электр энергиясын пайдалануда метрологиялық әдістерді жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың болжамы: Егер электр энергиясын жеткізуде заманауи технологиялық тәсілдерді және оны қателіксіз есептеуде инновациялық құралдарды пайдаланса, онда энергия шығынын азайту және үнемдеу мәселесі жүзеге асады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Метрология саласының теориялық мәселелерін қарастыру;
Іргелі зерттеулерде және ғылыми талдамаларда өлшем дұрыстығын қамтамасыз ететін тәсілдерді оқып үйрену;
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз етудегі өлшеу жағдайларын талдау;
Метрологиялық бақылау жүргізу мен өлшеу құралдарын калибрлеу;
Конструкторлық және технологиялық құжаттамаларға метрологиялық сараптама жүргізу;
Қажетті нормативті құжаттарды талдау;
Техникалық біліктілікке аккредиттеу жүргізу жұмыстарымен танысу;
Метрологиялық өлшеулер және есептеулерді эксперименттік әдістерді қарастыру.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы:
Материалдық, энергетикалық сонымен қатар басқа да ресурстарды үнемдеу мәселелерін шешуде метрологиялық қамтамасыз ету үлкен маңызға ие, себебі шынайы сандық есеп материалдық құндылықтарды, электр және жылу энергиясын, мұнай мен мұнай өнімдерін, газ, су ресурстарын үнемдеудің негізі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмысымның құрылымына келер болсақ кіріспеден, екі тараудан: І Зерттеудің теориялық мәселелері, ІІ Электр энергиясының сапа көрсеткішін өлшеуді метрологиялық қамтамасыздандырудан, еңбек қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
7.1 Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету (ӨМҚ) -- бұл стандарттардың талаптарына сәйкес өлшемнің бірлігі және талап етілетін дәлдігіне жетуге арналған керекті ғылыми әрі техникалық құралдар кешені. ӨМҚ өз міндеттерін стандарттаумен тығыз байланыста неғұрлым тиімді шешеді. Осы мақсатта Мемлекетгік өлшем бірлігін қамтамасыз ету жүйесі (МӨС) стандарттары әзірленіп, Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заң қабылданды. ӨМҚ өнімді бақылау және сынау тәсілдері сияқты стандарттау объектілерімен тығыз байланысты. Осы объектілер үшін бақылануға қажет бірқатар метрологиялық параметр белгілеген орынды, яғни өлшенетін параметрлердің номенклатурасы және оңтайлы өлшеу дәлдігінің нормаларын белгілеу, талап етілетін дәл өлшеуді орындау әдістемесін әзірлеу керек. Оларды стандарттау өлшеуді орындаудың бұқаралық, үлгілік әдістемелерін реттеудің пайдалы жолы болып табылады. Өндірісті дайындауды метрологиялық қамтамасыз ету деп өндірістің керекті материалдар, бұйымдармен, шикізаттар және құрал саймандармен, технологиялық процесті ұйымдастыру-технологиялық шаралардың кешенімен қамтамасыз етілуін айтады.
Мұндай қамтамасыз етудің нормативтік негізі болып мемлекеттік сонымен қатар салалық стандарттар, кәсіпорындардың ғылыми техникалық, ұйымдастыру, әдістемелік сондай-ақ жеке жағдайларға арналған нұсқау өндірістік құжаттар саналады.
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету жұмыстары кәсіпорынның құрастырмалық технологиялық және метрологиялық қызметтері тауар өндіру жайында алғашқы құжаттарды алған күннен бастап жүргізіледі. Бұл жұмыстың ұйымдастырылуы, басталуы туралы құжаттарды салалық стандарттар қарастырады. Метрологиялық қамтамасыз ету процесіне мемлекеттік сондай-ақ ведомствалық метрологиялық қызмет органдары басшылық жасайды.
Өндірісті әзірлеуді метрологиялық қамтамасыз ету жоспарын кәсіпорынның метрологиялық қызметі не метрологиялық қызметпен келісе отырып, өндірістің технологиясын жоспарлайтын бөлімшесі жасайды. Ол жоспар өндірісті техникалық әзірлеудің жалпы жоспарына кіреді.
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз етуде мынадай шаралар жасалады:
- тауар сапасын анықтауға қолданылатын өлшемдердің нормалары, дәлдік параметрлері мен технологиялық процесс және құрал саймандардың номенклатураларын нақтылау.
- өлшем жүргізуді өлшеу нақтылығын сақтайтын, жетілдірілген әдістемелермен қамтамасыз ету.
- өлшеу құралдары және өлшеу тәсілдерінің дұрыс түрлерін пайдалану туралы ұсыныстар жасау. Өндірісті стандартталған не керек болған жағдайда стандартталмаған өлшеу құралдары және өлшеу қорытындыларын әзірлеу және өңдеу әдістерімен қамтамасыз ету.
- өлшеу құралдарын стандарттау.
- өлшеу жүргізудің нормативтік техникалық құжаттарға сәйкестігін қамтамасыз ету.
- өндіріс қызметкерлері және жұмысшыларын өлшеу жүргізуге өлшеу құралдарының ақаусызын тауып жөндеуге үйрету.
1.2 Өлшем құралдарын метрологиялық бақылау
Мемлекеттік метрологиялық органдар желісі сондай-ақ олардың еліміздегі өлшеулер біртұтастығын қалыптастыруға арналған қызметі мемлекеттік метрологиялық қызмет деп аталады.
Мемлекеттік метрологияның қызметін Қазақстан Мемлекеттік стандарты басқарады.
Қазақстан Мемлекеттік стандартымен оның ұйымдарының қызметіне тауар сапасына тексеріс жасау, Мемлекеттік өлшеулер біртұтастығын қамтамасыз ету жүйесін дамыту және жетілдіру, елімізде қолданысқа енгізілетін физикалық шамалар бірлігін анықтау, физикалық шама бірлігі эталондарын дамыту, өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларына бірдей ережелер енгізу, физикалық шамалар бірлігі өлшемдерінің мемлекеттік эталондардан өлшеу жұмыс аспаптарына берудің бірыңғай талаптарын белгілеу мен т. б. кіреді.
Метрологиялық ғылыми-зерттеу институттары метрологияның ғылыми негіздерін дамыту мақсатында іргелі сондай-ақ қолданбалы зерттеулер жүргізеді, өздеріне бекітілген өлшеудің түрлері, тексеру аспаптары және жылжымалы тексеру зертханалары бойынша метрологиялық қамтамасыз етуді жетілдіру жұмыстарын жүргізеді. Институттар Мемлекеттік өлшеулер біртұтастығын қамту жүйесі стандарттарын зерттеп дайындайды, Мемстандарттың аймақтық органдарына ғылыми-зерттеулік басшылық жасап, көмек көрсетеді.
Метрологиялық қамтамасыз ету бойынша жұмыс көлеміне байланысты республика аумағында, сонымен қатар, стандарттау және метрологияның аумақтық (қалалық) орталықтары құрылады.
Стандарттау және метрология орталықтары өз жұмыстарын өздеріне жүктелген, жүзеге асырылуы елдің өздеріне сеніп тапсырылған аумағында өлшеулер біртұтастығы және шынайылығын қамтамасыз етуге сонымен қатар ғылыми зерттеулер және өндіріске өлшеудің соңғы әдіс-тәсілдерін енгізуге бағытталған міндеттерге сәйкес жұмыс жасайды.
Орталық қызметінің бағыттарының бірі өндірісті метрологиялық қамтамасыз етуге мемлекеттік қадағалау жасау болып табылады. Оның деңгейі ведомстволық метрологиялық қызметтердің даму дәрежесіне байланысты болғандықтан орталықтар кәсіпорындардың метрологиялық қызметтеріне керекті басшылық жасайды. Бірқатар орталықтар республикамыздағы метрологиялық қамтамасыз етуді дмытуға бағытталған ғылыми-зерттеу мен жобалау-конструкторлық жұмыстарды жүргізеді.
Республиканың мемлекеттік метрологиялық қызметінің аумақтық органдары өлшеу құралдарын өндіру және жөндеуге қадағалауды қамтиды[1].
Мемлекеттік метрологиялық бақылау. Мемлекеттік метрологиялық бақылаудың келесі түрлері нақтыланған:
* өлшем құралдарының түрін бекіту;
* өлшеу құралдарын, соның ішінде эталондарды салыстырып тексеру;
* өлшем құралдарын әзірлеу, жөндеу, сату мен жалға беру құқығына заңды және жеке тұлғалардың қызметіне лицензия беру.
Мемлекеттік метрологиялық бақылау және қадағалау (ММБжҚ) Заңмен белгіленген аяда жүзеге асырады. Сондықтан жасалынатын, өндірілетін, импортталатын сонымен қатар пайдаланудағы өлшем құралдары екі топқа бөлінеді: пайдалануға арналған және ММБжҚ-дық таралу аясында пайдаланылатын. Осы өлшеу құралдары оларды сынағаннан және түрін бекіткеннен кейін пайдалануға содан кейінгі, алғашқы әрі мерзімді салыстырып тексеруге жарамды деп танылады; пайдалануға арналмаған және ММБжҚ-дық таралу аясында пайдаланылмайтын бұл өлшем құралдарына мемлекет тарапынан қадағалау жүргізілмейді
Заңды сонымен қатар жеке тұлғалар - осындай өлшем құралдарының иелері, оларды жарамды күйде ұстау жүйесін өздері орнатуы тиіс.
Бұл жағдай өлшеу құралдарының сериялы сонымен қатар дара шығаруға парктың бөлінуінің жойылуын көрсетеді. Егер дара шығарылатын өлшеу құралдары ММБжҚ аясында қолданылатын болса, онда олар сыналады және түрі бекітіледі.
Салыстырып тексеру құқығына тіркеу ретінде заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерін өлшем құралдарын салыстырып тексеру құқығына аккредиттеу жүргізіледі.
ММБжҚ-дың таралу аумағын талдау көрсетіп отырғандай, өлшем құралдарының бүкіл паркін көрсетілген екі топқа нақты бөлу қиынға соғады.
ММБжҚ мынадай аумақта таралады: денсаулық сақтау саласы, қоршаған ортаны қорғау саласы, еңбек қауіпсіздігін сақтау саласы; сауда операциялары және өзара есеп айырысу; мемлекеттік қорғанысты қамтамасыз ету;
ҚР заңдылықтарында сәйкес мемлекеттік қажеттіліктерге арналған келісімшарттар бойынша жеткізілетін тауар өндіру;
ҚР мемлекеттік стандартының міндетті талаптарына сай екендігін анықтау мақсатында тауар сапасын бақылау мен сынау.
ҚР Техникалық реттеу туралы Заңына сәйкес мына мемлекеттік стандарттар талаптары міндетті болып табылады: тауардың, процестің және көрсетілетін қызметтің сыртқы орта, адамдардың өмірі, денсаулығымен мүлкіне қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша; техникалық және ақпараттық сәйкестелуін, өнімнің өзара алмастырылуын, оларды бақылау мен маркілеу әдістерінің бірлігін қамтамасыз етуге арналған, сонымен қатар ҚР Заңдарымен белгіленген талаптар. Осыған байланысты төменде көрсетілген талаптарға сәйкес келуді бақылауға арналған қолданылатын өлшем құралдары салыстырылып тексерілуі тиіс:
* қорғаныс қондырғылары, балалар ойыншықтары, киімдері мен аяқ киімдері сипаттамаларына;
* өнім элементтері сипаттамаларының беріктігіне;
* жағымсыз әсер ету деңгейі мен уақытына (шу, радиациялық, электромагниттік сәулелену деңгейіне, топыраққа қысым түсірудің жіберілетін нормаларына, шекті жіберілетін зиянды заттар мен олардың концентрациясының мөлшеріне);
* тауарды дайындау кезінде пайдаланылатын материалдарға (химиялық құрамы бойынша шектеулер, зиянды әрі қауіпті заттардың жіберілетін деңгейін шектеу, т. б. );
* тауарды қолдану, оған көрсетілетін техникалық қызмет пен жөндеу ережелеріне[2].
Жоғарыда көрсетілгендер негізінде мынадай қорытынды жасауға болады: сериялы өндіріске арналған өлшемдердің барлық аумағына арналған түрін бекіту мақсатында сынақ жүргізу керек. Сондай-ақ, өнім өндіруші кәсіпорынға өзінің жасап шығарған өлшем құралдарының қайда пайдаланылатыны белгісіз екенін ескеруі тиіс. Ол өлшеу құралдары мемлекеттік метрологиялық бақылау таралатын аумақта қолданылмауы да мүмкін. Соған байланысты өндіруші-кәсіпорындар алғашқы салыстырып тексеруді өткізгені дұрыс болады.
Өлшем құралдарының түрін бекіту. Өлшем құралдарының түрін бекіту елде өлшеу бірлігі мен өндіріске нормативтік құжаттарда белгіленген талаптарға сәйкес келетін өлшем құралдарын айналысқа шығару мақсатында жүргізіледі.
