Химиялық оқу экспериментінің қазіргі күйі және оның жетілдіру жолдары
Химиялық оқу эксперижменттіндегі елеулі прогресс, оның соңғы жылдары қарқынды дамуына қазіргі ғылыми идеялардың және жаңа техникалық құралдардың пайда болуына байланысты. Соңғы кезде оқу экспериментті дамып келеді, жаңа демонстрациялық қондырғлармен және көне тәжірибелердің жаңартылған түрімен толықтырылады, яғни оның классикалық нұсқасы жетілдіріледі. Осымен қатар оқу деманстрациялық және лабораториялық экспериментті жүргізудің әдістемесі мен қою техникасын жаңарту міндеттері қойылып отыр.
Қазіргі жаңартылған оқу экспериментін ендіру оқу процесіне және оқушылардың ойлау қабілеттерін белсендіреді олардың өз беттерінше іскерліктерін және бірлік дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Жаңа оқу эксперименті химияны оқытудың өндірісінен, техникамен байланысын дамытады, оқытудың политехникалық міндеттерін шешуге септігін тигізеді.
Демонстрациялық және зертханалық оқу эксперименттінің мазмұндары, әдістемелері мен техникасы туралы көптеген мәселелер алғашқы химияны оқыту әдістемелерінің негізін қалаушы ғылымдардың В.Н.Верховский., А.Д.Смирнов., С.В. Васильев., М.И. Лебедова., Ю.В. Плетнер., В.С. Полосин., Т.С. Назарова., А.А. Грабедский., И.Н. Лаврова., Л.А. Цветков., И.Н. Чертков., еңбектерінде қарастырылған.
Химиялық оқу экспериментінің мазмұны, әдістемесі және техникасына қатысты проблемалар бойынша бірқатар зерттеулердің ішінде, химиялық экспериментті жетілдіруде В.Н. Верховский оқыту құралына көрнекілікке модельдер, кетелер, коллекциялар, экрандық материалдарды жатқызады. И.Н. Борисов зертханалық жабдықтарды, ал Д.М. Кирюшкин мен В.С. Полосин зат, бейне және символикалық көрнекіліктерге негізгі орын береді.
Бірқатар авторлар (С.Г.Шаповаленко, Л.М. Сморонский, Г.И. Шеленский, Е.Е.Минченков, Г.С.Назарова) өз зерттеулерінде химияны оқыту құралдарының алатын орнына ерекше көңіл бөлген. Психолог Н.Г.Салмина оқыту үрдісіндегі білім көзінің бәрі оқу құралы деп қарастырады.
Соңғы кезде, біздің республикамызда химиялық оқу эксперименттінің әдістемесі мен техникасын жетілдіруді М.Ж. Жадрина еңбектерімен байқаймыз [5]. Бұл еңбектерде жабдықтарды таңдап алудың жалпы ұстанымдары тұжырымдалып оқу экспериментіне арналған құралдарға сипаттама анықталынып, химиялық оқу экспериментіне қойылатын психологиялық- педагогикалық талаптар тұжырымдалған және бірқатар жаңа деманстрациялық - лабораториялық құралдар жасалған.
Химиялық эксперимент күрделі процестерді оқытуды жеңілдетуді қамтамасыз етеді, шындықты сезім мүшелері арқылы қабылдауға септігін тигізеді, оқушылардың танымдық қызығушылықтарын белсендіріледі. Химияны оқытуда эксперименттің ролінің маңыздылығы бүгінгі күнде ешкімге де күмән туғызбайды, эксперимент бір мезгілде білім көздері, оқыту әдістері және көрнекіліктің түрі болып табылады деп жазды Ю.В.Плетнер [6].
Сонымен химиялық оқу экспериментінің аса маңыздылығын, осыған байланысты көптеген әдістемелік мәселелердің жеткілікті шешілмегенін, оның эксперименттік әдістемелерін қазіргі кездегі талаптарға сай жетілдіріп отыру қажеттігін, сонымен бірге химиялық тәжірибелерді қолданудың болашағы мен артықшылығына байланысты зерттеудің болмауы біздің осы таңдап алған тақырыпты арнайы зерттеуімізге мүмкіндік туғызады. Осы тұрыдан мәселелердің қарастыра келе, біз бітіру жұмысының тақырыбым Химия пәнінен оқушылардың оқу эксперименттерін ұйымдастыру ерекшеліктері деп алдық. Мұның нәтижесінде, осы заманғы химиялық экспериментті жетілдіру мен студенттердің химиялық білімдерінің берік қалыптастырылуы арасындағы қарама - қайшылық проблема біршама шешілетін болады деп ойлаймыз.
Зерттеудің мақсаты - жаңа химиялық құралдарды құрастыру және жасау арқылы химияны оқытудың ғылыми деңгейін көтеру, соның нәтижесінде химиялық оқу экспериментінің әдістемесі мен техникасын жетілдіру.
Зерттеудің мақсаты және ғылыми болжамы оның келесі міндеттерін анықтайды:
1) Химиялық оқу экспериментінің мәніне, жүйесіне, мазмұнына ғылыми - әдістемелік талдау жасау;
2) Химиялық оқу эксперименитінің әдістемесі мен техникасын жетілдірудің шараларын қарастыру;
3) Химиялық оқу экспериментінің негізіне қойылатын талаптарды тұдырымдау;
4) Жаңа құралдар жасау және бар құралдарды жетілдіру мүмкіндіктерін қарастыру, ұсынылған жабдықтар негізінде мектеп экспериментінің әдістемесін жетілдіру;
5) Ұсынылған әдістеменің пішімділігіне педагогикалық арнаулы эксперимент жүргізу арқылы көз жеткізілді;
Зерттеудің теориялық, әдіснамалық негізінде диалектикалық - материалистік таным теориясы, А.Н. Леонтьевтің қарекет теориясы, ақыл - ой әрекетін кезеңдерге бөліп қалыптастыру тұжырымдамасы (П.Я.Гальперин), тәрбие мазмұны мен міндеттері, студенттерді оқыту және білім беру туралы Қазақстан Республикасы Заңдары, тұжырымдамалары, оқытудың дидактикалық принциптері, жекелей алғанда көрнекілік принципі алынады.
Қол жеткен нәтижелердің дәйектілігі мен дәлелдігі зерттеу әдісінің қойылған міндеттерге сәйкес іске асырылуымен, қойылған проблемаға жан - жақты жасалынған теориялық тандаулармен, жүргізілген педагогикалық экспериментіне, оқыту экспериментінде оқушылар санының жеткілікті тартылуымен, ұсынылған әдістемелердің іс жүзінде тексерілуімен, эксперимент нәтижелеріне математикалық - статистикалық өңдеулер жасалады.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектепте химияны эксперименттік негізде оқыту үдерісі.
I бөлім Химиялық оқу экспериментінің қазіргі күйі және оның жетілдіру жолдары
0.1 Оқу экспериментін пайдалану арқылы химия сабақтарының сапасын жақсартудың дидактикалық танымдық - психологиялық негіздері
Химияны оқыту әдістемесі, ең алдымен химия ғылымының зерттеу әдістеріне және оның әдіснамасына сүйенсе, екіншіден философия, педагогика және психология ғылымдары негізінде дамып келеді. Ол өзінің мақсаттары, зерттейтін мәселелері, пайданылатын әдістері бойынша химия ғылымына қарағанда, педагогика ғылымдарына бейімділігі мен жақындығы анағұрлым көп екендігі даусыз, сондықтанда химияны оқыту әдістемесі педагогика ғылымдарының құрамдас бір саласына жататындығы белгілі.
Химия әдістемесінің ғылыми теориялық негіздері ретінде талдау, эксперимент, дара бұлға мен дамыту теориялары, таным мен сезім және ойлау процестері дидактикалық принциптер, педагогикалық және психологиялық заңдылықтар, бақылау, мектеп тәжірибесін жинақтау, оқушылардың ойлауы мен іс - әрекет ерекшеліктері т.т. пайдалылады.
Дидактиканы зерттеулердің ірі өкілінің бірі, академик М.Н.Скаткиннің айтқанындай, көп уақыт бойы, жеке пәнді оқыту әдістемесі өз алдына ғылым емес, ол тек ғана оған сәйкес ғылымның қолданбалы бөлігі деген пікірде бір қатар ғылымдар арасында орын алған. Сол себепті де олар кез - келген пәнді жақсы оқыті үшін, оған сәйкес ғылымды жақсы білу жеткілікті деген түсінікте болады. Мұндай негативті көзқарас, пәнді оқыту әдістемесі мен оған қатысты ғылымның зерттейтін мәселелері мен міндеттерін шатыстырудан шыққан. Байқап қарасақ, бұл екеуінің зерттеу нысандары мен мақсаттары бір - біріне сәйкес келмейді (мысалы, химия ғылымы және оны мектепте оқыту әдістемесі) [7].
Мектепте химияны оқытудың қазіргі кездегі жағдайын білу үшін оқу процесін бақылап, оқушылырдың білімдегі кемшіліктің болу себептері, жұмыс оқу бағдарламалары мен студенттерге арналған химия практикумы, ғылыми - әдістемелік, қосымша оқу құралдарын талдау барысында анықталады. Ал оны одан ары жақсарту үшін химияны оқыту әдіснамасы, оқу эксприментінің психологиялық - дидактикалық, ғылыми - әдістемелік негіздері қарастырылады. Оқу экспериментін ұйымдастыру принцптері, зерттеу мәселесіне байланысты бар әдебиеттерге талдау жасалып, химияны оқытудың тиімділігін студенттердің эксперименттік өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы арттырудың мүмкіндіктері анықталды.
Химияны оқыту әдістемесінің әдіснамасы - бұл білім беру формалары мен ұйымдастыру түрлері, құрлымдық принциптері мен химия теориясының дамуы оның шешімдерін практикаға енгізу жолдарын, олардың арасындағы қарама - қайшылықтарды қарастыратын бір саласы.
Химияны оқыту әдістемесінің әдіснамасының басқа ғылымдар сияқты диалектика мен тарихи матерализмге негізделген арнаулы зерттеу негіздері бар.
Осындай зерттеу әдістеріне:
Мектепте білім беруде химияның пән ретіндегі рөлі мен маңызын талдау;
алдынғы қатарлы педагогикалық іс - тәжірибені жинақтау, үйрену және пайдалану;
студенттердің химияны оқуға деген психологиялық ерекшеліктеріне талдау жасау, оқу құралдары мен әдістемелік құралдарға дидактикалық талаптар қоя білу;
химия ғылымының даму тарихына байланысты химияны оқыту әдістемесінің заңды түрде дамуына талдау жасау;
республикалар мен шет елдердегі химия әдістемесінің даму және өзгерту заңдылықтарын анықтау бағдарламаларын, әдістемелік құрал - жабдықтарын, білімдерін тексеру жолдарын салыстыра отырып салыстыру;
осы зерттеу әдістерін негізге ала отырып болжам жасап оны эксперименте тексеру;
Химияны оқыту процесінде оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыру әдістеріне:
заттар мен құбылыстардың өзара байланыстығы мен дүниенің бір тұтас материалдылығы;
табиғат құбылыстары мен олардың арасындағы байланыстарды көрсету;
қарастырылған заңдылықтар мен олардан шығатын салдар арасындағы тәуелділіктің сипатын ашу [8].
Мектеп оқушылардың диалектикалық көзқарасын қалыптастыруда химиялық ұғымдарды қалыптастыру тақырыбы маңызды орын алады. Бұл мәселенің шешімі тікелей оқу процесінің дұрыс ұйымдастырылуына байланысты.
Оқушылар химияны оқу арқылы дүниедегі заттар мен құбылыстардың зақдылықтарын танып біледі әрине химияның оқудың міндеті физикалық ғылыми білімдер жиынтығын жай есте сақтап, жинап беруде ғана емес. Олардың заттар мен құбылыстар жөніндегі диалектикалық көзқарастарын, ұғымын қалыптастыру, дүниені танудың ғылыми әдісін үйрету, өз бетімен шығармашылық ойлау, пайымдау қабілетін дамыту. Білімді жай есте сақтаудан гөрі, оны эксперимент жүзінде көрсету әлде қайда қиын жұмыс екендігін ескеруміз тиіс.
Химиялық құбылыстарды түсіндіру, бақылаған факторларды жүйелі жинақтау, табиғаттағы өзгерістерді тану, абстрактілі ойлау арқылы ол жайындағы химиялық ұғымдар қалыптастырылады.
Химиялық құбылыстарды түсіндіру барысында, сол құбылысқа талдау жасаймыз. Олардың қасиеттерін салыстырамыз, ішкі табиғатын түсіндіріп, сол құбылыста байқалған белгілі бір заңдылықтарды анықтаймыз. Олардың пайда болуы, дамуы жағдайын көрсетеміз. Жаңа фактор мен құбылыстарды ғылыми түсіндіру негізінде студенттерді қортындылар жасауға бағыттаймыз.
Болашақ химия мұғалімінің алдына қойған мақсаты оқушыларды дұрыс қорытынды жасай білу ебдейлігіне, ғылыми түрде абстракктілі ойлай білу қабілетіне жеткізу. Танымның ең маңызды құралы біздің табиғат жөніндегі білімізді бекіте түсетін нақты істің өзі. Сондықтан біз белгілі бір құбылыстарды түсіндіргенде химиялық заңды оқытуда, олардың адам баласының тұрмыс тіршілігінде қалай пайдаланғандығын көрсетуміз қажет.
