Жайық өзені табиғатты-халқы-шаруашылығы

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

УДК
Жайық өзені: табиғатты-халқы-шаруашылығы

Сапарбаев Жумабек Суевбаевич
Jumabek_94@bk.ru

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің 4 курс
студенті, Орал, Қазақстан

Ғылыми жетекшісі- А.А. Тургумбаев

Жайық өзені Евразия құрлығында орналасқан далалық өзен. Жайық – Ресей
Федерациясы (Башқұртстан, Челябі, Орынбор облыстары) мен Қазақстан
Республикасы (Атырау, Батыс Қазақстан облыстары) жерінен ағып өтетін өзен.
Өзен Еуропа мен Азия дүние бөліктерін бөлуші, Орал тауларынан бірге тарихи
шекара болып есептеледі.
Көне тарихында Жайық өзені Ликос деп аталды, ал біздің эрамыздың
басында Даикс, Даих (Птоломей картасы б.э.д.II ғ.) деп аталды. Әр түрлі
замандарда өзеннің әр түрлі аттары болды: Джаих, Руза, Ягак, Ягат, Улусу,
Запольная өзені. Яик есімі алғаш рет 1229 жылы орыс жазбаларында кездесті.
Өзен жанында өмір сүрген қазақтар, татарлар, башқұрттар және басқа да
халықтар өзенді Яик, Джаик, Жайық деп атады. Бұл атаулардың барлығы
өзеннің ұлылығын, молдығын, күштілігін білдірді. Орал атауы өзеннің екінші
атауы болып табылады, ол өзеннің басы басталатын жері Орал тауының атауынан
туған. Ур және ал сөзбе-сөз өзен алушы деп аударылады. Орал және
Жайық мағынасы жағынан жақын сөздер. Түркі тілінен аударғанда байтақ,
құюшы, өзіне басқа ондаған өзендерді алушы дегенді білдіреді.Екатерина ІІ
Емельян Пугачев бастаған шаруалар көтерілісі туралы пікірді халық арасында
жою үшін 1755 жылы Яик атауын Орал атауына, Янукий қаласын Уральск қаласына
өзгертуді бұйырды.Атауды өзгертуді шығарған патшаның жарлығында былай деп
жазылған: Яиктағы бақытсыз оқиғаны мүлде естен шығару үшін.Жайық өзені
Орал тауы оңтүстік сілемдері (Орал-Тау жотасы) мұхит деңгейінен 640 м
биіктігінен басталады.Ол Ресей Федерациясы ( Башқұрытстан, Чельбия,
Орынбор) аймағын, Қазақстан Республикасының Батыс Қазақстан мен Атырау
облыстарынан өтіп Каспий өзеніне құйады. Өзеннің ұзындығы 2428 шақырым,
Қазақстан Республикасы ішінде - 1084 шақырым. Суды жинау көлемі - 220 мың
шаршы шақырым. Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін үшке
бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі. [1].Басында өзен оңтүстікке
Орск қаласына дейін ағады. Бұл жоғары ағыс болып саналады. Содан соң кенет
батысқа бұрылады, ендік бағытта 850 шақырым Орал қаласына дейінгі орта
ағыс, өзен қайтадан оңтүстікке бұрылады, арасы 840 шақырымды құрайтын осы
бағытты Каспий теңізіне дейін сақтайды, бұл – төменгі ағыс. Орск қаласынан
басталардағы жоғарғы ағыс шегінде өзен солтүстіктен оңтүстікке
меридионалдық бағытта Оралдың шығыс баурайы бойы енсіз алқапта, ізбестерден
салынған құздар арасынан ағады. Ең терең жерлері - 3 м. Өзеннің бұл жері
таулы сипатта болады. Орск қаласынан 70 шақырым жерде Ириклин су торабы
салынған. Бұл бөген Жайық өзенінің деңгейін 30 м-ден астамға көтереді.
Көктемгі тасқын кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз
көлемінің шамамен жартысын өзенге береді. Осы жерден Орал қаласына дейін
өзен кең алқапта орташа ағыста ағады. Енсіз таулы табалдырықты жерлері
сирек кездесіп, өзеннің тегіс, саяз жерлері жиі ұшырасады. [2]
Орынбор қаласы аумағында Жайық өзеніне ең ірі оң жақ саласы Сакмар
өзені құйады. Оның ұзындығы 761 шақырым, алқап көлемі 29,1 мың шақырым.
Сақмар алабын көп қарлы және тармақтанған өзен жүйесі бар орман жабады. Тек
Орынбор облысы шеңберінде Сақмарға құйылатын 290 өзен бар. Сақмардың су
айдауы Оралдан шамамен 1,5-2 есе артық, одан қалыпты ағуымен және көктемгі
тасқынының ұзақтылығымен ерекшеленеді, сонымен қатар Жайық өзенінің
режиміне маңызды өзгерістер енгізеді.Орал қаласынан жоғарыда Жайық өзеніне
сол жағынан Елек өзені құйады, оның ұзындығы 730 шақырым. Ал Орал қаласы
маңыңда Жайық өзеніне 7 сала - Шаған, Деркел, Елек, Утва, Рубежка,
Быковка, Барбастау өзендері құяды. Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс
Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан Каспий маны ойпатына құйады. Бұнда
өзен үш табиғи кешеннен ағып өтеді: дала, шөлейтті және шөл. [2]
Дала зонасының ұзыңдығы 250 шақырым Батыс Қазақстан облысында
солтүстік жағында орналасқан. Бұл аймақтың оңтүстік шекарасы Жайық өзені
бойы Чапаев ауылы жанынан өтеді. Әрі қарай оңтүстікке 220 шақырым шөлейт
созылып жатыр. Ол Каспий маңы ойпатыңың солтүстік бетінен Батыс Қазақстан
облысының Чапаев, Атырау облысының Индер ауылдары аралығында белдеулей
өтеді. Индерден теңізге дейін шөл аймағы ені 400 шақырымға созылады.Жайық
өзенінің балық шаруашылық маңызы зор. Аймақтағы табиғи факторлар жиынтығы
жылдың мезгіліне байланысты сәуірден шілде айлары аралығында, балық өсіруді
жоғары денгейде дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. Қазіргі кезде Жайық
өзені Каспий алабындағы бекіре балығының табиғи уылдырық қоры орналасқан
өзен. Жайық өзені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық
шабақтарының уылдырықтайтын және өсетін орнынан өзеннің сағалық кеңістігіне
жылыстауы жүреді.Өзенде балықтардың 38-ден астам түрі бар: бекіре
тәрізділер, майшабақтар, шортан-тәрізділер, тұқы тәрізділер және тағы
басқалары кездеседі. [3]
Жайық өзенінің жайылмасы мен аңғарлары Батыс Қазақстан облысы мен
Атырау облысының биологаялық алуан түрлі аймақтық орталығы болып табылады.
Дала мен шөлейт лаңдшафттың біртекті төсегі Жайық аңғары кіретін жайылма
ормандардың жасыл желегімен алмасады. Жайықгың жайылма ормаңдары: емендер,
қара ағаштар, ақтеректер, талдар, қайың, шегіршіңдермен сипатталады.
Тіршілік ортасының жағдайына қарай бұл ормандар алуан түрлі болып құралуы
мүмкін. Жайылмалардың солтүстік бөлігінде көктеректер мен аққайыңдар
таралады және шағын тоғайлар құрайды.Жайылмалардағы өсімдіктердің таралуына
тасқын сулардың тұру ұзақтығы үлкен әсер келтіреді. Өзеннің қазіргі
арнасынан жайылманың жоғары беткейінің экологиялык қатарын мына өсімдіктер
бірлестіктері құрайды: облыстың солтүстігінде өзен бойының құмайт
қайрандарында бұтақты талдар өседі, ал Қызыл-Жар өңдеуінде оларға жыңғылдар
араласады. Олардан жоғары қаратал, арнадан әрі талдық өкпелер орналасқан.
Жер бедерінің биіктеу жерлерінде жағалауларының өңбойы мен ескі арнасында
қара терек пен ақтерек тоғайлар орналасқан. Орман тұқымдарының осы екі түрі
барлық орман алқаптарының 50 пайызын құрайды. [3]
Өзен жайылмасындағы экологиялық жағдайдың алуан түрлілігі, жер бедері
түрліше қиылысып отырғандығы, су қорларының көптігі, бай жануарлар
дүниесінің тіршілігі мен сақталуына өсімдіктер топтастығының алмасуы
қолайлы әсер туғызған. Өзен жайылмасында бұлан, елік, жабайы қабан, қоян,
түлкі тіпті орман сусары мен сілеусіндерді кездестіруге болады. Өзеннің
солтүстік бөлігіңде қоныс аударған камшаттардың мекендейтін үйшіктері мен
жасанды бөгеттері кездеседі.[4]
Әсіресе, кұсқанаттылардың саны мен түрлері ерекше көп. Жайылмалық
ормандарда сары шымшықтар, сайрақтар, шыбынқырғыштар, тоқылдақтар,
мысықторғайлар, бақтар мен қамыстардағы сұлыкештер, ормандағы жадырақтар,
құрлар, бөденелер, байғыздар және т.б. мекеңдейді.Айрықша биологиялық
әртүрлілікті, қызыл кітаптық және сиреген түрлерді сақтап, оларды қайта
қалпына келтіру мақсатында Батыс Қазақстан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.