МОДИФИКАЦИЯЛЫҚ ЖҰРНАҚТАРДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

курстық ЖҰМЫС
МОДИФИКАЦИЯЛЫҚ ЖҰРНАҚТАРДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1-2
Негізгі бөлім
1.1.Модификациялық жұрнақтардың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... .2-5
1.2. Қазақ тіл біліміндегі модификациялық жұрнақтардың лингвистикалық табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-14
1.3.Модификациялық жұрнақтардың қазақ тіл біліміндегі қолданысы ... .14-26

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 28

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі.
Еліміздің егемендік алып, тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуына байланысты қоғамда тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастады. Тілдің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы басты бір мүмкіндігі- оның осы танымдық қызметін, құрылысын, өзіндік ерекшелігін толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды , халықтық қалыпты , рухани тамырда терең зерттеп, жете тану.
Осы орайда, модификациялық жұрнақтардың тіліміздегі сөздердің құрамында еркін қолданылып, молынан кездесетіндігі де назарға ілінеді. Ең алдымен, аталмыш нысан- қазіргі қазақ тілінің морфология саласына тиесілі тақырып. Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда, модификациялық жұрнақтар тақырыбының әлі де тыңғылықты зерттеуді қажет ететін жақтарының барлығы анықталады. Алынған тақырыпқа қатысты, қазіргі тіл біліміндегі соңғы жаңалықтарды зерттеп-зерделеу, тілдік фактілермен дәлелдеу, қызықты тақырыптардың біріне айналдыру мол ізденісті қажет етері сөзсіз. Осы тұрғыдан келгенде, зерттеу нысанына айналған тақырыптың өзектілігі дау туғызбаса керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Модификациялық жұрнақтардың сыр- сипатын анықтап, лингвистикалық тұрғыдан сипаттама беру. Оның қолданылу аясын анықтау зерттеу жұмысының мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер орындалды:
* Модификациялық жұрнақтардың зерттелуіне шолу жасау;
* Модификациялық жұрнақтардың лингвистикалық табиғатын сипаттау;
* Модификациялық жұрнақтардың тілдегі қолданысын мысалдармен дәлелдеу;
Курстық жұмысының зерттеу нысаны. Модификациялық жұрнақтардың лингвистикалық әлеуеті.
Курстық жұмысының әдіс-тәсілдері. Жұмыста сипаттама салыстырмалы тарихи, жүйелеу, топтау, салыстыру тәсілдері қолданылды.
Курстық жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Зерттеу нысаны бойынша төмендегідей мәселелер ғылыми шешімін тапты:
Модификациялық жұрнақтар тақырыбының зерттелу тарихына шолу жасалды;
Модификациялық жұрнақтардың қазақ тіл білімінде қолданылу аясына шолу жасалды;
Модификациялық жұрнақтардың лингвистикалық табиғаты сипатталды;
Курстық жұмысының дерек көздері: зерттеу жұмысында көтерілген мәселелер бойынша белгілі тілші-ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды: Ыбырайым Маманов, Сейілбек Исаев, Ахмеди Ысқақов, Әзиза Нұрмаханова, А. Қалыбаева, Н. Оралбаева, Ә. Қайдаров, 1967жылғы Қазақ тілінің грамматикасы, Е.Мергенбаев, М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкенова, Қ.Басымов, Қ.Жұбанов, филология сериясымен жарияланған Хабаршы журналы.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмысы кіріспеден, бір тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

0.1 Модификациялық жұрнақтардың зерттелу тарихы

Сөз күрделі тілдік единица, ол әрі лексикалық, әрі грамматикалық мағынаны білдіреді. Сөз білдіретін грамматикалық мағыналар бір немесе бірнеше морфологиялық бөлшектен тұрады. Сонда әр бөлімнің өзінің мәні болады. Белгілі бір грамматикалық мәнді немесе мағынаны білдіре алатын сөздің құрамындағы бөлшегін морфема деп атайды. Тіл білімі тарихында әсіресе 50- жылдардан бері қарай морфема деген атау өте жиі қолданылады.
Алғаш И. А. Бодуэн де Куртенэ негізін салған бұл ұғым бертін келе тұтас сөзді де, оның нақты бөлшектерін де, аффикстердің түр - түрлерінің қай - қайсысын болса да морфема деп атай беретіндей жағдайға жетті. Сондықтан да, Жалпы тіл білімінде Кейбір мамандар бұл терминді қазіргі лингвистикалық әдебиеттердегі ең шатасып кеткендердің қатарына қосып жүр , - деп атап көрсетті.
Прагалық лингвистика ағымының өкілі В. Скаличка морфема терминінің қолданылуындағы осындай тиянақтауды керек ететін жақтарына көңіл бөліп: Грамматика - белгілі тілдік жүйе, сондықтан оның кіші единицасын табу қажет, - деді. Морфема дегенді тиянақтай отырып, грамматикалық қызметтерін нақты көрсету мақсатымен сема деген термин ұсынды. Л. Блумфильд тап осы атауға балама есепті морф дегенді қосты. Бұл екі ұсынысты тиянақтаған Ч. Хоккеттің пікірі мамандар назарын аударды. Ол морф дегенді қостап, оны өз алдына морфеманың нақты бір функциялық көрінісі есепті , ал тап сол арадағы мағынасын морфосема деп тиянақтады. Дескриптивтік структурализмнің бұрыннан дәстүрлі сипаттамасына айналған: Морфема фонемалардан тұрады , - деген қағидасына : Ал, морфема болса, морфтар жүйесін қамтитын жалпылауыш атауға айналды.
Бұл теориялық тиянақтаулардың агглютинативті тілдер, солардың ішінде қазақ тіліне де тікелей қатысы бар. Мысалы барыс септігі десек, туыс өзбек тілінде - га деген бір - ақ жалғауды, ал қазақ тілінде - ға, -ге, -қа, -ке , тәуелді септеуде - а, -е және - на, - не деген 8 түрлі қосымшаны айтамыз. Осы сегізді барыс септігінің морфемасы десек, олардың әрқайсысы сол морфеманың морфтары болып есептеледі. Морфонологиялық ерекшеліктерін нақтылай түскенде , дауыссыз дыбыстары тұрғысынан - ға мен - қа , сондай - ақ , -ге мен - ке морфонема - альтернант , ал дауыстылары тұрғысынан а және е дыбысты буындар альтернантты морфонемаларға жатады. Бұлар - формальдық сипаттары.
Мағыналары бір көптік жалғауы өзбек әдеби тілінде жалғыз ғана - лар, қазақ тілінде болса, бұл морфеманың - лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер деген 6 морфы бар. Кітап - қа және кіта-б-ың-а , аға-ға және аға-сы-н-а тәрізділердегі түбір сөзде де , қосымшаларда да айырмашылықтардың нақты көрінуіне сай бұл сияқты заңдылықтарға морфонологияда арнайы талдау жасалады.
Агглютинативті тілдер аффикстері бір - бірден ғана мағына беріп, қызмет атқарады деген пікір жалпы тіл білімінде , түркологияда да ертеден бері - ақ қалыптасқан аксиомаға жатады [1, 8-10].
Түркологтардың ішінен академик А. Н. Кононов өз еңбектерінде аффикстердің көп мағыналылығына баса көңіл аударды. Ол қосымшалардың пайда болуында екі түрлі жол бар дей келіп, оның бірінші жолы - фузия (кірігу), екіншісі - түбір сөздердің дами келе қосымшаға айналуын көрсетеді.
Түркі тілдерінде қалып етістіктері деп аталынантын отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерінің мағына, форма жағынан шақ қосымшалары қатарына өткендігін түркологияда ғалымдар мойындайды. Бірақ олардың грамматикалану жолын , сөзден қосымшаға айналу эволюциясын тіл фактілері негізінде түгел анықталды деп айту қиын.
Түркі тілдерінде синкретті қосымшалар да баршылық. Солардың бір тобы амалдың өту сипатын білдіретін қосымшалар: -мола, - меле, -ыңқыра, -іңкіре, - қыла, - кіле, - ала, - еле, - ыла, -іле, -ымыра, - іміре т.б. Бұл қосымшалардың мағынасында қимылдың бірнеше қайталанатындығын білдіретін мағыналық реңк бар. Бұларды тарихи - салыстырмалы материалдарға негіздеп, екі немесе үш морфемадан тұратындығын дәлелдеуге болатын сияқты.
Етіс қосымшаларының қазіргі түркі тілдеріндегі мағынасы мен қызметін анықтап алу қажет. Етіс қосымшаларының өздері қосылған түбірге қандай лексика - грамматикалық мағына жүктейді, сөз бен сөздің синтаксистік байланысын қалай өзгертеді? деген мәселенің әзірге толық шешімі табылған жоқ. Сондықтан да, бір топ тілшілер оларға сөз түрлендіруші, екінші тобы сөз тудырушы деп қарайды [2, 62-63].
Әрбір сөздің өзіне тән тұлға-тұрпаты болады. Сол тұлға- тұрпаттың арқасында әрбір сөз бір бүтін тұлға ретінде қызмет етеді. Ал , сөздің тұлға -
тұрпаты оның лексикалық және грамматикалық сипаттарымен байланысты. Осы себептен сөздер морфологиялық құрылысы жағынан әр қилы болып келеді. Ал, сол әрқилылық, әрине, сөздердің құрамдарының әр түрлі болуына байланысты да, сөздің құрамының түрлі- түрлі болуы оның бөлшектеріне байланысты.
Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектері морфемалар деп аталады.
Морфемалардың да өзіне тән мағынасы және дыбыстық формасы болады. Ендеше, морфема деп сөздің өзіне тән мағынасы бар ең ұсақ бөлшегін айтамыз.
Сөздің морфологиялық құрамындағы морфемалардың мағыналары мен қызметтері бірдей емес. Морфемаларды ең алдымен түбір морфема және қосымша морфема деп негізгі екі салаға бөлуге болады.
Түбір морфема - сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі. Бұл түпкі негіз сөздің құрылысының да, мағынасының да негізгі ұйытқысы болып есептеледі. Өйткені түбір морфема сөздің негізі лексикалық мағынасын білдіреді. Түбір морфема қатыспаса , қосымша морфеманың бір де біреуі, яки бірнешеуі қосылып та ешқандай мағынаны білдіре алмайды және сөз де бола алмайды. Ендеше, түбір морфема ең негізгі морфема болып саналады.
Қосымша морфема деп- түбірге қосылып , оған қосымша мағыналар үстейтін морфемаларды айтамыз.
Қосымша морфемаларда мағыналық дербестік те, тұлғалық дербестік те болмайды. Өйткені қосымша морфемада жеке тұрғанда өзіне тән ешқандай арнаулы мағына болмайтындықтан, ол түбірдің қатысынсыз жеке - дара қолданылмайды. Сондай - ақ , қосымша морфема тек түбірге тіркестіріліп қана жұмсалатындықтан, оның тұлғасы жалғанатын түбір морфеманың әуеніне еріп, өзгеріп, түрленіп отырады. Осы себептен, бір морфеманың дыбыстық бірнеше варианты болуы мүмкін. Мысалы, атты кісі, сүтті сиыр, сауулы інген , елеулі мәселе, білімді адам дегендегі - ты, -ті, -лы, -лі, -ды, -ді бөлшектері - бір морфеманың ірі алуан түрлері.
Сөйтіп, түбір морфема мен қосымша морфемалардың мағыналарындағы ең негізгі айырмашылық мынау: түбір морфеманың мағынасына , біріншіден, әрі нақтылық, әрі дербестік тән болса, екіншіден, сол мағына тікелей түбірдің өз бойында болады; қосымша морфеманың мағынасына , біріншіден , әрі тым жалпылық, әрі дербестігі жоқтылық тән болса, екіншіден, сол жалпы мағына тек сөздің құрамында ғана тиянақты болып анықталады. Осыған сәйкес, түбір морфема тілдің өзіне тән мағынасы бар тұлғасы ретінде жеке - дара тұрып қызмет етсе, қосымша морфема тілдің мағыналы тұлға есебінде жеке - дара жұмсалмайды, тек сөздің құрамында ғана қолданылады.
Тілімізде түбір морфемалар сан жағынан көп те, қосымша морфемалар олардан әлдеқайда аз.
Сөздің құрамы сияқты, морфемалар да - жүйелі құбылыстар. Олардың жүйелі құбылыс екендіктерін түбір мен қосымшалардың ара қатынастарынан да көруге болады. Мысалы, есімшенің - ған (-қан, -ген, -кен), көсемшенің - ғалы (-қалы, -гелі, -келі) қосымшалары тек етістік түбірлеріне ғана жалғанады да, есім сөздерге жалғанбайды. Керісінше, -шыл (-шіл) қосымшасы зат есімдерге жалғанып , сын есімдер тудырса, -м, (- ым, - ім) қосымшасы етістіктен зат есім тудырады. Ал, әкең, қаламың дегендердегі - ң (-ың, -ің) қосымшасы аталған заттарды тыңдаушы адамға тәуелдеп тұрса, аналар, інілер, көлдер дегендегі - лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) қосымшасы аталған заттар бірнешеу я көп екендерін білдіріп тұр. Мысалы, жылқы, жылқышы, жылқышылық сөздерінің негізгі түбірі бір болғанымен , үшеуінің лексикалық мағынасы үш түрлі: жылқы дегеніміз - мал, жылқышы дегеніміз - оны бағушы адам, жылқышылық дегеніміз - жылқы бағу кәсібі.
Сөйтіп, осындай мағыналарымен қызметтеріне қарай, сөзден сөз тудыратын морфемалар жұрнақтар деп, сөзбен сөзді байланыстыратын морфемалар жалғаулар деп аталады.
Әдетте, жұрнақтар сөзден сөз тудыратын категория болғандықтан, лексикалық категорияға, жалғаулар сөйлем ішіндегі сөздерді бір - бірімен байланыстыратын болғандықтан, грамматикалық категорияға жатқызылады [3, 24-29].

0.2 Қазақ тіл біліміндегі модификациялық жұрнақтардың лингвистикалық табиғаты

Қазақ тіл біліміндегі жұрнақтар жайлы алғашқы пікірлер түркітанушылардың еңбектерінде жарық көрген сөз тудырушы тұлғалар жайлы пікірлерден бастау алады. Түркітанушы ғалымдардың , әсіресе, орыстілді түркітанушылардың пікірлері бүгінгі күнде де маңызын жойған жоқ. Дегенмен, тілді туғаннан бойына сіңіріп, мол тілдің мейірінен қанып ішкен адам ғана өз тілінің терең қырларын ашып, сипаттарын көрсетіп бере алады. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ тілдес ғалымдардың жазғандары тек жұрнақтарды бөлумен ғана емес, олардың мағыналары мен қызметтерін талдауында да ерекше мәнділік, тереңдік байқалады [4, 96].
Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңінде қазақ тіліндегі жұрнақтар жекелеген мақала түрінде, кейіннен арнайы зерттеліп, жан-жақты баяндала бастады. 1930 жылы Жаңа мектеп журналының алтыншы санында Қ. Басымовтың Қазақ тілінің жалғау-жұрнақтары деген көлемді мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада сөз тудыратын жұрнақтар варианттарының санына қарай топталып, кейбіреулерінің мағынасы ашылған [5,96].
Қазақ тіл білімінің тұңғыш профессоры Қ. Жұбановтың 1936 жылы жарық көрген Қазақ тілінің грамматикасы атты оқулығының бір тарауы сөз тұлғаларына арналған. Автор сөздерді тұлғалық ерекшеліктеріне қарай алты түрге бөліп, олардың әрқайсысының жасалу жолдарына тоқталады. Түбір сөзге, қосымшаға ғылыми анықтама береді. Мысалы, жұрнаққа берген анықтамасы: Сөздің түп мағынасына үстеме мағына қосатын қосымшаны үстеу дейміз[6,22]. Бұдан ғалымның жұрнақты үстеу деп атағанын көреміз. Жұрнақтың үстеу деп аталуына біріншіден, оның түбірге үстеліп жалғануы, екіншіден, мағына үстеу ерекшелігіне байланысты болса керек. Оның үстіне түркітанушы ғалым И.Г. Гигановтың да жұрнақты частица немесе наращение деп атағаны белгілі.
1954 жылы Қазіргі қазақ тілі деп аталатын қазақ тілінің тұңғыш ғылыми курсы жарық көрді. Мұнда Ы.Маманов, Е.Шаяхметовтердің пікірінше, қазақ тіліндегі қосымшалар сөз тудырушы және форма тудырушы деп екіге бөлінетіндігін жазады [4, 97].
1967 жылғы қазақ грамматикасында сөздердің морфологиялық құрамды бір бөлігі ретінде жеке сөздің мағыналы дербес бөлшегі болып табылатын түбірден, бір жағынан , бөлек морфема, екінші жағынан , түбірмен бірлесіп барып сөз құрап , сөздермен қарым - қатынасқа түсіріп тұратын морфема ретінде, немесе сөздерді синтетикалық жолмен жасалған формаларының түрлері ретінде және оларды, яғни қосымшаларды сөз тудыратын формалар, сөз түрлендіретін (форма тудыратын) формалар және сөз жалғастыратын формалар деп үлкен үш топқа бөлген [7, 82].
Қазақ тілінде бір түбірге қажетіне қарай бірінен соң бірі тізіліп бірнеше жұнақ жалғана береді. Мысалы. Тігіншілік, құлақтандырушы дегендердегі бірінші сөзде - ін, -ші, -лік жұрнақтары, екінші сөзде - тан, -дыр,-у, -шы жұрнақтары бар. Қолданылу ерекшелігіне қарай осындай тізбектелген жұрнақтардың үстіне сөз жалғастыратын қосымшалар (жалғаулар) да үстеле береді (мысалы, жаз-у-шы-лар-ымыз-ға).
Жұрнақтар дыбыстық құрамы жағынан біркелкі емес. Олар екі немесе одан да көп болып кездесуі мүмкін.
Құрылымы мен құрамы жағынан жұрнақтар жалаң да , құранды да болады. Мысалы: сана, сонау, үйші, сүзбе, басқыш, бастық дегендердегі - а, -у, -ші,-бе, -қыш, -тық жұрнақтарын жалаң жұрнақтар деп есептейміз де, елеулі, аумалы, көтеріңкі, бақырай, ескілікті дегендердегі - улы,-малы,-іңкі, -ырай, -лікті жұрнақтарын құранды жұрнақтар деп санаймыз.
Сөз жалғастыратын қосымшалар, әдетте, жалғаулар деп аталады. Олар сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен байланыстырады да, олардың арасындағы жалпы қарым-қатынасты білдіреді. Бұл қарым-қатынастың нәтижесінде туатын мағыналар жалғанатын сөзге қосымша лексикалық мағына үстейтін жұрнақтардың мағыналарындай емес, сөздердің ара-қатынастарынан туатын қызметтерімен байланысты тым жалпы грамматикалық мағыналар. Бірақ жұрнақтардағыдай , жалғаулардың да мағыналары мен формаларында дербестік болмайды. Сол себептен олар , өздеріне тән мағыналық, формалық дербестіктері болмайтындықтан, түбір сөзсіз жеке-дара қолданылмайды. Жалғаулар да, жұрнақтар сияқты , дыбыстық жағынан байыпсыз болғандықтан,өздері жалғанатын сөздерге орайланып, үндесіп келеді де, варианттанып отырады. Бірақ, қанша варианттанғанымен, олардың жалпы грамматикалық мағыналары мен қызметтерінде айырмашылық болмайды.
Қазақ тіліндегі жалғаулардың жүйесі төртке бөлінеді. Олар: көптік жалғау, тәуелдік жалғау, септік жалғау және жіктік жалғау [8, 10-13].
Ал, түркологияда қосымша ұғымы аффикс терминімен беріледі де, ол көбінесе өз ішінен жіктелмей, өте кең мағынада қолданылады, сөйтіп, аффикс деген термин, бір жағынан , қазақ тілінің грамматикаларында қолданылып жүрген қосымша мәнінде , екінші жағынан әрі жалғау, әрі жұрнақ мәнінде бірдей жұмсалады. Бұнымен бірге аффикс термині мағынасы мен қызметтік ерекшеліктері жағынан кейде сөз түрлендіруші, сөз тудырушы, форма тудырушы болып та бөлініп отырады.
Қайткен күнде де қазақ тіл білімінде қосымшаларды белгілі түрлерге жіктеуге негіз болатын қасиеттері: қосымшалардың мәні, мағыналық сыр-сипаты, қолданыстық қызметі, жіктелу жүйесі толық айқындалды деуге болмайды. Қосымшалардың қазақ тілі грамматикаларында көрсетіліп жүрген айырым белгілері, мағыналары, қызметтік түрлері оны сөз құрамының бір морфологиялық бөлігі ретінде , әсіресе семантикалық мәні, грамматикалық тұлғалық , қызметтік дербестігі жоқ , түбірден өзгеше морфема ретінде қажетті сипаты болып саналғанымен , ол қосымшалардың өз ішіндегі құрылымдық - мағыналық қасиетін, қызметтік - мәндік ерекшеліктері, соларға байланысты тілдің грамматикалық құрылысын , оның сырын айқындап, жіктелу түрлерін таныта алмайды. Өйткені, аффикс деген термин де, қосымша да мағыналық - құрылымдық жағынан да, қызметтік - қатыстық жағынан да әр түрлі сипатты келеді.
Аффикс терминін қосымша деп қазақшалап, оны түркологиялық үлгідей қосымша түрлерінің нақтылы атауларымен қосақтап жіктеу қосымша, көптік қосымша, септік қосымша, шырай қосымша, шақ қосымшасы, шырай қосымшасы, зат есім тудыратын қосымша, етістік тудыратын қосымша деп қолдану мүмкін болғанымен, қазақ тілінің грамматикаларында алынып жүргеніндей қосымшаның өзін мағыналық, қызметтік ерекшеліктеріне қарай түрлерге бөліп, сол бөлінген түрлерінің атауын ғана нақтылы анықтауыштармен қосақтап септік жалғау , шырай жұрнақтары, сөз тудырушы жұрнақтар т.б.сияқты қолданудың негізі бар екенін байқаймыз. Бұдан қосымша морфемалардың жалпы ерекшеліктерімен бірге оның түрлерінің өзара айырмашылықтарын, әр түрінің мағыналық қызметін, қасиетін, түрінің принциптері мен критерийлерін және оның грамматикалық құрылыс жүйесінен алатын орнын айқындай аламыз.
Қазіргі қазақ тілі оқулығында өздеріне тән мағыналары мен қызметтеріне қарай сөзден сөз тудыратын қосымшалар жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар жалғаулар деп аталады. Әдетте , жұрнақтар сөзден сөз тудыратын болғандықтан , лексикалық категорияға, жалғаулар сөйлем ішіндегі сөздерді бір - бірімен байланыстыратын болғандықтан грамматикалық категорияға жатқызылады. Бірақ қазақ тіліндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру категориясы грамматикамен де тікелей байланысты. Ол байланыс жұрнақтардың мынадай екі түрлі ерекшеліктерінен айқын көрінеді.
Біріншіден, жалпы грамматикалық категорияға тән аса абстрактілік қасиет жұрнақтардан да табылады, екіншіден, грамматикалық категорияларға тән тиісті ереже берерліктей жүйелі заңдар жұрнақтарда да бар. Сөйте тұрса да, қосымшалар бір ыңғайда жұрнақ пен жалғау болып жіктеліп, мағынасы мен қызметіне қарай жұрнақтарды сөз тудыратын және форма тудыратын жұрнақтар деп екі салаға бөлуге болады. Сонымен қатар, кейбір жұрнақтар әрі сөз тудыратын, әрі форма тудыратын синтетикалық морфема есебінде де қызмет етеді [7,84].
Ыбырайым Маманов қазақ тіліндегі қосымшаларды орыс тілінің үлгісімен сөз түрлендіруші, сөз тудырушы және форма тудырушы деп қарастырудан гөрі, қазақ тілінің тілдік материалы оларды жаңа мағыналы сөз тудыру және сөздің грамматикалық формасын тудыру қызметіне сәйкес сөз тудырушы және форма тудырушы деп екіге бөлудің қуаттайтынын былай көрсетеді: Сөйлемдегі грамматикалық формалар мен түрленетін толық мағыналы атауыш сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, етістік) тек қана екі түрде: не түбір сөз түрінде, не грамматикалық формада қолданылады. Былайша айтқанда, қазақ тіліндегі қосымшалар жалғанған сөздер не тілдің сөздік құрамына енетін туынды түбір сөз( лексикалық бүтін), не белгілі бір сөз табына тән грамматикалық форма болып қалыптасады. Бұл тілде не туынды түбір сөзге, не грамматикалық формаға жатпайтын екеуінің аралық категориясы болып табылады. Олай болса, қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік материалдарға сәйкес сөз тудырушы және форма тудырушы деп екі топқа бөліп қарау арқылы ғана сөздің морфологиялық құрылымын лингвистикалық тұрғыдан дұрыс тануға болады. Оның үстіне, Ыбырайым Маманов сөз түрлендіруші (кейде форма тудырушы) жұрнақтар мен жалғаулар деп аталатын қосымшалар түрін бір топқа енгізіп, қасиет - қызметтері бір тұлғалар деп қарайды. Өйткені бұл қосымшалардың қызметі сөздің - әр түрлі грамматикалық формаларын тудыру. Әрине , септік, тәуелдік, көптік, жіктік формаларының тілде алатын орны, қолдану өрісі етістіктің есімше, көсемше, рай формалары мен сын есімнің шырай формаларына қарағанда әлдеқайда күрделі. Бірақ бәрінің де атқаратын қызметі- сөздің грамматикалық формасын тудыру. Сондықтан бұларды жалғау және форма тудырушы деп екі топқа бөлмей, грамматикалық форма тудырушы қосымшалар деп қарастырған дұрыс болар еді. Түркі тілдерінде болсын, баспа бетінде болсын, толық мағыналы сөздер екі - ақ түрде қолданылады. Бірі лексикалық бүтінге жататын түбір сөз күйінде, екіншісі - бір сөз табына жататын грамматикалық формалар. Осыған орай барлық қосымшалар да , негізінен , екі - ақ түрлі қызмет атқарады: бірі - сөз тудыру, екіншісі- сөздің грамматикалық формасын тудыру. Қарақалпақ тілінде аффикстер қызметіне қарай сөз жасаушы, форма өзгертуші, сөз түрлеуші болып үшке бөлінеді. Қырғыз тілінің грамматикасында да қосымшалар функциясына қарай сөз өзгертуші, сөз жасаушы, форма жасаушы мүшелер болып бөлінеді де, сөз өзгертуші мүшелерге септік, тәуелдік және жіктік категорияларының тұлғалары жатады да, сөз жасаушы қосымшаларға бір сөз табының ішінде жаңа сөз тудыратын лексикалық және бір сөз табын екінші сөз табына айналдырып жіберетін лексикалық - грамматикалық функциялардағы қосымшаларға еніп, форма жасаушы қосымшаларға сөздің лексикалық мағынасын өзгертпей, оған кейбір реңк үстейтін немесе грамматикалық мағына үстейтін , бірақ сөздерді бір - бірімен байланыстыра алмайтын қосымшалар, атап айтқанда , реңдік мәнді білдіретін тұлғалар, көптік тұлғасы, шырай, есімше, көсемше, шақ т.б. тұлғалары жатады.
Ғалымның қазақ тілі морфологиясын зерттеудегі айрықша назар аударып, ден қойған тұсы қазақ тіліндегі сөз тудырушы және форма тудырушы қосымшаларды бір-бірінен ажыратудың әмбебаб белгісін айқындауы. Сөз тудырушы қосымшалардың мағыналық ерекшеліктерін , қызметін, түбірге жалғану тәртібін саралай отырып, ғалым оларды форма тудырушы , яғни грамматикалық мағына тудырушы қосымшаларға қарама-қарсы қойып салыстырады. Олардың өзді-өзіне тән басты-басты айырым белгілерін айқындайды:
oo Лексикалық мағына- сөз тудырушы қосымшалар жаңа мағыналы сөз жасайды;
oo Грамматикалық мағына жалпылама болады;
oo Сөзжасамдық қосымшалар грамматикалық мағына тудыратын қосымшалардан соң жалғанбайды;
oo Грамматикалық мағына тудырушы қосымшалар сөз тудырушы қосымшалардан бұрын жалғанбайды;
oo Лексикалық мағына тудыратын қосымшалар сөзге талғап, таңдап жалғанады;
oo Грамматикалық мағына тудыратын қосымшаларда талғампаздық болмайды, белгілі бір сөздердің тобына жаппай жалғана береді; Осындай ғылыми-теориялық принциптерді негізге ала отырып, Ы.Маманов сөздің лексикалық бүтінге жататын бөлігін оның грамматикалық бүтінге жататын бөлігінен айқындаудың жөн-жобасын көрсетіп берді.
Ғалымның сөз тудырушы бірліктер мен форма тудырушы бірліктердің аражігін ашып беруде тек мағынаны ғана емес, формальды белгілерді де таяныш ету жөнінде ұсынған концепциясы мен пайымдауларының грамматикадағы қиын мәселелерді айқындауда орны ерекше болды. Мысалы, қазақ тілі оқулықтарында, қайсыбір зерттеулерде сұрғылт, сарғылт, сарғылтым, қышқылтым, бозғылт, бозғылтым, ақшыл, көкшіл, қоңырқай, сұрқай, сарғыш т.б. сөздерге жалғанатын - ғылт, -ғылтым, -шыл, -шіл, -ғыш тәрізді қосымшалар сын есімнің шырай категориясын жасайтын грамматикалық мағына тудыратын бірліктер ретінде қарастырған. Ал, Ы.Маманов бұл пікірге үзілді-кесілді қарсы болды. Себебі, бұл аталған қосымшалар,біріншіден, сапалық сын есімдердің бәріне жалғана бермейді. Сөз тудырушы жұрнақтар сияқты сөзге талғап жалғанады. Мысалы, -ғылт қосымшасы сары сын есіміне жалғанғанымен, қоңыр, көк сөздерге жалғанбайды. Ғалымның ұстанған концепциясы бойынша, талғампаздық қасиетке ие қосымшалар сөз тудырушы бірліктердің санатына жатады. Сондай-ақ жоғарыда айтылған қосымшалардың шырай формасы болмайтынына, лексикалық бірлікке жататынына тағы да бір формальды белгіге сүйене отырып айқындауды ұсынады. Мысалы, септік жалғауының үстіне септік жалғауы жалғанбайды,сол сияқты шырай формасының үстіне шырай формасы жалғанбайды. Ал жоғарыда сөз болған қосымшалардың үстіне - лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу, -рақ, -рек формалары жалғана береді: қызғылт-тау, сарғыш-тау, көкшіл-деу, ақшыл-ырақ, көкшіл-ірек т.б. Міне, осылайша ғалым туынды сын есім жасайтын қосымшаларды сөздің грамматикалық мағынасын түрлендіретін формалардан ажыратып, айқындап берді. Ол тек мағына немесе жалаң формаға сүйеніп қоймай ,форма мен мазмұнды әрдайым бірлікте қарады.
Сөзжасамдық қосымшалар мен формажасамдық қосымшалардың аражігін ашып, осылайша саралаудың барысында, Ы.Маманов әрі сөзжасамжық , әрі формажасамдық қызметте жұмсалатын аффикстердің бар екенін айқындап береді. Мысалы, -дай, -дей,-сыз,-сіз, -ша,-ше, -ғы, -гі, -лық, -лік тәрізді қосымшалар грамматикаларда сөзжасамдық жұрнақтар делінсе, ғалым бұларды кез-келген жағдайда сөз тудыра бермейтінін, сөзге грамматикалық мағына үстейтін тұстарын саралап, ажыратып көрсетті. Шынында, таудай үлкен, зор деген лексикалық мағынаны білдірсе, анамдай, апаларымдай дегендердегі - дай, -дей жаңа сөз жасап тұрған жоқ, сөзге ұқсату мәнін білдіретін грамматикалық мағына үстеп тұр. Осы тәрізді жүрексіз деген сөздегі - сыз сөзге қорқақ деген лексикалық жаңа мағына тудырып тұрса, күйеуімсіз дегендегі - сыз, -сіз бір нәрсенің жоқтығын білдіретін грамматикалық мағына үстеп тұр. Бұл жерде күйеу сөзінің лексикалық мағынасы өзгерген жоқ.
Ғалымның қазақ тіліндегі біралуан қосымшаларды сөз тудырушы әрі форма тудырушы деп қарайтын пайымдауын теориялық әрі практикалық мәні бар концепция деп танимыз [9, 8-15].
Сондай - ақ, қосымшаларды сөз тудырушы, грамматикалық (форма тудырушы), стильдік деп бөлу де кездеседі.
Қазақ тілінің морфологиясын зерттеп, оқулық жазған А.Ысқақов жұрнақтарды сөз тудырушы және сөз түрлендіруші деп екіге бөледі. Сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздеріне жаңа мағына үстеп, жаңа туынды сөз жасайтындықтан, лексика-грамматикалық категория қатарына жатқызылады. Сонымен қатар ғалымның мына пікірі ғылым үшін құнды: ... қазақ тіліндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру грамматикамен де тікелей байланысты. Ол байланыс жұрнақтардың мынадай екі түрлі ерекшеліктерінен айқын көрінеді. Біріншіден, жалпы грамматикалық категорияға тән аса абстрактілік қасиет жұрнақтардан да табылдады; екіншіден, грамматикалық категорияға тән тиісті ереже берерліктей жүйелі заңдар жұрнақтарда да бар [3, 96].
Профессор Сейілбек Исаев қосымшаларды сөзжасам қосымшалары және форма тудырушы қосымшалар деп үлкен екі топқа бөлудің ғылыми да, практикалық та мәні бар. Өйткені одан, бір жағынан, қосымшалардың басты грамматикалық қасиеттерін , мағыналық ерекшектерін айқындау арқылы бұл морфемалардың мәні мен қызметін , тілдік қабаттардан алатын орнын анықтаймыз. Екіншіден, соның негізінде сөз тудыру қатарының үлгісі ретінде лексикалық құбылыстың грамматикалық мәнін, олардың ара қатынасын ашып, сөз тудырушы қосымшалардың грамматикалық мәндегі категориялық сипаты жоқ парадигмалық түрлердің көрінісі емес және сөз формасы бола алмайтынын, ал форма тудырушы қосымшалар керісінше, сөздің лексикалық мағынасын өзгертпей, оған грамматикалық мағына үстеумен бірге сөз тудырудың тәсілі емес, белгілі бір сөз табына қатысты болып, соның бір грамматикалық категориясының немесе семантикалық түрінің тұлғалық көрсеткіші, демек, сөз формасын тудырудың көрінісі болатынын айқындаймыз.
Сондықтан , сөз тудыруға байланысты қазақ тілі грамматикаларында беріліп жүргендей жұрнақ терминін алмай, оның орнына сөзжасам қосымшалары деп берген жөн болар еді. Бірақ сөзжасам қосымшаларының ерекшеліктері бұнымен ғана шектелмейді. Ол қосымшалардың құрамдық (жалаң, құранды), мағыналық (моносемиялық, полисемиялық), мағыналас, омоним т.б. ерекшеліктері мен қолданыстық , тілде өмір сүру сипаттарына байланысты ерекшеліктерін былай қойғанда, бір сөз табының аясында ғана және бір сөз табынан екінші сөз табын тудыратын қасиеттері мен кейбір функциялық сипаттарын айта кеткен жөн. Мысалы: - Шіркін, айтушы мен болғанда, үнемі ұқтырушы сен болсайшы, Абай, - деді ( М. Әуезов). Ержан қазіргі соншылап тұр. ( Ғ. Мұстафин). Осындағы болсайшы, соншылап деген сөздерді сырт тұлғасына қарап қосымша арқылы жасалған жаңа сөздер деуге болады: айту-шы, ұқтыру-шы. Себебі, дәстүрлі грамматика тұрғысынан қарағанда, бұл сөздердің соңғы морфемалары - шы- зат есім тудыратын, -ла - есім сөзден етістік тудыратын қосымшалар. Сондай - ақ итті қонақ жараспас, сүт пісірім уақыт, бір қайнатым шай, таяқ тастам жер, бір көйлектік мата т.б. тіркестеріндегі итті , пісірім, қайнатым, тастам, көйлектік сияқты сөздер қосымша арқылы жасалған сөздер туынды сөздер болып қабылданбайды, тілде олар жеке лексикалық бүтін ретінде қалыптаспаған, тек осы және осыған ұқсас шектеулі контексте , белгілі бір сөздердің тіркесінде ғана қолданылып, сол аяда ғана өмір сүреді. Олардың көпшілігі тек сөйлеу кезінде уақытша қолданылатын сөздік формаға жатады, сондықтан ондай форманттарды уақытша сөздер деп қарамай, функциялық форма деп таныған дұрыс болар еді. Бұндай қосымшалардың қатары - дай, -дей, -тай, -тей, -ша, - ше, -сыз, -сіз есімше тұлғасынан кейін жалғанатын - ғы, -гі сияқты қосымшаларымен толыға түседі.
Сөзжасам қосымшаларының мұндай функциялық қасиеті , олардың қолданылу аясы мен мағыналық шеңбері , жанрлық - стильдік бояуы жеке зерттеуді қажет етеді.
Ал, форма тудыратын қосымшалардың басты белгісі , негізгі ерекшелігі өзі жалғанған сөздің лексикалық мағынасын өзгертпей, туынды сөз жасамай, өзі жалғанған сөзге тек қосымша грамматикалық мағына үстеп, жаңа сөз емес, сол сөздің басқа бір грамматикалық формасын жасау арқылы белгілі бір сөз табының грамматикалық категориясының тұлғалық көрсеткіші, парадигмалық түрлену жүйесінің немесе семантикалық түрінің көрінісі болып табылуында. Сондықтан да бұл қосымшаларда лексикалық сипат болмай, олардың ерекшеліктері таза грамматикалық немесе лексика - грамматикалық қасиеттері арқылы айқындалады. Сөйтіп, форма тудыратын қосымшалардың белгілі бір жиынтығы парадигмалық түрлену жүйесінің сыртқы көрінісі мен соған сәйкес ішкі мазмұн жағынан грамматикалық мағына білдіруі арқылы грамматикалық категория құрайды, енді бір тобы белгілі бір сөз табының өз ішінде семантикалық топтарын жасайды. Қосымшалардың бұл негізгі мәні мен грамматикалық сипаты грамматикаларда форма тудырушы (немесе сөз түрлендіруші) жұрнақтар және жалғаулар деп аталып жүрген қосымша түрлеріне түгел тән болып келеді. Соның арқасында олар қосымшаның бір тобына енеді.
Сонымен бірге, жалғаулардың басқа форма тудыратын қосымшалардан синтаксистік қызметтік жағынан үлкен айырмашылығы бар, яғни жалғаулар сөйлем ішінде сөз бен сөзді байланыстырып, олардың сөзге үстейтін грамматикалық мағыналары сол байланысқан сөздер арасындағы қатынастар негізінде айқындалып отырады. Мұндай қызметтік қасиеттер жалғаулардан басқа форма тудыратын қосымшаларға тән емес. Сондықтан форма тудырушы қосымшалардың барлығына сөздің әр түрлі грамматикалық формаларын тудыру қасиеті тән екен деп қана септік, тәуелдік, жіктік, көптік формаларын етістіктің есімше, көсемше, рай , сын есімнің шырай формаларымен бір деп қарап, бұларды жалғау және форма тудырушы деп екі топқа бөлмей, грамматикалық форма тудырушы қосымшалар деп біріктіріп қарау дұрыс болар еді. Көсемше, есімше, рай, қимыл есімі тұлғалары сөз бен сөзді байланыстырады. Мысалы, бала оқыса түсінеді деген сөйлемдегі оқысадағы - са тұлғасын алып тастаса , сөз арасындағы байланыс үзіліп, сөйлем құрылысы бұзылады. Сонымен, форма тудырушы қосымшаларының сөз байланыстыру қызметін атқаратын түрі жалғау деп, сөз байланыстыру түрін атқара алмайтын, категориялық грамматикалық мағына ғана тудыратын түрін жұрнақ деп беруге болады. Тілдің грамматикалық құрылысында жұрнақтар өзі жалғанған сөзге грамматикалық мағына ғана үстеп, белгілі бір сөз табының грамматикалық категориясының немесе семантикалық тобының тұлғалық көрсеткіші болғанмен, олардың грамматикалық сипаты , парадигмалық түрлену жүйесі, түбірге жалғану аясы, сөйлемде қолданылу табиғаты біркелкі емес. Олардың бір тобы өзі жалғанған сөздердің мағынасын өзгерту қабілеті жағынан , түбірдің грамматикалық сипатын өзгерту- сақтауы жағынан сөзжасам қосымшаларға жақын да, бір тобы жалғауларға жақын. Сондықтан олардың бір түрін модификациялық немесе лексика - грамматикалық жұрнақтар, екінші түрін таза грамматикалық немесе категориялық жұрнақтар деп бөліп қараған жөн.
Модификациялық жұрнақтар жаңа мағыналы сөз тудырмағанымен, түбірдің лексикалық мағынасын түгелдей өзгертіп жібермегенімен, түбірге қосымша грамматикалық мағына үстеумен бірге, түбір сөздің лексикалық мағынасына семантикалық реңк қосады да, сөйлеу процесінде қолданылуы жағынан түбірдің грамматикалық сипатын сақтап қалады, сөйтіп, бір сөз табының шеңберінде жасалатын туынды түбірге ұқсап кетеді. Қазақ тілінде модификациялық жұрнақтарға зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары, сын есімнің шырай мәнді жұрнақтары, реттік сан есімнің жұрнақтары ( бұлардың қай - қайсысы болмасын өзі жалғанған түбір сөздің лексикалық мағынасына қосымша рең үстейді, лексикалық мағынасы жағынан үлкен мен үлкенірек я үлкендеу , бес пен бесінші толық бірдей емес), етістіктің етіс, күшейтпелі етістік , болымсыз етістік жұрнақтары жатады. Бұл жұрнақтар етістіктің белгілі категорияларының көрсеткіші болғанымен , етістік түбірдің грамматикалық сипатын сақтап тұрады:
1) Етістік түбірлерше тікелей жіктелмейді.
2) Етістік түбірлерше сол күйінде қолданылмайды.
3) Сыртқы тұлғасы жағынан етістік түбірлерше бұйрық райдың 2-жақ формасына сәйкес келеді.
Бұлардың түбірге жалғану тәртібі де әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар екенін көрсетеді. Етіс, күшейтпелі етістік, болымсыз етістік жұрнақтары түбір етістікке сөзжасам қосымшалары арқылы жасалған туынды түбірге грамматикалық жұрнақтардан (есімше, көсемше, шақ, рай) әрдайым бұрын жалғанады да, етістік одан кейін грамматикалық жұрнақтар үстелу арқылы ғана жіктеле алады: айт-қыз-дыр-ма-й-ды, жүр-іңкіре-ме-ген-сің.
Модификациялық жұрнақтардың кейбірінің түбірге жалғану шеңбері шектеліп те қалған. Олар грамматикалық сипаты жағынан категориялық түрлену жүйесінің көрсеткіші болу қасиетінен айырылып, сөзжасам қосымшаларына ауыса бастағанымен, сөздің лексикалық мағынасын бүтіндей өзгертіп жібермейді. Сондықтан ондай жұрнақтарды сөз тудырушы қосымшалар қатарында қарамай, тілдің даму барысындағы жұрнақтар мен сөзжасам қосымшалары арасындағы тұлғалар деп қарастырған жөн. Оларға қазіргі қазақ тіліндегі зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтарын, сын есімнің шырай категориясына ендіріп жүрген - ғылт, - ғылтым, -шыл, -шылтым, -ша, -ше жұрнақтарын жатқызуға болады. Сондықтан да болу керек , модификациялық жұрнақтар арқылы жасалатын категория, лексика- грамматикалық категория деп аталады.
Ал грамматикалық немесе категориялық жұрнақтар өзі жалғанған түбірге таза грамматикалық мағына үстеп, грамматикалық категория жасайды және ол категорияның грамматикалық сипаты сөздің түбір тұлғасынан өзгеше болады. Мысалы, есімше, көсемше, рай , шақ тұлғалары етістіктің таза грамматикалық категорияларының парадигмалық жұрнақтары болып саналады да, түбір тұлғаларды жіктеуге және етістіктің негізгі қызметі- предикат қызметін атқаруға дәнекер және негіз болып тұра алады.
Осы тұрғыдан келгенде, зат есімнің көптік категориясының негізгі көрсеткіші деп танылып жүрген көптік жалғауды жалғау деп тану қиын. Өйткені, көптік тұлға сөйлемде сөз бен сөзді байланыстыру қызметін атқармайды. Өзі жалғанған сөзге көптік ұғым ғана үстейді. Мысалы, бала отыр, балалар отыр, жақсы бала, жақсы балалар. Көптік форма тек екінші жақта жіктік жалғаумен қабаттасып келгенде , сөз бен сөзді байланыстыруға қатысады: сендер келсеңдер ( сендер келсең не сен келсеңдер емес), сіздер оқыңыздар, сіз оқыңыздар емес) т.б.
Форма тудырушы қосымшаларының жалғаулар тобына тәуелдік, грамматикалық септік, көлемдік септік, жіктік жалғаулар жатады.
Жалғаулардың сөз бен сөзді байланыстыру қызметінен басқа да ерекшеліктері, атап айтқанда, сөйлемде түсіп қалып, жасырын қолданылу, нөлдік форма қасиеті бар. Мысалы, атау септіктің, 3-жақ жіктік жалғаудың арнайы жалғау тұлғасы жоқ, нөлдік форма болып саналады. Ілік, табыс септік жалғаулардың түсіп қалып жұмсалуы тілімізде жиі кездесетіні белгілі. Сөйтіп, жалғаулар сыртқы формалық сипаты жағынан ашық және жасырын, нөлдік болса, мағыналық жағынан заттық, субстантивтік ( тәуелдік, грамматикалық септіктер), субстантивтік-адвербиалдық (көлемдік септіктер) және предикаттық (жіктік жалғау) мәнде қолданылады.
Қазақ тіліндегі қосымшалардың осылай жіктелуі олардың түбірге жалғану тәртібінен де байқалады. Сөзжасам қосымшалары форма тудырушы қосымшалардан сөзге бұрын жалғанады. Тек функциялық қосымшалар ғана ондай орын тәртібін бұзуы мүмкін. Форма тудырушы қосымшалардың сөзге жалғану тәртібі мынадай: әдетте, ең алдымен модификациялық жұрнақтар жалғанады, одан кейін грамматикалық жұрнақтар, ең соңында жалғаулар қосылады [7, 90-98].

3.3 Модификациялық жұрнақтардың қазақ тіл біліміндегі қолданысы

Модификациялық жұрнақтарға зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары, реттік сан есім жұрнақтары, сын есімнің шырай жұрнақтары , етіс жұрнақтары , болымсыз етістік жұрнақтары және күшейтпелі етістік жұрнақтары жататыны жоғарыда көрсетілді. Соның ішінде күшейтпелі етістік жұрнақтары: күшейтпелі етістік етістік түбіріне - ыңқыра, -іңкіре, -ңқыра, -ңкіре жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы, алыңқыра, жүріңкіре, бұрылыңқыра, оқытыңқыра, жуыныңқыра, т.б.
Күшейтпелі етістік жұрнақтары өзіне ұйытқы болған етістіктердің лексикалық мағынасын өзгертпейді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.