Мұғалімнің химиялық құбылысты баяндауы барысында, оқушылардың табиғаттан сол құбылысты өздері табатындай етіп ұйымдастылылуы керек.
Оқыту процесінде оқушылар біліктілігіне тікелей бақылау жүргізбесе, олар өз беттерімен ешбір қортынды жасамаса, тек мұғалімдердің айтқанын тыңдаумен шектелсе, онда олардың ойлауы жеткілікті дәрежеде дами алмайды.
Жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың оқу сапасын тексергенде, тәжірибелі, озат мұғалімдердің тәжірибесін оқу экспериментін көп қолданатын мектептерде жоғары екенін көрсетті.
Оқушылардың ебдейліктері мен дағдыларын қалыптастыруда, олардың өзіндік практикалық жұмыстарға кеткен уақыттары елеулі рөль атқаратындығын көрсетті. Оқытуға кететін мерзімнің 25%-ін лабораториялық және басқа да практикалық жұмыстарға арналғаны дұрыс деп танылды. Жетілдірілген оқу бағдарламаларда франталь лабораториялық және практикаға химия пәнінен арналған уақыттың 16 %- ті арналады.
Көптеген мұғалімдердің пікіріне қарағанда пән бойынша сағат санының азаюы мектептегі білім беру сапасының нашарлауына әкеп соғатын көрсетті.
Химияны оқыту барысында мұғалімнің басшылығымен белгілі жүйеге түскен ғылыми білімділікке, практикада қолдануға тиісті ебдейліктер мен дағдыларға ие болып, күнделікті тұрмыс тіршілікте қолданылатын техника мен құралдарды қолдануды үйренді.
Оқу процесін дұрыс және ғылыми түрде ұйымдастыру үшін мұғалімге тек химияның теориялық негізі мен оқыту әдістемелерін білу жеткіліксіз сонымен қатар білім алудағы оқушылардың ебдейліктері мен дағдыларын қалыптастыруда, ойлау мен таным қабілеттерін дамытуда оқытудың жалпы психологиялық негіздерін білу қажет. Оқыту процесінде заңдылықтар туралы білім, оқушылардың псикалық ерекшеліктерінің дамуы, жас ерекшеліктері, оқушылардың білімдері мен ынтасын, жігерлігі мен сезімділігі танымдылық ерекшеліктері және ақыл - ойларының жетілуіне (аңғарымпаздығы, есте сақтауы, сөйлеуі мен ойлауы, қиялдауы, таланты) байланысты болады [9].
Кез келген пәнді оқытуда (соның ішінде химияны) оқушылардың ақыл - ойы дамып қалыптасатындай ең тиімді жолды таңдап алу керек. Психологтардың зерттеулеріне қарағанда оқушыларға тек білім берумен шектемей, сол білімді алу, танып білу жолдарын үйрету қажеттілігі анықталады [10].
Химиядан оқу экспериментін ұйымдастыруда, химияны оқытудағы психологиялық ерекшеліктерді ескеру қажет. Олар біріншіден пәннің мазмұнына байланысты. Химиялық құбылысты материяның әр түрлі болуының олардың өзара әсерін бір - біріне айналу процесіне түсіндіру үшін оқушылардан әр түрлі ойша елестетуді, абстракциялауды, модельдеуді керек етеді. Ал оқушылардың ойша елестету жас ерекшеліктеріне байланысты дамиды.
Екінші психолгиялық ерекшеігі басқа пәндерге қарағанда химиядан әр түрлі модельдер мен белгілеулер (формулалар, символикалық белгілеулер, графиктер т.б.) оқушылардан әр түрлі объектілердің белгіленуінен нақты өмірде бар түріне көшуді, керісінше реальды объектілерден суреттік белгілерге көшуді талап етеді.
Үшінші ерекшелігі химияны оқытуға қолданылатын әр түрлі тәжірибе көрсету, оқушыларды бақылауға үйрету, түрлі практикалық жұмыстарды жасату кезіндегі оқушылардың жоғары сезімдік қасиеттері (белсенділігі, табандылығы, өз пікірін жасқанбай айтуы, алдына қойған мақсатқа ұмытылғыштығы, қызығушылығы) болып табылады.
Мектеп оқушыларының ғылыми ұйымдар жүйесін қалыптастыру білім алудағы маңызды элементтердің бірі.
Жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі тезірек дамып күнделікті өмірде кеңінен қолданыс тапқаны - химия ғылымы. Сондықтанда олар ғылыми - техникалық прогрестің дамуында шешуші рөль атқаратын жетекші ғылымдардың біріне айналып отыр жыл сайын көптеген жаңалықтар ашылып, жаңа ғылымдардың пайда болуына көз жеткізіп келеміз.
Ұғымдарды меңгермейінше заңдар мен теорияларды сапалы түрде меңгеру мүмкін емес, өйткені олар ұғымдар арасындағы байланысты білдіреді.
Ұғымға ие болу оқушылардың белсенді ой - қызметін, талдау және іріктеу, салыстыру және жалғастыру, абстракциялау және жалпылау сияқты ой операцияларын орындаумен қалыптастыру оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту үшін зор маңызға ие. Ұғымдарды меңгерудің барлық кезеңдерінде оқушылардың белсенді таным қызыметін ұйымдастыру керек.
Теориялық тұрғыдан талдасақ, химиялық ұғымдарды оқушылардың меңгеру процесі А.Н.Леонтевтің [11] қаракет (дятельность) теориясы негізінде жүзеге асырылады. Бұл теория бойынша, химиялық эксперименті пайдалану арқылы ұйымдарды қалыптастыру процесі кезінде, сыртқы, заттық, сезімдік - праңктикалық қорекет - ұғымды меңгерудің бастапқы генетикалық негізі болып саналады. Ал психологиялық тұоғыдан қарасақ, ұғымды қабылдау процесі көру және есту анализаторларының реакциясынан (қызыметінен) басталады. Мысылы, толқындардың интерференциясын көру анализаторлары арқылы, ал поляризациясын есту нәтижесінде (құлақ арқылы) ғана сезе аламыз, яғни көріп және естіп қана түсінеміз.
П.Я.Гальперин мен Н.Ф.Тальызинаның ақыл - ой әрекетті кезеңдерге бөліп қалыптастыру теориясы [12] негізінде химиялық ұғымдарды оқушылардың меңгеру процесі бойынша ұғымды қабылдаусыртқы сезімдік іс - әрекеттің ішкі ойлау әрекетіне өтуді қамтамасыз ететін психологиялық операциялар түрінде қарастырылады. Өткені олар, ұғымды қабылдау процесі әрқашан да сыртқы, матеразицияланған қаракеттен басталып, бірнеше сапалық өзгерістерден өтіп түрленеді. Яғни мұндай әрекеттің мотивациялық, бағдарлық, орындаушылық, іштен сөйлеу, естіріп айту, тексеру негіздері болады. Демек, ұғымды қалыптастыру процесі осындай бірнеше кезеңдерден тұратын күрделі процесс. Мәселен, П.Я.Галперин және Н.Ф. Тальызинаның бұл теориясы бойынша, химиялық эксперименті пайдаланғанда, ұғымның қалыптастырылуы іс - әрекетің мотивациялық, бағдарлық, кейде орындаушылық немесе іштей сөйлеу негіздеріне сүйенеді.
Мұндай жағдайда, П.Я.Галперин айтқандай ұғым тұтас образ ретінде бірнеше кезеңдерден өңделіп өтетіндей іс - әрекеттің негізінде қалыптастырады. Сөйтіп ол жинақталған, төте жолмен өтетін автоматтандырылған саналы ойлау процесіне айналады [13]. Құдайқұлов педагогтардың дидактикалық мәселелерін жетілдіре келе, оқыту процесін материалдық тұрғыда түсінуді әрқашан қолдап келген. Я.А.Коменский, М.В.Ломаносов, К.Д.Ушинский және т.б. класикалық дидактикалық жетекші принциптерінің бірін оның алтын ережесі көрнекілік принцип болып табылатындықтан, оқытудың бастапқы күйі сезімдік танымдарға негізделуі қажет деп есептеді.
Оқушыларға жан - жақты терең, тиянақты беруде көрнекті құралдарды пайдаланудың педагогикалық және әдістемелік маңызы зор екендігі даусыз Өйткені көренкілік принципі дидактиканың бірінші және ең негізгі принципі болып саналады. Бұл жөнінде классик педагог Я.А.Коменский мұғалім үшін Алтын ереже - бала сезім арқылы қабылдай алатын нәрселердің барлығын сезім әсерінен туғызып білдірген жөн. Көруге болатынды көзге көрсет, естуге болатын нәрсені құлақ қойып тыңдасын, исін иіскеп білсін, дәмін татып көрсін, қолмен ұстап нәрсенің қатты - жұмсақтығын т.т. байқасын. Кейбір нәрсені сезім мүшелері бірдей түсініп қабылдағаны жақсы [14]. Цитатың қазақша аудармасы [15,104-015б] беттерден алынды. Мәселен химиялық тәжірибелерді демонстрацияланғанда оны қабылдауға оқушылардың көру және есту анализаторлары бірдей қатысты.
В.И.Ленин анықтаған таным процесінің диалектикалық сипаты нақты пайымдаудан абстракті ойлауға және онан практикаға көшу ақиқатты танып білудің диалектикалық жолы, міне осындай [15]. Танымның сезімдік формалары (ұғым, пікір, ой қортындысы) тығыз бірлікте көтеріледі. Химиялық эксперимент, ендеше, танымдық сезімдік формаларының ең негізгі құрамына жатады.
Оқыту барысындағы оқушылардың ойлауы ғылыми таным процестерінің басты ерекшеліктерімен сәйкес келетін К.Д.Ушинскийдің педагогикалық шығармашылығында қамтылған оқу жүрісінде нақтыдан ұзын санаралыққа, көз алдына елестетуден ойлауға көшу, тек табиғи және жалпы кімде - кім адам табиғатының ерекшеліктеріне сай оқытудағы қажетті лайықтылықты жаққа шығаратын болса, сол ғана жаққа шығара алады және ол айқын психикалық заңдылықпен жаққа шығара арады және ол айқын психикалық заңдылықпен негізделген [16,266б]. Көпшілік жағдайда көрнекілік принципі тұрғысынан тұжырымдалатын, көрнекілік түрде оқыту процесіндегі сезімділік түрде оқыту процесіндегі сезімділік және ұтымдылықтың арасындығы байланыс және маңызды қалыптасады.
Қазіргі педагогика сол классикалық педогогиканың барлық негізгі белгілерін өз бойына сіңіріп келеді. Оқытудағы көрнекіліктің рөліне көңіл бөлу, оқытудағы көрнекілік оқушылардың объективті шындықты дұрыс процестерді туралы түсініктерін қалыптастыруға және заттарды зейіні жетіп ұғынуға және сонымен бірге оқыту міндеттеріне байланысты қабылданатын құбылыстарды талдауға және жалпылауға мүмкіндік туғызады. Көрнекілік құралдарын пайдалану оқушыларды тек қана көркем түсініктерді жасау үшін ғана емес, сонымен бірге ұзын сонар ойлауларын дамыту, ұғымдарды қалыптастыру үшін бағытталады.
Химиялық тәжірибелерді демонстрациялау оқушыларда мынадай психикалық процестерді, сезінуді, қабылдауды, елестетуді, талдап қорытуды, қиялдауды дамытады. Балалардың психикалық даму заңдылықтарын есепке алу оқыту процесіндегі сенімділікті қамтамасыз етеді.
Ғылымда әр түрлі себептермен тікелей бақылауға болмайтын құбылыстың мәнін түсіну үшін, ғылымдар сол құбылыстың қиялдағы нобайын жасайды. Мысалы, газдардың қасиетін оқып үйрену үшін, идеал газдың қиялдағы нобайы; атомды оқытуда - атомның нобайы және т.б. жасалынды.
Химияны оқытуда оқушылардың дамытылған қиялдары, мұғалімнің демонстрациялық столда көрсете алмайтын кейбір құбылысты немесе қандайда бір затты, демонстрациялық тәжірбелерден бұрынан бақылап келе жатқан әсерлерін пайдалану арқылы өзінше түсінуіне көмегін тигізді.
Қазіргі кезде психология кез - келген жаста ақпараттарды өңдеу және қайта құру деңгейлерін ойша көркем ойлаудың бірі ретінде қарастырады. Психикалық эксперименттік зерттеулер жемісті ойлауға тек қана балалардың ғана емес, сонымен бірге басқа қасиеттердің түрінде, әсіресе ғылыми және техникалық ізденістерде бейнелерін ықпалын жасайтындығы сенімді түрде куәландырылды. Сондықтан оқушылардың ақыл - ойын қалыптастыра көркем ойлауды жақсы дамытудың маңызды құрамдас бөлігі болады.
Психология, мидың энергетикалық шығындарын зерттей келе, ол ойлау қызыметінің сипатына елеулі түрде байланысты екендігін көрсетті. Егер есеп таза аналитикалық тәсілмен шығарылатын болса, онда мидың энергетикалық шығындары салыстырмалы түрде көп емес. егер есепті шешу құбылыстар және заттар бейнесі арқылы іс жүргізуді талап ететін болса, онда олар анағұрлым артады. Еске салынған ұқсас есептерді шешу алгаритидердің ойлау компоненттерін түрлендіру жолымен, анағұрлым (артады) қарапайым құралдармен ойлау процесінде мидың өте аз энергетикалық шығындарымен шешуге әрекеттенетін ақиқат. Кейбір қиын сәттерде ғана, шешу процесіне, түрлендіру үшін үлкен энергия шығындарын талап ететін, бірақта шешімін эвристикалық, сезу арқылы табуға мүмкіндік беретін, әр түрлі арнаулы көрнекіліктерді пайдаланған тиімді.