Көптеп өндіруге немесе ҚР - ның аумағына партиялармен әкелуге арналған сонымен мемлекеттік метрологиялық қадағалау қолданылатын өлшем құралдары сынаудан өтіп, осы өлшем құралының түрі кейіннен бекітілуі керек. Өлшем құралдарының түрін бекіту туралы шешімді ҚР Мемстандарты қабылдайды әрі ол өлшем құралдарының түрін бекіту туралы сертификатпен куәландырылады, сертификаттың қолдану мерзімі оны берген кезде белгіленеді.
Өлшем құралдарының бекітілген түрі өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі тізіміне енгізіледі. Бірен-саран данада жасалынған не әкелінген және мемлекеттік метрологиялық қадағалауға жататын өлшеу құралдарын мемлекеттік метрологиялық қызмет метрологиялық аттестаттаудан өткізеді.
Өлшем құралдарына, олардың түрін бекіту мақсатында және бекітілген түрге сәйкестігін анықтау мақсатында сынақ өткізуді мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық, стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның ведомствалық бағынышты бөлімшелері мен стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган өлшем құралдарын сынақ орталықтары ретінде тіркелген басқа да заңды тұлғалар жүргізе алады.
Түрін бекіту мақсатында сынақтардан не метрологиялық аттестаттаудан өтпеген өлшем құралдарын айналымға шығаруға, өткізуге қатаң тыйым салынады[3].
ҚР Мемстандарты өлшеу құралының түрін бекітеді, оны Мемлекеттік реестрде тіркейді сонымен қатар тапсырыс берушіге түрді бекіту туралы сертификат береді.
Салыстырып тексеру. Мемлекеттік метрологиялық бақылаудың 2 құрамдас бөлігі - өлшем құралдарын салыстырып тексеруді қарастырамыз.
Өлшем құралдарын салыстырып тексеру - өлшем құралдарына белгіленген техникалық талаптарға сай екендігін анықтау мен растау үшін мемлекеттік метрологиялық қызмет не оған уәкілетті басқа органдар орындайтын операциялар жиынтығын айтады.
ҚР Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы Заңына сәйкес мемлекеттік метрологиялық бақылауға кіретін өлшеу құралдары өндірістен және импорт бойынша әкеліну кезінде салыстырылып тексеріледі. Сатуға сонымен қатар жалға беруге тек қана салыстырылыып тексерілген өлшеу құралдары ғана жіберіледі.
Салыстырып тексеруді мемлекеттік метрологиялық қызметі, мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықтары (МҒМО), тіркелген заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерін іске асырады.
Өлшем құралдарын салыстырып тексеруді аттестатталған жеке адамдар жүзеге асыра алады. Салыстырып тексерудің қорытындысы - өлшеу құралдарының пайдалануға жарамдылығын растау не өлшеу аспаптарының пайлалануға жарамсыздығын растау. Салыстырып тексерудің оң қорытындылары өлшеу құралына және пайдалану құжаттамасына басылатын салыстырып тексеру таңбасымен және салыстырып тексеру жайлы куәлік береді. Егер салыстырып тексеру қорытындылары бойынша өлшеу құралы қолдануға жарамсыз болса, онда салыстырып тексеру белгісі мен Салыстырып тексеру туралы куәліктің күші жойылып, жарамсыздық туралы құжат беріледі не техникалық құжаттамада сәйкес ақпараттар жазылады.
Елімізде салыстырып тексерудің мынадай түрлері қолданылады: алғашқы, мерзімді, кезектен тыс, инспекциялық пен сарапшылық.
Бастапқы салыстырып тексеруге елімізде өндірілген не жөнделген, импортпен алып келінген түрі тексерілген өлшем құралдары жатады. Дара өндірістегі өлшеу құралының түрін бекіткен жағдайда олардың әрқайсысына түрін бекіту туралы сертификат беріледі, ал алғашқы салыстырып тексеруді бұл өлшем құралдары жүзеге асырмайды.
Мерзімді салыстырып тексеруге пайдаланудағы не сақталудағы өлшеу құралдары жатады. Бұндай құралдардың тізімін мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың қызмет ету аясын ескере отырып, бұл құралдардың иелері өзері жасайды. Салыстырып тексеру аралық интервлдар қолданыстағы заңдылық ережелер негізінде белгіленеді.
Өндірілген не жөнделген өлшеу құралдары, оларды техникалық қадағалау бөлімі қабылдағаннан кейін, бастапқы салыстырып тексеруге жіберілуі тиіс. Ұзақ мерзімде сақталуда тұратын өлшеу құралдарын мерзімді салыстырып тексеруден өткізбеуге болады. Ондай шешімді заңды тұлғаның бас метрологы қабылдайды. Салыстырып тексеруге өлшем құрадарының тек өлшем пайданылатын аумақтағы сипаттамалары жатады. Бұл жағдайда өлшеу құралдарында олардың қолдану аясын көрсететін анық жазу немесе шартты белгі болуы тиіс.
Кезектен тыс салыстырып тексеру келесідей жағдайларда өлшеу құралдарын қолдану кезінде жасалынады:
* салыстырып тексеру таңбасы бүлінген кезде және салыстырып тексеру туралы куәлігі жоғалғанда;
* ұзақ мерзімге сақталғаннан кейін өлшем құралдарын айдалануға енгізгенде;
* өлшеу құралына соққымен әсер етуден кейін немесе аспаптың қанағаттанарлықсыз жұмыс істеуі кезінде қайтадан қалпына келтіру кезінде;
* жарты салыстырып тексеруаралық интервалға тең уақыт өткенде өткізілмеген өлшем құралдарын тұтынушыға сақанда;
* жарты салыстырып тексеруаралық интервалға тең мерзім өткеннен кейін өлшеу құралдарын құрама ретінде пайдаланғанда.
Инспекциялық салыстырып тексеру мемлекеттік метрологиялық қадағалау жүргізілген жағдайда өлшеу құралдарының қолдануға жарамдылығын анықтау мақсатында жасалады[4].
Лицензиялау. Өлшеу құралдарын өндіру, сату мен жалға беру бойынша жеке сонымен қатар заңды тұлғалардың қызметін лицензиялау - мемлекеттік метрологиялық бақылаудың құрамдас бөлігі.
Лицензиялау деп міндетті лицензиялауға жататын және заңмен тыйым салынбайтын қызметпен айналысуға заңды және жеке тұлғаға лицензия берудің міндетті түрде жасалынатын ережесін айтамыз. Қарастырылып отырған жағдайда лицензия - Мемлекеттік метрологиялық қызметтің өлшем құралдарын өндіру, жөндеу, сату мен жалға беру бойынша қызметті жүзеге асыру үшін заңды сонымен қатар жеке тұлғаларға беретін рұқсат қағазы. Лицензия еліміздің бүкіл аумағында жарамды.
Лицензия мына жағдайларда берілмеуі мүмкін: өтінішке қосылған құжаттарда ақпарат толық емес болса, лицензияланатын қызметтің жүзеге асыру шарттары талаптарға сәйкес болмаса, алдыңғы лицензия жойылғаннан кейін белгіленген мерзім өтіп кетсе. Лицензия 5 жылдан аз уақытқа беріледі. Лицензия берген орган өзі орнатқан лицензияланатын қызметтің шарттарының сақталуын үнемі қадағалап отыруы тиіс. Бұзушылық анықталған кезде ол бұзушылық жойылғанға дейін лицензия қызметін тоқтатуы немесе мүлдем лицензияны алып қоюы ықтимал.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалау. Заңның, өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі ҚР-ның басқа да нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттардың сонымен қатар метрологиялық ережелер мен нормаларының талаптарын жеке және заңды тұлғалардың сақталуын тексеру тәртібін мемлекеттік метрологиялық қадағалауға жатқызамыз.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың тиімділігіне Заңның негізгі мақсаты - азаматтар және жалпы мемлекеттің мүдделерін өлшемнің теріс нәтижелері салдарынан қорғау тиімділігі байланысты болады.
Мемлекеттік метрлогиялық қызмет органдарына Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың барлық функциялары жүктеледі. Оларды орындау үшін нормативтік база, материалды-техникалық қамтамасыз ету мен білікті, жауапкершілікті кадрлар болуы тиіс.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалау объектілері:
1) шама бірліктерінің эталондары;
2) өлшеу құралдары;
3) өлшеулерді орындау тәсілдері;
4) жеке сонымен қатар заңды тұлғалардың өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі қызметі болып табылады.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалау мыналарды қамтиды:
- Өлшеу аспаптарының шығарылуын, олардың жай-күйі мен пайдалануын, өлшеудерді орындау тәсілдерінің қолданылуын, шамалар бірліктерінің эталондары, метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын бақылау.
- Сауда операцияларын жасаған кездегі иеліктен шығарылатын өнімнің санын қадағалау.
- Бума бұйымдарды ашқан, сатқан әрі импорттан алған кезде оларды саны жағынан қадағалау.
Мемлекеттік метрологиялық бақылаудың қажеттілігі бұл салада айрықша екендігін анық айта аламыз[5].
1.3 Электрлік шамаларды өлшеу
1.3.1 Ток пен кернеуді өлшеу әдістері
Ток пен кернеу өлшеуді керек ететін электрлік шамалардың ішінде басым таралған түрі болып келеді. Сондықтан оларды өлшеу аспатары алуан түрлі. Өлшеу аспапатарын таңдауды бірнеше факторларға байланысты жүргізуіміз қажет, мысалы өлшенетін токқа, кернеу түріне, оның өзгеру аралығына, өлшеуді қаншалықты нақты жүргізу керектігі мен эксперимент жүргізу шарттарына немесе тағы да басқаларға байланысты.
Кернеудің шамасын өлшеу тікелей өлшеу арқылы жүргізіледі, ал токты өлшеу кезінде тікелей өлшеуден басқа да жанама өлшеу әдістері көптеп қолданылады. Токты жанама өлшеудің бір түрі өлшенетін ток тізбегіне тізбектей жалғанған мәні белгілі кедергідегі кернеу түсуін табу арқылы өлшеу. Бұл жағдайда токтың мәні Ом заңына сәйкес анықталады.
Тұрақты сонымен қатар айнымалы токтың қуаты аз тізбектерінде кернеуді өлшеуге әдетте тікелей бағаланатын тілшелі немесе санды электронды вольтметрлер қолданылады. Ал тоқты жанама әдіспен өлшейді: кедергісі белгілі үлгілі резистордағы кернеуді өлшеумен. Ток пен кернеуді аса жоғары дәлдікте өлшеу керек болғанда салыстыру әдісіне негізделген аспаптарды пайдаланған дұрыс [6].
1.3.2 Тұрақты токты өлшеу
Әр алуан техника салаларында өлшеу кездестіретін тұрақты ток шамаларының диапазоны аса кең: 10-17 А токтан оңдаған, жүздеген мың амперге дейін жетеді. Сондықтан, әрине, олардың өлшеу аспаптары мен тәсілдері әртүрлі.
10-12 - 10-6 А нүктелерін сезімталдығы жоғары магнитті-электрлі айналы гальвонометрлер мен гальвонометрлі компенсаторлар көмегімен тікелей өлшеуге болады.
Компенсаторлардың басты элементтері - фотокүшейткіш және гальвонометр.
Магнитті электрлі амперметрлермен өлшеу. Тұрақты токты өлшеуге негізінен магниттіэлектрлі жүйедегі амперметрлерді қолданады. Олардың өлшеу шектері құралдың қозғалу бөлігін толық ауытқытуға қажетті токпен анықталады. Бұл ток көп жағдайда 20-50 мА-ден (оның максималды мәні 300 мА) аспайды. Микро және миллиамперметрлердің өлшеу тізбектері ретінде механизмнің шегі ғана болады.
Егер де өлшенетін І тогы құралдың қозғалу бөлігін толықтай ауытқытуға керекті ІП тогынан асып кетсе, онда құралдың рамкасына параллель, І Ш токтың қалған бөлігі өткізілетін шунт (резистор) қосылады (сурет 1). Шунттың RШ кедергісінің шамасын есептеу үшін төмендегі шарттың орындалуы тиіс.
ІПRП=ІШRШ=І[RШRП(RШ+RП)]=соnst, (1)
мұндағы, RП - аспаптың рамка тізбегінің кедергісі.
Егер
ІІП = n,
Болса, мұндағы n - шунт коэффициенті, онда RШ=RП(n-1).
1.1 - Сурет. Шунтты микроамперметрдің сұлбасы
Шунттың кедергісінің шамасы 10-2 10-4 Ом болады.
Тұрақты ток тізбегіндегі кернеуді өлшеу. Тұрақты ток тізбегіндегі кернеуді өлшеу тұрақты токта жұмыс жасайтын кернеуді кез-келген өлшегішпен өлшеп орыдалуы ықтимал.
