Су алғыш құрылымдар түрлері мен топтары. Су алғыш құрылымдардың түрлерін таңдап оны өзен бойына орналастыратын жерді анықтау

Пән: География
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

13-шi дәріс
Су алғыш құрылымдар түрлері мен топтары. Су алғыш құрылымдардың түрлерін таңдап оны өзен бойына орналастыратын жерді анықтау. Бөгетсіз су алғыш құрылымдар. Жанама су алғыш құрылымдар

Сабақ жоспары:
* Су алғыш құрылымдар түрлері мен топтары туралы түсініктеме беру
* Су алғыш құрылымдарды өзен бойына орналастыратын тұсты анықтау
тәсілдері
* Бөгетсіз су алғыш құрылымдар пайдалану жағдайы туралы түсініктеме
* Бөгетсіз су алғыш құрылымдардың ерекшеліктері туралы түсінік беру
және өзеннен су бөліп алу мүмкіндіктері
* Бөгетті, бүйірлей су алғыш құрылымдар туралы түсінік беру, олардың жетістіктері және кемшіліктері

Бөгетсіз су алғыш құрылымдар: бөгетсіз су алғыш құрылымдар дегеніміз, құрылымға су өзендегі су деңгейінде алынатын құрылымдар. Мұндай су алғыш құрылымдар арқылы су каналға өздігінен ағып барады, немесе сорғылармен су көтеру арқылы берілуі мүмкін. Жалпы жағдайда бөгетсіз су алғыш құрылымдар бір мақсатқа бағытталған су тұтыну графигіне сәйкес тұтынушыға каналмен су жеткізуге арналған кешенді құрылымдар мен құрылғылардан тұрады,
Магистралды каналға берілетін суды басқару тәсіліне байланысты: бұл құрылымдар реттелетін және реттелмейтін деп бөлінеді. Су деңгейі реттелмейтін су алғыш құрылымдарда каналдағы су деңгейі өзендегі су деңгейінің өзгеруіне сәйкес өзгеріп отырады. Ал реттелетін су алғыш құрылымдарда су деңгейін каналға тұтыну графигіне сәйкес, су беретін реттегіш шлюздар көмегімен ретеп отырады да, өзендегі су деңгейіне онша тәуелді болмайды.
Бөгетсіз су алғыш құрылымдарды пайдалану жағдайы: бөгетсіз су алғыш құрылымдарды қолдануға және каналға су өздігінен ағып бару үшін, өзендегі судың белгілі бір бөлігі каналға тұрақты алынуы қажет және өзендегі су деңгейі каналдағы су деңгейінен жоғары болуы шарт. Яғни, су тұтыну графигі өзен гидрографаның ішіне еніп тұруы қажет және құрылым жұмыс істеп тұрытын уақытта өзендегі су деңгейі каналдағы су деңгейінен жоғары болуы керек. Суды бөгетсіз су алғыш құрылымдар арқылы егістікті суғаруға алғанда, мүмкіндігінше мұздақтардан қоректенетін өзендерді пайдаланған тиімді, себебі мұздың көп еріп, өзендегі су ағымының көбейуі - суды ең көп пайдалану кезеңіне сәйкес келеді. Мұндай құрылымдарды өзеннің кез келген жеріне салуға болады, егер жағасы тік, биік құлама болмаса. Бөгетсіз су алғыш құрылымдарды жағасы берік және тұрақты емес өзендерге де қолданады. Егер су жағадағы құрылымнан қашып, бұрылып кететін болса, онда суды құрылымға бағыттап жаңа арна қазуға тура келеді. Су канал арқылы егістікке өзі ағып келетін жағдайда, судың суармалы жерге келетін деңгейі өзендегі су деңгейіне байланысты болады. Өзендегі су деңгейінің төмендеуіне байланысты су бармай, суармалы жердің ауданы азайып қалмауы үшін, каналдың ұзына бойына және құрылымдардағы арын шығынын азайтуға тырысады.
Бөгетсіз су алғыш құрылымдардың ерекшеліктері. Бөгетсіз су алғыш құрылымдардың каналдарына сумен бірге қалқыма және түпкі тасындылар түседі. Каналда судың тасымалдау күші азайуына байланысты түпкі тасындылар шөгіп қалады, ал су ағысының жылдамдығы азайуына байланысты қалқыма тасындылар да шөгеді. Осыған байланысты каналдың бас жағына құм мен тас шөгіп, су өткізу қабілеттілігі төмендейді. Каналдың су өткізу қабілеттілігін қалпына келтіру үшін, оны тазалауға мәжбүр болады.
Бөгетссіз су алғыш құрылымдардың каналына түпкі тасындылардың түспеуін қамтамасыз ету мүмкін емес, бірақ әртүрлі тәсілдерді қолдана отырып, тасындылардың көлемін азайтуға болады. Мұндай тәсілдерге мыналар жатады:
а) су алу коэффициентін 0,2 шектеу; б) су алғыш құрылымды табиғи кесе көлденең циркуляция пайда болатын, өзеннің ішке қарай қисайған жағасына орналастыру; в) кесе көленең циркуляция туғызу арқылы түпкі тасынды- ларды құрылымнан кері бағыттайтын проф. М.В.Потаповтың ағыс бағытта- ғыш құрылғысын қолдану; г) реттелетін су алғыш құрылымдарда су реттегіш шлюздарының табалдырығын жоғарылату; д) су алғыш құрылымның су қабылдайтын бетін өзен суының білігіне кесе көлденең орнату; е) су арнасын реттегенде, тиімді гидравликалық режим орнату арқылы, түпкі тасындыларды су алғыш құрылымнан әрі кететін қылып бағыттау; ж) суды тасындылары аз, жоғарғы қабаттан алу т.б.
Пайдалану шараларымен, немесе конструктивтік шаралармен каналға қалқыма тасындылардың түспеуін қамтамасыз ету мүмкі емес. Каналдағы судың лайлығы өзендегі су лайлығына тең. Қалқыма тасындылармен күресудің ең тиімді жолы, каналдың бас жағына тұндырғы салу.
Бөгетсіз су алғыш құрылымға өзеннен су бөліп алу. Өзеннен су алғыш құрылымға су алуды, гидравликалық тұрғыдан, суды бөліп алу ретінде қарастыруға болады, бұл процесте өзендегі судың есепті бір бөлігі бүйірлей бөлініп алынады. Бұл кезде бөлініп алатын сумен бірге түпкі тасындылар да каналға түседі. Бөлінген судың деңгейі өзендегі судың деңгейінен төмендеу, осыған байланысты кесе көлденең циркуляция туындайды да, төменгі ағыс бүйірдегі су алғыш құрылымға қарай бағытталады. 13.1. суретте бөгетсіз су алғыш құрылымға кіре берісте судың бөліну схемасы көрсетілген.

13.1. сурет. Бөгетсіз су алғыш құрылымға кіре берісте судың бөліну схемасы.
Көп жылдық тәжірибе нәтижесінде, су алғыш құрылымға алынатын судың төменгі және жоғарғы енін анықтауға мүмкіндік беретін формула алынды:
Bт=1.4(kc+0,27)bk; Bж= 0,7(kc+0,25)bk;
мұнда: kc- су алу коэффициенті.
Мына формулалардын көрініп отырғандай, берілген су алу коэффициентінде және бүйірлей су алып кету енінде, төменгі ағыс аймағы жоғарғы ағыс аймағынан екі есе көп. Осыған байланысты су алғыш құрылымға көп түпкі тасындылар түседі.
Қазіргі кезде бөгетсіз су алғыш құрылымдар көп пайдаланылмайды және салынбайды. Қазір пайдаланып отырған бөгетсіз су алғыш құрылымдар ертеректе салынған құрылымдар: мысылы Сырдария өзенінен Келінтөбе және Шиелі каналына су алатын бөгетсіз су алғыш құрылымдар бар. Соңғы
жылдары салынған су алғыш құрылымдар бәрі дерлік бөгетті (плотиналы), осы себепті бөгетсіз су алғыш құрылымдардың конструкцияларына тоқтамаймыз. Төменгі 13.2. суретте бөгетсіз су алғыш құрылымдардың өзеннен су алу схемасы көрсетілген.

13.2. сурет. Бөгетсіз су алғыш құрылымдардың өзеннен су алу схемасы.
а) реттелмейтін түрі; б) көп салалы, реттелмейтін түрі; в) өзен жағасында су реттегіш шлюзы бар; г) алыстатылған су реттегіш шлюзы бар; д) көп салалы, алыстатылған су реттегіш шлюзы бар; е) көп салалы, бір орталықтан басқарылатын; ж) шпорлы.
1. өзен: 2. магистралды канал; 3. тұндырғы ретінде пайдаланылатын қазылған канал салалары; 4. су реттегіш шлюз; 5. шөккен тасындыларды жуатын канал; 6. шпора; 7. тасындылар жуатын шпордағы тесік;

Бөгетті, бүйірлей су алғыш құрылымдар.

Каналға бүйірлей су алатын тораптарда су алғыш құрылымдар ретінде ашық реттегіш шлюздар қолданылады. Реттегіш шлюздың білігі (осі) ағыс бағытына тік (90º) не доғал бұрыш құрайды. Бүйірлей су алатын құрылымдардың ағыс бағытымен қиылысу бұрышы 130º-140º аспау керек деп есептеледі. Бүйірлей су алатын құрылымдардың жетістіктері: олардың құрылысын салу және пайдалану оңай да жеңіл, оның үстіне жоғарғы бьефтегі судың деңгейі тұрақты жағдайда, судың есепті ағымын каналға тұрақты беруді қамтамасыз етеді. Су ресурстары комитетінің деректері бойынша Қазақстанда салынған су алғыш құрылымдардың 70-80 % осы бүйірлей су алғыш құрылымдар. Ал енді бұл құрылымдардың кемшілігі, өзеннен су алу коэффициенті 0,5-0,6 жеткенде түпкі тасындылардың 90 % дейінгі көлемі каналға түседі. Бүйірлей су алғыш құрылымдардың жетілдірген конструкциялары түпкі тасындылардың каналға ағын сумен түсуін азайтады. Төменде 13.3. суретте Турген өзеніне салынған бүйірлей су алғыш құрылым суреті және бүйірлей су алғыш құрылымдарды жалпы орналастыру схемасы келтірілген.

13.3. сурет. Бүйірлей су алғыш құрылымдарды орналастыру схемасы.
а) су қабылдағыш құрылым өзен арнасымен тік бұрышты түрде қиылысқан;
б) су қабылдағыш құрылым өзен арнасымен доғал бұрыш түрінде қиылысқан

Бүйірлей су алғыш құрылымдар түрлері және оларды қолдану жағдайлары: бүйірлей су алатын құрылымдарды негізінде өзен арнасы тік учаскелерге, суды бір жақ жағаға, кейде екі жақ жағаға да беретін қылып орналастырады. Су ағысының ені күрт азайып, жоғарғы бьефте тасындыларды көтеретін су иірімі туындамас үшін, су алғыш құрылымның кіре беріс енін жәйлап азайуы шарт.
Суды бүйірлей алғанда құрылым алдында кесе көлденең су иірімі (циркуляция) пайда болады да, су ағысы, онымен бірге тасындылар су алғыш тесікке қарай бағытталады. Неқұрлым су алу коэффициенті жоғары болса, солқұрлым кесе көлденең ирім қарқынды дамиды. Бүйірлей су алатын құрылымдардың конструкциясын жетілдіру мәселелері - құрылым алдында пайда болатын кесе көленең иірімді кері бағыттап, тасындыларды арнайы тасындылар ұстағыш галереяларға немесе плотинаның су тастағыш тесіктеріне бағыттау болып табылады. Құрылым алдына шөккен тасындыларды ағын сумен жуады. Ол үшін су реттегіш шлюзге жақын орналасқан плотинаның тесігінің табалдырығын понур биіктігімен бірдей қылып төмен орналастырады. Плотинаның бұл тесіктері қақпақпен жабылады да, оларды тасынды жуатын тесік деп атайды.
Каналға түсетін тасындылармен күресу тәсіліне байланысты бүйірлей су алғыш құрылымдар былай топталады: 1) тасындыларды тікелей жуатын; 2) көлденең текшелі; 3) түпкі тасындыларды жуатын галереялы; 4) тасындылар ұстайтын галереялы; 5) қашықтатылған тасынды жуатын тесігі бар; 6) тіректі.
Тасындыларды тікелей жуатын бүйірлей су алғыш құрылымдар. Бұл құрылымдар табалдырығы өзен арнасы табанынан жоғары орналасқан бүйірлей су алатын реттегіш шлюздан тұрады. Құрылым схемасы 13.4. суретте көрсетілген.

13.4. сурет. Тасындыларды тікелей жуатын бүйірлей су алғыш құрылымдар.
1. бүйірлей су қабылдағыш құрылымның реттегіш шлюзы. 2. кіре беріс табалдырық; 3. су ағар бөгет; 4. құрылымның тасындыларды жуатын тесігі; 5. канал; 6. тор; 7. құбыр қақпақ- тары; 8. акведук; 9. көлденең тақта.

Су реттегіш шлюздың төменгі тірегіне құрылымның тасынды жуғыш тесігі жанасып тұрады, табалдырығының деңгейі понурмен бірдей, құрылым алдына жиналған тасындыларды жууға арналған. Ал осы тасынды жуатын тесікке жанасып, автоматты түрде жұмыс атқаратын, не төбесінде қақпағы бар, бөгеттің суағар бөлігі орналасады. Құрылым арқылы тасқын су өткенде бүкіл су тастағыш тесіктер, су ағар және тасынды жуатын тесіктер мен галереялар толық ашылуға тиісті, бұл жағдай бөгеттің су тастағыш бөлігінің ұзындығын анықтағанда осылай қабылданады.
Тасындыларды тікелей жуып, бүйірлей су алғыш құрылымдардың конструкциясын қабылдағанда, тасындылар реттегіш шлюздың алдына шөгеді деп болжам жасалған. Тасындылар шөгіндісі көбейіп, су қабылдағыш шлюзға түсу қаупі туған кезде, құрылымның тасынды жуатын тесігі ашылып, тасындылар төменгі бьефке жуылады. Тасындыларды жуу кезінде, су қабылдағыш құрылымның қақпағы жабық болады. Бүйірлей су алғыш құрылымдарды пайдалану тәжірибесі көрсеткендей, су алу процесінде кесе көлденең циркуляция әсерінен түпкі тасындылар су қабылдағыш шлюзға түсіп, әрі қарай каналға түседі. Су ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.