Бірақта бұл іс, егер оқушының миы табиғат құбылыстарын және заттарды тікелей көптеп қабылдауларынан жинақталған түсініктермен жеткілікті қамтылған болса ғана ілгері аяқ басуы мүмкін. Оқушылардың миларының мұндай қанығуы, химияны оқытуда процесінде қоршаған дүние құбылыстарын және заттарды суреттеуді демонстрациялық тәжірибелерді көрсету арқылы жүзеге асырылады [17].
Оқыту әдісі ретінде әр түрлі оқу эксперименті химия курсын жүйелі оқытудың басталуымен практика жүзінде бір мезгілде пайда болды. Бұл тек мұғалімдердің химиялық құбылыстарды ғана емес және химия ғылымының эксперименттік сипатына ерекше көңіл аударғандық емес, ең бастысы, ол көптеген табиғат құрылыстарын ауызша зерттеулерді пайдаланып ұғындыру қиын екендігімен түсіндіріледі.
Мектеп химия курсының барлық мазмұны осы ғылымның негізін құратын білімдер жиынымен химияның қандай да бір тарауына жататын заңдар жиыны болып табылатын химиялық теориялармен, химиялық құбылыстар арасындағы байланыстар өлшемін суреттейтін математикалық шамалармен;табиғаттағы химиялық құбылыстар арасындағы байланыс заңдылықтарымен; құбылыс немесе құбылыстар тобының анағұрлым маңызды белгілерінің қысқаша түрін белгілейтін химиялық ұғымдармен; химиялық құбылыстармен оқушыларды таныстырумен түсіндіріледі.
Оқыту процесінде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу және дамыту міндеттері мектептегі химия курсының мазмұнына химия сабақтарында оқушылардың ой - өрістерін дамытуға, оларды өнегелікке, саяси идеялық жағынан және эстетикалық тәрбиелеуге, материалистік дүниетанымдарын қалыптастыруды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін баяндау тәсілдерін ендіруді талап етеді.
Химиялық білімді меңгеруге бағытталған оқыту қызыметі, оқушының жеке басын қалыптастыруда, оның ақыл - ойын дамытуда маңызды рөл атқарады.
Оқушының байқампаздығы оқуды жетік меңгерудегі қажетті шарт болып табылады. Көпшілік жағдайда ұмытып қалушылық жете түсінбеушілік есте сақтаудың нашарлығымен, нашар ой жинақтылығымен емес, жеткілікті дәрежеде көңіл аудармашылықпен түсіндірілді.
Психологияда адам санасының бір уақытта нақтылы объектіге шоғырлануы ескеріледі яғни, ең алдымен ол - тітірендіргіш рецепторлары. Ол жеткілікті дәрәжеде күшті болуы қажет. Ал бағдарламалық рефелексті ояндыратындар жаңалықтар фактоллары.
Химияны оқытуда демонстрациялық және т.б. эксперименттер зейінінің осындай барлық факторларын жұмылдырып көрсетуге ықпал жасады.
Мектептегі химия курсын оқытуда демонстрациялық эксперимент қолданылатын негізгі оқу пәндерінің қатарына жатады. Сондықтан көрнекілік немесе дыбыстық құралдар арқылы сүйемелденетінжабдықтар оқытудағы басым болатын аузша түсіндіруден соң, тәжірибелерді демонстрациялау өзінің әсерімен және салыстырмалы түрдегі жаңалығымен оқушылардың назарын аударатын күшті тітіркендіргіш болып табылады [18].
Жалпы оқушылардың едәуір бөлігі, әсіресе ұл балалардың техникаға деген ынтасы оянады. Сондықтан демонстрациялық тәжірибелер оқу экспериментінің негізгі құралдары түрінде кез - келген техникалық қондырғылардың демонстрациялық столдарда пайда болуы олардың ықыластарын жұмылдырады.
Экспериментке байланысты тікелей қызығушылық сабақтың тартымдылығына назар аударады. Бірақта зейін түрлерінің бір - бірімен байланысына және бірінен - біріне алмаса алатындығына қарай, оқушылардың танымдық қызығушылықтарын қолдай отырып, еріксіз ықыласты зейінге аударуға болады. Өз кезегінде, еріксіз ықылас еріксіз есте сақтауды туғызады. Үй тапсырмасымен тексергенде, оқушы қойылған сұраққа жауап беруді алдынғы сабақта көрген тәжірибені суреттерден бастайтындығын әрбір мұғалім жақсы біледі. Демонстрациялық тәжірибелерден көрген бейнелер естеріне сақталады және тірек, нысана міндеттерін атқара отырып, солардың негізінде үйретілген оқу материалының қалған бөлігі тұтас қалпына келтіріледі.
Психологтар күрделі материалдарды көру, оны суреттеуден есте жақсы сақталғанын ескертеді. Сондықтан мұғалімнің химиялық тәжірибелерді демонстрациялау оқушылардың ойында едәуір жақсы сақталады.
Оқушылар демонстрациялық тәжірибелер кезінде алған білімдерін еске жылдам түсіре алуымен бірге, өтілген материалдарды еркін баяндап бере алады. Оқушылар, естеріне ала отырып тәжірибенің анағұрлым маңызды және қызықты жерлерін бөліп қарай алады. Бұның барлығы тек еске түсіру және қарапайым жаңадан өндіру емес, ал конструкциялық процесс екендігін куәләндырады.
Сөйтіп тәжірибелерді демонстрациялау химиялық құбылыстарды және заңдылықтарды эмпирикалық таным сатысында оқыту,оқушылардың алған білімдері мен түсінген ұғымдарын есте сақтауларын және ынта - ықыластарын дамытуға күшті әсерін тигізеді.
8.1 Химиялық оқу экспериментінің мәнін, жүйесін және мазмұнын талдау
Орта мектепте химияны оқытуда химиялық оқу эксперименті тірек болатындығы жалпыға мәлім және оның рөлін қайта бағалау қиын. Ол оқу материалын түсінікті етіп баяндауды жоғарылатуда және химияның табиғат туралы ғылым ретінде мазмұнын ашуда тексерілген құрал болып табылады.
Химияда эксперимент пен теория тығыз байланысқан. Кез келген химиялық теорияны алғанда эксперименттік фактілер тірек болады. Теориямен эксперименттің бірлігін оның динамикасынан қарастыру қажет. Кейбір жағдайларда эксперимент теориядан алда жүрсе, келесі жағдайда теория эксперименттен, бүрын жүреді. Екеуінің қатар дамуы да мүмкін. Оқытуда теория мен эксперимент үйлесімді түрде дамуы қажет. Оқыту процесіндегі эксперименттің мазмұнын анықтау, орнын бекіту және рөлін ашу, сонымен бірге теория мен эксперименттің арасындағы дұрыс қарым-қатынасты табу химияны оқыту әдістемесінің анағұрлым күрделі мәселелеріне жатады [19].
Қазіргі кезде орта мектептегі химияны оқытуда эксперименттің рөлі мен орны туралы анағұрлым кең тараған екі түрлі көзқарас бар. Соңғы жылдары бірқатар әдіскерлер және жоғарғы мектепке арналған оқу құралдарының авторлары, эксперименттік дәлелдеулерді зертханаларда, оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу процесінде берілуін онша көп емес теориялар мен болжамдарға сүйеніп, химия курсын дедуктивті түрде баяндауды ұсынады.
Химия курсын дедуктивті баяндау барысында табиғаттың дамуының күрделі диалектикалық жолын көрсетудің практикалық мүмкіндігі жойылады. Бұл кезде идеялардың пайда болу тарихы, химиялық теориялардың аяқтан тұруы және құлдырауы мектеп химия курсынан тыс қалады, бұл педагогикалық ой қорыту тұрғысынан дұрыс емес. Сонымен бірге, материалды дедуктивті түрде баяндау барысында химияның орнына оның математикалық білімдерді қолдану бірқатар жағдайларда, химияны тереңдетіп оқытуда жаңа мүмкіндіктерді ашады. Бірақ та, химияны химия сабақтарында қолдану әр уақытта оқушылардың оқытылатын материалды оны түсінулеріне мүмкіндік туғыза бермейді. Э.Гримзэль былай деп жазған: Формуланы қорытып шығару оқушыны табиғат құбылыстарымен таныстырмайды... Формуланы қорытып шығару және оны жатқа білу ол екінші дәрежелі іс, бастысы, оқушының формуланы сезініп және оның ерекше мағынасын түсінуінде[20,37].
Екінші көзқарасты жақтаушылар шеттелген экспериментаторлар (крайные экспериментаторы) орта мектепте химиядан білім берудің барлығы эксперимент арқылы жүргізілуі қажет деп санайды. АҚШ-та мектепте білім беруді қайта құруға арналған кітапшада халыққа білім беру ассоциациясы былай дейді: химияны оқыту жұмыстарының барлығы зертханаларда шоғырландыруы қажет, басты оқыту әдісі зерттеу әдісі болуы керек. Оқулықтарды, лекцияларды және кинофильмдерді тек қосымша материал ретінде пайдалану қажет.
Шеттелген экспериментопорлардың көзқарастары оқытудағы эксперименттің рөлін арттырумен байланысты. Осыған байланысты академик Л.И.Мандельштам былай дейді, ...білімді тек қана тәжірибелі химия арқылы талап етуге болмайды, ол оның өте аздығында ғана емес, оның өте қиын екендігінде. Тәжірибе арқылы азды-көпті білімдер жиынын теорияның көмегінсіз алуға адам күші жеткіліксіз [21,46].
Академик И.К.Кикоин былай дейді: Оқушыларда табиғаттың заңдылықтарын бірнеше минут ішінде демонстрациялық эксперимент арқылы тексеруге болады деген пікір тумауы қажет. Керісінше оқушыларға табиғат заңдылықтары ғалымдардың қажымас және күрделі жұмыстарының нәтижесінде ашылатындығын түсіндіру қажет. Мектеп эксперименті тек қана қандай да бір құбылысты немесе заңды суреттеу үшін қызмет атқарады[22,26]. Мектеп курсындағы эксперименттің рөлі мен орны туралы авторлардың көзқарастарын ескере отырып, қазіргі заманға сай ғылыми-техникалар хабарлардың үздіксіз өсу жағдайында, мектептегі оқыту әдңстерінің рөлімен және химия курсының жаңа мазмұнымен келісілген мектеп экспериментіне қойылатын жаңа талаптарды есте тұту қажет [22].
Егерде химия курсы жеткіліксіз мөлшерде және нашар қойылған демонстрациялармен немесе демонстрацияларсыз оқытылатын болса, онда химиядан білім беру жүйесі құнсыз болар еді. Химия курсы таным көзі ретінде, химиялық эксперименттің бүкіл маңыздылығын ашуы қажет. Сондықтан химия курсы, химиядан білім берудің бүкіл ірге тасын қалай отырып, нақтылы экспериментпен құрылуы және эксперименттік болуы тиіс [23].
Химия курсын экспериментсіз тек қана ауызша баяндау қиын, ал кейбір жеке бөлімдерді баяндау тіпті мүмкін емес. Ауызша суреттеу демонстрациялық экспериментті тікелей бақылаумен салыстырғанда мазмұны бойынша анағұрлым жүдеу және уақыт бойынша ұзақтау тікелей бақылау барысында құбылыстың барлық бөліктері бір уақытта қабылданады. Демонстрациялық эксперимент әрқашанда жарқын әсерді туғызады, химияға қызықтырады. Бұл дидактикалық материалдар демонстрациялық экспериментті тек толықтырады, бірақ алмастыра алмайды. Оқушылар тәжірибені демонстрациялау кезінде химиялық құбылыстарды өз көздерімен көрулері қажет.
Оқу эксперименті оқушылардың танымдық қызығушылықтарын белсендіруде, ойлау қабілеттерін арттыруда, өз беттерінше жұмыс істеуге қажет іскерліктерді және дағдыларды қалыптастыруда ерекше мәнге ие болады. Осыған байланысты соңғы жылдары лабораториялық жұмыстар, химиялық практикум, үйдегі эксперименттік тапсырмалар жасалынуда және қайта өңделуде. Химияны оқытуда эксперименттік зерттеулер әдісін дамытуға үлкен көңіл бөлуде. Білімдер мен практикалық іскерліктердің негізінде оқушылардың ғылыми-техникалық ізденістері дамиды.
Химияның оқыту әдістемелері пайда болғаннан бері тізбекті түрде оқытудың эксперименттік әдісін ендіру және кеңейту мәселесімен күресуде. Алғашқы жалпыға бірдей орта білім беру мектептері құрылғаннан бастап, оқу эксперименті химияны оқытудың бөлінбес бөлігі болды [24].
Эксперимент жүргізушінің қызметі әр уақытта табиғат заңдарымен шартталған обьективті шындықты тануға бағытталған. Эксперимент - бұл обьектіні жүйелі түрде бақылауды бірнеше рет көз алдына елестететін, оның жеке жақтарын және басқа обьектілермен байланысын, яғни экспериментті жүргізушінің оқылатын обьектіге әдейі әсер ету процесінде айқындалатын ғылыми тәжірибенің түрі [25].