Кернеуді магниттіэлектрлі вольтметрлермен өлшеу. Магниттіэлектрлі вольтметрдің өлшеу тізбегі өзінше механизмнің рамкасы және оған тізбектей қосылған қосымша кедергіден тұрады. Вольтметрдің өлшеу тізбегіндегі өлшенетін кернеуді механизмнің қозғалу бөлігін ауытқыту үшін керекті токқа айналдырады. UV вольтметрдің өлшеу шегі толық ауытқу ІV тогы және вольтметрдің RД ішкі кедергісіне тығыз қтысты, яғни құрал рамкасының RП кедергісі және соңғысының ішінде орналасқан қосымша RД резисторының қосындысына тең:
RV = RП + RД;
UV = ІV(RП + RД) = ІVRV. (2)
RД = UVІV - RП. (3)
Магнитті электрлі вольтметрлердің толық ауытқу тогы шамамен 0,5 - 30 мА құрайды[7].
Айнымалы ток тізбектеріндегі ток күші және кернеуді өлшеу құралдары
Өнеркәсіптік жиіліктің токтарын өлшеуді негізінен электрмагнитті жүйе құралдары көмегімен, ал жоғары дәлдікте - электродинамикалық жүйе құралдары көмегімен жүзеге асырады.
Электромагнитті жүйенің амперметрлерінің өлшеу шегін көбейту үшін шунтты қолдану рационалды емес, себебі ол аспаптардың жеке тұтыну энергиясын қолайсыз үлкен етіп әрі қымбаттылығын жоғарылатады. Өлшеv шектерін токтың өлшеу трансформаторлары арқылы ұлғайтады. Ток трансформаторының бірінші орамасы І өлшенетін ток тізбегіне тікелей қосылып, ал екінші орамасының қысқыштарына А амперметр қосылады (2-сурет). Схемада: TрT - токтың өлшеу трансформаторы, Л1, Л2 - бірінші орама қысқыштары, И1, И2 - екінші орама қысқыштары.
Өлшенетін (алғашқы) І1 токтың мәні белгілі әрі амперметр тізбегіндегі І2 токтан едәуір үлкен болады. Ток трансформаторының 2-орамасы кернеуі 1 10 В шамаға төмендейтін кедергісі аз (2 Омнан жоғары емес) өлшеу құралына тұйықталады. 2-орамадағы бұл кернеудің төмендеуін теңестіретін индукциялы э.қ.к. Е2 де аз, сәйкесінше
Магниттелетін TрТ күштің теңдеуінде
(4)
Негізінен шамасын қолданбайды, сонда
(5)
осыдан өлшенетін токты аламыз:
(6)
Амперметрдің І2 көрсеткішін kІн номиналды трансформациялау коэффициентіне тікелей көбейту көмегімен табады. Токтың трансформаторының екінші орамасын 5А-ге, кейбір жағдайда 1А-ге есептейді. 2-тізбектің кедергісін жоғарлату нормалы режимді бұзып, магниттелген ампер-витков жоғарлатады.
Өнеркәсіптік жиілікте кернеуді өлшеу 50 Гц жиілікте жұмыс жасайтын кез-келген вольтметрлермен орындалуы ықтимал, алайда өнеркәсіптік жиіліктегі кернеуді негізінен электромагнитті сондай-ақ электродинамикалы жүйе құралдарымен өлшейді.
Электромагнитті вольтметрдің өлшеу тізбегі өзінше механизмнің катушкасы және қосымша кедергіні тізбектей қосуды береді. Вольтметрдің толық ауытқу ІV тогы
ІV = UzV, (7)
мұндағы U - вольтметрге қойылған кернеу; zV - вольтметрдің механизм катушкасының толық кедергісі сонымен қатар қосымша кедергінің қосындысына тең ішкі кедергісі
(LК - катушаның индуктивтігі).
Вольтметр шкаласының теңдеуі
(8)
Вольтметрлердегі толық ауытқу тогы аз, 25 - 50 мА-ге тең; шаманың өлшеу шегін азайтқанда ол жоғарлайды да, 15 - 30 В кернеуде 100 - 200 мА-ге жетеді. Қосымша кедергіні көп шекті вольтметрлерде пайдаланады, ең жоғары шегі тікелей өлшеу кезінде 600 В-ге жетеді. Вольтметрдің тұтынатын қуаты 3-20 Вт аралығында ауытқуға ұшырайды. Вольтметрдің өлшеу шектері кернеудің өлшеу трансформаторлары арқылы үлкейтілген. Кернеу трансформаторының алғашқы орамасын 1 виток санымен U1 кернеуі өлшенетін тізбекке параллель жалғайды және екінші ораманы 2 виток санымен U2 кернеулі вольтметрге жалғайды.
1.2 - Сурет. Вольтметрді кернеудің өлшеу трансформаторы арқылы қосу сұлбасы
Вольтметрдің өлшеу тізбегіндегі, TрТ екіні орамаға қосылған ваттметр кернеуінің тізбегінің кедергісіне қатысты үлкен, соның салдарынан TрТ салдары жүру режиміне жақын режимде жұмыс істейді. Содан кейін трансформатор орамасындағы және кер-неулердің төмендеуі болдырмауға сонымен қатар былай қабылдауға болады.
және алЕ1Е2 = 12 =kUн, болса, онда U1 өлшенетін кернеудің шамасы вольтметрмен көрсетілген U2 кернеудің шамасын kІн номиналды трансформация коэффициентіне көбейткенге тең, яғни:
Екінші төмен кернеу жоғары алғашқы кернеудің кері фазасында орналасқан [8].
1.3.3 Электр қуатын өлшеу
Тұрақты мен айнымалы ток тізбектеріндегі қуатты өлшеу. Тұрақты ток тізбектеріндегі қуат Р=UІ теңдеуімен, айнымалы ток тізбектеріндегі қуаттың лездік мәні Р=UІ теңдеуі арқылы өрнектеледі.
Егер U кернеу мен І ток Т периодты уақыт функциясы болса, онда қуаттың период бойынша орташа мәнін жай ғана қуат немесе активті қуат Р деп атайды, оның лездік мәні Р мына формуламен байланысты болады:
(9)
Бірфазалы синусоидалы ток тізбектерінде болғанда, Р=UІ φ,
Мұндағы, U, І - ток пен кернеудің әрекетті мәндері;
φ - фазалы өзгеру (жылжу).
Синусоидалы ток тізбектеріндегі активті қуатпен қатар реактивті Q = UІ sіn және толық S = UІ қуаттарды есептейді.
Тұрақты және айнымалы бірфазалы токтың қуатын есептеу. Тұрақты ток қуатының Р=UІ теңдеуінен оны амперметр мен волтметрмен жанама тәсіліімен өлшеуге болатыны көрініп тұр. Дегенмен бұндай кезде екі құрал бойынша есептеу әрі өлшеуді қиындататын әрі бұның дәлдігін төмендететін есепті бірмезгілде жүргізу керек болады.
Тұрақты сонымен қатар бірфазалы айнымалы ток тізбектеріндегі қуатты есептеу кезінде ваттметрлер деп аталатын құралдар пайдаланылады, оларға электродинамикалық және ферродинамикалық өлшеу механизмдерін пайдаланады. Электродинамикалық ваттметрлер жоғары дәлділік класты (0,1-0,5) тасымалдану құралдары түрінде шығарылады сонымен қатар өнеркәсіптік пен жоғары жиіліктегі (5000 Гц-ке дейінгі) тұрақты мен айнымалы токтың қуатын дәл өлшеу үшін қолданылады [9].
ІІ ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСЫНЫҢ САПА КӨРСЕТКІШІН ӨЛШЕУДІ МЕТРОЛОГИЯЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУ
2.1 Электр энергиясын өндіру және оны үнемдеу тәсілдері
Қазіргі кезде әлемнің қарқынды дамуы, адам санының көбеюі, адамзаттың тұтынушылық қабілетінің өсуі әсерінен, біздің өмірімізге ең қажетті тамақтың, ауыз судың жетіспеушілігі көптеген елдерде байқалады. Біздер ХХІ - ғасырды электр құрылғыларынсыз (теледидар, телефон, компьютер, ас үйге қажетті техникалық құрылғылар т. с. с) елестете алмаймыз. Біздің өмір сүруіміз үшін электр энергиясының алар орны бөлек. Күн сайын оған деген сұраныс артып келеді. Сондықтан тұтынушыларды электр энергиясымен толықтай қамтамасыз ету көптеген елдердің басты мәселесіне айналды. Біздің елімізде осындай үлкен мәселені шешу жолында көптеген іс-шаралар атқарылуда. Атап айтар болсам Астана қаласында Болашақтың энергиясы тақырыбында өтетін ЭКСПО - 2017 көрмесі. Бұл көрмеде энергия өндірудің қолайлы, бағасы төмен, табиғатқа зияны аз болатын әдістері мен түрлі технологиялары көрсетіледі деп жоспарлануда. Астана ЭКСПО-2017 дүниежүзілік аренада еліміздің танылуы мен туристік тартымдылығын жоғарылауға, біздің халқымыздың қонақжайлылығын көрсетуге бағытталған. Көрме өткізу, сонымен қатар елорданың, тұтастай еліміздің экономикалық және инфрақұрылымдық дамуына қосымша стимул болады деп сенеміз.
Қазақстан Республикасында энергия үнемдеу мен энергия тиімділігін жоғарылату - шаруашылықтың барлық салаларында қазіргі таңда энергетикалық, экологиялық және экономикалық проблемалар кешенін шешетін басым міндеттер болып отыр. Осындай міндеттерді шешпей елдің дамуын ұстау мүмкін емес екені анық. Мемлекет басшысы энергия үнемдеу саласында жалпы ішкі өнімді үнемдеуді 2015 жылға қарай 10%-ға, 2020 жылға қарай 25%-ға төмендету бойынша міндетті талап етті. Энергия үнемдеу саясатын жүргізу үшін негіз қолданыстағы нормативтік база болып табылады. Қазақстан Республикасы Президенті 2012 жылғы 13 қаңтарда Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру туралы сондай-ақ кейбір заңнамалық актілерге энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру мәселелері жөнінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР заңдарына қол қойды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 қарашадағы №1404 қаулысымен ҚР энергия тиімділігін арттырудың 2012-2015 жылдарға арналған кешенді жоспары бекітілді. Бұл өз кезегінде Заңдар және нормативтер арқылы ынталандыру шаралар кешені. Кәсіпорындар барлық электр энергияның 70% жоғары тұтынатындығын ескере кету керек. Кешенді жоспар шеңберінде олардың 5050 (50% қаржыландыру - бұл кәсіпорынның меншікті қаражаты, қалған 50% - бұл мемлекеттік бюджет) энергия аудиті жүргізілді. Энергия аудиті қорытындылары бойынша электр энергетиканы қоса алғанда, өнеркәсіптің энергияны қажеттіліген төмендетуге жүйелік шаралар өңделді.
Бұл жалпы біздің еліміз бойынша болса өзіміздің Атырау қаласының жергілікті Атырау-Жарық АҚ-ң электр энергиясын тиімді пайдалану туралы ақпаратына тоқталайық. Атырау облысы табиғи монополияларды реттеу департаментінің 24.07.2012ж. №103-НҚ бұйрығымен 2015 жылға нормативті техникалық шығын 292 824 мың кВсағ. көлемінде, электр энергиясының желілерге түсетін 1 741 135 мың кВсағ. көлемінің 16,81%, электр энергиясын беру мен тарату қызметіне 1 449 135 мың кВсағ. көлемінде бекітілген.
Атырау Жарық АҚ-ның желілеріне 2013 жылы түскен электр энергиясының нақты көлемі 1 606 253 мың кВсағ. құрады. Нормативтік техникалық шығын 273 215 мың кВсағ. құрады, 17,01%. Электр энергиясын беру және тарату көлемі 1 333 038 мың кВсағ..
Атырау Жарық АҚ-ның желілеріне 2014 жылы түскен электр энергиясының нақты көлемі 1 702 468 мың кВсағ. құрады. Нормативтік техникалық шығын 286 859 мың кВсағ., 16,85%. Электр энергиясын беру мен тарату көлемі 1 415 609 мың кВсағ. құрады.
Атырау Жарық АҚ-ы үшін электр энергиясының коммерциялық есебін автоматтандыру жүйесін (ЭКЕАЖ) құрудағы басты мақсаты - электр энергиясын беру мен тарату уақытында шығынды дәл, яки Атырау ЖЭО АҚ-ы өндірген не басқа өндірушілерден алынған және тұтынушыларға электр желілері бойымен жіберілген электр энергиясының көлемін дәл әрі оперативті түрде анықтау болып табылады. Атырау Жарық АҚ-ы бойынша ЭКЕАЖ енгізу - Атырау облысында энергияны тиімді пайдалану бойынша аумақтық бағдарламаны іске асыру шараларының бірі болып табылады, өйткені, электр энергиясы шығынының ошағын мезгілінде тауып, жоюға, тұтынушыларды электр энергиясын тұтынғандығы не берілгендігі жөнінде ақпаратпен уақытылы қатуға, компания желілеріндегі электр энергиясы шығынының есебін жүргізуге, электр энергиясының ақты шығын есебін анықтауға көмегін көрсетеді. Атырау облысындағы электр энергиясын тарататын басты ұйым болып табылатын Атырау Жарық АҚ-ы бойынша аталған ЭКЕАЖ жобасын жүзеге асыру барысында Атырау облысындағы энергияның көздері және тұтынушылардың қаржылық, энергетикалық жене материалдық ресурстарын үнемдеуге әкеледі, бұл өз кезегінде энергия үнемдеу бағдарламасының негізгі міндеті.
ЭКЕАЖ енгізуде төмендегі:
- әрбір есеп нүктесі бойынша электр энергиясын өндіру мен тұтынудың коммерциялық есеп мәліметтерінің базасын жасау;
- еліміздің көтерме және бөлшек сауда нарығындағы тұтынушылар бөлімінде электр энергиясын таратудың фактілі есебін жасау;
- нарық субъектісінің оперативті-техникалық құрамын электр энергиясы және қуатын тарату шарасын басқаруда объективті ақпаратпен қамту;
- электр энергиясын жіберу барысындағы коммерциялық шығынды анықтау міндеттері автоматтандырылады.
ЭКЕАЖ-нің бағдарламалы-техникалық аспаптары Атырау Жарық АҚ мен KЕGОС АҚ-ы тұлғасындағы жүйелік оператордың диспетчерлік пункттеріне электр энергиясы өлшемі мен қуатын керекті дәлдікпен байланыс каналдары арқылы жинап, жедел тарату мүмкіндігін береді.
ЭКЕАЖ-нің басты міндеті нормативті құжаттармен заңдастырылған электр энергиясы есебі туралы мәліметтерді нарық қағидаларына сәйкес келісілген көлемде және мерзімде, дәлме-дәл беру болып табылады.
Атырау Жарық АҚ-нда ЭКЕАЖ енгізу электр энергиясы тұтынушыларына мынадай артықшылықтарға ие:
- сатып алынатын электр энергиясының бағасын оңтайландыру;
- электр тұтыну ережесін оңтайландыру;
-пайдаланылған электр энергиясы бағасының фактілі құнын субсидиясыз төлеу;
- жоспарлы кезеңге электр энергиясының бағасын жоспарлау;
- электрмен сенімді жабдықтау;
- электр энергиясы есебін анықтау;
- электр энергиясы мен қуаттың бөлшек сауда нарығындағы субъектілерімен келісілген ақпарат алмасу.
Техникалық жоба негізінде Атырау облысы бойынша табиғи монополияларды реттеу департаменті бекіткен 2010-12ж.ж. арналған инвестициялық бағдарламаға сай ҚР Энергетика және минералды ресурстар министрінің 18.08.2004ж. №183 Атырау Жарық АҚ-нда ЭКЕАЖ құру бағдарламасын бекіту туралы бұйрығына сай кернеуі 6, 10, 35 және 110 кВ болатын барлық қосалқы станцияларда ЭКЕАЖ енгізілді. 2013 жылдың соңына қарай Атырау Жарық АҚ-ның ЭКЕАЖ өлшеу кешендерінің толық жұмыс істеуі мен метрологиялық куәландыру бойынша барлық ұйымдастыру-техникалық шараларының аяқталысымен KЕGОС АҚ-ы, МЭҚжБК-нің Атырау облысы бойынша АД-і және ОРЭ субъектілері өкілдерінің қатысуымен Атырау қаласы мен облысындағы 70 ПС пен 15 РП қамтитын жүйе өнеркәсіптік қолдануға беріліп, KЕGОС АҚ-ы тұлғасындағы жүйелік оператордың электр энергиясын коммерциялық балансқа алу жүйесінің тізімінде 27.12.2013ж. №ОРЭ.02.0402.0011-2013 санымен 27.12.2017 жылға дейін әрекет ету мерзімі бойынша тіркелген. Атырау Жарық АҚ-ның жоғарывольтты ПС және РП-да ЭКЕАЖ енгізу бойынша аталған инвестициялық бағдарламаны жүзеге асырғаннан кейін энергияны тиімді пайдалану мен энергетикалық тиімділік саясатын жалғастыру аясында 0,4кВ кернеу бағытында фидерлік есеп бойынша орташа деңгейде ЭКЕАЖ құру жұмыстарын жалғастырды және тұрмыстық пайдаланушыларға есеп құралдарын орнату жұмыстарын жалғастырды. Осы мақсатта Атырау Жарық АҚ-ы 2013-15 жылдарға арналған инвестициялық бағдарлама жасақтап, оны Табиғи монополияларды реттеу агенттігінің Атырау облысы бойынша департаментімен келісілді. Осы бағдарламаға жобаалды тексеру, ЭКЕАЖ-лерін тұрмыстық дәрежеде және ТП, КТП 0,4кВ енгізу бойынша техникалық жоба жасақтау, құралдар мен материалдар сатып алу, монтаждау-құрылыс пен іске қосу-ретке келтіру жұмыстарына жұмсалатын қаражат енгізілген.
ЭКЕАЖ-лерін тұрмыстық деңгейде және ТП, КТП фидерлік баланс бойынша орташа дәрежеде тұрмыстық пайдааланушыларға есептеу құралдарын орнату шарасы 3 жылға жоспарланған, 2013 жылы ЭКЕАЖ техникалық жобасы негізінде GРRS модемді Альфа А1140 көпфункционалды 565 есептеу құралы Атырау қаласының 2, 3, 4 учаскелеріндегі 458 ТП, КТП-0,4кВ орнатылған болатын, 33 тұрғын үй және 3140 тұрмыстық тұтынушыға кірме есептеу құралдары орнатылған. 2014 жылы бұл жұмыстар жалғасын тауып, GРRS модемді Альфа А1140 көпфункционалды 425 есептеу құралы Атырау қаласының №1, 5 учаскелеріндегі 358 ТП, КТП-0,4кВ орнатылған, 33 тұрғын үй және 3000 тұрмыстық пайдаланушыға кірме есептеу аспаптары орнатылған. 2015 жылы GРRS модемді Альфа А1140 көп функционалды 610 есептеу құралдары Атырау қаласының №6, 7 учаскелеріндегі 554 ТП, КТП-0,4кВ орнату жоспарланған, қалған 34 тұрғын үй және 3000 тұрмыстық тұтынушыға кірме есептеу құралдары орнатылмақ. Қазіргі таңда ТП, КТП-0,4кВ орташа деңгейлі ЭКЕАЖ есептеу аспаптарын орнату жұмыстары басталды. Жалпы осы инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру кезінде фидерлік есептегі 1370 ТП, КТП-да 1600 дана электр есептегіштерді орнатып, ЭКЕАЖ-мен қамтамасыз ету жоспарлануда. 3 жыл ішінде тұрмыстық деңгейдегі 100 көпқабатты тұрғынүйлердегі 9140 тұтынушыға көпфункционалды есептегіш орнату жоспарланып отыр. Сондай -ақ, Атырау Жарық АҚ-ы 2013 жылдан бастап қалалық тарату желілерінің реактивті қуатпен жұмыс жасау режимін жеңілдету мақсатында реттелмейтін статистикалық конденсаторлар батареясы (БСК) пайдаланылуда.
Реактивті қуатты компенсациялау - кернеуді реттеу мен электр энергиясы шығынын азайту мақсатында тарату желілеріндегі реактивті қуат балансына мақсатты ықпал ету шарасы. Оны енгізу барысында электр тарату желілеріндегі пайдалы нәтижелілік пен сенімділік арта түспек. 04.05.2013 жылғы №100-31-АЖ (І саты) Шартына сай 2013 жылы Атырау Жарық АҚ-ның электр тарату желілеріндегі реактивті қуатты компенсациялау жұмыстары жүргізілді. Реактивті қуат бойынша ТП режимін оңтайландыру шарттары мен жүктемені ескере отырып, құрамында қуаты 400-1000 кВА аралығындағы 14 трансформаторы бар 7 қос трансформаторлы ТП-610кВ таңдап алынды. Жалпы қуаты 762 кВ 14 дана конденсатор қондырғысы монтаждалды.
08.04.2014 жылғы №45-31-АЖ (ІІ саты) Шартына сәйкес Қалалық АЭЖ-нің 6-10кВ трансформаторлы қосалқы станцияларында жөндеу жұсытары жасалған статистикалық конденсатор батареялары (БСК) есебінен 12 дана іске қосу мен қорғаныс аппаратуралы реактивті қуат компенсациясы бойынша қызметтер жасалады.
Атырау Жарық АҚ-ы бойынша 6-100,4кВ трансформаторлы қосалқы станцияларда компенсациялайтын аспаптар орнату шаралары жалғасып жатыр. Атырау-Жарық АҚ ҚР энергетика және минеральды ресурстар министрлігі берген мемлекеттік лицензиясы аясында 2005 жылдан жұмысын жасай бастады.
Кәсіпорынның міндеті - қазіргі заманғы техникалық, экономикалық, экологиялық ережелерге, кәсіби қауіпсіздік пен денсаулық қорғау стандарттарына сәйкес Қазақстан Республикасындағы біртұтас электр энергетикасы жүйесінің жұмыс сенімділігі мен тиімді дамуын қамтамасыз ету.
Пайымы - Атырау-Жарық АҚ аумақта электр энергетика саласындағы құзыретті орталық болады.
Бас стратегиялық мақсат жоғары дәрежелі мақсатты жүзеге асыру арқылы орындалады:
1. Еліміздің БЭЖ сенімділігі мен сапалы қызмет етуін қамту бойынша мемлекеттің талаптарын орындау;
2. Жүйелік оператор қызметін орындау саласы бойынша көшбасшы компания деңгейіне жету;
3. Кәсіпорынның негізгі бизнесті дамыту есебінен акционерлік құнының тұрақты өсуі, ҰЭТ өзіндік әлеуетін қолдану тиімділігін жоғарылату;
4. Корпоративтік басқару деңгейі бойынша салада жетекшілікті қамтамасыз ету.
Басты қызмет түрлері:
1) электр энергиясын аймаутық дәрежедегі тораптар бойынша жеткізу;
2) электр энергиясын тораптарға жіберу мен өндіруде техникалық диспетчерлеу;
3) электр энергиясын өндіру мен тұтынылуын теңгерімдеуді ұйымдастыру бойынша қызметтер көрсету.
Атырау-Жарық АҚ қызметтерінің ҚР-ның Табиғи монополия туралы заңымен реттелуімен байланысты жоғарыда аталған қызмет түрлері табиғи монополия саласына кіреді.
Еліміздің БЭЖ-да жедел-диспетчерлік басқару Атырау-Жарық АҚ Жүйеаралық электр тораптары филиалдары құрылымдық бөлімшелері болып табылатын аймақтық диспетчерлік орталығының (ӨДО) ЖО ҰДО жедел бағынуы схемасы бойынша ұйымдастырылған.
ЖО ҰДО-ға жүктеледі:
өңірлік диспетчерлік орталықтар арқылы электр станциялары және тораптарының келісілген жұмысын 24 сағат бойы жедел диспетчерлік басқаруды жүзеге асыру;
еліміздің БЭЖ-да электр станцияларының аспаптары мен торап схемаларының дәл күйін есепке алып, электр энергиясын өндірутұтыну тәуліктік кестесінің техникалық сараптамасын қалыптастыру мен жүргізу;
ҚР-ның БЭЖ электр энергиясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Нарық экономикасындағы өндірісті метрологиялық қамтамасыз етудің маңызы
5В073200 - Стандарттау метрология және сертификаттау мамандығы бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету
1.2 Өлшем құралдарын метрологиялық бақылау
1.3 Электрлік шамаларды өлшеу
2 ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСЫНЫҢ САПА КӨРСЕТКІШІН ӨЛШЕУДІ МЕТРОЛОГИЯЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУ
2.1 Электр энергиясын өндіру және оны үнемдеу тәсілдері
2.2 Цехтік ТП трансформаторының жұмыстық тармағын таңдау
2.3 Трансформаторлы подстанция жұмысының тиімді режимі
2.4 Өлшеу құралдарын әзірлеуді метрологиялық сараптау. Электрлік өлшеудің әдістері мен құралдары
2.5 Атырау-Жарық АҚ-ның жаңартылған механикалық цехын ЭЖЖ кернеу ауытқуын есептеу
2.6 СО-505 және АSРАN Kаzаkhstаn DDZ1513 электр есептегіштерін салыстыру тәжірибесі
3 ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
3.1 Міндетті талаптар
3.2 Елеулі (ең аз қажетті) талаптар
3.3 Электр жабдығына арналған талаптар (көрсеткіштер)
3.4 Сәйкестікті растау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Ғылым және өндіріс өлшемсіз болмайды. Әлемде қас қағым сәтте миллиондаған өлшемдік іс-әрекеттер жүргізіледі. Мысалы, шығарылатын өнімнің сапасы және техникалық деңгейінің қалыптасуы, көліктердің қауіпсіз әрі апатсыз қозғалысы, медициналық, экологиялық сараптама - соның барлығы метрологиялық пайымдаманың нәтижесінен алынады.
Метрологияның маңыздылығын бір сөзбен айту мүмкін емес. Оның нормалары және ережелері заңдар сияқты бекітіледі. Тіршіліктің барлық саласына араласа отырып, бүгінгі таңда метрология ғылым және техниканың дамуына септігін тигізеді, адамдар және шаруашылық қызметі субъектілерінің арасын анықтайды, өлшем бірлігі және мемлекетаралық ынтымақтастық саласында мемлекеттік реттеу принципін қалыптастырады. Метрологияны мемлекеттің өркениеттілік көрсеткіші десек, асыра сілтегендік емес.
Отандық және импортталатын тауарлардың, жұмыстардың сонымен қатар көрсетілетін қызметтердің қауіпсіздігі және сапасын қамтамасыз ету едәуір проблема.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Заманауи экономикадағы өндірісті метрологиялық қамтамасыз етудегі өлшеу, сынау және бақылау әдістерін жаңа технология негізінде зерттеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Заманауи метрологиялық өлшеулер мен бақылау әдістерін анықтаудағы инновациялық техникалық құралдар.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Электр энергиясын пайдалануда метрологиялық әдістерді жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың болжамы: Егер электр энергиясын жеткізуде заманауи технологиялық тәсілдерді және оны қателіксіз есептеуде инновациялық құралдарды пайдаланса, онда энергия шығынын азайту және үнемдеу мәселесі жүзеге асады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Метрология саласының теориялық мәселелерін қарастыру;
Іргелі зерттеулерде және ғылыми талдамаларда өлшем дұрыстығын қамтамасыз ететін тәсілдерді оқып үйрену;
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз етудегі өлшеу жағдайларын талдау;
Метрологиялық бақылау жүргізу мен өлшеу құралдарын калибрлеу;
Конструкторлық және технологиялық құжаттамаларға метрологиялық сараптама жүргізу;
Қажетті нормативті құжаттарды талдау;
Техникалық біліктілікке аккредиттеу жүргізу жұмыстарымен танысу;
Метрологиялық өлшеулер және есептеулерді эксперименттік әдістерді қарастыру.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы:
Материалдық, энергетикалық сонымен қатар басқа да ресурстарды үнемдеу мәселелерін шешуде метрологиялық қамтамасыз ету үлкен маңызға ие, себебі шынайы сандық есеп материалдық құндылықтарды, электр және жылу энергиясын, мұнай мен мұнай өнімдерін, газ, су ресурстарын үнемдеудің негізі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмысымның құрылымына келер болсақ кіріспеден, екі тараудан: І Зерттеудің теориялық мәселелері, ІІ Электр энергиясының сапа көрсеткішін өлшеуді метрологиялық қамтамасыздандырудан, еңбек қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
7.1 Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету (ӨМҚ) -- бұл стандарттардың талаптарына сәйкес өлшемнің бірлігі және талап етілетін дәлдігіне жетуге арналған керекті ғылыми әрі техникалық құралдар кешені. ӨМҚ өз міндеттерін стандарттаумен тығыз байланыста неғұрлым тиімді шешеді. Осы мақсатта Мемлекетгік өлшем бірлігін қамтамасыз ету жүйесі (МӨС) стандарттары әзірленіп, Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заң қабылданды. ӨМҚ өнімді бақылау және сынау тәсілдері сияқты стандарттау объектілерімен тығыз байланысты. Осы объектілер үшін бақылануға қажет бірқатар метрологиялық параметр белгілеген орынды, яғни өлшенетін параметрлердің номенклатурасы және оңтайлы өлшеу дәлдігінің нормаларын белгілеу, талап етілетін дәл өлшеуді орындау әдістемесін әзірлеу керек. Оларды стандарттау өлшеуді орындаудың бұқаралық, үлгілік әдістемелерін реттеудің пайдалы жолы болып табылады. Өндірісті дайындауды метрологиялық қамтамасыз ету деп өндірістің керекті материалдар, бұйымдармен, шикізаттар және құрал саймандармен, технологиялық процесті ұйымдастыру-технологиялық шаралардың кешенімен қамтамасыз етілуін айтады.
Мұндай қамтамасыз етудің нормативтік негізі болып мемлекеттік сонымен қатар салалық стандарттар, кәсіпорындардың ғылыми техникалық, ұйымдастыру, әдістемелік сондай-ақ жеке жағдайларға арналған нұсқау өндірістік құжаттар саналады.
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз ету жұмыстары кәсіпорынның құрастырмалық технологиялық және метрологиялық қызметтері тауар өндіру жайында алғашқы құжаттарды алған күннен бастап жүргізіледі. Бұл жұмыстың ұйымдастырылуы, басталуы туралы құжаттарды салалық стандарттар қарастырады. Метрологиялық қамтамасыз ету процесіне мемлекеттік сондай-ақ ведомствалық метрологиялық қызмет органдары басшылық жасайды.
Өндірісті әзірлеуді метрологиялық қамтамасыз ету жоспарын кәсіпорынның метрологиялық қызметі не метрологиялық қызметпен келісе отырып, өндірістің технологиясын жоспарлайтын бөлімшесі жасайды. Ол жоспар өндірісті техникалық әзірлеудің жалпы жоспарына кіреді.
Өндірісті метрологиялық қамтамасыз етуде мынадай шаралар жасалады:
- тауар сапасын анықтауға қолданылатын өлшемдердің нормалары, дәлдік параметрлері мен технологиялық процесс және құрал саймандардың номенклатураларын нақтылау.
- өлшем жүргізуді өлшеу нақтылығын сақтайтын, жетілдірілген әдістемелермен қамтамасыз ету.
- өлшеу құралдары және өлшеу тәсілдерінің дұрыс түрлерін пайдалану туралы ұсыныстар жасау. Өндірісті стандартталған не керек болған жағдайда стандартталмаған өлшеу құралдары және өлшеу қорытындыларын әзірлеу және өңдеу әдістерімен қамтамасыз ету.
- өлшеу құралдарын стандарттау.
- өлшеу жүргізудің нормативтік техникалық құжаттарға сәйкестігін қамтамасыз ету.
- өндіріс қызметкерлері және жұмысшыларын өлшеу жүргізуге өлшеу құралдарының ақаусызын тауып жөндеуге үйрету.
1.2 Өлшем құралдарын метрологиялық бақылау
Мемлекеттік метрологиялық органдар желісі сондай-ақ олардың еліміздегі өлшеулер біртұтастығын қалыптастыруға арналған қызметі мемлекеттік метрологиялық қызмет деп аталады.
Мемлекеттік метрологияның қызметін Қазақстан Мемлекеттік стандарты басқарады.
Қазақстан Мемлекеттік стандартымен оның ұйымдарының қызметіне тауар сапасына тексеріс жасау, Мемлекеттік өлшеулер біртұтастығын қамтамасыз ету жүйесін дамыту және жетілдіру, елімізде қолданысқа енгізілетін физикалық шамалар бірлігін анықтау, физикалық шама бірлігі эталондарын дамыту, өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларына бірдей ережелер енгізу, физикалық шамалар бірлігі өлшемдерінің мемлекеттік эталондардан өлшеу жұмыс аспаптарына берудің бірыңғай талаптарын белгілеу мен т. б. кіреді.
Метрологиялық ғылыми-зерттеу институттары метрологияның ғылыми негіздерін дамыту мақсатында іргелі сондай-ақ қолданбалы зерттеулер жүргізеді, өздеріне бекітілген өлшеудің түрлері, тексеру аспаптары және жылжымалы тексеру зертханалары бойынша метрологиялық қамтамасыз етуді жетілдіру жұмыстарын жүргізеді. Институттар Мемлекеттік өлшеулер біртұтастығын қамту жүйесі стандарттарын зерттеп дайындайды, Мемстандарттың аймақтық органдарына ғылыми-зерттеулік басшылық жасап, көмек көрсетеді.
Метрологиялық қамтамасыз ету бойынша жұмыс көлеміне байланысты республика аумағында, сонымен қатар, стандарттау және метрологияның аумақтық (қалалық) орталықтары құрылады.
Стандарттау және метрология орталықтары өз жұмыстарын өздеріне жүктелген, жүзеге асырылуы елдің өздеріне сеніп тапсырылған аумағында өлшеулер біртұтастығы және шынайылығын қамтамасыз етуге сонымен қатар ғылыми зерттеулер және өндіріске өлшеудің соңғы әдіс-тәсілдерін енгізуге бағытталған міндеттерге сәйкес жұмыс жасайды.
Орталық қызметінің бағыттарының бірі өндірісті метрологиялық қамтамасыз етуге мемлекеттік қадағалау жасау болып табылады. Оның деңгейі ведомстволық метрологиялық қызметтердің даму дәрежесіне байланысты болғандықтан орталықтар кәсіпорындардың метрологиялық қызметтеріне керекті басшылық жасайды. Бірқатар орталықтар республикамыздағы метрологиялық қамтамасыз етуді дмытуға бағытталған ғылыми-зерттеу мен жобалау-конструкторлық жұмыстарды жүргізеді.
Республиканың мемлекеттік метрологиялық қызметінің аумақтық органдары өлшеу құралдарын өндіру және жөндеуге қадағалауды қамтиды[1].
Мемлекеттік метрологиялық бақылау. Мемлекеттік метрологиялық бақылаудың келесі түрлері нақтыланған:
* өлшем құралдарының түрін бекіту;
* өлшеу құралдарын, соның ішінде эталондарды салыстырып тексеру;
* өлшем құралдарын әзірлеу, жөндеу, сату мен жалға беру құқығына заңды және жеке тұлғалардың қызметіне лицензия беру.
Мемлекеттік метрологиялық бақылау және қадағалау (ММБжҚ) Заңмен белгіленген аяда жүзеге асырады. Сондықтан жасалынатын, өндірілетін, импортталатын сонымен қатар пайдаланудағы өлшем құралдары екі топқа бөлінеді: пайдалануға арналған және ММБжҚ-дық таралу аясында пайдаланылатын. Осы өлшеу құралдары оларды сынағаннан және түрін бекіткеннен кейін пайдалануға содан кейінгі, алғашқы әрі мерзімді салыстырып тексеруге жарамды деп танылады; пайдалануға арналмаған және ММБжҚ-дық таралу аясында пайдаланылмайтын бұл өлшем құралдарына мемлекет тарапынан қадағалау жүргізілмейді
Заңды сонымен қатар жеке тұлғалар - осындай өлшем құралдарының иелері, оларды жарамды күйде ұстау жүйесін өздері орнатуы тиіс.
Бұл жағдай өлшеу құралдарының сериялы сонымен қатар дара шығаруға парктың бөлінуінің жойылуын көрсетеді. Егер дара шығарылатын өлшеу құралдары ММБжҚ аясында қолданылатын болса, онда олар сыналады және түрі бекітіледі.
Салыстырып тексеру құқығына тіркеу ретінде заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерін өлшем құралдарын салыстырып тексеру құқығына аккредиттеу жүргізіледі.
ММБжҚ-дың таралу аумағын талдау көрсетіп отырғандай, өлшем құралдарының бүкіл паркін көрсетілген екі топқа нақты бөлу қиынға соғады.
ММБжҚ мынадай аумақта таралады: денсаулық сақтау саласы, қоршаған ортаны қорғау саласы, еңбек қауіпсіздігін сақтау саласы; сауда операциялары және өзара есеп айырысу; мемлекеттік қорғанысты қамтамасыз ету;
ҚР заңдылықтарында сәйкес мемлекеттік қажеттіліктерге арналған келісімшарттар бойынша жеткізілетін тауар өндіру;
ҚР мемлекеттік стандартының міндетті талаптарына сай екендігін анықтау мақсатында тауар сапасын бақылау мен сынау.
ҚР Техникалық реттеу туралы Заңына сәйкес мына мемлекеттік стандарттар талаптары міндетті болып табылады: тауардың, процестің және көрсетілетін қызметтің сыртқы орта, адамдардың өмірі, денсаулығымен мүлкіне қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша; техникалық және ақпараттық сәйкестелуін, өнімнің өзара алмастырылуын, оларды бақылау мен маркілеу әдістерінің бірлігін қамтамасыз етуге арналған, сонымен қатар ҚР Заңдарымен белгіленген талаптар. Осыған байланысты төменде көрсетілген талаптарға сәйкес келуді бақылауға арналған қолданылатын өлшем құралдары салыстырылып тексерілуі тиіс:
* қорғаныс қондырғылары, балалар ойыншықтары, киімдері мен аяқ киімдері сипаттамаларына;
* өнім элементтері сипаттамаларының беріктігіне;
* жағымсыз әсер ету деңгейі мен уақытына (шу, радиациялық, электромагниттік сәулелену деңгейіне, топыраққа қысым түсірудің жіберілетін нормаларына, шекті жіберілетін зиянды заттар мен олардың концентрациясының мөлшеріне);
* тауарды дайындау кезінде пайдаланылатын материалдарға (химиялық құрамы бойынша шектеулер, зиянды әрі қауіпті заттардың жіберілетін деңгейін шектеу, т. б. );
* тауарды қолдану, оған көрсетілетін техникалық қызмет пен жөндеу ережелеріне[2].
Жоғарыда көрсетілгендер негізінде мынадай қорытынды жасауға болады: сериялы өндіріске арналған өлшемдердің барлық аумағына арналған түрін бекіту мақсатында сынақ жүргізу керек. Сондай-ақ, өнім өндіруші кәсіпорынға өзінің жасап шығарған өлшем құралдарының қайда пайдаланылатыны белгісіз екенін ескеруі тиіс. Ол өлшеу құралдары мемлекеттік метрологиялық бақылау таралатын аумақта қолданылмауы да мүмкін. Соған байланысты өндіруші-кәсіпорындар алғашқы салыстырып тексеруді өткізгені дұрыс болады.
Өлшем құралдарының түрін бекіту. Өлшем құралдарының түрін бекіту елде өлшеу бірлігі мен өндіріске нормативтік құжаттарда белгіленген талаптарға сәйкес келетін өлшем құралдарын айналысқа шығару мақсатында жүргізіледі.
Көптеп өндіруге немесе ҚР - ның аумағына партиялармен әкелуге арналған сонымен мемлекеттік метрологиялық қадағалау қолданылатын өлшем құралдары сынаудан өтіп, осы өлшем құралының түрі кейіннен бекітілуі керек. Өлшем құралдарының түрін бекіту туралы шешімді ҚР Мемстандарты қабылдайды әрі ол өлшем құралдарының түрін бекіту туралы сертификатпен куәландырылады, сертификаттың қолдану мерзімі оны берген кезде белгіленеді.
Өлшем құралдарының бекітілген түрі өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі тізіміне енгізіледі. Бірен-саран данада жасалынған не әкелінген және мемлекеттік метрологиялық қадағалауға жататын өлшеу құралдарын мемлекеттік метрологиялық қызмет метрологиялық аттестаттаудан өткізеді.
Өлшем құралдарына, олардың түрін бекіту мақсатында және бекітілген түрге сәйкестігін анықтау мақсатында сынақ өткізуді мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық, стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның ведомствалық бағынышты бөлімшелері мен стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган өлшем құралдарын сынақ орталықтары ретінде тіркелген басқа да заңды тұлғалар жүргізе алады.
Түрін бекіту мақсатында сынақтардан не метрологиялық аттестаттаудан өтпеген өлшем құралдарын айналымға шығаруға, өткізуге қатаң тыйым салынады[3].
ҚР Мемстандарты өлшеу құралының түрін бекітеді, оны Мемлекеттік реестрде тіркейді сонымен қатар тапсырыс берушіге түрді бекіту туралы сертификат береді.
Салыстырып тексеру. Мемлекеттік метрологиялық бақылаудың 2 құрамдас бөлігі - өлшем құралдарын салыстырып тексеруді қарастырамыз.
Өлшем құралдарын салыстырып тексеру - өлшем құралдарына белгіленген техникалық талаптарға сай екендігін анықтау мен растау үшін мемлекеттік метрологиялық қызмет не оған уәкілетті басқа органдар орындайтын операциялар жиынтығын айтады.
ҚР Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы Заңына сәйкес мемлекеттік метрологиялық бақылауға кіретін өлшеу құралдары өндірістен және импорт бойынша әкеліну кезінде салыстырылып тексеріледі. Сатуға сонымен қатар жалға беруге тек қана салыстырылыып тексерілген өлшеу құралдары ғана жіберіледі.
Салыстырып тексеруді мемлекеттік метрологиялық қызметі, мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықтары (МҒМО), тіркелген заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерін іске асырады.
Өлшем құралдарын салыстырып тексеруді аттестатталған жеке адамдар жүзеге асыра алады. Салыстырып тексерудің қорытындысы - өлшеу құралдарының пайдалануға жарамдылығын растау не өлшеу аспаптарының пайлалануға жарамсыздығын растау. Салыстырып тексерудің оң қорытындылары өлшеу құралына және пайдалану құжаттамасына басылатын салыстырып тексеру таңбасымен және салыстырып тексеру жайлы куәлік береді. Егер салыстырып тексеру қорытындылары бойынша өлшеу құралы қолдануға жарамсыз болса, онда салыстырып тексеру белгісі мен Салыстырып тексеру туралы куәліктің күші жойылып, жарамсыздық туралы құжат беріледі не техникалық құжаттамада сәйкес ақпараттар жазылады.
Елімізде салыстырып тексерудің мынадай түрлері қолданылады: алғашқы, мерзімді, кезектен тыс, инспекциялық пен сарапшылық.
Бастапқы салыстырып тексеруге елімізде өндірілген не жөнделген, импортпен алып келінген түрі тексерілген өлшем құралдары жатады. Дара өндірістегі өлшеу құралының түрін бекіткен жағдайда олардың әрқайсысына түрін бекіту туралы сертификат беріледі, ал алғашқы салыстырып тексеруді бұл өлшем құралдары жүзеге асырмайды.
Мерзімді салыстырып тексеруге пайдаланудағы не сақталудағы өлшеу құралдары жатады. Бұндай құралдардың тізімін мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың қызмет ету аясын ескере отырып, бұл құралдардың иелері өзері жасайды. Салыстырып тексеру аралық интервлдар қолданыстағы заңдылық ережелер негізінде белгіленеді.
Өндірілген не жөнделген өлшеу құралдары, оларды техникалық қадағалау бөлімі қабылдағаннан кейін, бастапқы салыстырып тексеруге жіберілуі тиіс. Ұзақ мерзімде сақталуда тұратын өлшеу құралдарын мерзімді салыстырып тексеруден өткізбеуге болады. Ондай шешімді заңды тұлғаның бас метрологы қабылдайды. Салыстырып тексеруге өлшем құрадарының тек өлшем пайданылатын аумақтағы сипаттамалары жатады. Бұл жағдайда өлшеу құралдарында олардың қолдану аясын көрсететін анық жазу немесе шартты белгі болуы тиіс.
Кезектен тыс салыстырып тексеру келесідей жағдайларда өлшеу құралдарын қолдану кезінде жасалынады:
* салыстырып тексеру таңбасы бүлінген кезде және салыстырып тексеру туралы куәлігі жоғалғанда;
* ұзақ мерзімге сақталғаннан кейін өлшем құралдарын айдалануға енгізгенде;
* өлшеу құралына соққымен әсер етуден кейін немесе аспаптың қанағаттанарлықсыз жұмыс істеуі кезінде қайтадан қалпына келтіру кезінде;
* жарты салыстырып тексеруаралық интервалға тең уақыт өткенде өткізілмеген өлшем құралдарын тұтынушыға сақанда;
* жарты салыстырып тексеруаралық интервалға тең мерзім өткеннен кейін өлшеу құралдарын құрама ретінде пайдаланғанда.
Инспекциялық салыстырып тексеру мемлекеттік метрологиялық қадағалау жүргізілген жағдайда өлшеу құралдарының қолдануға жарамдылығын анықтау мақсатында жасалады[4].
Лицензиялау. Өлшеу құралдарын өндіру, сату мен жалға беру бойынша жеке сонымен қатар заңды тұлғалардың қызметін лицензиялау - мемлекеттік метрологиялық бақылаудың құрамдас бөлігі.
Лицензиялау деп міндетті лицензиялауға жататын және заңмен тыйым салынбайтын қызметпен айналысуға заңды және жеке тұлғаға лицензия берудің міндетті түрде жасалынатын ережесін айтамыз. Қарастырылып отырған жағдайда лицензия - Мемлекеттік метрологиялық қызметтің өлшем құралдарын өндіру, жөндеу, сату мен жалға беру бойынша қызметті жүзеге асыру үшін заңды сонымен қатар жеке тұлғаларға беретін рұқсат қағазы. Лицензия еліміздің бүкіл аумағында жарамды.
Лицензия мына жағдайларда берілмеуі мүмкін: өтінішке қосылған құжаттарда ақпарат толық емес болса, лицензияланатын қызметтің жүзеге асыру шарттары талаптарға сәйкес болмаса, алдыңғы лицензия жойылғаннан кейін белгіленген мерзім өтіп кетсе. Лицензия 5 жылдан аз уақытқа беріледі. Лицензия берген орган өзі орнатқан лицензияланатын қызметтің шарттарының сақталуын үнемі қадағалап отыруы тиіс. Бұзушылық анықталған кезде ол бұзушылық жойылғанға дейін лицензия қызметін тоқтатуы немесе мүлдем лицензияны алып қоюы ықтимал.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалау. Заңның, өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі ҚР-ның басқа да нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттардың сонымен қатар метрологиялық ережелер мен нормаларының талаптарын жеке және заңды тұлғалардың сақталуын тексеру тәртібін мемлекеттік метрологиялық қадағалауға жатқызамыз.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың тиімділігіне Заңның негізгі мақсаты - азаматтар және жалпы мемлекеттің мүдделерін өлшемнің теріс нәтижелері салдарынан қорғау тиімділігі байланысты болады.
Мемлекеттік метрлогиялық қызмет органдарына Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың барлық функциялары жүктеледі. Оларды орындау үшін нормативтік база, материалды-техникалық қамтамасыз ету мен білікті, жауапкершілікті кадрлар болуы тиіс.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалау объектілері:
1) шама бірліктерінің эталондары;
2) өлшеу құралдары;
3) өлшеулерді орындау тәсілдері;
4) жеке сонымен қатар заңды тұлғалардың өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі қызметі болып табылады.
Мемлекеттік метрологиялық қадағалау мыналарды қамтиды:
- Өлшеу аспаптарының шығарылуын, олардың жай-күйі мен пайдалануын, өлшеудерді орындау тәсілдерінің қолданылуын, шамалар бірліктерінің эталондары, метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын бақылау.
- Сауда операцияларын жасаған кездегі иеліктен шығарылатын өнімнің санын қадағалау.
- Бума бұйымдарды ашқан, сатқан әрі импорттан алған кезде оларды саны жағынан қадағалау.
Мемлекеттік метрологиялық бақылаудың қажеттілігі бұл салада айрықша екендігін анық айта аламыз[5].
1.3 Электрлік шамаларды өлшеу
1.3.1 Ток пен кернеуді өлшеу әдістері
Ток пен кернеу өлшеуді керек ететін электрлік шамалардың ішінде басым таралған түрі болып келеді. Сондықтан оларды өлшеу аспатары алуан түрлі. Өлшеу аспапатарын таңдауды бірнеше факторларға байланысты жүргізуіміз қажет, мысалы өлшенетін токқа, кернеу түріне, оның өзгеру аралығына, өлшеуді қаншалықты нақты жүргізу керектігі мен эксперимент жүргізу шарттарына немесе тағы да басқаларға байланысты.
Кернеудің шамасын өлшеу тікелей өлшеу арқылы жүргізіледі, ал токты өлшеу кезінде тікелей өлшеуден басқа да жанама өлшеу әдістері көптеп қолданылады. Токты жанама өлшеудің бір түрі өлшенетін ток тізбегіне тізбектей жалғанған мәні белгілі кедергідегі кернеу түсуін табу арқылы өлшеу. Бұл жағдайда токтың мәні Ом заңына сәйкес анықталады.
Тұрақты сонымен қатар айнымалы токтың қуаты аз тізбектерінде кернеуді өлшеуге әдетте тікелей бағаланатын тілшелі немесе санды электронды вольтметрлер қолданылады. Ал тоқты жанама әдіспен өлшейді: кедергісі белгілі үлгілі резистордағы кернеуді өлшеумен. Ток пен кернеуді аса жоғары дәлдікте өлшеу керек болғанда салыстыру әдісіне негізделген аспаптарды пайдаланған дұрыс [6].
1.3.2 Тұрақты токты өлшеу
Әр алуан техника салаларында өлшеу кездестіретін тұрақты ток шамаларының диапазоны аса кең: 10-17 А токтан оңдаған, жүздеген мың амперге дейін жетеді. Сондықтан, әрине, олардың өлшеу аспаптары мен тәсілдері әртүрлі.
10-12 - 10-6 А нүктелерін сезімталдығы жоғары магнитті-электрлі айналы гальвонометрлер мен гальвонометрлі компенсаторлар көмегімен тікелей өлшеуге болады.
Компенсаторлардың басты элементтері - фотокүшейткіш және гальвонометр.
Магнитті электрлі амперметрлермен өлшеу. Тұрақты токты өлшеуге негізінен магниттіэлектрлі жүйедегі амперметрлерді қолданады. Олардың өлшеу шектері құралдың қозғалу бөлігін толық ауытқытуға қажетті токпен анықталады. Бұл ток көп жағдайда 20-50 мА-ден (оның максималды мәні 300 мА) аспайды. Микро және миллиамперметрлердің өлшеу тізбектері ретінде механизмнің шегі ғана болады.
Егер де өлшенетін І тогы құралдың қозғалу бөлігін толықтай ауытқытуға керекті ІП тогынан асып кетсе, онда құралдың рамкасына параллель, І Ш токтың қалған бөлігі өткізілетін шунт (резистор) қосылады (сурет 1). Шунттың RШ кедергісінің шамасын есептеу үшін төмендегі шарттың орындалуы тиіс.
ІПRП=ІШRШ=І[RШRП(RШ+RП)]=соnst, (1)
мұндағы, RП - аспаптың рамка тізбегінің кедергісі.
Егер
ІІП = n,
Болса, мұндағы n - шунт коэффициенті, онда RШ=RП(n-1).
1.1 - Сурет. Шунтты микроамперметрдің сұлбасы
Шунттың кедергісінің шамасы 10-2 10-4 Ом болады.
Тұрақты ток тізбегіндегі кернеуді өлшеу. Тұрақты ток тізбегіндегі кернеуді өлшеу тұрақты токта жұмыс жасайтын кернеуді кез-келген өлшегішпен өлшеп орыдалуы ықтимал.
Кернеуді магниттіэлектрлі вольтметрлермен өлшеу. Магниттіэлектрлі вольтметрдің өлшеу тізбегі өзінше механизмнің рамкасы және оған тізбектей қосылған қосымша кедергіден тұрады. Вольтметрдің өлшеу тізбегіндегі өлшенетін кернеуді механизмнің қозғалу бөлігін ауытқыту үшін керекті токқа айналдырады. UV вольтметрдің өлшеу шегі толық ауытқу ІV тогы және вольтметрдің RД ішкі кедергісіне тығыз қтысты, яғни құрал рамкасының RП кедергісі және соңғысының ішінде орналасқан қосымша RД резисторының қосындысына тең:
RV = RП + RД;
UV = ІV(RП + RД) = ІVRV. (2)
RД = UVІV - RП. (3)
Магнитті электрлі вольтметрлердің толық ауытқу тогы шамамен 0,5 - 30 мА құрайды[7].
Айнымалы ток тізбектеріндегі ток күші және кернеуді өлшеу құралдары
Өнеркәсіптік жиіліктің токтарын өлшеуді негізінен электрмагнитті жүйе құралдары көмегімен, ал жоғары дәлдікте - электродинамикалық жүйе құралдары көмегімен жүзеге асырады.
Электромагнитті жүйенің амперметрлерінің өлшеу шегін көбейту үшін шунтты қолдану рационалды емес, себебі ол аспаптардың жеке тұтыну энергиясын қолайсыз үлкен етіп әрі қымбаттылығын жоғарылатады. Өлшеv шектерін токтың өлшеу трансформаторлары арқылы ұлғайтады. Ток трансформаторының бірінші орамасы І өлшенетін ток тізбегіне тікелей қосылып, ал екінші орамасының қысқыштарына А амперметр қосылады (2-сурет). Схемада: TрT - токтың өлшеу трансформаторы, Л1, Л2 - бірінші орама қысқыштары, И1, И2 - екінші орама қысқыштары.
Өлшенетін (алғашқы) І1 токтың мәні белгілі әрі амперметр тізбегіндегі І2 токтан едәуір үлкен болады. Ток трансформаторының 2-орамасы кернеуі 1 10 В шамаға төмендейтін кедергісі аз (2 Омнан жоғары емес) өлшеу құралына тұйықталады. 2-орамадағы бұл кернеудің төмендеуін теңестіретін индукциялы э.қ.к. Е2 де аз, сәйкесінше
Магниттелетін TрТ күштің теңдеуінде
(4)
Негізінен шамасын қолданбайды, сонда
(5)
осыдан өлшенетін токты аламыз:
(6)
Амперметрдің І2 көрсеткішін kІн номиналды трансформациялау коэффициентіне тікелей көбейту көмегімен табады. Токтың трансформаторының екінші орамасын 5А-ге, кейбір жағдайда 1А-ге есептейді. 2-тізбектің кедергісін жоғарлату нормалы режимді бұзып, магниттелген ампер-витков жоғарлатады.
Өнеркәсіптік жиілікте кернеуді өлшеу 50 Гц жиілікте жұмыс жасайтын кез-келген вольтметрлермен орындалуы ықтимал, алайда өнеркәсіптік жиіліктегі кернеуді негізінен электромагнитті сондай-ақ электродинамикалы жүйе құралдарымен өлшейді.
Электромагнитті вольтметрдің өлшеу тізбегі өзінше механизмнің катушкасы және қосымша кедергіні тізбектей қосуды береді. Вольтметрдің толық ауытқу ІV тогы
ІV = UzV, (7)
мұндағы U - вольтметрге қойылған кернеу; zV - вольтметрдің механизм катушкасының толық кедергісі сонымен қатар қосымша кедергінің қосындысына тең ішкі кедергісі
(LК - катушаның индуктивтігі).
Вольтметр шкаласының теңдеуі
(8)
Вольтметрлердегі толық ауытқу тогы аз, 25 - 50 мА-ге тең; шаманың өлшеу шегін азайтқанда ол жоғарлайды да, 15 - 30 В кернеуде 100 - 200 мА-ге жетеді. Қосымша кедергіні көп шекті вольтметрлерде пайдаланады, ең жоғары шегі тікелей өлшеу кезінде 600 В-ге жетеді. Вольтметрдің тұтынатын қуаты 3-20 Вт аралығында ауытқуға ұшырайды. Вольтметрдің өлшеу шектері кернеудің өлшеу трансформаторлары арқылы үлкейтілген. Кернеу трансформаторының алғашқы орамасын 1 виток санымен U1 кернеуі өлшенетін тізбекке параллель жалғайды және екінші ораманы 2 виток санымен U2 кернеулі вольтметрге жалғайды.
1.2 - Сурет. Вольтметрді кернеудің өлшеу трансформаторы арқылы қосу сұлбасы
Вольтметрдің өлшеу тізбегіндегі, TрТ екіні орамаға қосылған ваттметр кернеуінің тізбегінің кедергісіне қатысты үлкен, соның салдарынан TрТ салдары жүру режиміне жақын режимде жұмыс істейді. Содан кейін трансформатор орамасындағы және кер-неулердің төмендеуі болдырмауға сонымен қатар былай қабылдауға болады.
және алЕ1Е2 = 12 =kUн, болса, онда U1 өлшенетін кернеудің шамасы вольтметрмен көрсетілген U2 кернеудің шамасын kІн номиналды трансформация коэффициентіне көбейткенге тең, яғни:
Екінші төмен кернеу жоғары алғашқы кернеудің кері фазасында орналасқан [8].
1.3.3 Электр қуатын өлшеу
Тұрақты мен айнымалы ток тізбектеріндегі қуатты өлшеу. Тұрақты ток тізбектеріндегі қуат Р=UІ теңдеуімен, айнымалы ток тізбектеріндегі қуаттың лездік мәні Р=UІ теңдеуі арқылы өрнектеледі.
Егер U кернеу мен І ток Т периодты уақыт функциясы болса, онда қуаттың период бойынша орташа мәнін жай ғана қуат немесе активті қуат Р деп атайды, оның лездік мәні Р мына формуламен байланысты болады:
(9)
Бірфазалы синусоидалы ток тізбектерінде болғанда, Р=UІ φ,
Мұндағы, U, І - ток пен кернеудің әрекетті мәндері;
φ - фазалы өзгеру (жылжу).
Синусоидалы ток тізбектеріндегі активті қуатпен қатар реактивті Q = UІ sіn және толық S = UІ қуаттарды есептейді.
Тұрақты және айнымалы бірфазалы токтың қуатын есептеу. Тұрақты ток қуатының Р=UІ теңдеуінен оны амперметр мен волтметрмен жанама тәсіліімен өлшеуге болатыны көрініп тұр. Дегенмен бұндай кезде екі құрал бойынша есептеу әрі өлшеуді қиындататын әрі бұның дәлдігін төмендететін есепті бірмезгілде жүргізу керек болады.
Тұрақты сонымен қатар бірфазалы айнымалы ток тізбектеріндегі қуатты есептеу кезінде ваттметрлер деп аталатын құралдар пайдаланылады, оларға электродинамикалық және ферродинамикалық өлшеу механизмдерін пайдаланады. Электродинамикалық ваттметрлер жоғары дәлділік класты (0,1-0,5) тасымалдану құралдары түрінде шығарылады сонымен қатар өнеркәсіптік пен жоғары жиіліктегі (5000 Гц-ке дейінгі) тұрақты мен айнымалы токтың қуатын дәл өлшеу үшін қолданылады [9].
ІІ ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСЫНЫҢ САПА КӨРСЕТКІШІН ӨЛШЕУДІ МЕТРОЛОГИЯЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУ
2.1 Электр энергиясын өндіру және оны үнемдеу тәсілдері
Қазіргі кезде әлемнің қарқынды дамуы, адам санының көбеюі, адамзаттың тұтынушылық қабілетінің өсуі әсерінен, біздің өмірімізге ең қажетті тамақтың, ауыз судың жетіспеушілігі көптеген елдерде байқалады. Біздер ХХІ - ғасырды электр құрылғыларынсыз (теледидар, телефон, компьютер, ас үйге қажетті техникалық құрылғылар т. с. с) елестете алмаймыз. Біздің өмір сүруіміз үшін электр энергиясының алар орны бөлек. Күн сайын оған деген сұраныс артып келеді. Сондықтан тұтынушыларды электр энергиясымен толықтай қамтамасыз ету көптеген елдердің басты мәселесіне айналды. Біздің елімізде осындай үлкен мәселені шешу жолында көптеген іс-шаралар атқарылуда. Атап айтар болсам Астана қаласында Болашақтың энергиясы тақырыбында өтетін ЭКСПО - 2017 көрмесі. Бұл көрмеде энергия өндірудің қолайлы, бағасы төмен, табиғатқа зияны аз болатын әдістері мен түрлі технологиялары көрсетіледі деп жоспарлануда. Астана ЭКСПО-2017 дүниежүзілік аренада еліміздің танылуы мен туристік тартымдылығын жоғарылауға, біздің халқымыздың қонақжайлылығын көрсетуге бағытталған. Көрме өткізу, сонымен қатар елорданың, тұтастай еліміздің экономикалық және инфрақұрылымдық дамуына қосымша стимул болады деп сенеміз.
Қазақстан Республикасында энергия үнемдеу мен энергия тиімділігін жоғарылату - шаруашылықтың барлық салаларында қазіргі таңда энергетикалық, экологиялық және экономикалық проблемалар кешенін шешетін басым міндеттер болып отыр. Осындай міндеттерді шешпей елдің дамуын ұстау мүмкін емес екені анық. Мемлекет басшысы энергия үнемдеу саласында жалпы ішкі өнімді үнемдеуді 2015 жылға қарай 10%-ға, 2020 жылға қарай 25%-ға төмендету бойынша міндетті талап етті. Энергия үнемдеу саясатын жүргізу үшін негіз қолданыстағы нормативтік база болып табылады. Қазақстан Республикасы Президенті 2012 жылғы 13 қаңтарда Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру туралы сондай-ақ кейбір заңнамалық актілерге энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру мәселелері жөнінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР заңдарына қол қойды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 қарашадағы №1404 қаулысымен ҚР энергия тиімділігін арттырудың 2012-2015 жылдарға арналған кешенді жоспары бекітілді. Бұл өз кезегінде Заңдар және нормативтер арқылы ынталандыру шаралар кешені. Кәсіпорындар барлық электр энергияның 70% жоғары тұтынатындығын ескере кету керек. Кешенді жоспар шеңберінде олардың 5050 (50% қаржыландыру - бұл кәсіпорынның меншікті қаражаты, қалған 50% - бұл мемлекеттік бюджет) энергия аудиті жүргізілді. Энергия аудиті қорытындылары бойынша электр энергетиканы қоса алғанда, өнеркәсіптің энергияны қажеттіліген төмендетуге жүйелік шаралар өңделді.
Бұл жалпы біздің еліміз бойынша болса өзіміздің Атырау қаласының жергілікті Атырау-Жарық АҚ-ң электр энергиясын тиімді пайдалану туралы ақпаратына тоқталайық. Атырау облысы табиғи монополияларды реттеу департаментінің 24.07.2012ж. №103-НҚ бұйрығымен 2015 жылға нормативті техникалық шығын 292 824 мың кВсағ. көлемінде, электр энергиясының желілерге түсетін 1 741 135 мың кВсағ. көлемінің 16,81%, электр энергиясын беру мен тарату қызметіне 1 449 135 мың кВсағ. көлемінде бекітілген.
Атырау Жарық АҚ-ның желілеріне 2013 жылы түскен электр энергиясының нақты көлемі 1 606 253 мың кВсағ. құрады. Нормативтік техникалық шығын 273 215 мың кВсағ. құрады, 17,01%. Электр энергиясын беру және тарату көлемі 1 333 038 мың кВсағ..
Атырау Жарық АҚ-ның желілеріне 2014 жылы түскен электр энергиясының нақты көлемі 1 702 468 мың кВсағ. құрады. Нормативтік техникалық шығын 286 859 мың кВсағ., 16,85%. Электр энергиясын беру мен тарату көлемі 1 415 609 мың кВсағ. құрады.
Атырау Жарық АҚ-ы үшін электр энергиясының коммерциялық есебін автоматтандыру жүйесін (ЭКЕАЖ) құрудағы басты мақсаты - электр энергиясын беру мен тарату уақытында шығынды дәл, яки Атырау ЖЭО АҚ-ы өндірген не басқа өндірушілерден алынған және тұтынушыларға электр желілері бойымен жіберілген электр энергиясының көлемін дәл әрі оперативті түрде анықтау болып табылады. Атырау Жарық АҚ-ы бойынша ЭКЕАЖ енгізу - Атырау облысында энергияны тиімді пайдалану бойынша аумақтық бағдарламаны іске асыру шараларының бірі болып табылады, өйткені, электр энергиясы шығынының ошағын мезгілінде тауып, жоюға, тұтынушыларды электр энергиясын тұтынғандығы не берілгендігі жөнінде ақпаратпен уақытылы қатуға, компания желілеріндегі электр энергиясы шығынының есебін жүргізуге, электр энергиясының ақты шығын есебін анықтауға көмегін көрсетеді. Атырау облысындағы электр энергиясын тарататын басты ұйым болып табылатын Атырау Жарық АҚ-ы бойынша аталған ЭКЕАЖ жобасын жүзеге асыру барысында Атырау облысындағы энергияның көздері және тұтынушылардың қаржылық, энергетикалық жене материалдық ресурстарын үнемдеуге әкеледі, бұл өз кезегінде энергия үнемдеу бағдарламасының негізгі міндеті.
ЭКЕАЖ енгізуде төмендегі:
- әрбір есеп нүктесі бойынша электр энергиясын өндіру мен тұтынудың коммерциялық есеп мәліметтерінің базасын жасау;
- еліміздің көтерме және бөлшек сауда нарығындағы тұтынушылар бөлімінде электр энергиясын таратудың фактілі есебін жасау;
- нарық субъектісінің оперативті-техникалық құрамын электр энергиясы және қуатын тарату шарасын басқаруда объективті ақпаратпен қамту;
- электр энергиясын жіберу барысындағы коммерциялық шығынды анықтау міндеттері автоматтандырылады.
ЭКЕАЖ-нің бағдарламалы-техникалық аспаптары Атырау Жарық АҚ мен KЕGОС АҚ-ы тұлғасындағы жүйелік оператордың диспетчерлік пункттеріне электр энергиясы өлшемі мен қуатын керекті дәлдікпен байланыс каналдары арқылы жинап, жедел тарату мүмкіндігін береді.
ЭКЕАЖ-нің басты міндеті нормативті құжаттармен заңдастырылған электр энергиясы есебі туралы мәліметтерді нарық қағидаларына сәйкес келісілген көлемде және мерзімде, дәлме-дәл беру болып табылады.
Атырау Жарық АҚ-нда ЭКЕАЖ енгізу электр энергиясы тұтынушыларына мынадай артықшылықтарға ие:
- сатып алынатын электр энергиясының бағасын оңтайландыру;
- электр тұтыну ережесін оңтайландыру;
-пайдаланылған электр энергиясы бағасының фактілі құнын субсидиясыз төлеу;
- жоспарлы кезеңге электр энергиясының бағасын жоспарлау;
- электрмен сенімді жабдықтау;
- электр энергиясы есебін анықтау;
- электр энергиясы мен қуаттың бөлшек сауда нарығындағы субъектілерімен келісілген ақпарат алмасу.
Техникалық жоба негізінде Атырау облысы бойынша табиғи монополияларды реттеу департаменті бекіткен 2010-12ж.ж. арналған инвестициялық бағдарламаға сай ҚР Энергетика және минералды ресурстар министрінің 18.08.2004ж. №183 Атырау Жарық АҚ-нда ЭКЕАЖ құру бағдарламасын бекіту туралы бұйрығына сай кернеуі 6, 10, 35 және 110 кВ болатын барлық қосалқы станцияларда ЭКЕАЖ енгізілді. 2013 жылдың соңына қарай Атырау Жарық АҚ-ның ЭКЕАЖ өлшеу кешендерінің толық жұмыс істеуі мен метрологиялық куәландыру бойынша барлық ұйымдастыру-техникалық шараларының аяқталысымен KЕGОС АҚ-ы, МЭҚжБК-нің Атырау облысы бойынша АД-і және ОРЭ субъектілері өкілдерінің қатысуымен Атырау қаласы мен облысындағы 70 ПС пен 15 РП қамтитын жүйе өнеркәсіптік қолдануға беріліп, KЕGОС АҚ-ы тұлғасындағы жүйелік оператордың электр энергиясын коммерциялық балансқа алу жүйесінің тізімінде 27.12.2013ж. №ОРЭ.02.0402.0011-2013 санымен 27.12.2017 жылға дейін әрекет ету мерзімі бойынша тіркелген. Атырау Жарық АҚ-ның жоғарывольтты ПС және РП-да ЭКЕАЖ енгізу бойынша аталған инвестициялық бағдарламаны жүзеге асырғаннан кейін энергияны тиімді пайдалану мен энергетикалық тиімділік саясатын жалғастыру аясында 0,4кВ кернеу бағытында фидерлік есеп бойынша орташа деңгейде ЭКЕАЖ құру жұмыстарын жалғастырды және тұрмыстық пайдаланушыларға есеп құралдарын орнату жұмыстарын жалғастырды. Осы мақсатта Атырау Жарық АҚ-ы 2013-15 жылдарға арналған инвестициялық бағдарлама жасақтап, оны Табиғи монополияларды реттеу агенттігінің Атырау облысы бойынша департаментімен келісілді. Осы бағдарламаға жобаалды тексеру, ЭКЕАЖ-лерін тұрмыстық дәрежеде және ТП, КТП 0,4кВ енгізу бойынша техникалық жоба жасақтау, құралдар мен материалдар сатып алу, монтаждау-құрылыс пен іске қосу-ретке келтіру жұмыстарына жұмсалатын қаражат енгізілген.
ЭКЕАЖ-лерін тұрмыстық деңгейде және ТП, КТП фидерлік баланс бойынша орташа дәрежеде тұрмыстық пайдааланушыларға есептеу құралдарын орнату шарасы 3 жылға жоспарланған, 2013 жылы ЭКЕАЖ техникалық жобасы негізінде GРRS модемді Альфа А1140 көпфункционалды 565 есептеу құралы Атырау қаласының 2, 3, 4 учаскелеріндегі 458 ТП, КТП-0,4кВ орнатылған болатын, 33 тұрғын үй және 3140 тұрмыстық тұтынушыға кірме есептеу құралдары орнатылған. 2014 жылы бұл жұмыстар жалғасын тауып, GРRS модемді Альфа А1140 көпфункционалды 425 есептеу құралы Атырау қаласының №1, 5 учаскелеріндегі 358 ТП, КТП-0,4кВ орнатылған, 33 тұрғын үй және 3000 тұрмыстық пайдаланушыға кірме есептеу аспаптары орнатылған. 2015 жылы GРRS модемді Альфа А1140 көп функционалды 610 есептеу құралдары Атырау қаласының №6, 7 учаскелеріндегі 554 ТП, КТП-0,4кВ орнату жоспарланған, қалған 34 тұрғын үй және 3000 тұрмыстық тұтынушыға кірме есептеу құралдары орнатылмақ. Қазіргі таңда ТП, КТП-0,4кВ орташа деңгейлі ЭКЕАЖ есептеу аспаптарын орнату жұмыстары басталды. Жалпы осы инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру кезінде фидерлік есептегі 1370 ТП, КТП-да 1600 дана электр есептегіштерді орнатып, ЭКЕАЖ-мен қамтамасыз ету жоспарлануда. 3 жыл ішінде тұрмыстық деңгейдегі 100 көпқабатты тұрғынүйлердегі 9140 тұтынушыға көпфункционалды есептегіш орнату жоспарланып отыр. Сондай -ақ, Атырау Жарық АҚ-ы 2013 жылдан бастап қалалық тарату желілерінің реактивті қуатпен жұмыс жасау режимін жеңілдету мақсатында реттелмейтін статистикалық конденсаторлар батареясы (БСК) пайдаланылуда.
Реактивті қуатты компенсациялау - кернеуді реттеу мен электр энергиясы шығынын азайту мақсатында тарату желілеріндегі реактивті қуат балансына мақсатты ықпал ету шарасы. Оны енгізу барысында электр тарату желілеріндегі пайдалы нәтижелілік пен сенімділік арта түспек. 04.05.2013 жылғы №100-31-АЖ (І саты) Шартына сай 2013 жылы Атырау Жарық АҚ-ның электр тарату желілеріндегі реактивті қуатты компенсациялау жұмыстары жүргізілді. Реактивті қуат бойынша ТП режимін оңтайландыру шарттары мен жүктемені ескере отырып, құрамында қуаты 400-1000 кВА аралығындағы 14 трансформаторы бар 7 қос трансформаторлы ТП-610кВ таңдап алынды. Жалпы қуаты 762 кВ 14 дана конденсатор қондырғысы монтаждалды.
08.04.2014 жылғы №45-31-АЖ (ІІ саты) Шартына сәйкес Қалалық АЭЖ-нің 6-10кВ трансформаторлы қосалқы станцияларында жөндеу жұсытары жасалған статистикалық конденсатор батареялары (БСК) есебінен 12 дана іске қосу мен қорғаныс аппаратуралы реактивті қуат компенсациясы бойынша қызметтер жасалады.
Атырау Жарық АҚ-ы бойынша 6-100,4кВ трансформаторлы қосалқы станцияларда компенсациялайтын аспаптар орнату шаралары жалғасып жатыр. Атырау-Жарық АҚ ҚР энергетика және минеральды ресурстар министрлігі берген мемлекеттік лицензиясы аясында 2005 жылдан жұмысын жасай бастады.
Кәсіпорынның міндеті - қазіргі заманғы техникалық, экономикалық, экологиялық ережелерге, кәсіби қауіпсіздік пен денсаулық қорғау стандарттарына сәйкес Қазақстан Республикасындағы біртұтас электр энергетикасы жүйесінің жұмыс сенімділігі мен тиімді дамуын қамтамасыз ету.
Пайымы - Атырау-Жарық АҚ аумақта электр энергетика саласындағы құзыретті орталық болады.
Бас стратегиялық мақсат жоғары дәрежелі мақсатты жүзеге асыру арқылы орындалады:
1. Еліміздің БЭЖ сенімділігі мен сапалы қызмет етуін қамту бойынша мемлекеттің талаптарын орындау;
2. Жүйелік оператор қызметін орындау саласы бойынша көшбасшы компания деңгейіне жету;
3. Кәсіпорынның негізгі бизнесті дамыту есебінен акционерлік құнының тұрақты өсуі, ҰЭТ өзіндік әлеуетін қолдану тиімділігін жоғарылату;
4. Корпоративтік басқару деңгейі бойынша салада жетекшілікті қамтамасыз ету.
Басты қызмет түрлері:
1) электр энергиясын аймаутық дәрежедегі тораптар бойынша жеткізу;
2) электр энергиясын тораптарға жіберу мен өндіруде техникалық диспетчерлеу;
3) электр энергиясын өндіру мен тұтынылуын теңгерімдеуді ұйымдастыру бойынша қызметтер көрсету.
Атырау-Жарық АҚ қызметтерінің ҚР-ның Табиғи монополия туралы заңымен реттелуімен байланысты жоғарыда аталған қызмет түрлері табиғи монополия саласына кіреді.
Еліміздің БЭЖ-да жедел-диспетчерлік басқару Атырау-Жарық АҚ Жүйеаралық электр тораптары филиалдары құрылымдық бөлімшелері болып табылатын аймақтық диспетчерлік орталығының (ӨДО) ЖО ҰДО жедел бағынуы схемасы бойынша ұйымдастырылған.
ЖО ҰДО-ға жүктеледі:
өңірлік диспетчерлік орталықтар арқылы электр станциялары және тораптарының келісілген жұмысын 24 сағат бойы жедел диспетчерлік басқаруды жүзеге асыру;
еліміздің БЭЖ-да электр станцияларының аспаптары мен торап схемаларының дәл күйін есепке алып, электр энергиясын өндірутұтыну тәуліктік кестесінің техникалық сараптамасын қалыптастыру мен жүргізу;
ҚР-ның БЭЖ электр энергиясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz