Қазақстан моноқалаларының орналасу ерекшелігі және дамуы

Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

Жаратылыстану ғылымдары

Қазақстан моноқалаларының орналасу ерекшелігі және дамуы

Орал, 2015 жыл

Мазмұны

І. Кіріспе
І.І Моноқалалар дегеніміз не
ІІ. Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың орналасуы
ІІ.І Қазақстан Республикасындағы моноқалалар
ІІ.ІІ Батыс Қазақстандағы моноқалалар, олардың даму тарихы, кәсібі, маманданған саласы
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

І.І Моноқалалар дегеніміз не
Елбасының Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында жүктелген тапсырмалардан соң, Қазақстанда моноқалаларды дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасы жүзеге аса бастағаны белгілі. Бағдарлама аясында жаңа жұмыс орындарын ашу, қордаланған әлеуметтік мәселелерді шешу, сондай-ақ бір кездері тұралап қалған кәсіпорындар жұмысын жетілдіруге айтарлықтай ресурстар бағытталған болатын. Сонымен қатар, Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев былтырғы желтоқсан айындағы халыққа Жолдауында 2013 жылы шағын қалаларды дамыту жөнінде бағдарлама қабылдауды тапсырып, олардың базасында көптеген индустриялық жобалар жасауды, ірі агломерациялардың индустриялық-өндірістік серіктес қалаларына айналуын, ақыр соңында жергілікті халықтың тұрмыс деңгейін арттырып, ауыл жастарын жұмыспен қамтамасыз етуді ерекше атап өтті.
Моноқала - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы бар:
-қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан астамын құрайтын (мономамандандыру);
-қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20 пайыздан астамы жұмыс істейтін;
-қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді.
Бұл ретте көптеген моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста. [1]
Моноқалалар проблемасы жеке алғандағы ауданның немесе қаланың проблемасы ғана емес, тұтас Қазақстанның проблемасы. Және оның шешімін табу еліміздің өркениетті мемлекет болып дамуы үшін өте қажет. Мұндай тіршілігі бір салаға байлаулы аудандар біздің мемлекетте ғана емес, өзге елдерде де бар. Осы тұста АҚШ, Канада, Германия сияқты еңселі мемлекеттердің елеулі тәжірибесін талдау қажет.
ХХ ғасырдың ортасында индустриялық кезеңге қадам басқан, өндірісі дамыған елдерде бір салаға бағытталған қалалар мен аудандар қалыптасты. Ондай қалалар әлеуметтік экономикалық жағдайға жақсы әсер етіп қана қоймай, өз елдерінің ахуалын жақсартқан көшбасшыларына айналды. Алайда, постиндустриялық өндіріс пен ғылыми технологияға көшкен кезде, моно елді мекендер шектеулі ресурстар мен артта қалған технологиясының кесірінен жарамсыз болып қалды.[2]
АҚШ-та моноқалалардың мәселесі (company towns) 130 жылдан бері зерттеліп келеді. Дамыған елдерде индустриаландыру кезеңінде бір ірі өндіріс немесе бірыңғай өндіріс топтарының маңында қалалар пайда болатын. Классикалық мысал ретінде - Детройт қаласын алуға болады. Оның негізгі маманданданғын саласы автокөлік өндірісі. Сонымен қатар, маманданған саласында көмір өндіру өнеркәсібі, металлургия басым болған қалалар да болған. Моноқалалар мәселесі ХХ ғасырдың 70-жылдарында өткір болды және соған сәйкес дамуында үлкен өзгерістерге ұшырады.
Өнеркәсіптік өндірістің кенет құлдырауымен шарпылған территориялар АҚШ-та Тат белдеуі (Rust Belt) атауына ие болды. Америкада бұл мәселені моноқалалардың тұрғындары баспаналарын сату және жұмыс көзі бар жерлерге көшу арқылы шешімін тапты. Яғни, туындаған мәселені шешуге халықтың жоғары жұмылғыштығы және тез арада қимылдауы көмектесті.
50-ші жылдардың соңы мен 60-шы жылдардың басында экономикасы артта қалған аудан болып Аппалачи ерекше көзге түсті. АҚШ энергетикалық теңгерімін мұнай мен газға алмастырғаннан кейін, таскөмір өндірісімен тыныстаған Аппалачи дағдарысқа ұшырады. Бұл жерден еңбекке жарамды деген 2 млн. адам көшіп кетті. Оңтүстік Шығыс, Озарк, Тор Корнерс штаттары да құлдырау аймақтары тізімінің қатарына сап түзеді. Соның салдарынан бұл аудандар халқының 15 % жоғалтып алды.
Солтүстік және Солтүстік Шығыс штаттарында ғылыми техникалық ревалюция басталмас бұрын, қара металлургия, таскөмір өнеркәсібі, автомобиль өнеркәсібі АҚШ тың басты индустриялық күші болатын-ды. Ал қазір Құрама Штаттарда бұл салалар күйзелістің генераторы іспеттес.
АҚШ-тағы моносалалы аудандарды экономикалық сауықтыру мақсатында 1960-70 жылдары федералды үкімет тарапынан бағдарламалардың бүткіл топтамасы қабылданды. 1965 жылы тұрғын үй құрылысының министрлігі құрылып қоғамдық жұмыстар мен экономикалық даму бағдарламасы іс жүзінде жүзеге асырылды. Соның арқасында күйзеліс аудандарында ірі жол құрылысы басталды.Сол жылы Аппалачидің аудандық даму бағдарламасы да пайда болды.Оның алдындағы міндеті автокөлік жолдарының құрылысы арқылы жекеленген ауданның экономикалық қоршауын бұзып, шаруалық өрісін кеңейту еді. Бағдарламаның мақсаты- Аппалачи халқына салауатты өмір салтын ұстануға мүмкіндік беріп, еңбекпен қамту.
Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу 4 бағдарламадан тұрды:
- еңбекпен қамтуды арттырып, жұмыс орындарын көбейту
- жұмыс күшін дайындау
- жұмысқа қабылдауға әсер ету
- жұмыссыздықтан әлеуметтік сақтандыру.
Жалпы АҚШ қа еңбек нарығын орталықсыздандыру әрекеті тиесілі. Әр штаттың жұмыссыздарға көмек, еңбекпен қамту,жұмыссыздықтан сақтандыру фондтары туралы өзіндік заңнамалары бар.
Шикізаттық моно мамандану аймақтық дамудағы тұрақсыздықты тудырады деген тұжырымға алғашқы боп мән берген ел Канада болды. Сол себептен экономиканы әртараптандырудың әр түрлі шаралары қабылдануда. Мысалы: ағаш өңдеу, қызмет сферасы және де шағын бизнесті қолдайтын бағдарламалар құрылды. Солтүстік аймақтарда (Квебек, Онтарио, Альберта, Манитоба және т.б.) мемлекеттің күшімен электроэнергетика және транспорттық коммуникация сияқты инфрақұрылым қалыптасуда.
Жұмыссыздық тек қана құлықсыз жұмыскердің ғана емес, қоғамның проблемасыдеген, сондай ақ өз кінәң үшін ғана емес басқа да объективті себептердің салдарынан жұмыстан айырылып қалуға болады деген тұжырымдар Ұлы күйзеліс кезеңінде пайда болды.
1955 жылы еңбектік қамтудың Ұлттық қызметі және жұмыссыздықтан сақтаудың жүйесі құрылды. Сақтандыру қысқамерзімді жұмыссыздықтың алдын алатын жәй бағдарлама ғана емес, экономикалық тұрақтылықты күшейтетін үлкен көмек еді. 1966 жылы жұмыссыздықтан сақтандыру Канадалық әлеуметтік қолдау жоспарына еніп, жұмыссыздар мен жұмысшыларға сүйеніш болды.
Еуропалықтар үшін бұл жағдай аса тән емес, олар тұрған жерлеріне анағұрлым үйірлі болып келеді және оларда территорияларды сауықтырудың басқа стратегиялары басым болды.
Рур аймағы Германияның өркениеттенуінде маңызды рөл ойнаған 11 қаладан құралған алып бірлестік. Екінші Дүние Жүзілік соғыстан кейін ол көмір өндірісіне негізделген экономикасын алғашқы он жылдықтың ішінде ақ қалыпқа келтіре алды. 50 жаңа шахталар ашылды. 1954 жылы көмір өндіріс қоры 112,8 млн тоннаға жетті. Бірақ 1950 жылдардың соңында көмір өндірісін күйзеліс дерті шарпыды. Сол тұста сұйық отын тасымалдауда кедендік баж салығы алынып тасталды да, импорттық мұнай қолжетімді және көмірмен салыстырғанда әлде қайда тиімді болды. Күйзелістің басты себебі де осы еді. Нәтижесінде көптеген шахталар жабылып, жұмыссыздық тез ұлғайды. [3]
Рурдың экономикасын толық құлдыраудан құтқару үшін жедел шаралар қабылдау керек болды. Құтқару жоспарының басты бағыты ескі өндіріс салаларын жаңартып, жоғары білім алуды дамыту,техникалық орталықтар құрып, қоршаған ортаны жақсарту болды. 1960-1980 жылдары біліктілікті арттырып, жастардың арасындағы жұмыссыздықты қысқартып жаңа мамандарды еліктіру мақсатында 5 жаңа университет ашылды. Жергілікі студенттердің басым бөлігі тегін оқыды, ал жағдайы төмендері степендиямен қамтамасыз етілді. Технологиялық орталықтар саны 12 ге жетіп, ауданның ғылыми инновациялық мүмкіндігін арттырды. Көмір өндірісімен айналысатын кәсіпорындар металлургиялық заводтар мен электростанциялармен ұзақмерзімді келісімшартқа отырды.
Мемлекет жұмыс орындарын ашу және сақтау мақсатында жұмысберушілерге салықтың мөлшерін төмендетіп, әлеуметтік төлемдерден босатты. [3]
Моноқалалардың құлдырауымен күрестің американдық стратегияларын екі санатқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісі өсуді қолдауға, екіншісі шығындарды қысқартуға бағытталған. Өсуді қолдау өзіне салықтық жеңілдіктері немесе әрбір қабылданған қызметкер үшін субсидиялары бар кәсіпкерлік аймақтарын (enterprise zones) құруды қосады. Өсуді қолдаудың басқа варианты - бұл туристік орталықтарды (казино, сауда орталықтарын, аттракциондарды) қалыптастыру және осы бағытта дамыту. Туризм мен ойын-сауық орталықтарын дамытып, жалпы алғанда қала инфрақұрылымын жоғары деңгейде дамыту болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік және аудандық қолдау шаралары арқылы моно салалы қалаларды дамытудың осындай нәтижелі жолдары бар. Мұндағы басты орын алатын жұмыссыздықты сақтандыру бағдарламасы. Ол жұмыссыз азаматтарға ғана емес, жағдайы нашар жұмыскерлерге де көмек көрсете алады.
Жалпы алғанда моноқалаларды дамытуды қолдау, іске асыру қоғамдық ұйымдар мен жергілікті биліктің белсенді қатысуымен жүреді. Көптеген шет елдік тәжірибелерді талдасақ: өзінің территориялық орналасуын, аймақтық ерекшелігін ескере отырып, бәсекеге қабілетті өндіріс зонасын қалыптастырған аймақтар жақсы жетістіктерге жеткен.

ІІ. Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың орналасуы

ІІ.І Қазақстан Республикасындағы моноқалалар

Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта (2014 ж.) қала мәртебесі бар 86 елді-мекеннің 27-сі моноқалада 1,5 млн адамды қамтиды.
Қазақстанда моноқалалар - бұл өнеркәсіптік өндірістің және жұмысқа қабілетті халықтың негізгі бөлігінің (20% және одан көп), әдетте бір профильдегі және шикізаттық бір бағыттылықтағы, бір немесе бірнеше қаланы құраушы кәсіпорындарда шоғырланатын қалалар. Бұл кәсіпорындар қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік үрдістерді анықтайды. Моноқалалар санатына халқының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейінгі адамды құрайтын және келесі белгілермен сипатталатын қалалар қосылған:
1) қаланың қала құраушы кәсіпорындарының, негізінен өндіруші сектордағы кәсіпорындардың өнеркәсіптік өндірісінің көлемі жалпықалалық өндіріс көлемінің 20%-дан астамын құрайды (мономамандандырылу);
2) қала құраушы кәсіпорындарда жұмыспен қамтылған халықтың жалпы көлемінің 20%-дан астамы жұмыс істейді;
3) қала құраушы кәсіпорындар жарым-жартылай жұмыс істейтін немесе өз қызметтерін тоқтатқан қалалар.
Бұл ретте, көптеген моноқалаларға осы қалалармен экономикалық тұрғыда тығыз байланысты қала маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста болып келеді.
Моноқалалардың дамуы Қазақстан Республикасының Үкіметімен қабылданған 2012 - 2020 жж. арналған моноқалаларды дамыту бағдарламасымен реттеледі.
Қазақстанда 27 моноқалалардың 16 қаласы сәйкес аудандардың әкімшілік орталықтары болып табылады. Жалпы алғанда мұнда 1,5 млн-ға жуық адам тұрады. 11 қала аудандардың орталықтары емес - Степногорск, Текелі, Серебрянск, Курчатов, Шахтинск, Сарань, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Жаңаөзен. Олардың бір тобы облыстық маңызы бар қалалар (Степногорск, Текелі, Балқаш, Жезқазған, Сарань, Қаражал, Сатпаев, Теміртау, Шахтинск, Арқалық, Лисаковск, Рудный, Жаңаөзен, Ақсу, Екібастұз, Курчатов, Риддер, Кентау қалалары), ал басқа бір топ аудандардың бірігуі нәтижесінде аудан орталығы дәрежесін жоғалтты.
Қазақстанның моноқалаларының тізімін негізінен тұрғын халқы 50 мыңға дейінгі шағын қалалар құрайды. Ал халқының саны 100 мыңнан асып түсетін төрт орташа қала - Теміртау, Рудный, Жезқазған, Екібастұз қалалары.
Қалалардың, олардың салалық құрылымдарының экономикалық базаларын талдау, негізгі қала құраушы кәсіпорындар туралы деректер бойынша қалаларды мынадай үш функционалдық типке бөлуге мүмкіндік берді:
І. өндіру өнеркәсіптері басым дамыған - 21 қала:
- көмір өндіру - Абай, Сораң, Шахтинск, Екібастұз;
- мұнай және газ өндіру - Ақсай, Құлсары, Жаңаөзен;
- металл кенін өндіру - Арқалық, Балқаш, Зыряновск, Қаражал, Кентау, Лисаковск, Риддер, Рудный, Текелі, Хромтау;
- шикізат ресурстарының өзге түрлерін өндіру - Жаңатас, Қаратау, Жітіқара;
ІІ. өңдеу өндірісі басым дамыған 6 қала:
химия өнеркәсібі - Серебрянск;
машина жасау, алтын өндіру, уран өндірісі - Степногорск;
металлургия өнеркәсібі - Ақсу, Жезқазған, Сәтбаев, Теміртау;
ІІІ. ғылыми-өнеркәсіптік орталық - Курчатов қаласы.
Қала құраушы кәсіпорындардың ағымдағы жағдайларына қарай моноқалалар мынадай болып бөлінеді:
-қала құраушы кәсіпорындар жұмыс істейтін моноқалалар (19 қала) - Абай, Ақсай, Ақсу, Балқаш, Жаңаөзен, Жезқазған, Жітіқара, Зыряновск, Қаражал, Құлсары, Курчатов, Лисаковск, Риддер, Рудный, Сәтбаев, Теміртау, Хромтау, Шахтинск, Екібастұз;
-қала құраушы кәсіпорындар ішінара жұмыс істейтін моноқалалар (5 қала) - Арқалық, Жаңатас, Қаратау, Сораң, Степногорск;
-қала құраушы кәсіпорындар мүлдем жұмыс істемейтін қалалар (3 қала) - Кентау, Серебрянск, Текелі.

1кесте - Қазақстанның монобейінді қалаларының бөлінуі

№
Қазақстанның аймақтарі
Қазақстанның моноқалалары
1
БатысҚазақстан
Ақсай
2
Ақтөбе
Хромтау
3
Атырау
Құлсары
4
Маңғыстау
Жаңаөзен
5
Қостанай
Жетіқара
6
Қостанай
Арқалық
7
Қостанай
Рудный
8
Қостанай
Лесоковск
9
Ақмола
Степногорск
10
Қарағанды
Абай
11
Қарағанды
Теміртау
12
Қарағанды
Шахтинск
13
Қарағанды
Саран
14
Қарағанды
Қаражал
15
Қарағанды
Балқаш
16
Қарағанды
Сәтбаев
17
Қарағанды
Жезқазған
18
Павлодар
Ақсу
19
Павлодар
Екібастұз
20
ШығысҚазақстан
Риддер
21
ШығысҚазақстан
Курчатов
22
Шығыс Қазақстан
Серебрянск
23
ШығысҚазақстан
Зыряновск
24
ОңтүстікҚазақстан
Кентау
25
Жамбыл
Жаңатас
26
Жамбыл
Қаратау
27
Алматы
Текелі

Абай қаласы - Қарағанды облысында орналасқан Абай ауданының орталығы. Қала негізі Қарағанды көмір алыбының батыс телімдерінің игерілуіне байланысты 1949 жылы Шерубайнұра кенті ретінде қаланған. Абай қаласы 1961 жылы қала атағын алды.
ХХ ғасырдың соңындағы болған қоғамдық-саяси өмірдегі өзгерістер қаланың өміріне де өз әсерін тигізді. Нарыққа өтер тұста бүкіл еліміздегі тәрізді Абай ауданы да қиындықты бастан кешті. Ауданның көлемі қазір 653 мың гектар құрайды. Халық санағының мәліметіне сәйкес ауданда 57,3 мың адам тұрады, оның 28,3 мыңы қала халықы, 29 мыңы ауылдықтар. Нарықтың қиын кезінде көптеген мекемелер мен кәсіпорындар жабылды. Бұрынғы жұмыс жасаған 4 шахтадан қазіргі кезде біреуі ғана қалды. Басқадай кәсіпорындар мен құрылыс-монтаж ұйымдарының өнімдеріне сұраныстың азаюына байланысты жұмыстарын тоқтатуға тура кеді.
Соңғы уақытта мемлекеттің үлкен қолдауының есесінде ауданда шағын және орта бизнес жақсы дамып келеді. Қазір мұнда ірі бизнестің жеті, орта бизнестің 36, шағын бизнестің 127-і кәсіпорны жұмыс жасайды. Бұлардың ішінде ырғақты жұмыс істеп жатқан Қазақмыс корпорациясы, Абай жылу жүйесі ЖШС, Оңтүстік Топар кен басқармасы, жоғары коксты көмірді байытатын Восточная байыту фабрикасы, Тексти-ЛайнЖШС-ін айтуға болады. Жеке меншік кәсіпорындардың ішінде Эдельвейс өндірістік кооперативі, агроөндірістік ұн комбинаты, Медео ЖШС-ларын ерекше атап өткен жөн.
Қарағанды -- Жезқазған -- Қызылорда автомобиль жолы ауданның дамуына үлкен септі бар. Қарабас кентінің жанынан Жартас су құбыры өтеді. Ең жақын Қарабас темір жол стансасы аудан орталығынан 7 км жерде орналасқан.
Саран қаласы (Сораң) - Қарағанды облысында орналасқан.Қаланың ірге тасы 1954 жылы қаланған. Қала аумағы 174,0 шаршы километрге тең. Қала халқының саны 50,7 мың адамды құрайды. Қалалық әкімшілікте 1 кенттік округ бар. Қарағанды агломерациясына жататын шаған қала. Қарағандының батысында 15 шақырым жерде орналасқан. 1943 жылы Саран көмірлі ауданын игеруге байланысты іргесі қаланды. Қаланың негізгі экономикасын өнеркәсіп кәсіпорындарын құрайды. Өнеркәсіптің өндіруші және химия салалары басымшылық алып отыр. 1985 жылы Ақтас, Дубовка, СССР-дің 50 жылдығы атындағы , Саран, Соқыр шахталары миллион тоннадан астам көмір өндіріп отырды.

Сурет -1. Саран қаласы

Негізгі экономикалық бағыты: резеңке бұйымдарын өндіру. Қаланың негізгі кәсіпорындары: Саран резеңке техника ЖШС, Қарағанды резеңке техника ЖШС, Миттал Стил Теміртау АҚ-ның бөлімшелері. Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері: - резеңке-техникалық бұйымдары және көмір өндіру. 2006 жылғы ауыл шаруашылығы өнімінің айтарлықтай бөлігін өсімдік шаруашылығы құрады. 2006 жылғы 1 шілдеге ауыл шаруашылығы өңдірушілерінің нақты бары: 2 ауыл шаруашылық кәсіпорыны, 12 шаруа қожалығы, 4,4 мың халықтың жеке қосалқы шаруашылығы. Аймақта ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге 0,8 мың гектар ауыл шаруашылық жерлері пайдаланылды, оның ішінде 0,6 мың га - егістік алқаптар. 2006 жылғы астыққа 0,5 мың га ауыл шаруашылық дақылдары егілетін егістік жерлер пайдаланылады, оның ішінде дәнді дақылдары 5 га, картоп 0,4 мың га, көкөніс 53,1 га. 2006 жылы 6,0 тонна дән, 6,9 мың тонна картоп, 1,3 мың тонна көкөніс дақылдары, 0,5 мың. тонна ет (тірі салмақта); 2,9 мың тонна сүт; 958,7 мың дана жұмыртқа өндірілді. 2006 жылғы 1 қаңтарға ірі қара мал саны 1,8 мың бас; қой мен ешкі - 0,5 мың бас; шошқа - 2,3 мың бас; құс - 4,1 мың бас. 2006 жылғы қаланың ірі және орта кәсіпорындар жұмыскерлерінің тізімдік саны 4840 адамды құрады, орташа атаулы еңбекақы - 25411 теңге. 2006 жылғы өндірістік өнім көлемі (үй шаруашылық есебінсіз) 6597,0 млн. теңгені құрады. Жылдық деректер бойынша 2006 жылы негізгі капиталға инвестициялар 1250,8 млн. теңге сомасында игерілді, бұл 2005 жылғы көлемнен 3,5 есе артық. Кәсіпорындардың өз күштерімен орындаған мердігерлік жұмыстар көлемі 2006 жылы 547,7 млн. теңгені немесе 2005 жылғы көлемнің 126,9%-ын құрады. 2006 жылғы бөлшек тауар айналым көлемі (қоғамдық тамақтандыру қызметің есепке алмағанда) 781,6 млн. теңге шамасында құралды, қызмет көрсету көлемі (мемлекеттік басқару қызметінсіз) - 159,3 млн. теңге.
Шахтинск қаласы (Тентек) - қала 1961 жылы құрылды. Қала аумағы 0,2 мың шаршы шақырымға тең. Қала халқының саны 56,6 мың адамды құрайды. Қалалық әкімшілікте 3 кенттік округ бар.
Қалада 256 шаруашылық жүргізуші субъекті тіркелген, оның ішінде 3 ірі, 29 орта, 224 шағын субъектілері. Негізгі экономикалық бағыт: энергетика; тамақ өнеркәсібі. Қаланың негізгі кәсіпорындары: Апрель ЖШС бөлімшесі. Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері: шұжық өнімдері; электр энергиясы; жылу энергиясы. 2006 жылы ауыл шаруашылығы өнімінің айтарлықтай бөлігін өсімдік шаруашылығы құрады. 2006 жылғы 1 шілдеге ауыл шаруашылығы өндірушілерінің нақты бары: 3 ауыл шаруашылық кәсіпорыны, 10 шаруа қожалығы, 5,0 мың халықтың жеке қосалқы шаруашылығы. Аймақта ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге 0,7 мың гектар ауыл шаруашылық жерлері пайдаланылады, оның ішінде 0,6 мың га - егістік алқаптар. 2006 жылғы астыққа 0,5 мың га ауыл шаруашылық дақылдары егілетін егістік жерлер пайдаланылды, оның ішінде дәнді дақылдар - 5,2 га, картоп - 0,4 мың га, көкөніс - 0,2 мың га. 2006 жылы 2,6 тонна дәнді дақыл, 7,2 мың тонна картоп, 4,5 мың тонна көкөніс дақылдары, 0,6 мың тонна ет (тірі салмақта); 3,3 мың тонна сүт; 1791,7 мың дана жұмыртқа өндірілді. 2007 жылғы 1 қаңтарға ірі қара мал саны 4,6 мың бас; қой мен ешкі - 2,3 мың бас; шошқа - 2,3 мың бас; жылқы - 0,2 мың бас; құс - 19,2 мың басты құрады. Шахтинск-Қарағанды облысындағы қала . (1961 жылға дейін Тентек қала типті поселка ). Шерубай-Нұра және Тентек өзендері аралығында. Қарағандыдан батысқа таман 50 шақырым жерде орналасқан. Іргесі 1949 жылы Тентек кокстелетін көмір кен орнының игерілуіне байланысты қаланған. Қаланың әкімшілік қарамағына Шахан және Новодолинка поселкесі, Солтүстік-батыс елді мекені кіреді. Шахтинск қаласы.1961 жылдың 15 тамызында Қазақ ҚСР Жоғарғы Кеңесінің шешімімен бұрынғы Тентек кентінің негізінде құрылды.. Тас көмір қоры 4,5 миллиард тоннаны құрайтын Тентек өңірінің қазыналы байлығын игеру өткен ғасырдың 50-жылдарында басталды. Аталмыш кен орнын ашу С. Фишман, Г. Думлер тәрізді әйгілі геолог-ғалымдардың есімімен тығыз байланысты болды. Аймақтағы Долинка шахтасы 1970, Ленин атындағы шахта 1971, Қазақстан шахтасы 1971, Шахтинск шахтасы 1973, Тентек шахтасы 1979 жылдары бой көтерді. Испат-Кармет компаниясының иелігіндегі 4 шахта қызулы отын өндіру көлемін соңғы жылдары ұлғайта түсуде. Қаладағы синтетикалық жуу құралдары зауыты бірегей кәсіпорындардың санатында.

Екібастұз - Павлодар облысының оңтүстік-батысында орналасқан қала. 1898 жылы негізі қаланып, қала дәрежесін 1957 жылы алды.
Осы өңірде тас көмір кені ашылғанға дейін, оның күншығыс жағында жатқан көл ерте заманнан бері Екібастұз деп мұрағаттық құжаттардан белгілі. Осыған байланысты кейін бұл жерден табылған тас көмір кені де, оның жанына орнаған қалашық пен қала да Екібастұз деп аталады.
Екібастұз қаласы өзінің жастығына қарамастан теңдесі жоқ алып кәсіпорындарымен бүкіл әлемге танымал болып отыр. Қысқа ғана мерзім ішінде Қазақстанның қара алтынды жерінде пайда болған қала біздің замандастарымыз үшін аты аңызға айналған қала болып отыр.
Тек қана Екібастұзда тұңғыш рет Қазақстанда көптеген алдыңғы қатарлы технология өмірге келді, жаңа үлгідегі құрал-жабдықтар зерттелді.
Екібастұз қаласы - кеншілер мен энергетиктердің мақтанышы. Қала орасан зор, әлемдегі бай тас көмірімен танылып отыр. №1, 2-МАЭС- тердің іске қосылуы арқасында Екібастұз жылуэнергетикалық кешенінің ірі орталығы болып отыр. Бүгінгі таңда үш бірдей - Богатырь, Солтүстік және Шығыс кеніштерінде көмір өндіріледі. Екібастұз көмірі Қазақстанның, Орал, мен Батыс Сібірдің электр станцияларының жұмыстарын үздіксіз қамтамассыз етіп отыр. Қала тек географиялық орнымен ғана емес,сонымен қатар тарихи ерекшелігіне байланысты қалыптасты.
Екібастұз көмірімен электр қуаты бүкіл аймақтың кәсіпорындар: Павлодар химия, мұнай өңдеу, алюминий, трактор, Ақсу ферроқорытпа зауыттары - Екібастұздағы қара алтынның арқасында өркендеп отыр. Сондай-ақ Екібастұз көмірі Қазақстан мен Ресейдің арасын жалғастырушы буын болып табылады. Шығыс кеніші - әлемдік тәжірибеде тұңғыш рет бейімделген көмір қабаты жағдайында көлденең жатқан шектеулі қуатымен жобаланды және көмір шығарудың жаңатехнологиясын енгізді.

Қостанай облысында республиканың темір кені өнімдерінің 90%-дан астамы, 100% темір кенді орамалар мен асбест өндіріледі. Облыс аумағында лигнит, көмір, құрылыстық құм, саз, қиыршық тас, алтынды руда және т.б. шығарылады. Өз уақытында тың және тыңайған жерлерді игеру облыс өнеркәсібінің дамуына серпін берді. Облыстың жер қойнауында шикізат ресурстарының үлкен мөлшері болған кезде тың жерлерді игеру тау-кен өндіруде ғана емес, сонымен бірге жеңіл, тамақ, өңдеу өнеркәсібі мен қызмет көрсету салаларының да дамуына түрткі болды.
Өнеркәсіп өнімдерін өндірумен 543 кәсіпорын айналысады, олардың ішінде 104 ірі кәсіпорын болып табылады, сондай-ақ бұл салада шағын және орта бизнес кәсіпорындары да қызмет атқарады. Өнеркәсіпте 48,9 мың адам жұмыс істейді. Облыста тау-кен өндірісі, өңдеу өнеркәсібінің және электр энергиясын, газ бен суды өндіретін және тарататын кәсіпорындар жұмыс істейді,
Арқалық қаласы Қарқаралы ауданында, Егіндібұлақ ауылының оңтүстік-шығысынан 45 км жерде орналасқан. Ең биік жері 1064 м. Ащыөзек өзенін бойлай солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 25 км-ге созылып жатыр, ендірек бөлігі 2-2,5 км, тауаралық аңғарлармен, жыра-сайлармен бөлінген жеке шоқылардан тұрады. Делювийлі-пролювийлі шөгінділер жапқан карбон гранитоидтерінен түзілген. Таулық қызыл қоңыр топырағында тобылғы, сұлыбас және тырбақ, қараған өседі. Көптеген бұлақ көздері бар.тау, Шет ауданы жерінде оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай Мойынты және Аймаш өзендері аралығында 20 км-ге созылып жатыр, ені 5 км. Ең биік жері -- 1091 м. Беткейлері тегіс, жайдақ бірнеше ұсақ шоқылардан тұрады. Девон жүйесінің жыныстарынан түзілген. Шала дамыған қоңыр топырақ жамылғысында жусан,бетеге, бұталар өседі.
Арқалық қаласы боксит өндірісінен бағдарланған өңір. Мұндағы халықтың көпшілігі осы салада жұмыс істейді. Әйткенмен, кез келген шикізат қоры сияқты бокситтің қоры да бір күні таусылады. Мамандар Арқалықтағы боксит қоры енді бар-жоғы 8 жылға ғана жетеді деп отыр болжамдар жасаған. Алайда осы мәселені шешудің жолы ретінде 100 шақырым қашықтықтағы Есілдің астында 1 млрд тонна темір кені болып отыр. Егерде боксит өндірісндегі жұмыс күшін осы бағытта пайдаланылса қаланың болашағын дамытылады деген сөз.
Лисаков - солтүстік-батыс аймақта орналасқан моноқала болып табылады. Лисаков қаласының әкімшілік аймағына қатысты: Лисаков қаласы, Октябрь кенті, Красногор поселкесі. Қаланың әкімшілік-аймақтық ауданы- 0,2 мың ш.метр. автомобиль жолдарының ұзындығы- 37222,5 метр. Облыс орталығынан алшақтығы- 120 км. Халық саны - 40865 адам, олардың ішінде: 40511 - қала халқы, 354 - ауыл халқы. (АрселорМиттал Теміртау АҚ) базасында құрылды. Ол Тобыл өзенінің бас жағында, Тобыл станциясының ірі теміржол торабының оңтүстігіне қарай 18 километрде, Қостанай қаласының оңтүстік-бастысқа қарай 110 километрде, және Ресейдің шекарасынан 70 шақырымда орналасқан. Қаладан төрт километрде Орталық және Оңтүстік Қазақстан, Ресеймен көлік байланысы жүзеге асырылатын Қостанай-Жетіқара автомобильдік жол бар. Ресеймен, Орталық Азия аймақтарымен және Қытаймен теміржол байланысы Оңтүстік-Сібірмагистралі бойынша Майлина және Тобыл станциялары арқылы жүзеге асырылады.
Қала ауданы Тобыл өзеніне қарай ашық қазан шұңқырын шегінде орналасқан. Аудан бедері Тобыл өзеніне қарай жалпы еңіскендігі бар бөлек шағын арқалықты сәл белестенген жазықтықты білдіреді. Аудан үстінің абсолюттік белгісі 196-дан 218 метрге дейін өзгереді. Ауданның бор шағындағы бокситтік кен орны палеозой негізіндегі карст ойпатына келтірілген.Лисаков қаласының жоғары еңбек, табиғиресурсты, өндірістік пoтенциалы, туризмнің даму мүмкіндігі, пайдалы көлік-географиялық жағдайы бар. Қала аймақтың ірі шикізат көзі мен өтім нарығының
Қазақстанның астанасы - Астананың, Ресей Федерациясының, Орал аймағының тікелей таяулығында орналасқан, темір жол магистралының құрылысы Батыс Қазақстанның қарқынды дамып келе жатқан аймаққа жол ашады.
Тәжірибе көрсеткендей, Қазақстанның экономикалыққа қарағанда кеңістіктік әлеуметтік айырмашылықтарды азайту мүмкіндіктері мен тетіктері бар. Аймақтық экономикалық саясат онша дамымаған аймақтардегі инновациялық сатылар үшін, мысалы, білім беру және ғылыми орталықтар құру түрінде қолайлы жағдайлар жасауға шоғырлануы тиіс. Дәл осы шектелген аумақтарда барлық елдер үшін айтарлықтай қосымша құн үлесі қалыптасады және аймақтық жағдайлар көбінесе өндірілетін тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін анықтайды.
Мысалы, әдетте бір жақты маманданған қалаларда бір қала құрушы сала болады: Рудный қаласы темір кен орнын игеруге және Соколов - Сарыбай кен-байыту комбинатының (ССКБК) салынуына байланысты құрылған; Лисаковск қаласында алдыңғы қатарлы қала түзуші кәсіпорындар Алюминий Казахстана АҚ-ның Краснооктябрьск боксит кенбасқару филиалы, Өркен ЖШС болып табылады; Арқалық қаласында қаланың тіршілік көзін ұстап тұратын кәсіпорындар мен Алюминий Казахстана АҚ-ның құрамына кіретін Торғай боксит кенбасқаруын қоспағанда негізінен өнеркәсіп жоқ. Бұл жерде шығарылатын боксит рудасы Павлодардағы және Қазақстанның басқа аймақтарындағы алюминий зауыттарына жөнелтіледі.
Сондықтан моноқалаларда жергілікті кәсіпорындар, оның ішінде қала түзуші кәсіпорындар жұмысының маусымдылығына байланысты тіркелмеген жасырын жұмыссыздық қалыптасады. Қысқы айларда көптеген кәсіпорындар толық емес жұмыс күніне, толық емес жұмыс аптасына көшеді; жұмысшылардың бір бөлігі жалақысы сақталмайтын демалыстарға жіберіледі. Осымен бір уақытта ұрпақтың ауысуына байланысты кейбір мамандықтар бойынша кадрлардың жетіспеушілігі қалыптасқан.
Балқаш қаласы - Балқаш көлінің жағасындағы ең ірі қалалардың бірі. Қала Қарағанды қаласынан 380 км қашықтықта Бертыс айлағында орналасқан. Халық саны - 75,6 мың адам құрайды. Қала 1932 жылы Балқаш көлінің солтүстігінде 20 км. жердегі Қоңырат мыс кені мен Қарағанды көмірінің негізінде жұмыс істейтін ірі мыс мыс қорыту зауытының құрылысына байланысты салына бастады. Байыту комбинаты, ірі жылу электр орталығы, жөндеу,механика мыс қорыту зауыты, т.б. өндіріс ошақтары дүниеге келді. Қысқа мерзім ішінде салынған 10-нан аса жұмысшы қалашықтарының бірігуінің нәтижесінде 1937 жылы Балқаш қаласы пайда болды. 1967 жылы Лондондық Халықаралық Көрмесінде балқаштық мыс халықаралық мыс эталоны болып танылды. Көл және көл маңындағы табиғат ескерткіштерінің (Бектау ата шатқалы, тоғайлы ормандар) рекреациондық потенциалы туристерді қабылдауға таптырмас мүмкіндік береді. Қалалық әкімшілікте 4 кент бар. Негізгі экономикалық бағыт: түсті металлургия; энергетика; Қаланың негізгі кәсіпорындары: ЗОЦМ АҚ, Балқаш қаласы әкімінің жанындағы Су Жылу Транс КМК
Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері:
* электр және жылу энергиясы;
* түсті металдар өндірісі;
Бүгінгі таңда Балқашта 363 кәсіпорын бар, оның 286 - ы нақты жұмыс жүргізуде.
Ауыл шаруашылығы өнімінің айтарлықтай бөлігін өсімдік шаруашылығы құрады. Ауыл шаруашылығы өндірушілерінің нақты бары: 1 ауыл шаруашылық кәсіпорыны, 1 іс-әрекеттегі шаруа қожалығы, 3,6 мың халықтың жеке қосалқы шаруашылығы. Аймақта ауыл шаруашылық өнім өндіруге 0,3 мың гектар ауыл шаруашылық жерлері пайдаланылады, оның ішінде 0,1 мың га - егістік алқаптар. Астыққа 0,3 мың га ауыл шаруашылық дақылдары егілетін егістік жерлер пайдаланылды, оның ішінде картоп 0,1 мың га, көкөніс 0,2 мың га.
Балқаш еліміздегі түсті металлургияның ең маңызды орталықтарының бірі.Мұнда құрамында мыс және түсті прокат зауыттары, өндіріс газдарынан күкіртті натрий мен күкірт қышқылын алатын химия өнеркәсібі бар Балқашмыс акционерлік қоғамы жұмыс істейді.Оның өнімдері бірнеше шет елдерге шығарылады. Лондондағы халықаралық көрмеде Балқаш мысы ең таза мыс ретінде дүниежүзілік эталон деген атаққа ие болды (1967). Балқаш мыс қорыту комбинатын 1997 жылдың ақпанында Оңтүстік Кореяның Самсунг фирмасы алып, өндірісті 6 ай ішінде жобадағы қуатына жеткізді. Бір айда 11, 5 мың тонна рафинатталған мыс өндірген. Жылдық өнім көлемі 100 мың тонна.
Балқаш - ірі жол торабы. Әуе, темір және автожолдар қаланы Астана, Алматы, Қарағанды, Тараз, Шымкент қалаларымен, Мәскеу және Орталық Азия елдерімен байланыстырады.

Зыряновск - Зырян қаласы Шығыс Қазақстан облысының солтүстік шығысында орналасқан, Зырян ауданының әкімшілік орталығы болып табылады. Қала халқы 41,8 мың адамды құрайды. Қала негізі 1791 жылы салынған, қазіргі бар шекарасы 1941 жылы құрылған. Қала экономикасының негізін құрайтын - өнеркәсіп. Мұндағы пайдалы қазбалар өнеркәсіптің салалық бағытын айқындайды. Базалық саласы - кен өндіру. Қаланы құрып тұрған кәсіпорын Казцинк ЖШС Зырян кен байыту кешені. Қалада 7 өнеркәсіптік, 5 құрылыс кәсіпорындары, 1611 орта және шағын бизнес субъектілері қызмет етеді. Қала тіршілігін екі мемлекеттік кәсіпорын Су Арнасы мен Жылу орталығы қамтамасыз етеді.
Қала автобустық жолдар, темір жол арқылы жақын жатқан елді мекендермен және облыс орталығымен қатынасады. Негізгі жүк тасымалдау қызметін жолаушылар тасымалдау саласында - Дилер Восток, жүк тасымалдау саласында - Казцинк-Транс ЖШС, Колор ЖШС атқарады. Көліктік қамтамасыз етумен Эксперимент ӨК, жеке кәсіпкерлер айналысады. Телефон байланысын Қазақтелеком АҚ Зырян аудандық телекоммуникация торабы қамтамасыз етеді.Орта және шағын бизнес кәсіорындары тамақ өнімдерін, тігін өнімдерін дайындаумен, сауда қызметін көрсетумен және т.б. айналысады.

Сурет-2. Зыряновск қаласының бейнесі

Қаражал - қала (1963 жылдан), Жәйрем-Атасу арнайы экономикалық аймағының орталығы Жезқазған қаласының шығысында 200 км жерде орналасқан. Қала аумағы 12,3 мың шаршы километрге тең.
Іргесі 1939-1940 жылдарда кен рудасын игеруге байланысты қаланған. Халқы 19,0 мыңнан астам. Экономикасының негізін кен өндіру өнеркәсібі құрайды: Қарағанды металлургия комбинатының шикізат базасы, Атасу рудалы ауданының кен басқармасы осында. Қаланың салынуы мен дамуы Атасу марганец кендерінің игерілуімен тығыз байланысты. 1942 ж. Қалада Атасу геологиялық барлау эқспедициясы құрылды. 1956 ж. Қарағандыға Атасу кені тиелген алғашқы эшелон жөнелтілген болатын.
Қаланың негізгі кәсіпорындары: Жайрем Кенбайыту комбинаты АҚ, АТАСУ КЕН, Өркен ЖШС. Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері: темір кендерін шығару және түсті металл кендерін шығару.
Ауыл шаруашылығы өнімінің айтарлықтай бөлігін мал шаруашылығы құрады.

Кентау қаласы 1955 жылы тамыз айында Оңтүстік Қазақстан облысында құрылды. Қаланың бұрынғы атауы немесе қала құрылардағы елді мекеннің атауы Мырғалымсай болатын. Мырғалымсай деген кен орны да бар. Кентау қаласын құрудағы мақсат Ащысай полиметалл кенішін байыту жұмыстары болатын. Кентау облыс орталы болып саналатын Шымкент қаласынан 260 шақырым жерде орналасқан. Түркістан қаласымен арадағы қашықтық 30 шақырымды құрайды. Кентау Қаратаудың етегінде орналасқан қала болып саналады. Кентау қаласы "Қаратау тәжі (корона)" және "Қазақстанның жасыл-желекті қаласы" деген аттарға ие. Қазіргі кезде Кентау қаласында 4 ауылдық округ, 7 елді мекен (поселка) бар. Қала халқының саны (ауылдық округтермен қоса) 88 мың адамды құрайды.

Сурет-3. Кентау қаласы

Кентау қаласында аты КСРО-ға әйгілі болған тау-кен орындары, трансформатор зауыты, экскаватор зауыты құрылды. Алайда, XX ғарыдың 80-90 жылдарындағы өндіріс ошақтары мен жұмыс орындарының жабылуы қала халқының әлеуметтік тұрмысына ауыр соққы болды. Кейіннен қайта іске қосылған экскавтор зауытының күші Кеңестік уақыттағыдай жоғары деңгейге жете алмады. Кентау - Қазақстандағы машина жасау, металл өңдеу және тау-кен өнеркәсібі орталықтарының бірі.
Қала экономикасындағы ірі кәсіпорындар: Трансформатор зауыты ААҚ - еліміздегі трансформатор жасайтын жалғыз зауыт, Экскаватор ААҚ - металл өңдеп, машина жасайды. Барит өнімдерін, түсті металл концентраттарын өндіретін Оңтүстік түстіметалл ЖАҚ-қа Кентау байыту фабрикасы, Ащысай металлургия цехы, темір жол цехы кіреді. Мақта-мата өнімдерін шығарады. Табыс акционерлік қоғамы, Эластополимет ЖАҚ резина-техникалық бұйымдарын, Ердес-нан ААҚ нан, тоқаш, кондитерлік бұйымдарын шығарады. Жалпы өнім жиынтығында өнеркәсіп үлесі 55%-ды (түсті металлургия - 28,8%, электр қондырғыларын шығару - 28,5%, машина жасау - 11,9%) құрайды.

Риддер -- Шығыс Қазақстан облысының солтүстік-шығысындағы қала (1932 жылдан), темір жол станциясы. Іргесі 1784 жылы орыс инженер-технигі Ф.Риддер осы маңнан полиметалл кенін ашуына байланысты қаланды. 1941 жылға дейін Риддер, 1941 -- 2002 жылы Лениногорск деп аталған. 1917 жылға дейін қала шетел капиталистерінің қолында болған. Шығыс Қазақстан облысындағы Риддер қаласы 1786 жылы Риддер кенті ретінде негізгі қаланған және кен орнын бірінші ашқан инженер Филипп Риддердің есімі берілген.

Су Сурет -4. Риддер қаласы

ХХ ғасырдың басында кенттегі халық саны 4 мың адам болды, ең көп шоғырланған кезең 70-ші жылдары- 72 мыңнаң артып түсті. Бүгінде қалада 61,5 мың адам тұрады. Қазіргі Риддер қаласының аумағы 3387220 шаршы километрді құрайды. Тұрғыны 51,9 мың адам (2004).
Әкімшілік аумағына 19 елді мекен, бір ауылдық және бір кенттік аймақ кіреді. Риддер қаласының әкімшілік аумағы кенді Алтайдың орталық бөлігінде, Лениногор шұңқырында, таулы орманды дала өңірінде орналасқан. Лениногор ойпаты оңтүстік шығыста Иванов белдеуі жотасымен, оңтүстікте-Проходной белдеуі беткейлерімен, батыста және оңтүстік-батыста Синюхин белдеуі беткейлерімен шектелген.
Облыс орталығы -- Өскемен қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 101 км жерде, Үлбі және Иванов жоталарының аралығында, Үлбі өзенінің жағасында, теңіз деңгейінен 1000 м биіктікте орналасқан.
Негізгі өзендері Тихая, Филипповка, Быструха, Громотуха, Журавлиха, Шаравка, басқа да өзендер таудан ағатындықтан ағыны қатты, жағалаулары тасты болып келеді. Өлкеде суық родон суы көздерінің бар екендігі анықталды, емдік мақсатта пайдалануға болады. Риддерде кен өндіру және түсті металдар өнеркәсібінің салалары дамыған.
Қалада көлік және байланыс кәсіпорындары, құрылыс фирмалары, тамақ және күту саласындағы кәсіпорындар табысты қызмет атқаруда. Риддер қаласы Өскемен агломерат құрамына кіреді, түрлі түсті металдардың кен орындарымен, су және орман, құрылыс материалдарын өндіру қорларымен қамтамасыз етілген. Түрлі түсті металдар кен орындарының ішінде алтын араласқан қорғасын-мырыш кендері, күміс, кадмий, сүрме, күшәлә, қалайы, темір, күкірт және басқа элементтер басым. Құрылыс материалдарының ішінде кірпіш шикізаттары, түйіршек-құмқоспалары және құмдар мол. Жер бедері таулы болғандықтан шаруашылық мақсатында кеңінен пайдалануға қиындық келтіреді. Мұнда қорғасын, күміс, алтын өндіретін және түгелімен қол еңбегіне негізделген бірнеше ұсақ кеніштер мен қуаты шамалы балқыту зауытыты жұмыс істеді. Кеңес үкіметі және 2-дүниежүзілік соғысы жылдары жаңа техникамен жабдықталған қуатты кеніштер мен байыту және балқыту зауыттары салынды. Риддер Қазақстандағы түсті металлургияның ірі орталықтарының бірі. Қалада "Қазмырыш" АҚ-на қарайтын қорғасын, мырыш және сирек металдар өндіретін кеніштер (Сокольный, Быструшин, Андреев, Тишинский), екі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.