Эксперимент ғылымда мынадай міндеттерді атқарады:
1) теорияны немесе болжамды дәлелдейді;
2) ұсынылған жорамалдарды жоққа шығарады;
3) теорияның қолдану шегін анықтайды;
4) жаңа теорияның немесе болжамның тууына себеп болады.
Мектептің химия эксперименті негізінен келесі күрделі мәселелердің шешімін анықтауда қолданылады. Олар:
1) жалпылауды жаңа бейнелермен нақтылауда логикалық жолмен алынған теориялық қағидаларды дәлелдеуде;
2) оқушылардың жалған ой қорытуларын жоққа шығаруда, (егер оқушылардың өмір тәжірибелері ғылыми ақиқаттарға қарама-қарсы келсе);
3) қандай да бір теорияны ендіргенде, күрделі мәселені шешкенде тіреу болып табылатын бастапқы материалдарды одан әрі жалпылау үшін қолданылатын сапалы негіз ретінде.
Ғылыми эксперимент, оқу экспериментін құруда тірек болып табылады. Олардың жалпы сипаттамалары бірдей болғанымен бір-бірінен елеулі айырмашылықтары бар. Оқу эксперименті кезінде мұғалімге қашанда тәжірибе нәтижесі алдын-ала белгілі, бірақта бұл жағдайда оқушылардың санасында оқу эксперименті ғылыми эксперимент болып қалыптасады. Оқу эксперименті ғылыми экспериментпен салыстырғанда, оқу сағаты шеңберінде уақыт бойынша қатаң шектелген. Ол техникалық жағынан өте жеңілдетілген және мүмкіншілігінше тәжірибенің негізгі үлгісіне жетуді мақсат етіп қояды. Көпшілік жағдайда оқу эксперименті тек қана сапалы нәтижелерді береді. Сонымен қатар, ол ғылыми экспериментте міндетті түрде бола бермейтін бірқатар әдістемелік талаптарға жауап беруі қажет.
Адам оқу экспериментін жүргізу барысында табиғат құбылыстарының жүрісіне, олармен тереңірек танысу мақсатында белсенді түрде әсер ететіндіктен, оқу эксперименті енжар түрдегі пайымдаудан немесе бақылаудан елеулі ажыратылады. Эксперимент арқылы айналадағы ортаға әсер ету жүретіндіктен, ол практиканың бір түрі болып табылады. Эксперименттік дағдыларды меңгермейінше оқушылардың ойлауларын қалыптастыру мүмкін емес. Оқу эксперименті кезінде оқушылардың құбылысты бақылай білу ебдейліктері және одан бастысын іздеп таба білуі жаттықтырылады. Бақылау барысында оқушылар жалпылаулар жасауға машықтанады, маңызды байланыстарын бөліп алуға, химиялық құбылыстардың мәнін түсінуге үйренеді, оқу эксперименті арқылы оқушылардың танымдық қызметтері артады, ықыластары және ынтасы жоғарылайды.
Химиядағы оқу экспериментінің басты міндеті қызметтерінің бірі-оқушылардың диалектикалық-материалистік көзқарастарын тәрбиелеу. Химиялық эксперименттің негізінде диалектиканың барлық негізгі заңдарының әрекеттерін, материя қозғалысының өзара айналу формаларын, материя қозғалысының сақталу заңының әртүрлі көріністерін, материяның бар болуының көп түрлі формаларын көрсетуге болады.
Оқушылар эксперимент негізінде адамның химиялық құбылыстарының жүрісін алдын алуына және оларды түбекті түрде басқару қолдарынан келетіндігіне, дүниені танып білуге болатындығына көздерін жеткізеді. Тәжірибе ғылымды дүниенің материалдылығы туралы шын білімдермен байытады, шындықтың белгісі немесе таным тірегі болып табылады. Бұның барлығында тәжірибенің, соның ішінде эксперименттің философиялық мағынасы қамтылғандығында... Эксперимент табиғат танымының бірден-бір көзі. Ол шындықты тексеруде және дәлелдеуде, жетістіктерінде, ең соңғысы тану мақсатында субьектінің обьектіге материалдық әсер ету тәсілі болып табылады [12].
Химиялық эксперимент ерекше әсемдік немесе өнегелік жақтарына ие болады. Бірқатар эксперименттерді, әсіресе іргелі эксперименттерді оқушылардың өз беттерінше жүргізуге мүмкіндік беру, олардың мінездерінде ғылым қайраткерлеріне деген құрметті және сүйіспеншілікті, мақсатқа лайықтылықты жігерлікті, адалдықты, шындықты қалыптастырады.
Химиялық эксперименттің мынадай жақтары әсемдік, саналық, оқушыларға күшті қабылдаушылық және эстетикалық ықпалын тигізеді.
Қарастырылған сұрақтар химиялық эксперимент орасан зор ақыл ойға және практикалық өріске ие бола отырып, барлық педагогикалық жақтары одан әрі оқып үйренуді талап етеді деген қорытындыға әкеледі.
Химия курсы ғылым мен техниканың дамуына байланысты кеңейтіледі және тереңдетіледі. Оның мазмұнында ғылыми әдістер, ғылым мен техника жетістіктері қандай да бір дәрежеде қамтылады. әдістеменің қолайлылығын анықтау оның оқу жүйесінде өз орнын таба білу үшін білімдерді, әдістемелерді және жаңа мәліметтерді ретке келтіру қажеттігінің пісіп жетілуі табиғи нәрсе. Өкінішке орай мектепте тек химияның теориялық негіздері ғана қарастырылады. Оқыту әдістеріне, жекелей алғанда химиялық оқу экспериментіне аз көңіл бөлінеді.
Химиялық ұғымдарды және теорияларды жетік түрде қалыптастырудың маңызды шарттарының бірі - мұқият тұрғызылған, ұғымды таңдап алынған химиялық оқу экспериментінің жүйесін құру. Химияны оқытудың осы заманға сай күйінде жауап беретін оқу экспериментінің толық жүйесі әлі күнге дейін жасалған жоқ деуге болады. Бұл кездейсоқ емес химияның оқу пәні ретінде дамуына байланысты, оқу экспериментінің мазмұны да дамиды, оның жүйесі үздіксіз кеңейтіледі, тереңдетіледі, ұтымды етіледі.
Жіктеу негізінде оқу экспериментінің осы заманға сай жүйесін ашуға талпыныс жасайды. Оқу экспериментінің сыртқы және ішкі байланыстарының мазмұнының күрделілігіне қарай түрлі түрлі жіктеулерді жүзеге асыруға және түрлі - түрлі белгілерін іздеп табуға болады. Бірақта оқу экспериментін жіктеудің мүмкіндіктерінің ішінде ең маңыздысы болып, оқытуда өз орнын тапқаны және практикалық мәнге ие болғаны ғана саналады. Егер оларды жұмысшы жіктеулер деп атауға болса ғана елеулі болады. Сұрақтардың осындай қойылуы негізінде, оқу эксперименті жүйесінің осы заманға сай күйін алуға назар аудардық.
Ұйымдастыру формасына қарай химиядағы оқу экспериментінің жүйесі мынадай алты түрден құралады:
1) демонстрациялық эксперимент;
2) зертханалық эксперимент;
3) химиялық практикум;
4) сыныптан тыс және мектептен тыс жүргізілетін эксперимент;
5) эксперименттік есептер шығару;
6) қолдан химиялық приборлар мен көрнекі құралдар жасау;
Біздің зерттеуіміздің пәнін құрайтын химиялық оқу эксперименттің ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Демонстрациялық эксперимент химиялық оқу эксперименті жүйесінің құрамды бөлігінің бірі бола отырып, оқыту процесінде көптеп қолданысы табуда. Олар, оқу экспериментінің басқа түрлерімен салыстырғанда әбден өңделген, сонымен бірге химияны оқытуда алғашқылардың бірі болып орын алды. Демонстрациялық тәжірибелердің химияны оқыту әдістемесінде алатын орны ерекше, әдістемесі мен техникасы, міндеттеріне сәйкес өзінше ерекшеліктері бар.
Демонстрациялық эксперименттің ең маңызды ерекшелігі сонда, ол барлық аудиторияның бір мезгілде қабылдауы қажеттігінде. Осы негізгі талап, барлық, әсіресе демонстрациялық эксперимент талаптарын алдын-ала анықтайды.
Тәжірибелердің негізгі артықшылықтары мынада, олар оқушылардың ойлау процесін, сезімдерін және қабылдауларын белсенді түрде басқару арқылы жүзеге асырады. Демонстрациялық тәжірибелер құбылысты шын күйінде немесе қандай болса, мүмкіндігінше сондай етіп көрсетуге мүмкіндік жасайды.
Демонстрациялық эксперименттің негізгі бір артықшылықтарының бірі, ол мұғалімнің баяндауымен органикалық қосылады жіне көп жағдайда оның негізін құрайды. Ол көрсету мен баяндаудың толық келісімділігін өамтамасыз етеді. [25]. Оқу экспериментінің басқа түрлері мұндай мүмкіндіктерге ие болмайды. Әсіресе, оқушылардың барлығы бірдей тапсырмаларды орындалатын фронтал тәжірибелер кезінде, оқушылардың жеке ерекшеліктеріне сәйкес мұндай келісім мүмкін емес.
Оқыту процесінде демонстрациялық эксперимент әртүрлі дидактикалық мақсаттарды және міндеттерді жүзеге асыруда мұғалімнің күшті құралы болып табылады. Сондықтан демонстрациялық эксперимент сабақтың мақсатына өте аз уақыт жіберу арқылы жетуге болатындығын көрсетеді.
Экономикалық және техникалық ой қорытулардан, көпшілік жағдайда шешуші болып табылатын демонстрациялық эксперимент анағұрлым жеңіл және мектепте кең қолданысты табуы мүмкін. Демонстрациялық қондырғының бір ғана данасы болса жеткілікті. Бұл салыстырмалы түрде қымбат және күрделі қондырғылардың көмегімен орындалатын мектептегі демонстрациялық тәжірибелерді түсінерліктей етеді.
Демонстрациялық эксперимент - бұл, құбылыстарды көрсетудегі эксперименттік іскерлікті, алдын-ала дайындықты және тәжірибелі қондырғыны күйге келтіруді талап ететін бір ғана мүмкін тәсіл.
Оқу экспериментінің жүйесінде мәні бойынша екінші орынды экспериментті оның дидактикалық функциясы бойынша жіктеу алады. Бұл жіктеу әр түрлі еңбектерде әрқалай қарастырылған [26,27,28].
Жекелей алғанда профессор Н.Н.Нұғыманов былай деп жазды: мектеп эксперименті сабақта екі бағытта жүргізіледі: 1) мұғалім тәжірибені бүкіл сынып алдында демонстрациялай отырып жүргізіледі; 2) оқушылар тәжірибелерді мұғалімнің басшылығымен өз беттерінше орындайды [29].
Бұл жерде екі түрлі ой болуы мүмкін. Біріншіден химия бойынша демонстрациялық эксперименттің жүйесін қарастырсақ.Е.Н. Горячкин Демонстрацияларды екі топқа бөледі: құбылыстарды елестетуге арналған демонстрациялық тәжірибелер және техникалық обьектілердің сыртқы түрімен және құрлысымен таныстыруға арналған оқу құралдарын демонстрациялау. Осындай пікірге В.П.Орехов та қосыла отырып, бұл екі топ бір-бірінен анағұрлым ажыратылады, сонымен бірге бірін-бірі толықтырады. Осылардың ішінде педагогикалық процесс үшін негізгісін алғашқысы атқарады- деді [30,31].
С.Г.Шаповаленко мектеп жабдықтарының жүйесін жетілдіре отырып, осындай көзқарасты (химияны оқытуда қолдануды) жақтады [26].
Н.М.Шахмаев мектеп демонстрациялық эксперимент жүйесі мыналардан тұруы қажет дейді: 1) іргелі тәжірибелерден (тікелей химиялық құралдарда көрсетілетін); 2) демонстрациялық тәжірибелерден және 3) оқушыларда химияға деген жоғары қызығушылықты туғызатын зерттеу тәжірибелерінен [13].
Демонстрациялық тәжірибелердің типологиясы туралы сұраққа, олардың түрі көзқарасы тұрғысынан мақсатын сипаттай отырып әртүрлі көзқарастарды ажыратуға болады. П.А.Знаменскийдің айтуы бойынша демонстрациялардың негізгі міндеті, біріншіден әр түрлі заңдарды сапалық қорытуда; екіншіден, (егер оған сай лабораториялық жұмыс болмаса)- анықталатын қатынастарды сандық қорытуда; үшіншіден, заңды тәжірибелік дәлелдеуде.
Е.Н.Горячкин демонстрациялардың алғашқы тобын кіріспелік, негізгі жіне көрнекті деп бөледі. Н.А.Онищук, өз кезегінде, алдын-ала кіріспелік, көрнекті және жалпылама эксперименттер деп бөледі [31].
Н.М.Шахмаев төмендегідей жіктеуді келтіреді: сапалық заңдылықтарды, пропорционалдық тәуелділік пен байланыстылықты негіздейтін тәжірибелер, көрнекті тәжірибелер, техникасындағы құбылыстардың қолданытарын көрсететін тәжірибелер [32].
А.А.Пакровский қызметкерлері тобымен демонстрациялардың келесі түрлерін ажыратады: 1) бастапқы деп аталатын тәжірибелер; 2) химиялық шишаларды анықтау тәжірибелері; 3) химиялық заңдылықтардың практикалық қолданыстарын көрсеттетін тәжірибелер; 4) негізгі мақсаты- алынған білімділерді тереңдетуге бағытталған тәжірибелер [33].
Химияда демонстрациялық эксперимент типологиясы, біріншіден оқу пәнінің маңыздылығына және екіншіден оқыту мәндеттеріне байланысты екендігі байқалады. Келтірілген талдаулардан химиялық оқу экспериментінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі жаңартылған оқу экспериментін ендіру оқу процесіне және оқушылардың ойлау қабілеттерін белсендіреді олардың өз беттерінше іскерліктерін және бірлік дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Жаңа оқу эксперименті химияны оқытудың өндірісінен, техникамен байланысын дамытады, оқытудың политехникалық міндеттерін шешуге септігін тигізеді.
Демонстрациялық және зертханалық оқу эксперименттінің мазмұндары, әдістемелері мен техникасы туралы көптеген мәселелер алғашқы химияны оқыту әдістемелерінің негізін қалаушы ғылымдардың В.Н.Верховский., А.Д.Смирнов., С.В. Васильев., М.И. Лебедова., Ю.В. Плетнер., В.С. Полосин., Т.С. Назарова., А.А. Грабедский., И.Н. Лаврова., Л.А. Цветков., И.Н. Чертков., еңбектерінде қарастырылған.
Химиялық оқу экспериментінің мазмұны, әдістемесі және техникасына қатысты проблемалар бойынша бірқатар зерттеулердің ішінде, химиялық экспериментті жетілдіруде В.Н. Верховский оқыту құралына көрнекілікке модельдер, кетелер, коллекциялар, экрандық материалдарды жатқызады. И.Н. Борисов зертханалық жабдықтарды, ал Д.М. Кирюшкин мен В.С. Полосин зат, бейне және символикалық көрнекіліктерге негізгі орын береді.
Бірқатар авторлар (С.Г.Шаповаленко, Л.М. Сморонский, Г.И. Шеленский, Е.Е.Минченков, Г.С.Назарова) өз зерттеулерінде химияны оқыту құралдарының алатын орнына ерекше көңіл бөлген. Психолог Н.Г.Салмина оқыту үрдісіндегі білім көзінің бәрі оқу құралы деп қарастырады.
Соңғы кезде, біздің республикамызда химиялық оқу эксперименттінің әдістемесі мен техникасын жетілдіруді М.Ж. Жадрина еңбектерімен байқаймыз [5]. Бұл еңбектерде жабдықтарды таңдап алудың жалпы ұстанымдары тұжырымдалып оқу экспериментіне арналған құралдарға сипаттама анықталынып, химиялық оқу экспериментіне қойылатын психологиялық- педагогикалық талаптар тұжырымдалған және бірқатар жаңа деманстрациялық - лабораториялық құралдар жасалған.
Химиялық эксперимент күрделі процестерді оқытуды жеңілдетуді қамтамасыз етеді, шындықты сезім мүшелері арқылы қабылдауға септігін тигізеді, оқушылардың танымдық қызығушылықтарын белсендіріледі. Химияны оқытуда эксперименттің ролінің маңыздылығы бүгінгі күнде ешкімге де күмән туғызбайды, эксперимент бір мезгілде білім көздері, оқыту әдістері және көрнекіліктің түрі болып табылады деп жазды Ю.В.Плетнер [6].
Сонымен химиялық оқу экспериментінің аса маңыздылығын, осыған байланысты көптеген әдістемелік мәселелердің жеткілікті шешілмегенін, оның эксперименттік әдістемелерін қазіргі кездегі талаптарға сай жетілдіріп отыру қажеттігін, сонымен бірге химиялық тәжірибелерді қолданудың болашағы мен артықшылығына байланысты зерттеудің болмауы біздің осы таңдап алған тақырыпты арнайы зерттеуімізге мүмкіндік туғызады. Осы тұрыдан мәселелердің қарастыра келе, біз бітіру жұмысының тақырыбым Химия пәнінен оқушылардың оқу эксперименттерін ұйымдастыру ерекшеліктері деп алдық. Мұның нәтижесінде, осы заманғы химиялық экспериментті жетілдіру мен студенттердің химиялық білімдерінің берік қалыптастырылуы арасындағы қарама - қайшылық проблема біршама шешілетін болады деп ойлаймыз.
Зерттеудің мақсаты - жаңа химиялық құралдарды құрастыру және жасау арқылы химияны оқытудың ғылыми деңгейін көтеру, соның нәтижесінде химиялық оқу экспериментінің әдістемесі мен техникасын жетілдіру.
Зерттеудің мақсаты және ғылыми болжамы оның келесі міндеттерін анықтайды:
1) Химиялық оқу экспериментінің мәніне, жүйесіне, мазмұнына ғылыми - әдістемелік талдау жасау;
2) Химиялық оқу эксперименитінің әдістемесі мен техникасын жетілдірудің шараларын қарастыру;
3) Химиялық оқу экспериментінің негізіне қойылатын талаптарды тұдырымдау;
4) Жаңа құралдар жасау және бар құралдарды жетілдіру мүмкіндіктерін қарастыру, ұсынылған жабдықтар негізінде мектеп экспериментінің әдістемесін жетілдіру;
5) Ұсынылған әдістеменің пішімділігіне педагогикалық арнаулы эксперимент жүргізу арқылы көз жеткізілді;
Зерттеудің теориялық, әдіснамалық негізінде диалектикалық - материалистік таным теориясы, А.Н. Леонтьевтің қарекет теориясы, ақыл - ой әрекетін кезеңдерге бөліп қалыптастыру тұжырымдамасы (П.Я.Гальперин), тәрбие мазмұны мен міндеттері, студенттерді оқыту және білім беру туралы Қазақстан Республикасы Заңдары, тұжырымдамалары, оқытудың дидактикалық принциптері, жекелей алғанда көрнекілік принципі алынады.
Қол жеткен нәтижелердің дәйектілігі мен дәлелдігі зерттеу әдісінің қойылған міндеттерге сәйкес іске асырылуымен, қойылған проблемаға жан - жақты жасалынған теориялық тандаулармен, жүргізілген педагогикалық экспериментіне, оқыту экспериментінде оқушылар санының жеткілікті тартылуымен, ұсынылған әдістемелердің іс жүзінде тексерілуімен, эксперимент нәтижелеріне математикалық - статистикалық өңдеулер жасалады.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектепте химияны эксперименттік негізде оқыту үдерісі.
I бөлім Химиялық оқу экспериментінің қазіргі күйі және оның жетілдіру жолдары
0.1 Оқу экспериментін пайдалану арқылы химия сабақтарының сапасын жақсартудың дидактикалық танымдық - психологиялық негіздері
Химияны оқыту әдістемесі, ең алдымен химия ғылымының зерттеу әдістеріне және оның әдіснамасына сүйенсе, екіншіден философия, педагогика және психология ғылымдары негізінде дамып келеді. Ол өзінің мақсаттары, зерттейтін мәселелері, пайданылатын әдістері бойынша химия ғылымына қарағанда, педагогика ғылымдарына бейімділігі мен жақындығы анағұрлым көп екендігі даусыз, сондықтанда химияны оқыту әдістемесі педагогика ғылымдарының құрамдас бір саласына жататындығы белгілі.
Химия әдістемесінің ғылыми теориялық негіздері ретінде талдау, эксперимент, дара бұлға мен дамыту теориялары, таным мен сезім және ойлау процестері дидактикалық принциптер, педагогикалық және психологиялық заңдылықтар, бақылау, мектеп тәжірибесін жинақтау, оқушылардың ойлауы мен іс - әрекет ерекшеліктері т.т. пайдалылады.
Дидактиканы зерттеулердің ірі өкілінің бірі, академик М.Н.Скаткиннің айтқанындай, көп уақыт бойы, жеке пәнді оқыту әдістемесі өз алдына ғылым емес, ол тек ғана оған сәйкес ғылымның қолданбалы бөлігі деген пікірде бір қатар ғылымдар арасында орын алған. Сол себепті де олар кез - келген пәнді жақсы оқыті үшін, оған сәйкес ғылымды жақсы білу жеткілікті деген түсінікте болады. Мұндай негативті көзқарас, пәнді оқыту әдістемесі мен оған қатысты ғылымның зерттейтін мәселелері мен міндеттерін шатыстырудан шыққан. Байқап қарасақ, бұл екеуінің зерттеу нысандары мен мақсаттары бір - біріне сәйкес келмейді (мысалы, химия ғылымы және оны мектепте оқыту әдістемесі) [7].
Мектепте химияны оқытудың қазіргі кездегі жағдайын білу үшін оқу процесін бақылап, оқушылырдың білімдегі кемшіліктің болу себептері, жұмыс оқу бағдарламалары мен студенттерге арналған химия практикумы, ғылыми - әдістемелік, қосымша оқу құралдарын талдау барысында анықталады. Ал оны одан ары жақсарту үшін химияны оқыту әдіснамасы, оқу эксприментінің психологиялық - дидактикалық, ғылыми - әдістемелік негіздері қарастырылады. Оқу экспериментін ұйымдастыру принцптері, зерттеу мәселесіне байланысты бар әдебиеттерге талдау жасалып, химияны оқытудың тиімділігін студенттердің эксперименттік өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы арттырудың мүмкіндіктері анықталды.
Химияны оқыту әдістемесінің әдіснамасы - бұл білім беру формалары мен ұйымдастыру түрлері, құрлымдық принциптері мен химия теориясының дамуы оның шешімдерін практикаға енгізу жолдарын, олардың арасындағы қарама - қайшылықтарды қарастыратын бір саласы.
Химияны оқыту әдістемесінің әдіснамасының басқа ғылымдар сияқты диалектика мен тарихи матерализмге негізделген арнаулы зерттеу негіздері бар.
Осындай зерттеу әдістеріне:
Мектепте білім беруде химияның пән ретіндегі рөлі мен маңызын талдау;
алдынғы қатарлы педагогикалық іс - тәжірибені жинақтау, үйрену және пайдалану;
студенттердің химияны оқуға деген психологиялық ерекшеліктеріне талдау жасау, оқу құралдары мен әдістемелік құралдарға дидактикалық талаптар қоя білу;
химия ғылымының даму тарихына байланысты химияны оқыту әдістемесінің заңды түрде дамуына талдау жасау;
республикалар мен шет елдердегі химия әдістемесінің даму және өзгерту заңдылықтарын анықтау бағдарламаларын, әдістемелік құрал - жабдықтарын, білімдерін тексеру жолдарын салыстыра отырып салыстыру;
осы зерттеу әдістерін негізге ала отырып болжам жасап оны эксперименте тексеру;
Химияны оқыту процесінде оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыру әдістеріне:
заттар мен құбылыстардың өзара байланыстығы мен дүниенің бір тұтас материалдылығы;
табиғат құбылыстары мен олардың арасындағы байланыстарды көрсету;
қарастырылған заңдылықтар мен олардан шығатын салдар арасындағы тәуелділіктің сипатын ашу [8].
Мектеп оқушылардың диалектикалық көзқарасын қалыптастыруда химиялық ұғымдарды қалыптастыру тақырыбы маңызды орын алады. Бұл мәселенің шешімі тікелей оқу процесінің дұрыс ұйымдастырылуына байланысты.
Оқушылар химияны оқу арқылы дүниедегі заттар мен құбылыстардың зақдылықтарын танып біледі әрине химияның оқудың міндеті физикалық ғылыми білімдер жиынтығын жай есте сақтап, жинап беруде ғана емес. Олардың заттар мен құбылыстар жөніндегі диалектикалық көзқарастарын, ұғымын қалыптастыру, дүниені танудың ғылыми әдісін үйрету, өз бетімен шығармашылық ойлау, пайымдау қабілетін дамыту. Білімді жай есте сақтаудан гөрі, оны эксперимент жүзінде көрсету әлде қайда қиын жұмыс екендігін ескеруміз тиіс.
Химиялық құбылыстарды түсіндіру, бақылаған факторларды жүйелі жинақтау, табиғаттағы өзгерістерді тану, абстрактілі ойлау арқылы ол жайындағы химиялық ұғымдар қалыптастырылады.
Химиялық құбылыстарды түсіндіру барысында, сол құбылысқа талдау жасаймыз. Олардың қасиеттерін салыстырамыз, ішкі табиғатын түсіндіріп, сол құбылыста байқалған белгілі бір заңдылықтарды анықтаймыз. Олардың пайда болуы, дамуы жағдайын көрсетеміз. Жаңа фактор мен құбылыстарды ғылыми түсіндіру негізінде студенттерді қортындылар жасауға бағыттаймыз.
Болашақ химия мұғалімінің алдына қойған мақсаты оқушыларды дұрыс қорытынды жасай білу ебдейлігіне, ғылыми түрде абстракктілі ойлай білу қабілетіне жеткізу. Танымның ең маңызды құралы біздің табиғат жөніндегі білімізді бекіте түсетін нақты істің өзі. Сондықтан біз белгілі бір құбылыстарды түсіндіргенде химиялық заңды оқытуда, олардың адам баласының тұрмыс тіршілігінде қалай пайдаланғандығын көрсетуміз қажет.
Мұғалімнің химиялық құбылысты баяндауы барысында, оқушылардың табиғаттан сол құбылысты өздері табатындай етіп ұйымдастылылуы керек.
Оқыту процесінде оқушылар біліктілігіне тікелей бақылау жүргізбесе, олар өз беттерімен ешбір қортынды жасамаса, тек мұғалімдердің айтқанын тыңдаумен шектелсе, онда олардың ойлауы жеткілікті дәрежеде дами алмайды.
Жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың оқу сапасын тексергенде, тәжірибелі, озат мұғалімдердің тәжірибесін оқу экспериментін көп қолданатын мектептерде жоғары екенін көрсетті.
Оқушылардың ебдейліктері мен дағдыларын қалыптастыруда, олардың өзіндік практикалық жұмыстарға кеткен уақыттары елеулі рөль атқаратындығын көрсетті. Оқытуға кететін мерзімнің 25%-ін лабораториялық және басқа да практикалық жұмыстарға арналғаны дұрыс деп танылды. Жетілдірілген оқу бағдарламаларда франталь лабораториялық және практикаға химия пәнінен арналған уақыттың 16 %- ті арналады.
Көптеген мұғалімдердің пікіріне қарағанда пән бойынша сағат санының азаюы мектептегі білім беру сапасының нашарлауына әкеп соғатын көрсетті.
Химияны оқыту барысында мұғалімнің басшылығымен белгілі жүйеге түскен ғылыми білімділікке, практикада қолдануға тиісті ебдейліктер мен дағдыларға ие болып, күнделікті тұрмыс тіршілікте қолданылатын техника мен құралдарды қолдануды үйренді.
Оқу процесін дұрыс және ғылыми түрде ұйымдастыру үшін мұғалімге тек химияның теориялық негізі мен оқыту әдістемелерін білу жеткіліксіз сонымен қатар білім алудағы оқушылардың ебдейліктері мен дағдыларын қалыптастыруда, ойлау мен таным қабілеттерін дамытуда оқытудың жалпы психологиялық негіздерін білу қажет. Оқыту процесінде заңдылықтар туралы білім, оқушылардың псикалық ерекшеліктерінің дамуы, жас ерекшеліктері, оқушылардың білімдері мен ынтасын, жігерлігі мен сезімділігі танымдылық ерекшеліктері және ақыл - ойларының жетілуіне (аңғарымпаздығы, есте сақтауы, сөйлеуі мен ойлауы, қиялдауы, таланты) байланысты болады [9].
Кез келген пәнді оқытуда (соның ішінде химияны) оқушылардың ақыл - ойы дамып қалыптасатындай ең тиімді жолды таңдап алу керек. Психологтардың зерттеулеріне қарағанда оқушыларға тек білім берумен шектемей, сол білімді алу, танып білу жолдарын үйрету қажеттілігі анықталады [10].
Химиядан оқу экспериментін ұйымдастыруда, химияны оқытудағы психологиялық ерекшеліктерді ескеру қажет. Олар біріншіден пәннің мазмұнына байланысты. Химиялық құбылысты материяның әр түрлі болуының олардың өзара әсерін бір - біріне айналу процесіне түсіндіру үшін оқушылардан әр түрлі ойша елестетуді, абстракциялауды, модельдеуді керек етеді. Ал оқушылардың ойша елестету жас ерекшеліктеріне байланысты дамиды.
Екінші психолгиялық ерекшеігі басқа пәндерге қарағанда химиядан әр түрлі модельдер мен белгілеулер (формулалар, символикалық белгілеулер, графиктер т.б.) оқушылардан әр түрлі объектілердің белгіленуінен нақты өмірде бар түріне көшуді, керісінше реальды объектілерден суреттік белгілерге көшуді талап етеді.
Үшінші ерекшелігі химияны оқытуға қолданылатын әр түрлі тәжірибе көрсету, оқушыларды бақылауға үйрету, түрлі практикалық жұмыстарды жасату кезіндегі оқушылардың жоғары сезімдік қасиеттері (белсенділігі, табандылығы, өз пікірін жасқанбай айтуы, алдына қойған мақсатқа ұмытылғыштығы, қызығушылығы) болып табылады.
Мектеп оқушыларының ғылыми ұйымдар жүйесін қалыптастыру білім алудағы маңызды элементтердің бірі.
Жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі тезірек дамып күнделікті өмірде кеңінен қолданыс тапқаны - химия ғылымы. Сондықтанда олар ғылыми - техникалық прогрестің дамуында шешуші рөль атқаратын жетекші ғылымдардың біріне айналып отыр жыл сайын көптеген жаңалықтар ашылып, жаңа ғылымдардың пайда болуына көз жеткізіп келеміз.
Ұғымдарды меңгермейінше заңдар мен теорияларды сапалы түрде меңгеру мүмкін емес, өйткені олар ұғымдар арасындағы байланысты білдіреді.
Ұғымға ие болу оқушылардың белсенді ой - қызметін, талдау және іріктеу, салыстыру және жалғастыру, абстракциялау және жалпылау сияқты ой операцияларын орындаумен қалыптастыру оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту үшін зор маңызға ие. Ұғымдарды меңгерудің барлық кезеңдерінде оқушылардың белсенді таным қызыметін ұйымдастыру керек.
Теориялық тұрғыдан талдасақ, химиялық ұғымдарды оқушылардың меңгеру процесі А.Н.Леонтевтің [11] қаракет (дятельность) теориясы негізінде жүзеге асырылады. Бұл теория бойынша, химиялық эксперименті пайдалану арқылы ұйымдарды қалыптастыру процесі кезінде, сыртқы, заттық, сезімдік - праңктикалық қорекет - ұғымды меңгерудің бастапқы генетикалық негізі болып саналады. Ал психологиялық тұоғыдан қарасақ, ұғымды қабылдау процесі көру және есту анализаторларының реакциясынан (қызыметінен) басталады. Мысылы, толқындардың интерференциясын көру анализаторлары арқылы, ал поляризациясын есту нәтижесінде (құлақ арқылы) ғана сезе аламыз, яғни көріп және естіп қана түсінеміз.
П.Я.Гальперин мен Н.Ф.Тальызинаның ақыл - ой әрекетті кезеңдерге бөліп қалыптастыру теориясы [12] негізінде химиялық ұғымдарды оқушылардың меңгеру процесі бойынша ұғымды қабылдаусыртқы сезімдік іс - әрекеттің ішкі ойлау әрекетіне өтуді қамтамасыз ететін психологиялық операциялар түрінде қарастырылады. Өткені олар, ұғымды қабылдау процесі әрқашан да сыртқы, матеразицияланған қаракеттен басталып, бірнеше сапалық өзгерістерден өтіп түрленеді. Яғни мұндай әрекеттің мотивациялық, бағдарлық, орындаушылық, іштен сөйлеу, естіріп айту, тексеру негіздері болады. Демек, ұғымды қалыптастыру процесі осындай бірнеше кезеңдерден тұратын күрделі процесс. Мәселен, П.Я.Галперин және Н.Ф. Тальызинаның бұл теориясы бойынша, химиялық эксперименті пайдаланғанда, ұғымның қалыптастырылуы іс - әрекетің мотивациялық, бағдарлық, кейде орындаушылық немесе іштей сөйлеу негіздеріне сүйенеді.
Мұндай жағдайда, П.Я.Галперин айтқандай ұғым тұтас образ ретінде бірнеше кезеңдерден өңделіп өтетіндей іс - әрекеттің негізінде қалыптастырады. Сөйтіп ол жинақталған, төте жолмен өтетін автоматтандырылған саналы ойлау процесіне айналады [13]. Құдайқұлов педагогтардың дидактикалық мәселелерін жетілдіре келе, оқыту процесін материалдық тұрғыда түсінуді әрқашан қолдап келген. Я.А.Коменский, М.В.Ломаносов, К.Д.Ушинский және т.б. класикалық дидактикалық жетекші принциптерінің бірін оның алтын ережесі көрнекілік принцип болып табылатындықтан, оқытудың бастапқы күйі сезімдік танымдарға негізделуі қажет деп есептеді.
Оқушыларға жан - жақты терең, тиянақты беруде көрнекті құралдарды пайдаланудың педагогикалық және әдістемелік маңызы зор екендігі даусыз Өйткені көренкілік принципі дидактиканың бірінші және ең негізгі принципі болып саналады. Бұл жөнінде классик педагог Я.А.Коменский мұғалім үшін Алтын ереже - бала сезім арқылы қабылдай алатын нәрселердің барлығын сезім әсерінен туғызып білдірген жөн. Көруге болатынды көзге көрсет, естуге болатын нәрсені құлақ қойып тыңдасын, исін иіскеп білсін, дәмін татып көрсін, қолмен ұстап нәрсенің қатты - жұмсақтығын т.т. байқасын. Кейбір нәрсені сезім мүшелері бірдей түсініп қабылдағаны жақсы [14]. Цитатың қазақша аудармасы [15,104-015б] беттерден алынды. Мәселен химиялық тәжірибелерді демонстрацияланғанда оны қабылдауға оқушылардың көру және есту анализаторлары бірдей қатысты.
В.И.Ленин анықтаған таным процесінің диалектикалық сипаты нақты пайымдаудан абстракті ойлауға және онан практикаға көшу ақиқатты танып білудің диалектикалық жолы, міне осындай [15]. Танымның сезімдік формалары (ұғым, пікір, ой қортындысы) тығыз бірлікте көтеріледі. Химиялық эксперимент, ендеше, танымдық сезімдік формаларының ең негізгі құрамына жатады.
Оқыту барысындағы оқушылардың ойлауы ғылыми таным процестерінің басты ерекшеліктерімен сәйкес келетін К.Д.Ушинскийдің педагогикалық шығармашылығында қамтылған оқу жүрісінде нақтыдан ұзын санаралыққа, көз алдына елестетуден ойлауға көшу, тек табиғи және жалпы кімде - кім адам табиғатының ерекшеліктеріне сай оқытудағы қажетті лайықтылықты жаққа шығаратын болса, сол ғана жаққа шығара алады және ол айқын психикалық заңдылықпен жаққа шығара арады және ол айқын психикалық заңдылықпен негізделген [16,266б]. Көпшілік жағдайда көрнекілік принципі тұрғысынан тұжырымдалатын, көрнекілік түрде оқыту процесіндегі сезімділік түрде оқыту процесіндегі сезімділік және ұтымдылықтың арасындығы байланыс және маңызды қалыптасады.
Қазіргі педагогика сол классикалық педогогиканың барлық негізгі белгілерін өз бойына сіңіріп келеді. Оқытудағы көрнекіліктің рөліне көңіл бөлу, оқытудағы көрнекілік оқушылардың объективті шындықты дұрыс процестерді туралы түсініктерін қалыптастыруға және заттарды зейіні жетіп ұғынуға және сонымен бірге оқыту міндеттеріне байланысты қабылданатын құбылыстарды талдауға және жалпылауға мүмкіндік туғызады. Көрнекілік құралдарын пайдалану оқушыларды тек қана көркем түсініктерді жасау үшін ғана емес, сонымен бірге ұзын сонар ойлауларын дамыту, ұғымдарды қалыптастыру үшін бағытталады.
Химиялық тәжірибелерді демонстрациялау оқушыларда мынадай психикалық процестерді, сезінуді, қабылдауды, елестетуді, талдап қорытуды, қиялдауды дамытады. Балалардың психикалық даму заңдылықтарын есепке алу оқыту процесіндегі сенімділікті қамтамасыз етеді.
Ғылымда әр түрлі себептермен тікелей бақылауға болмайтын құбылыстың мәнін түсіну үшін, ғылымдар сол құбылыстың қиялдағы нобайын жасайды. Мысалы, газдардың қасиетін оқып үйрену үшін, идеал газдың қиялдағы нобайы; атомды оқытуда - атомның нобайы және т.б. жасалынды.
Химияны оқытуда оқушылардың дамытылған қиялдары, мұғалімнің демонстрациялық столда көрсете алмайтын кейбір құбылысты немесе қандайда бір затты, демонстрациялық тәжірбелерден бұрынан бақылап келе жатқан әсерлерін пайдалану арқылы өзінше түсінуіне көмегін тигізді.
Қазіргі кезде психология кез - келген жаста ақпараттарды өңдеу және қайта құру деңгейлерін ойша көркем ойлаудың бірі ретінде қарастырады. Психикалық эксперименттік зерттеулер жемісті ойлауға тек қана балалардың ғана емес, сонымен бірге басқа қасиеттердің түрінде, әсіресе ғылыми және техникалық ізденістерде бейнелерін ықпалын жасайтындығы сенімді түрде куәландырылды. Сондықтан оқушылардың ақыл - ойын қалыптастыра көркем ойлауды жақсы дамытудың маңызды құрамдас бөлігі болады.
Психология, мидың энергетикалық шығындарын зерттей келе, ол ойлау қызыметінің сипатына елеулі түрде байланысты екендігін көрсетті. Егер есеп таза аналитикалық тәсілмен шығарылатын болса, онда мидың энергетикалық шығындары салыстырмалы түрде көп емес. егер есепті шешу құбылыстар және заттар бейнесі арқылы іс жүргізуді талап ететін болса, онда олар анағұрлым артады. Еске салынған ұқсас есептерді шешу алгаритидердің ойлау компоненттерін түрлендіру жолымен, анағұрлым (артады) қарапайым құралдармен ойлау процесінде мидың өте аз энергетикалық шығындарымен шешуге әрекеттенетін ақиқат. Кейбір қиын сәттерде ғана, шешу процесіне, түрлендіру үшін үлкен энергия шығындарын талап ететін, бірақта шешімін эвристикалық, сезу арқылы табуға мүмкіндік беретін, әр түрлі арнаулы көрнекіліктерді пайдаланған тиімді.
Бірақта бұл іс, егер оқушының миы табиғат құбылыстарын және заттарды тікелей көптеп қабылдауларынан жинақталған түсініктермен жеткілікті қамтылған болса ғана ілгері аяқ басуы мүмкін. Оқушылардың миларының мұндай қанығуы, химияны оқытуда процесінде қоршаған дүние құбылыстарын және заттарды суреттеуді демонстрациялық тәжірибелерді көрсету арқылы жүзеге асырылады [17].
Оқыту әдісі ретінде әр түрлі оқу эксперименті химия курсын жүйелі оқытудың басталуымен практика жүзінде бір мезгілде пайда болды. Бұл тек мұғалімдердің химиялық құбылыстарды ғана емес және химия ғылымының эксперименттік сипатына ерекше көңіл аударғандық емес, ең бастысы, ол көптеген табиғат құрылыстарын ауызша зерттеулерді пайдаланып ұғындыру қиын екендігімен түсіндіріледі.
Мектеп химия курсының барлық мазмұны осы ғылымның негізін құратын білімдер жиынымен химияның қандай да бір тарауына жататын заңдар жиыны болып табылатын химиялық теориялармен, химиялық құбылыстар арасындағы байланыстар өлшемін суреттейтін математикалық шамалармен;табиғаттағы химиялық құбылыстар арасындағы байланыс заңдылықтарымен; құбылыс немесе құбылыстар тобының анағұрлым маңызды белгілерінің қысқаша түрін белгілейтін химиялық ұғымдармен; химиялық құбылыстармен оқушыларды таныстырумен түсіндіріледі.
Оқыту процесінде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу және дамыту міндеттері мектептегі химия курсының мазмұнына химия сабақтарында оқушылардың ой - өрістерін дамытуға, оларды өнегелікке, саяси идеялық жағынан және эстетикалық тәрбиелеуге, материалистік дүниетанымдарын қалыптастыруды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін баяндау тәсілдерін ендіруді талап етеді.
Химиялық білімді меңгеруге бағытталған оқыту қызыметі, оқушының жеке басын қалыптастыруда, оның ақыл - ойын дамытуда маңызды рөл атқарады.
Оқушының байқампаздығы оқуды жетік меңгерудегі қажетті шарт болып табылады. Көпшілік жағдайда ұмытып қалушылық жете түсінбеушілік есте сақтаудың нашарлығымен, нашар ой жинақтылығымен емес, жеткілікті дәрежеде көңіл аудармашылықпен түсіндірілді.
Психологияда адам санасының бір уақытта нақтылы объектіге шоғырлануы ескеріледі яғни, ең алдымен ол - тітірендіргіш рецепторлары. Ол жеткілікті дәрәжеде күшті болуы қажет. Ал бағдарламалық рефелексті ояндыратындар жаңалықтар фактоллары.
Химияны оқытуда демонстрациялық және т.б. эксперименттер зейінінің осындай барлық факторларын жұмылдырып көрсетуге ықпал жасады.
Мектептегі химия курсын оқытуда демонстрациялық эксперимент қолданылатын негізгі оқу пәндерінің қатарына жатады. Сондықтан көрнекілік немесе дыбыстық құралдар арқылы сүйемелденетінжабдықтар оқытудағы басым болатын аузша түсіндіруден соң, тәжірибелерді демонстрациялау өзінің әсерімен және салыстырмалы түрдегі жаңалығымен оқушылардың назарын аударатын күшті тітіркендіргіш болып табылады [18].
Жалпы оқушылардың едәуір бөлігі, әсіресе ұл балалардың техникаға деген ынтасы оянады. Сондықтан демонстрациялық тәжірибелер оқу экспериментінің негізгі құралдары түрінде кез - келген техникалық қондырғылардың демонстрациялық столдарда пайда болуы олардың ықыластарын жұмылдырады.
Экспериментке байланысты тікелей қызығушылық сабақтың тартымдылығына назар аударады. Бірақта зейін түрлерінің бір - бірімен байланысына және бірінен - біріне алмаса алатындығына қарай, оқушылардың танымдық қызығушылықтарын қолдай отырып, еріксіз ықыласты зейінге аударуға болады. Өз кезегінде, еріксіз ықылас еріксіз есте сақтауды туғызады. Үй тапсырмасымен тексергенде, оқушы қойылған сұраққа жауап беруді алдынғы сабақта көрген тәжірибені суреттерден бастайтындығын әрбір мұғалім жақсы біледі. Демонстрациялық тәжірибелерден көрген бейнелер естеріне сақталады және тірек, нысана міндеттерін атқара отырып, солардың негізінде үйретілген оқу материалының қалған бөлігі тұтас қалпына келтіріледі.
Психологтар күрделі материалдарды көру, оны суреттеуден есте жақсы сақталғанын ескертеді. Сондықтан мұғалімнің химиялық тәжірибелерді демонстрациялау оқушылардың ойында едәуір жақсы сақталады.
Оқушылар демонстрациялық тәжірибелер кезінде алған білімдерін еске жылдам түсіре алуымен бірге, өтілген материалдарды еркін баяндап бере алады. Оқушылар, естеріне ала отырып тәжірибенің анағұрлым маңызды және қызықты жерлерін бөліп қарай алады. Бұның барлығы тек еске түсіру және қарапайым жаңадан өндіру емес, ал конструкциялық процесс екендігін куәләндырады.
Сөйтіп тәжірибелерді демонстрациялау химиялық құбылыстарды және заңдылықтарды эмпирикалық таным сатысында оқыту,оқушылардың алған білімдері мен түсінген ұғымдарын есте сақтауларын және ынта - ықыластарын дамытуға күшті әсерін тигізеді.
8.1 Химиялық оқу экспериментінің мәнін, жүйесін және мазмұнын талдау
Орта мектепте химияны оқытуда химиялық оқу эксперименті тірек болатындығы жалпыға мәлім және оның рөлін қайта бағалау қиын. Ол оқу материалын түсінікті етіп баяндауды жоғарылатуда және химияның табиғат туралы ғылым ретінде мазмұнын ашуда тексерілген құрал болып табылады.
Химияда эксперимент пен теория тығыз байланысқан. Кез келген химиялық теорияны алғанда эксперименттік фактілер тірек болады. Теориямен эксперименттің бірлігін оның динамикасынан қарастыру қажет. Кейбір жағдайларда эксперимент теориядан алда жүрсе, келесі жағдайда теория эксперименттен, бүрын жүреді. Екеуінің қатар дамуы да мүмкін. Оқытуда теория мен эксперимент үйлесімді түрде дамуы қажет. Оқыту процесіндегі эксперименттің мазмұнын анықтау, орнын бекіту және рөлін ашу, сонымен бірге теория мен эксперименттің арасындағы дұрыс қарым-қатынасты табу химияны оқыту әдістемесінің анағұрлым күрделі мәселелеріне жатады [19].
Қазіргі кезде орта мектептегі химияны оқытуда эксперименттің рөлі мен орны туралы анағұрлым кең тараған екі түрлі көзқарас бар. Соңғы жылдары бірқатар әдіскерлер және жоғарғы мектепке арналған оқу құралдарының авторлары, эксперименттік дәлелдеулерді зертханаларда, оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу процесінде берілуін онша көп емес теориялар мен болжамдарға сүйеніп, химия курсын дедуктивті түрде баяндауды ұсынады.
Химия курсын дедуктивті баяндау барысында табиғаттың дамуының күрделі диалектикалық жолын көрсетудің практикалық мүмкіндігі жойылады. Бұл кезде идеялардың пайда болу тарихы, химиялық теориялардың аяқтан тұруы және құлдырауы мектеп химия курсынан тыс қалады, бұл педагогикалық ой қорыту тұрғысынан дұрыс емес. Сонымен бірге, материалды дедуктивті түрде баяндау барысында химияның орнына оның математикалық білімдерді қолдану бірқатар жағдайларда, химияны тереңдетіп оқытуда жаңа мүмкіндіктерді ашады. Бірақ та, химияны химия сабақтарында қолдану әр уақытта оқушылардың оқытылатын материалды оны түсінулеріне мүмкіндік туғыза бермейді. Э.Гримзэль былай деп жазған: Формуланы қорытып шығару оқушыны табиғат құбылыстарымен таныстырмайды... Формуланы қорытып шығару және оны жатқа білу ол екінші дәрежелі іс, бастысы, оқушының формуланы сезініп және оның ерекше мағынасын түсінуінде[20,37].
Екінші көзқарасты жақтаушылар шеттелген экспериментаторлар (крайные экспериментаторы) орта мектепте химиядан білім берудің барлығы эксперимент арқылы жүргізілуі қажет деп санайды. АҚШ-та мектепте білім беруді қайта құруға арналған кітапшада халыққа білім беру ассоциациясы былай дейді: химияны оқыту жұмыстарының барлығы зертханаларда шоғырландыруы қажет, басты оқыту әдісі зерттеу әдісі болуы керек. Оқулықтарды, лекцияларды және кинофильмдерді тек қосымша материал ретінде пайдалану қажет.
Шеттелген экспериментопорлардың көзқарастары оқытудағы эксперименттің рөлін арттырумен байланысты. Осыған байланысты академик Л.И.Мандельштам былай дейді, ...білімді тек қана тәжірибелі химия арқылы талап етуге болмайды, ол оның өте аздығында ғана емес, оның өте қиын екендігінде. Тәжірибе арқылы азды-көпті білімдер жиынын теорияның көмегінсіз алуға адам күші жеткіліксіз [21,46].
Академик И.К.Кикоин былай дейді: Оқушыларда табиғаттың заңдылықтарын бірнеше минут ішінде демонстрациялық эксперимент арқылы тексеруге болады деген пікір тумауы қажет. Керісінше оқушыларға табиғат заңдылықтары ғалымдардың қажымас және күрделі жұмыстарының нәтижесінде ашылатындығын түсіндіру қажет. Мектеп эксперименті тек қана қандай да бір құбылысты немесе заңды суреттеу үшін қызмет атқарады[22,26]. Мектеп курсындағы эксперименттің рөлі мен орны туралы авторлардың көзқарастарын ескере отырып, қазіргі заманға сай ғылыми-техникалар хабарлардың үздіксіз өсу жағдайында, мектептегі оқыту әдңстерінің рөлімен және химия курсының жаңа мазмұнымен келісілген мектеп экспериментіне қойылатын жаңа талаптарды есте тұту қажет [22].
Егерде химия курсы жеткіліксіз мөлшерде және нашар қойылған демонстрациялармен немесе демонстрацияларсыз оқытылатын болса, онда химиядан білім беру жүйесі құнсыз болар еді. Химия курсы таным көзі ретінде, химиялық эксперименттің бүкіл маңыздылығын ашуы қажет. Сондықтан химия курсы, химиядан білім берудің бүкіл ірге тасын қалай отырып, нақтылы экспериментпен құрылуы және эксперименттік болуы тиіс [23].
Химия курсын экспериментсіз тек қана ауызша баяндау қиын, ал кейбір жеке бөлімдерді баяндау тіпті мүмкін емес. Ауызша суреттеу демонстрациялық экспериментті тікелей бақылаумен салыстырғанда мазмұны бойынша анағұрлым жүдеу және уақыт бойынша ұзақтау тікелей бақылау барысында құбылыстың барлық бөліктері бір уақытта қабылданады. Демонстрациялық эксперимент әрқашанда жарқын әсерді туғызады, химияға қызықтырады. Бұл дидактикалық материалдар демонстрациялық экспериментті тек толықтырады, бірақ алмастыра алмайды. Оқушылар тәжірибені демонстрациялау кезінде химиялық құбылыстарды өз көздерімен көрулері қажет.
Оқу эксперименті оқушылардың танымдық қызығушылықтарын белсендіруде, ойлау қабілеттерін арттыруда, өз беттерінше жұмыс істеуге қажет іскерліктерді және дағдыларды қалыптастыруда ерекше мәнге ие болады. Осыған байланысты соңғы жылдары лабораториялық жұмыстар, химиялық практикум, үйдегі эксперименттік тапсырмалар жасалынуда және қайта өңделуде. Химияны оқытуда эксперименттік зерттеулер әдісін дамытуға үлкен көңіл бөлуде. Білімдер мен практикалық іскерліктердің негізінде оқушылардың ғылыми-техникалық ізденістері дамиды.
Химияның оқыту әдістемелері пайда болғаннан бері тізбекті түрде оқытудың эксперименттік әдісін ендіру және кеңейту мәселесімен күресуде. Алғашқы жалпыға бірдей орта білім беру мектептері құрылғаннан бастап, оқу эксперименті химияны оқытудың бөлінбес бөлігі болды [24].
Эксперимент жүргізушінің қызметі әр уақытта табиғат заңдарымен шартталған обьективті шындықты тануға бағытталған. Эксперимент - бұл обьектіні жүйелі түрде бақылауды бірнеше рет көз алдына елестететін, оның жеке жақтарын және басқа обьектілермен байланысын, яғни экспериментті жүргізушінің оқылатын обьектіге әдейі әсер ету процесінде айқындалатын ғылыми тәжірибенің түрі [25].
Эксперимент ғылымда мынадай міндеттерді атқарады:
1) теорияны немесе болжамды дәлелдейді;
2) ұсынылған жорамалдарды жоққа шығарады;
3) теорияның қолдану шегін анықтайды;
4) жаңа теорияның немесе болжамның тууына себеп болады.
Мектептің химия эксперименті негізінен келесі күрделі мәселелердің шешімін анықтауда қолданылады. Олар:
1) жалпылауды жаңа бейнелермен нақтылауда логикалық жолмен алынған теориялық қағидаларды дәлелдеуде;
2) оқушылардың жалған ой қорытуларын жоққа шығаруда, (егер оқушылардың өмір тәжірибелері ғылыми ақиқаттарға қарама-қарсы келсе);
3) қандай да бір теорияны ендіргенде, күрделі мәселені шешкенде тіреу болып табылатын бастапқы материалдарды одан әрі жалпылау үшін қолданылатын сапалы негіз ретінде.
Ғылыми эксперимент, оқу экспериментін құруда тірек болып табылады. Олардың жалпы сипаттамалары бірдей болғанымен бір-бірінен елеулі айырмашылықтары бар. Оқу эксперименті кезінде мұғалімге қашанда тәжірибе нәтижесі алдын-ала белгілі, бірақта бұл жағдайда оқушылардың санасында оқу эксперименті ғылыми эксперимент болып қалыптасады. Оқу эксперименті ғылыми экспериментпен салыстырғанда, оқу сағаты шеңберінде уақыт бойынша қатаң шектелген. Ол техникалық жағынан өте жеңілдетілген және мүмкіншілігінше тәжірибенің негізгі үлгісіне жетуді мақсат етіп қояды. Көпшілік жағдайда оқу эксперименті тек қана сапалы нәтижелерді береді. Сонымен қатар, ол ғылыми экспериментте міндетті түрде бола бермейтін бірқатар әдістемелік талаптарға жауап беруі қажет.
Адам оқу экспериментін жүргізу барысында табиғат құбылыстарының жүрісіне, олармен тереңірек танысу мақсатында белсенді түрде әсер ететіндіктен, оқу эксперименті енжар түрдегі пайымдаудан немесе бақылаудан елеулі ажыратылады. Эксперимент арқылы айналадағы ортаға әсер ету жүретіндіктен, ол практиканың бір түрі болып табылады. Эксперименттік дағдыларды меңгермейінше оқушылардың ойлауларын қалыптастыру мүмкін емес. Оқу эксперименті кезінде оқушылардың құбылысты бақылай білу ебдейліктері және одан бастысын іздеп таба білуі жаттықтырылады. Бақылау барысында оқушылар жалпылаулар жасауға машықтанады, маңызды байланыстарын бөліп алуға, химиялық құбылыстардың мәнін түсінуге үйренеді, оқу эксперименті арқылы оқушылардың танымдық қызметтері артады, ықыластары және ынтасы жоғарылайды.
Химиядағы оқу экспериментінің басты міндеті қызметтерінің бірі-оқушылардың диалектикалық-материалистік көзқарастарын тәрбиелеу. Химиялық эксперименттің негізінде диалектиканың барлық негізгі заңдарының әрекеттерін, материя қозғалысының өзара айналу формаларын, материя қозғалысының сақталу заңының әртүрлі көріністерін, материяның бар болуының көп түрлі формаларын көрсетуге болады.
Оқушылар эксперимент негізінде адамның химиялық құбылыстарының жүрісін алдын алуына және оларды түбекті түрде басқару қолдарынан келетіндігіне, дүниені танып білуге болатындығына көздерін жеткізеді. Тәжірибе ғылымды дүниенің материалдылығы туралы шын білімдермен байытады, шындықтың белгісі немесе таным тірегі болып табылады. Бұның барлығында тәжірибенің, соның ішінде эксперименттің философиялық мағынасы қамтылғандығында... Эксперимент табиғат танымының бірден-бір көзі. Ол шындықты тексеруде және дәлелдеуде, жетістіктерінде, ең соңғысы тану мақсатында субьектінің обьектіге материалдық әсер ету тәсілі болып табылады [12].
Химиялық эксперимент ерекше әсемдік немесе өнегелік жақтарына ие болады. Бірқатар эксперименттерді, әсіресе іргелі эксперименттерді оқушылардың өз беттерінше жүргізуге мүмкіндік беру, олардың мінездерінде ғылым қайраткерлеріне деген құрметті және сүйіспеншілікті, мақсатқа лайықтылықты жігерлікті, адалдықты, шындықты қалыптастырады.
Химиялық эксперименттің мынадай жақтары әсемдік, саналық, оқушыларға күшті қабылдаушылық және эстетикалық ықпалын тигізеді.
Қарастырылған сұрақтар химиялық эксперимент орасан зор ақыл ойға және практикалық өріске ие бола отырып, барлық педагогикалық жақтары одан әрі оқып үйренуді талап етеді деген қорытындыға әкеледі.
Химия курсы ғылым мен техниканың дамуына байланысты кеңейтіледі және тереңдетіледі. Оның мазмұнында ғылыми әдістер, ғылым мен техника жетістіктері қандай да бір дәрежеде қамтылады. әдістеменің қолайлылығын анықтау оның оқу жүйесінде өз орнын таба білу үшін білімдерді, әдістемелерді және жаңа мәліметтерді ретке келтіру қажеттігінің пісіп жетілуі табиғи нәрсе. Өкінішке орай мектепте тек химияның теориялық негіздері ғана қарастырылады. Оқыту әдістеріне, жекелей алғанда химиялық оқу экспериментіне аз көңіл бөлінеді.
Химиялық ұғымдарды және теорияларды жетік түрде қалыптастырудың маңызды шарттарының бірі - мұқият тұрғызылған, ұғымды таңдап алынған химиялық оқу экспериментінің жүйесін құру. Химияны оқытудың осы заманға сай күйінде жауап беретін оқу экспериментінің толық жүйесі әлі күнге дейін жасалған жоқ деуге болады. Бұл кездейсоқ емес химияның оқу пәні ретінде дамуына байланысты, оқу экспериментінің мазмұны да дамиды, оның жүйесі үздіксіз кеңейтіледі, тереңдетіледі, ұтымды етіледі.
Жіктеу негізінде оқу экспериментінің осы заманға сай жүйесін ашуға талпыныс жасайды. Оқу экспериментінің сыртқы және ішкі байланыстарының мазмұнының күрделілігіне қарай түрлі түрлі жіктеулерді жүзеге асыруға және түрлі - түрлі белгілерін іздеп табуға болады. Бірақта оқу экспериментін жіктеудің мүмкіндіктерінің ішінде ең маңыздысы болып, оқытуда өз орнын тапқаны және практикалық мәнге ие болғаны ғана саналады. Егер оларды жұмысшы жіктеулер деп атауға болса ғана елеулі болады. Сұрақтардың осындай қойылуы негізінде, оқу эксперименті жүйесінің осы заманға сай күйін алуға назар аудардық.
Ұйымдастыру формасына қарай химиядағы оқу экспериментінің жүйесі мынадай алты түрден құралады:
1) демонстрациялық эксперимент;
2) зертханалық эксперимент;
3) химиялық практикум;
4) сыныптан тыс және мектептен тыс жүргізілетін эксперимент;
5) эксперименттік есептер шығару;
6) қолдан химиялық приборлар мен көрнекі құралдар жасау;
Біздің зерттеуіміздің пәнін құрайтын химиялық оқу эксперименттің ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Демонстрациялық эксперимент химиялық оқу эксперименті жүйесінің құрамды бөлігінің бірі бола отырып, оқыту процесінде көптеп қолданысы табуда. Олар, оқу экспериментінің басқа түрлерімен салыстырғанда әбден өңделген, сонымен бірге химияны оқытуда алғашқылардың бірі болып орын алды. Демонстрациялық тәжірибелердің химияны оқыту әдістемесінде алатын орны ерекше, әдістемесі мен техникасы, міндеттеріне сәйкес өзінше ерекшеліктері бар.
Демонстрациялық эксперименттің ең маңызды ерекшелігі сонда, ол барлық аудиторияның бір мезгілде қабылдауы қажеттігінде. Осы негізгі талап, барлық, әсіресе демонстрациялық эксперимент талаптарын алдын-ала анықтайды.
Тәжірибелердің негізгі артықшылықтары мынада, олар оқушылардың ойлау процесін, сезімдерін және қабылдауларын белсенді түрде басқару арқылы жүзеге асырады. Демонстрациялық тәжірибелер құбылысты шын күйінде немесе қандай болса, мүмкіндігінше сондай етіп көрсетуге мүмкіндік жасайды.
Демонстрациялық эксперименттің негізгі бір артықшылықтарының бірі, ол мұғалімнің баяндауымен органикалық қосылады жіне көп жағдайда оның негізін құрайды. Ол көрсету мен баяндаудың толық келісімділігін өамтамасыз етеді. [25]. Оқу экспериментінің басқа түрлері мұндай мүмкіндіктерге ие болмайды. Әсіресе, оқушылардың барлығы бірдей тапсырмаларды орындалатын фронтал тәжірибелер кезінде, оқушылардың жеке ерекшеліктеріне сәйкес мұндай келісім мүмкін емес.
Оқыту процесінде демонстрациялық эксперимент әртүрлі дидактикалық мақсаттарды және міндеттерді жүзеге асыруда мұғалімнің күшті құралы болып табылады. Сондықтан демонстрациялық эксперимент сабақтың мақсатына өте аз уақыт жіберу арқылы жетуге болатындығын көрсетеді.
Экономикалық және техникалық ой қорытулардан, көпшілік жағдайда шешуші болып табылатын демонстрациялық эксперимент анағұрлым жеңіл және мектепте кең қолданысты табуы мүмкін. Демонстрациялық қондырғының бір ғана данасы болса жеткілікті. Бұл салыстырмалы түрде қымбат және күрделі қондырғылардың көмегімен орындалатын мектептегі демонстрациялық тәжірибелерді түсінерліктей етеді.
Демонстрациялық эксперимент - бұл, құбылыстарды көрсетудегі эксперименттік іскерлікті, алдын-ала дайындықты және тәжірибелі қондырғыны күйге келтіруді талап ететін бір ғана мүмкін тәсіл.
Оқу экспериментінің жүйесінде мәні бойынша екінші орынды экспериментті оның дидактикалық функциясы бойынша жіктеу алады. Бұл жіктеу әр түрлі еңбектерде әрқалай қарастырылған [26,27,28].
Жекелей алғанда профессор Н.Н.Нұғыманов былай деп жазды: мектеп эксперименті сабақта екі бағытта жүргізіледі: 1) мұғалім тәжірибені бүкіл сынып алдында демонстрациялай отырып жүргізіледі; 2) оқушылар тәжірибелерді мұғалімнің басшылығымен өз беттерінше орындайды [29].
Бұл жерде екі түрлі ой болуы мүмкін. Біріншіден химия бойынша демонстрациялық эксперименттің жүйесін қарастырсақ.Е.Н. Горячкин Демонстрацияларды екі топқа бөледі: құбылыстарды елестетуге арналған демонстрациялық тәжірибелер және техникалық обьектілердің сыртқы түрімен және құрлысымен таныстыруға арналған оқу құралдарын демонстрациялау. Осындай пікірге В.П.Орехов та қосыла отырып, бұл екі топ бір-бірінен анағұрлым ажыратылады, сонымен бірге бірін-бірі толықтырады. Осылардың ішінде педагогикалық процесс үшін негізгісін алғашқысы атқарады- деді [30,31].
С.Г.Шаповаленко мектеп жабдықтарының жүйесін жетілдіре отырып, осындай көзқарасты (химияны оқытуда қолдануды) жақтады [26].
Н.М.Шахмаев мектеп демонстрациялық эксперимент жүйесі мыналардан тұруы қажет дейді: 1) іргелі тәжірибелерден (тікелей химиялық құралдарда көрсетілетін); 2) демонстрациялық тәжірибелерден және 3) оқушыларда химияға деген жоғары қызығушылықты туғызатын зерттеу тәжірибелерінен [13].
Демонстрациялық тәжірибелердің типологиясы туралы сұраққа, олардың түрі көзқарасы тұрғысынан мақсатын сипаттай отырып әртүрлі көзқарастарды ажыратуға болады. П.А.Знаменскийдің айтуы бойынша демонстрациялардың негізгі міндеті, біріншіден әр түрлі заңдарды сапалық қорытуда; екіншіден, (егер оған сай лабораториялық жұмыс болмаса)- анықталатын қатынастарды сандық қорытуда; үшіншіден, заңды тәжірибелік дәлелдеуде.
Е.Н.Горячкин демонстрациялардың алғашқы тобын кіріспелік, негізгі жіне көрнекті деп бөледі. Н.А.Онищук, өз кезегінде, алдын-ала кіріспелік, көрнекті және жалпылама эксперименттер деп бөледі [31].
Н.М.Шахмаев төмендегідей жіктеуді келтіреді: сапалық заңдылықтарды, пропорционалдық тәуелділік пен байланыстылықты негіздейтін тәжірибелер, көрнекті тәжірибелер, техникасындағы құбылыстардың қолданытарын көрсететін тәжірибелер [32].
А.А.Пакровский қызметкерлері тобымен демонстрациялардың келесі түрлерін ажыратады: 1) бастапқы деп аталатын тәжірибелер; 2) химиялық шишаларды анықтау тәжірибелері; 3) химиялық заңдылықтардың практикалық қолданыстарын көрсеттетін тәжірибелер; 4) негізгі мақсаты- алынған білімділерді тереңдетуге бағытталған тәжірибелер [33].
Химияда демонстрациялық эксперимент типологиясы, біріншіден оқу пәнінің маңыздылығына және екіншіден оқыту мәндеттеріне байланысты екендігі байқалады. Келтірілген талдаулардан химиялық оқу экспериментінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz