Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің тиімділігін арттырудың теориялық мәселелері
КІРІСПЕ
Республикамызда тиімді нарықтық экономика құру үшін шағын кәсіпкерліктің маңызы оның бәсекелестік ортаның дамуын қамтамасыз ететін құрылым жасаушылық факторында: базарды тауарлар мен қызметтерге толтыру; халықтың қол өнерін қайта жаңғырту; тұтастай мемлекеттің және жергілікті өкімет органдарының экономикалық базасын күшейтуде; ауылдарды, шағын және орташа қалаларды дамытуда.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі болып, Қазақстан экономикасының стратегиялық міндеттері болып отандық, ғылыми жетістікке ие кәсіпорынды дамыту, өнімнің бәсеке қабілеттілігіне қол жеткізетін жаңа ақпараттық техналогияларды дамыту және Республиканың ғылыми-техникалық потенциал мен өндірістік потенциалын сақтай отырып экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Экономикалық қозғалысы, шешім қабылдаудағы икемділігі, аймақтық жылдамдығы шағын кәсіпкерлікті қазіргі қоғамға қажет деп танытады. Біздің көз алдымызда қоғамның жаңа экономикалық негізі қаланып келе жатыр, ондағы әр бір қоғам мүшесі өзінің кәсібімен айналысып, өзін өзі жұмыспен қамтып және шексіз пайдаға кенелуге ұмтылады. Бұған қоғамның және шаруашылық қызметінің бостандығы сепеші болады.
Қазіргі кезде адамдардың көбі кәсіпорынды дамытушы тек кәсіпкерлік екендігін түсінді, ал ол өз кезегінде барлық қоғамның дамуына әкеліп соғады. Мемлекет кәсіпкерліктің есебінен гүлденеді, ал кәсіпкерлік өз мемлекетінің көмегіне мұқтаж.
Шағын кәсіпкерліктің экономикалық қызметінің мазмұны бәсекелес ортаны дамыту, нарықты тауарлар мен қызметтермен қамтамасыз ету болып табылады. Ал шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік қызметінің мазмұны халықтың жұмыспен қамтылу мәселесінің шешілуінде, кедейшілікті жеңуде, қоғамды демократизациялауда. Кәсіпкерлік қызметінің негізгі жағдайы ретінде бәсекелестік ортаны құру мен шаруашылық жүргізуші субъектінің экономикалық бостандықты қабылдауы танылады. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай бейімделеді.
Шағын кәсіпкерлік дамуы Қазақстандағы экономикалық түрленудің ең маңызды бағыттарының бірі болып келеді. Оның одан әрі дамуының тұжырымдамасы ортақ нарықтық алғышартттарды нарықтық инфрақұрылымды, дәлелдік механизмді, және мемлекеттің арнайы қолдау жүйесін жасауды қарастырады. Шағын кәсіпкерлік саласы - бұл көбіне экономикалық өсу қарқынын, жалпы ұлттық өнімнің қүрылымын және сапасын анықтайтын ұлттық экономиканың жетекші салаларының бірі.
Шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігі - кәсіпорынның экономикалық қызметінің маңызды сипаттамасы. Ол кәсіпорынның бәсеке артықшылығын, іскерлік келісімдегі әлеуетін, қаржылық және өндірістік қатынастағы кәсіпорынның және оның экономикалық назарының қаншалықты кепілдіктендірілгенін өндірісі қаншалықты тиімді ұйымдастырылғанын анықтайды. Бірақ кәсіпорынның қызметіне оның алға қойған мақсатына жетуіне бір ғана тиімділік дәрежесін нақты бағалау аз.
Шағын кәсіпкерлік - азаматтардың өз атынан мүліктік жауапкершілікке негізделе отырып жүзеге асыратын дербес бастамалық қызметі. Жеке кәсіпкер, әдетте, кәсіпорынды өзінің меншікті капиталымен қаржыландырады, барлық тәуекелді өзінің мойнына алады және осы қызметке байланысты өзінің міндеттемелері бойынша барлық мүлкімен жауап береді. Жеке кәсіпкерлік жалдамалы еңбекті пайдаланып, не пайдаланбай жүзеге асыралады, сонымен қатар заң актілерімен шектелмеген шаруашылық қызметтің барлық түрін де жүргізеді.
Шағын кәсіпкердің мынадай құқықтары бар: мемлекеттік кәсіпорындардың және басқадай меншік түрлеріне негізделген кәсіпорындардың мүліктерін толық немесе жартылай иемдену; шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметіне өз мүлкімен қатысу; келісімшарт негізінде жұмыскерлерді жалдау және жұмыстан босату; еңбекақы нысандарын, жүйесін, мөлшерін өздерінше белгілеу; шаруашылық қызметтің бағдарламасын қалыптастыру; жабдықтаушылар мен тұтынушыларды таңдау; бағалар мен тарифтерді белгілеу; таза пайданы пайдалану; сыртқы экономикалық қатынастарда болу.
Шағын кәсіпкерліктің дамуына, бюджет тапшылығмен, жеке кәсіпорындардың төлеуге мүмкіндігі жоқтығымен, халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуімен, оның төлеу мүмкіндік сұранысының қысқартылуымен және т.б. сипатталатын, экономиканың жалпы дағдарыстық жағдайы теріс әсер етеді.
Шағын кәсіпкерліктің өзектілігі, ол егер де мемлекетте жеке кәсіпкерлік немесе кәсіпкерліктің басқада түрі қарқынды дамитын болса, онда ол мемлекетке экономика жағынан өте жағымды болады. Сонымен қатар халықтың әл-ауқатымен жұмыспен қамтылуына жақсы әсер етеді. Сондықтан қазіргі кезде жеке кәсіпкерлік өзекті сұрақ болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: нарық жағдайында өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерліктің экономикадағы белсенділігі мен тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің даму қарқынын зерттеу, шағын кәсіпкерлік қызметінің тиімділігіне кедергі болатын мәселелерді анықтау, және сол мәселелерді шешу бойынша ұсыныстарды енгізу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің тиімділігін арттырудың теориялық мәселелері қарастыру;
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің экономикалық мәні және қызмет ету тиімділігін, шағын кәсіпорынның қызмет тиімділігіне әсер ететін факторларды талдау;
- шағын кәсіпкерліктің нарықтық экономикадағы алатын орны мен рөлін саралау;
- ЖК Волков Д.Н. экономикалық сипатын, қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін талдау;
- ЖК Волков Д.Н. қызметінің тиімділігін арттыру жолдарын анықтау;
- ЖК Волков Д.Н. азық-түлік өнімдерінің ассортиментін талдау.
Зерттеу жұмысының объектісі: ЖК Волков Д.Н. өнімдерінің спектрі
Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер: зерттеу жұмысын дайындау барысында экономика-статистикалық, салыстырмалы талдау, болжамдай мен бағдарлау әдістері кеңінен қолданылды, сонымен қатар жеке бақылау мәліметтері де негізге алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар: М.К. Баймырзаева, Ж.А. Утебаева. З.Н. Борбасова, С.Н. Улаков, Ә.Ә.Әбiшев және т.б.баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген мәліметтер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің тиімділігін арттырудың теориялық мәселелері
1.1 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің экономикалық мәні және қызмет ету тиімділігі
Шағын кәсіпкерлік субъектісінің қызметіне баға беру оның тиімділігінің соңғы нәтижелері арқылы жүзеге асырылады. Тар мағынада тиімділік әсер беретін, қажет нәтижеге қол жеткізетін, жүзеге асыратын дегенді білдіреді.
Шағын кәсіпкерлік - бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық экономикалық жауапкершілігіне, ынталы, инновациялық қызметіне негізделген, қаржы қорларының шектелген жағдайларында жұмыс істейтін, қауіптің және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жаңа саты, табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, өзін - өзі ұйымдастыру процесі.
Шағын кәсіпкерлік - есеп беру жылы жұмыскерлердің (қосымша істеушілерсіз) тізімдік орташа саны 50 адамнан аспайтын, өз қызметтерін коммерциялық негізде жүзеге асыратын, әділет органдарында тіркелген және статистикалық тіркеуге енгізілгензаңды тұлғалар.
Шағын кәсіпкерлік кәсіпорындары - мына критерилерге жауап беретін кәсіпорындар (заңды тұлғалар):
oo жұмыскерлердің орташа жылдық саны (қосымша істеушілерді қоса) 50 адамға дейін;
oo активтердің жылдық орташа жалпы құны 60000 есе есептік көрсеткіштен аспайтын;
oo Мынадай ұйымдық-құқықтық нысанда кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды тұлғалар:
oo толық серіктестік;
oo сенім серіктестігі;
oo жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
oo қосымша жауапкершілікті серіктестік;
oo өндірістік кооператив.
Шағын кәсіпкерліктің дамуын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер істеп тұрған шаруашылық субьектілері бойынша есептеледі. Істеп тұрған кәсіпорындарға мыналар жатады:
oo белсенді, ағымдағы жылы қандай да бір қызметті жүзеге асырған;
oo жаңа, яғни таяуда ғана тіркелген, бірақ әлі өндірістік қызметті бастамаған;
oo уақытша тоқтап тұрған кәсіпорындар.
Анықтаманың өзінде айтылғандай, шағын кәсіпкерлік - бұл нарықтық экономика субъектілерінің белгілі бір анықталған критерийлер, көрсеткіштер және заңдар негізінде жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметі.[1]
Шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігі қызмет етудің барлық сатысындағы маңызды сапа белгісі болып табылады. Қызмет ету тиімділігі өндіріс потенциалын қолдану дәрежесін көрсетеді, ал бұл қоғамдық өндірістегі нәтижелер мен шығын арасындағы қатынасты анықтайды. Шығын өзгермей-ақ нәтиже жоғарылаған сайын, бір-бірлік шығынға қарағанда нәтиже жылдам өскен сайын немесе аз болған сайын, қызмет ету тиімділігі жоғарылай түседі. Еңбек өнімділігінің көлемі өндірістегі экономикалық тиімділікті жалпылайтын критерий болып табылады.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық тиімділігінің негізі - оған қол жеткізу үшін жұмсалған шығын мен нәтиженің өзара салыстырылуында, осылайша тиімділік әсер дәрежесін көрсетеді.
Әр түрлі ғалым-экономистер шағын кәсіпкерліктің тиімділігін арттыруға, оның маңызын ашуға қатысты өздерінің анықтамаларын ұсынады.
К.Решетинскийдің пікірінше, тиімділік белгілі бір қатынасты білдіреді және соңғы нәтижеге қандай көлемде шығын жұмсау арқылы қол жеткізілгенін көрсетеді.
Тиімділік бұл - пайдалы әсер мен оған жету үшін жұмсалған шығын арасындағы өзара қатынас. Бірақ шығынның мақсаттылығын көрсететін нәтиже арасындағы белгілі бір ара қатынас болып табылады.
Кесте 1 - Шағын кәсіпкерлік тиімділігінің түрлері
Экономикалық тиімділік
кәсіпорында шешім қабылдаған кезде әрқашан шектеулі, қолда бар құралдарды пайдалана отырып, көздеген мақсатқа қолайлы жету есепке алынады
Әлеуметтік тиімділік
қолда бар шектеулі құралдармен кәсіпорынның барлық қатысушыларының әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Техникалық тиімділік
кәсіпорынның техникалық мақсатына байланысты, алға қойылған техникалық мақсаттарға жетуді қамтамасыз етеді (өндірістік потенциалға қажетті, өнімге және өндірістік бағдарламаға қойылған сандық және сапалық талаптардың орындалуы).
Экологиялық тиімділік
кәсіпорынның экологиялық мақсаттарға жетуіне зейін қояды.
Қызмет ету тәжірибесінде экономикалық, әлеуметтік, техникалық және экологиялық мақсаттар бір-бірімен тығыз байланысты және тәуелді. Әдеттегідей экономикалық тиімділікке жетуге бағытталған шешім әлеуметтік те, техникалық та, экологиялық мақсаттарға да қатысты.[2]
Нарық жағдайында әрбір кәсіпорын экономикалық тәуелсіз тауар өндіруші бола отырып, мемлекет бекіткен салық салымдары мен әлеуметтік шектеулер көлемінде өндірістік дамудың тиімділігіне баға берудің кез-келген түрін қолдануға құқылы. Кәсіпорынның экономикалық тиімділігін анықтау, оның сандық және сапалық бағалауын талап етеді, яғни қызмет ету тиімділігінің критериі мен көрсеткіштерін анықтау.
Жоғарыда айтылған экономикалық әсер натуралды және құнды көрсеткішпен көрсетіледі, олар кәсіпорын қызметінің соңғы және аралық нәтижелерін анықтайды.
Осындай көрсеткіштерге мысалы: жалпы өнім, тауарлы өнім, өткізілген өнім, өндірістік ресурстардың әртүрлі элементтерін үнемдеу, өнімнің өзіндік құнын төмендетуден жалпы үнем жатқызылады.
Шағын кәсіпкерліктің экономикалық қызметін талдау нәтижелері болашақта даму жоспарының шешімін жасау үшін негіз түрінде қолданылады, олардың кейбіреулері кәсіпорынның арнайы және басқа да қорларының қор құраушылары болып табылады.
Қызмет етуге баға берген кезде тек қана экономикалық емес, әлеуметтік нәтижелерін де ескеру қажет.
Шағын кәсіпкерлікте экономикалық қызметтің тиімділігі тиімділік категориясының баға беру мүмкіндігін одан да дәлірек көрсетеді. Ол әрдайым нәтиже құндылықтарымен шығын құндылықтарының қатынасымен байланысты және де баға берудің өзгерісімен өзгере алады.
Экономикалық қызмет ету тиімділігі өндірістік потенциалдың пайдалану дәрежесін көрсетеді, бұл нәтиженің өндірістік шығынға қатынасы арқылы анықталады. Сол шығынмен нәтиже жоғарылаған сайын қажетті еңбегін 1 теңгеге жұмсаған шығынның есебінен тез өскен сайын немесе пайдалы нәтиженің бір бірлігіне шығын аз болған сайын, қызмет ету тиімділігі жоғарылай түседі.[3]
Қызмет ету тиімділігі - тауар өндіру мақсатында ресурстарды бөлу және қайта өңдеу бойынша қызмет тиімділігінің көрсеткіші. Тиімділікті мына коэффициент бойынша өлшеуге болады - шығудағы ресурстарға кірудегі немесе өнім шығару көлеміне, оның номенклатурасына нәтиженің қатынасы болып табылады.
Экономикалық қызмет тиімділігін жоғарылату мәселесі келесі: әрбір еңбек, материал, қаржы ресурстарының бірлігне өнім өндіру көлемінің едәуір өсуін жүзеге асыру. Бұл нәтижеде еңбек өнімділігінің жоғарылауын көрсетеді, яғни қызмет ету тиімділігін жоғарылатудың критериі болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігін жоғарылату қажеттілігі мен мүмкіндігі үнемі әсер ететін факторлармен және Қазақстанның экономикалық даму кезеңінің қазіргі заманғы ерекшелігімен ескертіледі. Жалпы тиімділік мәселесі жаңа емес, ол материалдық өндіріс кезеңінің интерпретациясынан бері бар және белгілі бір өндіріс түрінің өндірістік қатынастарын көрсетеді. Нарық қатынастарының қалыптасу жағдайында бір нарық субъектісі жұмысының нәтижесі, басқа субъектілер жұмысының нақтылығына және жинақтылығына байланысты, мұндағы тиімділік мәселесі анықтаушы болады.
Өндірісті басқару жүйесінде кәсіпорын қызметінің тиімділігін объективті анықтай алу үлкен мағынаға ие.
Өнеркәсіпте шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігін өлшеудің бастапқы принциптері қоғамдық формациялардың барлығына бірдей. Әрине айырмашылықтар да бар, олар жермен, уақытпен және бағалау әдісін тәжірибесі нақты белгілеумен, ең соңында экономикалық қатынастардың сипатымен, сондай-ақ экономиканы басқаруды ұйымдастырумен анықталады.
Нарықтық экономиканың және кәсіпкерліктің негізгі табысы болып табылатындықтан, экономикалық тиімділіктің алғашқы критериі негізінді шығын мен ресурстың бірлігіне өнімнің, жұмыстың және қызметтің сапалылығымен сақтай отырып, олардың бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ете отырып табысты максималдау алға қойылған.
Кәсiпкерлiк дегенiмiз - белгiлi бiр iстi iстей бiлу. Іс iстеу - адамның iскерлiгi, белсендiлiгi. Кәсiпкерлiк деген ұғым өмiрде экономикалық белсендiлiкке колданылады, адамның жан-жакты белсендiлiгiн талап етедi. Кәсiпкерлiктiң ерекшелiктерi - дербестiк және тәуелсiздiк, экономикалық ынталалык, шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершiлiк, жаңашылдық.
Кәсiпкерлiк
Меншiк түрлерi бойынша:
Атқаратын мiндетiне қарай бөлiнедi:
oo өндiрiстiк;
oo коммерциялық;
oo қаржылық;
oo консультациялық
oo жеке меншiк;
oo мемлекеттiк меншiк;
oo қоғамдық құрылымдар меншiгi.
Сурет 1 - Кәсіпкерліктің атқаратын міндеті мен меншіктүрінеқарай бөлінуі
Бүгiнде Қазақстандағы экономикалық өзгерiстер құқық саласындағы қайта құрылымдауды басып озуда. Мұндай жағдай шағын кәсiпкерлiк саласында да қалыптасқан. Мысалы, қолданыстағы құқық жүйесiнде "де юре" әрекет етуiн жалғастырып жатыр, кейiн қабылданған нормативтiк құқықтық кесiмдерге қайшы келетiн, қайшылықтар туғызатын не құқықтық мәнiн жоғалтып, ескiрген кiшi заңи кесiмдер бар. Жоғарыда аталғандар, уәкiлеттi органдар тарапынан өздерiнiң нормативтiк құқықтық кесiмдерiне және басқа да мемлекеттiк органдардың олардың бастамасы бойынша қабылданған кесiмдерiне тұрақты мониторинг жүргiзбегендiктен. Бір жағынан қолданыстағы заңнаманың қолданыстағы заңнама жүйесiнен заңсыз кесiмдердi "болдырмауды" қамтамасыз ететiн тетiктерi жоқ.[4]
Шағын және орта кәсiпкерлiк мәселелерi бойынша нормативтiк құқықтық кесiмдi қабылдау қажеттiгiн негіздеу кезiнде орындылығын жан-жақты талдау және шағын және орта кәсiпкерлiктiң жекелеген проблемаларын мемлекеттiк реттеудiң одан әрі тиiмдiлігі жүзеге асырылмайды.
Бұдан басқа, қазiргi уақытта нормативтiк құқықтық кесiмдер әрекетiнiң одан әрi нәтижелiлiгiн қадағалап отыру тетiгi мүлдем дерлiк жоқ, мұндай нәтижелiлiктiң көрсеткiштерi мен өлшемдерi айқындалмаған.
Кәсiпкерлiктiң ұйымдық-экономикалық нысандары
Концерн - көп салалы АҚ әр түрлi компаниялардың бақылау пакеттерiн сатып алады
Ассоциация - экономиканың дербес кәсiпорындардың ерiктi бiрлестiгi.
Консорциум - iрi финанс операцияларын жүргiзу үшiн (өте iрi жобаға бiрiккен) кәсiпорындардың бiрлестiгi.
Синдикат - бiр саланың кәсiпкерлерiн тауар сатуға бiрiктiру.
Картель - тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндiрiс мөлшерi жөнiнде келiсiм.
Сурет 2 - Кәсiпкерлiктiң ұйымдық-экономикалық нысандары
Кәсiпкерлiктiң ұйымдық-құқықтық формалары коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлінеді. Коммерциялық ұйымдарды келесі түрде бөліп қарастыруға болады.
oo Жекелік
oo Ұжымдық
oo Корпоративтi
Жекелiк кәсiпкерлiк немесе жеке кәсіпкерлік заңды тұлға құрмастан қызметін жүзеге асыра алады. Кәсiпкер капиталы өзiнiң жеке меншiгiнен алынады және тәуекелдiлiк бара отырып табыс табуға ұмтылады.
Ұжымдық кәсiпкерлiктiң түрлерi: шаруашылық серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар.
Корпоративті кәсіпкерлікке ассоциациялар мен бiрлестiктер, концерндер, холдингтер жатқызылады.
Жарғылық капиталы құрылтайшылардың үлесiне (салымдарына) бөлiнген коммерциялық ұйым шаруашылық серiктестiк деп аталады. Еліміздің заңнамаларына сәйкес шаруашылық серіктестіктер толық, сенім, жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестік деп бөлінеді.
Қатысушылары серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк деп аталады.
Серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiнiң бүкiл мүлкімен жауап беретін қатысушыларды және кәсiпкерлiк кызметтi жүзеге асыруға қатыспайтын, өздерінің қосқан салымдары шегінде тәуекел ететін салымшылары бар серіктестік сенiм серiктестiгi деп аталады.[5]
Бiр немесе бiрнеше адам құрған жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады. Қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді.
Қатысушылары серiктестiк мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталға қосқан салымдарымен жауап беретiн, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда өздерiне тиесiлi мүлiкпен, енгізген салымдарының еселенген мөлшерінде қосымша жауап беретiн серіктестік қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк деп аталады.
Өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам деп аталады.
Азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға және мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив деп аталады.
Әкiмшiлiк кедергiлер жеткiлiктi кездесетiн шағын және орта кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң тыныс тiршiлiгiн үш кезеңге бөлуге болады;
oo тiркеу және қайта тiркеу;
oo әрекет етуi және дамуы;
oo тарату.
Жоғарыда аталған әрбiр кезеңде шағын және орта кәсiпкерлiктiң икемдiлiгiне, белсендiлiгiне және ұтқырлығына әсер ететiн көптеген проблемалар кездеседi, нәтижесiнде олардың дамуын тежейдi.
Тiркеу, қайта тiркеу және тарату кезеңдерiнде. 216 заңнамалық кесiмдердi қамтитын рұқсат ету жүйесiнiң қолданыстағы заңнамалық базаны ерекше айта кету керек және бизнес жүргiзу жөнiндегi жоғары шегерiмдердiң себебi болып табылады. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес тiркеу және қайта тiркеу рәсiмдерi әр жерде орналасқан, түрлi ұйымдар беретiн көптеген құжаттарды қажет етедi. Рыноктiң конъюнктурасына байланыстығын ескере отырып, шағын және орта кәсiпкерлiк субъектілерi қызмет түрлерiн үнемi өзгертiп отырады. Бұл, құрылтай құжаттарға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуге және тiркеушi органға хабарлауға, сондай-ақ рұқсаттардың көптеген түрлерiн алуға әкелiп соғады.[6]
Көптеген елдерде шағын және орта кәсiпкерлiк субъектілері қызметiн қолдау үшiн "бip терезе" қағидаты бойынша тiркеу мен қайта тiркеуге жағдай жасалған. Мысалы, 2,4 млн. шағын және орта бизнес субъектілері бар Францияда тiркеу процесі 24 сағатты құрайды, қалған заңды тұлғалар "бip терезе" қағидаты бойынша 10 күн iшiнде тiркеледi. Бүгінде Қазақстанда бизнес - қоғамдастық құптаған осындай жүйе енгiзiлдi.
Әрекет етуi мен даму кезеңiнде. Кәсiпкерлердiң қызметiнде көпшiлiк жағдайларда негізiнен әкiмшілiк бұзушылықтар орасан көп бақылау-қадағалау функцияларға ие мемлекеттiк органдар жүргiзетiн тексерулердiң нәтижесiнде анықталады. Мұнда:
тексеру, бақылау және қадағалау мәселелерiн реттейтiн құқықтық нормалар әртүрлi нормативтік құқықтық кесiмдерде және бұл мәселе бойынша бiрыңғай заңнамалық кесiм жоқ;
заңнамалық кесiмдерде (Салық, Әкiмшiлiк кодекстерде, кейбiр мемлекеттiк органдардың мәртебесiн айқындайтын заңдарда және т.б) шағын және орта кәсiпкерлiк субъектілерін тексеруге ерекше ұстанымдар көзделмеген және сондықтан да мемлекеттік органдардың кәсiпкерлерге қатынасы олардың қызметiнiң ауқымына қарамастан бiрдей;
тексеру, бақылау және қадағалау мәселелерi бойынша рәсiмдердiң нақты бiрыңғай сипаты мен бiрыңғай глоссарилерi жоқ. Әртүрлi мемлекеттiк органдар тексерулердiң түрлi сыныптамасын (рейдтiк, кешендi, қарама-қарсы, жоспарлы, жоспардан тыс, хронометражды, ағымдағы және т.б) қолданады;
бақылау-қадағалау органдары жұмысының тиiмдiлігін бағалаудың қазiргі практикасы анықталған бұзушылықтар мен салынған айыппұлдардың санына байланысты;
кәсiпкерлiк субъектiлердiң қызметiнде төтенше жағдай туындағанда (ғимараттың құлауы, жаппай улану, кiсi өлiмi және т.б) аталған объектiге тексеру жүргізген лауазымды тұлғаның жауапкершілігі бiр мезетте қаралмайды.
Қазақстан Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар туралы кодекстiң жекелеген ережелерi шағын және орта кәсiпкерлiктiң тұрақты дамуына кедергi келтiредi.
Атап айтқанда, салық салу саласындағы әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар үшiн айыппұлдарды қоспағанда, әкiмшiлiк айыппұлдардың еселенген мөлшерi шағын кәсiпкерлiк үшiн де және iрi бизнес үшiн де бiрдей белгіленген.
Лауазымды тұлғаның барынша аз және барынша көп мөлшерде (5-тен 2000 айлық есептiк көрсеткiшке дейiн) белгіленген айыппұлдың сомасын өз қалауы бойынша таңдау мүмкіндігі әрбір құқық бұзушыға қатысты жемқорлықтың туындауына әкеліп соғады.
Сонымен қатар, айыппұлдардың жоғары ставкасы кәсiпкерлердiң өзiн заңға сәйкес айыппұл төлеу не "аз" пара берiп құтылуды таңдауға итермелейдi. Лицензиялауға, акредаттауға, стандарттауға, сертификаттауға жататын жұмыстардың, тауарлар мен қызмет түрлерiнiң қазiргi кең көлемдi тiзбесi iскерлiк белсендiлiктiң, кәсiпкерлiк бастаманың өсуiне кедергі келтiредi. Бұдан басқа, лицензияны беру ретiнде, және одан әрi лицензиялық қызметтi негiздейтiн қосымша рұқсат беру жүйесi (рұқсат беру, қорытындылау, келiсу) бар. Бұл iс жүзiнде елде кәсiпкерлiктiң және әсiресе шағын және орта кәсiпкерлiктiң қызмет етуi мен дамуын тежейдi.
Осылайша, әкiмшiлiк кедергiлердiң ауыртпалығы негiзгi кемшiлiк болып табылады:
oo тiкелей әрекет етпейтiн кесiмдер, көптеген кiшi заңи кесiмдер бар;
oo мәнi бойынша мемлекеттiк функциялар берiлген, мемлекеттiк органдар уәкiлеттiк еткен көптеген мемлекеттiк кәсiпорындар, акционерлiк қоғамдар қызмет етедi;
oo шектен тыс статистикалық және салықтық есептiлiк бар;
oo жекелеген мемлекеттiк органдар өздерiнiң бақылау-қадағалау, рұқсат беру және келiсу функциялары мен өкiлеттiктерiн қысқартуға дайын емес.
Мемлекеттiк мұқтаждықтар үшiн тауарларды (жұмыстар мен қызметтердi) жеткiзiп беруде шағын және орта кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң ашықтығын және олардың барынша көп қатысуын қамтамасыз етуi тиiс "Мемлекеттiк сатып алу туралы" ҚазақстанРеспубликасы Заңының аясында мемлекет пен шағын және орта кәсiпкерлiктiң өзара қатынасын жеке атап өту керек. Алайда, практикада мемлекеттiк тапсырыс берушiлер шағын және орта кәсiпкерлiк үшiн заңда көзделген жеңiлдiктердi мүлдем дерлiк қолданбайды.
Шағын кәсіпкерлік қоғамның экономикалық және әлеуметтік прогресінің маңызды факторы болып табылады.
Шағын кәсіпорындар бастапқы ірі инвестицияны талап етпейді және ресурстардың айналымының жоғары жылдамдығына кепіл береді, экономиканың құрылымын өзгерту мәселелерін тез және тиімді шешуге қабілетті. Нарық конъюнктурасының өзгерісіне оперативті жауап беріп, шағын кәсіпкерлік экономикаға кажетті икемділік береді. Ол экономикадағы бәсекелестік ортасын калыптастыруға елеулі үлес енгізуге қарағанда, сұраным мен ұсынымның өзгерісіне тез үн қосуға және осы есептен нарыққа кажет тепе-теңдікті қамтамасыз етуге қабілетті.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту аралас экономикаға икемділік беріп, әртүрлі нысандағы меншікті жөне оларға төн шаруашылықтың баламалық үлгілерін үйлестіріп, жалпы әлемдік үрдіске жауап береді, онда бәсекелес нарық механизімін күрделі синтезі және ірі, орта және ұсақ өндірісті мемлекеттік реттеу жүзеге асады.
Шағын кәсіпкерлік саласы - бұл көбіне экономикалық өсу қарқынын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымын және сапасын анықтайтын ұлттық экономиканың жетекші салаларының бірі.
Ол әлеуметтік құбылыс белгілерін иеленеді, өйткені халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді жөне жұмыссыздық пен кедейлікті азайтады.
Нарық конъюнктурасы - нарықта қалыптасқан экономикалық жағдай: сұраным және ұсыным, баға, сату көлемі, пайыз мөлшерлемесі, валюта курсының және т.б. деңгейі.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қаржы, материал құралдарына және табиғи ресурстарға ұқыпты қатынасты, шаруашылық істегі жаңа ойлауды қалыптастыруға қабілетті.[7]
Елдегi әлеуметтік-экономикалық жағдайдың тұрақтылығы шағын және орта кәсiпкерлiктiң дамуына оң ықпал еттi.
2017 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілер саны өткен жылғы тиісті кезеңдегі сәйкес мерзіммен салыстырғанда 4,5%-ға өсті. ШОК субъектілерінің жалпы санында дара кәсіпкерлер үлесі 65,4%, шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар - 18%, шаруа немесе фермер қожалықтары - 16,4%, орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар - 0,2%-ды құрады. Шағын кәсiпорындардың қалыптасқан салалық құрылымы соңғы жылдары мүлдем дерлік өзгерген жоқ. Белсендi заңды тұлғалар - шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң жалпы санынан сауда, автомобиль жөндеу және үйде қолданатын бұйымдар саласы - 40,5%-ы басым жағдайды иеленген, шағын кәсiпкерлiк саласында белсендi халықтың жиынтық саны 163,6 мыңы жұмыспен қамтылған (шағын кәсiпкерлiкте жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынан 31 %-ы).
Бүгiнгi күнде кәсiпкерлер қос бухгалтерлiк жүргiзе отырып, астыртын өндiрiспен және жалған мәмiлелермен айналысып не басқа да көлеңкелі операцияларға қатысып өз қызметтерiн салықтардан жасыруға тырысады.
Қостанай облысындағы шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар 6 646 бірлік болса, дара кәсіпкерлер 37 213 бірлікті құрады.
1.2 Шағын кәсіпорынның қызмет тиімділігіне әсер ететін факторлар
Фактор сөзі (латын тілінен аударғанда - істеуші, өндіруші) нарық жағдайында өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерліктің тиімділігіне әсер етуші күш деп қарастырып кетеміз.
Нарық жағдайында өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерліктің тиімділігіне көптеген факторлар әсер етеді.
Жағымды - бұл факторлар аты айтып тұрғандай-ақ шағын кәісіпкерліктің қызметіне жағымды әсер етеді.
Жағымсыз - керісінше бұл әсер ету бағытына байланысты жіктелуі.
Шағын кәсіпкерліктің тиімділігін арттыратын факторларға мыналар жатады.
oo Өндіріс процесінде негізгі қорларды қолдану.
oo Экономиканың құрылымын дамыту, оңтайлы инвестициялық факторлар, ұтымды басқару, шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік инфрақұрылымын ары қарай дамыту, өнімнің сапасын арттыру. Шетелдік инвесторлар мен біздің мемлекеттің мүдделерін ұштастыру оңай міндет емес. Негізінен олар өнеркәсіптің барынша тартымды салалары бойынша үйлеседі. Шет елдік инвесторларды, соның ішінде әлемдегі аса ірі компанияларды да тарту мынадай бірқатар маңызды міндеттерді шешіп берді:
oo Ауқымды инвестицияларды тарту.
oo Әлемдік деңгейдегі менеджментқызметі құлдырау жағдайында болған аса ірі кәсіпорындарды қысқа мерзімде қайта өркендетуге мүмкіндік берді.
oo Әлемдік рынокқа шығу және әлемдік шаруашылық байланысқа белсенді кірігу қамтамасыз етілді.
Бірінші топқа жататын факторлар шағын кәсіпкерліктің өндірістік ресурстарын, алдағы мүмкіндіктерін анықтайды.
Осы мүмкіншіліктердің әрі қарай іске асырылуы екінші факторға байланысты, яғни нарық қатынастарына байланысты.
Олардың жүзеге асырылуы келесілерге бағытталған.
oo Нарықтың сұранысын қамтамасыз ету мақсатында өндірістің ырғақтылығын қажетті ресурстарды уақытылы жеткізу;
oo Тиімді коммерциялық жұмысты жүргізу үшін өндіріс шығындарын азайту және бірқалыпты жағдайда сақтау;
oo Кәсіпорынның техникалық және экономикалық деңгейін қамтитын табыс көлеміне қол жеткізу. Бұл тауарлық маркетингті жүргізу барысында жүзеге асырылады.
oo Нарық жағдайында шағын кәсіпкерліктің өндірістік қызметі сыртқы факторларға байланысты. Оларды келесідегі топтарға біріктіруге болады.
oo Әлемдік нарықтың және ішкі нарықтағы жағдайдың өзгеруімен байланысты.
oo Мемлекет ішінде немесе глобалдымасштабтағы саяси жағдайдың өзгеруімен байланысты.
oo Инфляциялық процестермен байланысты.
oo Мемлекеттің қызметімен байланысты.
Жоғарыда айтылғандай кәсіпкерлік қызметтің дамуына байланысты және байланысты емес көптеген факторлардың жиынтығы оның қызмет ету тиімділігіне әсер етеді.
Шағын кәсіпкерлік қызметіне байланысты қызмет ету тиімділігінің басты факторларына өндірілген өнімнің көлемінің өсуі, өзіндік құнының төмендеуі, сапаның жақсаруы, өндірістік қорларды тиімді пайдалану дәрежесі, еңбек өнімділігінің жоғарылауы жатқызылады.
Шағын кәсіпкерлік субъектісінің қызметіне байланысты емес факторларға жататындар: мемлекет реттейтін өткізілетін өнімнің бағасының өзгеруі, өнімді өндіруге және өткізуге табиғи, географиялық, транспорттық және техникалық жағдайдың әсері.[8]
Шағын кәсіпкерлік субъектісі қызметінің тиімділігіне әсер ететін келесі факторы өнімді өндіру және оны өткізу бөлімінің өзгеруі болып табылады. Нәтижесінде өткізу көлемі өскен сайын кәсіпорынның тиімділігі арта түседі және керісінше.
Маңыздылығы кем емес тиімділікке әсер ететін факторлардың бірі өнімнің өзіндік құнының өзгеруі болып табылады. Табыс көлемі мен өнімнің өзіндік құны арасында кері байланыс бар. Өнімді өндіру және өткізу шығындарының көлемімен анықталатын өнімнің өзіндік құны төмендеген сайын, табыс жоғарылайды және керісінше болады. Шағын кәсіпкерлік субъектісінің қызмет тиімділігіне тікелей әсер ететін факторларға қолданыстағы баға жатады. Өнімнің ерікті бағасының деңгейі белгілі - бір деңгейде кәсіпорынның өзіне байланысты болады. Ал кәсіпорынға байланысты емес факторға жоғарыдаайтылғандай мемлекет реттейтін баға жатады.
Жоғарыда қарастырылған факторлардан басқа шағын кәсіпкерлік субъектісінің қызмет ету тиімділігіне әсер ететін факторлар өндірілген және өткізілген өнімнің құрылымына байланысты. Рентабельділігі жоғары өнім көлемінің үлесі көп болған сайын, кәсіпорын табысы көбірек болады. Жалпы алғанда кәсіпкерлік қызметке ықпал ететін факторлар кәсіпорынның орналасқан жеріне, оның экономикалық белсенділігіне, қызмет түріне, өнім өткізу нарығына және тағы басқа жағдайларға байланысты ерекшеленіп отырады.
Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын барлық факторларды мына топтарға бөліп көрсетуге болады: өнім және қызмет сапасы, өнім және қызмет бағасы, кадр қызметің квалификациялық деңгейі, өндірістің технологиялық деңгейі, қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі, нарықтың қаныққандығы, сұраныс және ұсыныс.
Өнім сапасы. Сапа - өнімнің ең маңызды сипаттамасы. өнім белгілі бір сапаға ие болғаннан кейін ғана аналогтар қатарында лайықты оры алуы мүмкін. Сапаның түсінігіне мыналар кіреді: ұзақ уақыт бойы қолдану, сенімділік, нақтылық, қолданудағы қарапайымдылығы, сонымен қатар ақаулардың болмауы. Бірақ әрбір өнімге сапаның аталған қасиеттер сай келе бермеуі мүмкін. Мысалы, бір рет қолданатын стақаннан ұзақ уақыт қолдануын талап ете алмаймыз. Сондықтан, сапаның стандарттарға сәйкес келу деген маңызды көрсеткіші бар. Бұдан басқа өнім тұтынушылардың мына қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс: физикалық, техникалық, сенімділік, эксплуатациялық, эстетикалық, қауіпсіздік, экологиялық, шығынды (эксплуатациямен байланысты шығындар), т.б.
Өнімнің бағасы. Баға - өнімнің құндық ақшалай сипаттамасы болып табылатын экономикалық категория. Ол өнім өндірісіне кеткен жұмыс уақытының жанама өлшемі. Өнім бағасын анықтайтын факторлар: өндіріс жалпы шығыны; қоғамдық еңбек шығыны; өнім саны; өнім қызметі мен қасиеті; кадр қызметің квалификациясы; өндірістің технологиялық деңгейі; мемлекеттің салық туралы заңы; өнімді тасымалдау жәнесақтаумен байланысты шығындар; өнімді өткізу үшін ғимараттар арендасымен байланысты шығындар; өнімнің орамы; фирманың танымалдылығы; сервистік және кепілдік қызмет көрсетуінің деңгейі; фирманың маркетингтік қызметі; өнімге сұраныс пен ұсыныс; фирманың садалық баға стратегиясы.
Кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру бағыты нақты өндіріс орындарының тиімділігі нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Оның себебі де бар, өйткені нарықтық баға бәсекесі кезінде қандай да бір өнімнің құнын төмендету (ең төмен мөлшерде табыс таба отырып) үшін кәсіпорын өзі шығаратын басқа да өнім түрлерінен немесе қызметтерден тұрақты табыс алуы қажет. Онсыз баға бәсекесінде нәтижелі күресу мүмкін емес. Баға қалыптасу стратегиясын таңдағанда белгілі бір өнім үшін қандай мақсат қойылатынын анықтау керек. Негізінде келесі мақсаттар қойылады:
Кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз ету, мысалы, қатал бәсекелестік кезінде;
Ағымдағы пайданы максимилизациялау;
Көрсеткіштік үлесі бойынша нарықты жаулап алу;
Өнім сапасының көрсеткіштері бойынша жаулап алу, яғни белгілі бір өнімнің имиджін қалыптастыру. Бұл жағдайда баға жоғары болады.
Бағаның өзгеруі факторлар әсер ететін уақыттың ұзақтығына қарай үш кезеңге бөлінеді:
Баға қозғалысының ұзақ мерзімдік тенденциясы ғылыми-техникалық жетістіктердің, мемлекеттік және монополиялық саясаттың, табиғи құбылыстардың әсері нәтижесінде тауардың және ақша құнының өзгеруін көрсетеді;
Орта мерзімдік циклдік бағаның ауытқуы сұраныс пен ұсыныстың салыстырмалы қалпының түрлі кезең циклдары бойынша өзгеруі нәтижесінде пайда болады;
Қысқа мерзімдік бағаның өзгеруі әр түрлі маусымдық және кездейсоқ факторлардың әсерінен туындайды.
Ішкі нарықтағы бағаларға ақшаның сатып алу қабілетінің өзгеруі, ал сыртқы сауда бағаларына ұлттық ақшаның валюталық курсының өзгеруі әсер етеді.
Бағаның түрлері:
oo Көтерме баға - кәсіпорын үлкен мөлшерде басқа кәсіпорындарға, сауда ұйымдарына өткізеді;
oo Контракты баға сатушылар мен сатып алушылар арасында келіссөздер барысында тағайындалатын баға;
oo Дайындау бағасы - ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу;
oo бөлшек сауда ьағасы - тұрғындарға сату бағасы;
oo Өзгермелі баға дайындалатын бұымдарға сауда мәмілесінде ұзақ уақыт белгіленетін баға, осы бұйымдарды дайындау үшін қажетті уақыт ішінде өндіріс шығынының өзгеруін есепке алуға мүмкіндік беретін өзгермелі принципке негізделген.
Практикада қолданылатын баға стратегиялары:
Жоғары баға стратегиясы. Алғашқы өндіріс шығындары жоғары болады, одан кейін ол төмендейді. Бұған жаңа тауарлар жатады. Сапасы жоғары тауарлардың бағасы да жоғары болады.
Төменгі баға стратегиясы немесе нарыққа өту стратегиясы. Бұл сұранысты ынталандыру мақсатында жүзеге асады. Сараланған баға стратегиясы сатып алушылармен жұмыс істеу, яғни кәсіпорынға деген ынтасынарттыру үшін оларға тауар жеңілдетілген бағамен сатылады.
Икемді баға стратегиясы. Бағалар сатып алушылардың мүмкіндіктеріне қарай белгіленеді.Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы.
Дөңгелексіз баға стратегиясы, яғни сатып алушы 100 теңгенің тауарын 99 теңгеге сатып алады. Жаппай көтере сатып алу стратегиясы, яғни көтерме баға.
Баға бәсекесінің пайда болуы және оның әрекет етуі мынадан байқалады:
Бір түрлі немесе ұқсас тауарды ең төменгі бағада сату мен басқа да тауар сатушыларды нарықтан ығыстырып шығаруға және соның есебінен өзіне бұл салада ыңғайлы жағдай туғызуға бағытталған бәсеке.
Тауар алушының ұсынылған тауарға деген қажетін қанағаттандырмау салдарынан тартатын шығынын салыстыру арқылы тауар бағасын көтеру бәсекесі. Тауар алушы мен сатушының, бірінің арзан алуға, екіншісінің қымбат сатуға ынталылығы аралығындағы бәсеке. Нәтиже екеуінің қайсысының жеңіп шығатынына байланысты болады. Тауар алушылардың бірыңғай қажеттерін қанағаттандыратын субститут - тауар өндіретін бәсекелес салалардың үлгісі ретінде пайда болатын салааралық бәсеке.[9]
Кадр қызметің квалификациялық деңгейі. Квалификациялық жұмысшылардың бар болуы минималды шығындармен жоғарғы сапалы өнімді шығаруға мүмкіндік береді. Өнімнің ұлғаймалы қатары жоғары квалификациялық персоналсыз өндірілуі мүмкін емес. Сонымен бірге, жоғары квалификациялық менеджмент те соңғы рольді атқармайды. Өйткені, жақсы білікті жұмысшылар бар болғанымен жоғары даярланған технологтар мен инженерлерсіз бәсекеге қабілетті өнім қалыптастыру өте қиын, сонымен қатар, тәжірибелі маркетологтардың алдын-ала есебінсіз өнімнің өткізілуі қиынға соғады.
Өндірістің технологиялық деңгейі. Квалификациялық кадр қызметің деңгейімен бірге өндірістің технологиялық деңгей төмен шығынды және қысқа уақытта жоғары сапалы өнім өндіруіне мүмкіндік береді. Осыған орай, өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, сапалы өнім шығаруға болады. Технологиялық өндірісті үнемі алдыңғы қатарлы технологиямен қайта қаруландыру жағдайында көп өнім шығару мүмкін емес, бұл жағдайда қаржыландырудың қол жетерлігі маңызды болып келеді.
Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі. Негізінде қаржыландырудың 2 түрі бар: несиелік; құнды қағаздарды орналастыру (биржада акцияларды шығару және котировкалау).
Кәсіпорынның акционерлік капиталы арқылы қаржыландыруды қамтамасыз ету ең дұрысы болып келеді. Бірақ, кәсіпорын басшыларымен акцияларды шығару мен орналастыруына шешім қабылдауына бірнеше мәселелер қиындық туғызады. Біріншіден, кәсіпорын басшылары кәсіпорын капиталында үлкен үлеске ие болып, акционерлік меншікпен қолдана алады. Бұл жағдайда акцияларды орналастыру арқылы кәсіпорынды қаржыландырғанда менеджмент пен инвестордың қызығушылықтары дауға әкелуі мүмкін. Екіншіден, бұл әдістен бас тарту себебі, бұл кәсіпорын менеджменті өз қызметтерін дұрыс атқармауы жағдайында жаңа акционер басқарушылардың ауыстырылуын талап ете алады. Үшіншіден, акцияларды орналастыру шешімін қабылдаудағы кедергі инвестор қаржылық есебінің толық мөлдірлілігін талап етеді. Мұндағы қиыншылық басшылар табысты салық салудан жасырып, шынайы есепті инвесторға көрсете алмайтындығы.
Акцияларды орналастыру жолымен капиталды тарту талай жігер, уақыт пен ақшаны қажет ететіні сөзсіз.[10]
Нарықтың қаныққындығы, сұраныс пен ұсыныс. Нарықтағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігі мен кәсіпорынның тиімді қызметінің негізгі мәселелердің бірі - сұраныс пен ұсыныстың қатынасы.оны толығырақ қарастырайық.
Тұтынушының қажеттілігі көптеген факторларға тәуелді. Тұтынушының қажеттілігін біліп тану білікті маркетологтардың жұмысы екенін ескертіп кетейік. Басқаша айтқанда, тұтынушының қажеттілігі - бұл белгілі бір тауар үшін төлейтін ақшаның даярлығы. Нарықтағы сұраныс берілген тауарды сатып алушылардың саны, сонымен бірге қажеттілік пен табысқа байланысты. Кәсіпорын бірінші факторға әсер ете алады, ал өнімді өткізу бойынша шаралар (мысалы, жарнама) арқылы ол тұтынушының қажеттілігін ауыстыруы мүмкін.
Шағын кәсіпорындардың ең басты маңыздылығы - бұл әлеуметтік аспектілігінде. Өзінің құрылуымен шағын кәсіпорындар жұмыс орындарын көбейтуге жағдай жасайды, сөйтіп, жұмыссыздықты азайтады. Бұдан басқа халықтың жалпы білімділігінің артуы барысында азаматтар арасында жаппай өздерінің жеке қабілеттіліктерін көрсетулері үдей түседі. Ең алдымен бұған қол жеткізуде өз істерін ұнататындықтары және бұған бейімділіктерінің сай болуына қарай өздерінің жеке ісін ашу, өзінің бизнеспен айналысуын жалғастыру болып табылады. Мұның өзі сондай-ақ, шағын кәсіпорындардың дамуына қажеттілігін тудырады.
Қоғамдық өндіріс пен бірге қалыптасып және онымен бірге дами отырып, шағын кәсіпкерлік, кез-келген кәсіпкерлік жұмыстың функцияларымен сәйкес келетін белгілі бір экономикалық функцияларды атқарады. Шағын кәсіпкерлік жұмыс берушілер, белгілі бір тауар түрлерін шығарып, қызмет көрсетумен айналысады, нарықтық экономиканың субъектілері болып келеді, яғни, бәсекелестік процесіне қатысады, ұжым мен еңбек бөлінісінде байланысқа түседі, нарық бағаларының өзгеруіне әсер етеді, сондай-ақ өз табысының бір бөлігін салық ретінде төлеп отырады - мұның бәрін жалпы функцияларға жатқызамыз. Сондай-ақ шағын және орта кәсіпкерлік өз өндірісін үнемі жетілдіріп отырады, қоғамдағы ғылыми-техникалық процессті жеделдете түседі және бұл процессте ол біршама ерекше роль атқарады. Бүгінгі күнде, шағын және орта кәсіпкерлік - инновациялық процесстердің бір стимулы ретінде қарастырылады.
Әдетте шағын кәсіпорындар - өзгермелі міндеттерге байланысты жылдам өзгертуге болатын, формальды емес басқару жүйелері бар жоғары мамандандырылған кәсіпорындар. Мұндай кәсіпорынның тұрақтылығы - нарыққа шығаратын өнімнің сапасы мен ерекшеліктеріне байланысты: олар тек қана сапалы өнім шығара отырып, тұтынушыларды қызықтырап, бәсекелерін жеңуі мүмкін. Қомақты өндірісі бар ірі кәсіпорындар болса, құрал-жабдықтар алу үшін көп қаржы жұмсау керек және жұмсаған қаржы босқа ысырап болмас үшін, өнім өтімді болмаса да, сұраныс төмен болғанның өзінде оны максималды шығаруға мәжбүр. Осылайша инновациялар көптеген елдерде шағын кәсіпкерліктің функцияларының басты бағыты болып қалды. [11]
Шағын кәсіпкерліктің жалпы функциялары - қажетті тауар өндіру мен қызмет көрсету, қосымша арнайы функциялармен толықтырылады, ол - нарықтық тығыздығын арттырады. Әдетте, шағын кәсіпорындар ірі кәсіпорындардың эффектілігі төмен салаларда пайда болады. Сондықтан да, шағын және орта кәсіпкерлік тұрмыстық қызмет саласында, ғылыми қызмет көрсетуде, денсаулық сақтауда, сауда өндірісінде үлкен үлеске ие болады. Бұл шаруашылық саласында өндіруші (сатушы) мен тұтынушы (сатып алушы) арасындағы қарым-қатынас басты момент болып есептеледі. Шағын және орта кәсіпкерлік әрбір клиентке жеке қызмет көрсете отырып, өзіне бәсекелестік артықшылықтар жасайды.
Әлемдік экономикалық серпіннін заңдылықтары бойынша әдетте инновациялық сілкіністі шағын кәсіпкерлік бастайды, одан кейін оның табыстарын ірі көсіпорын жүзеге асырады.
Шағын кәсіпорын инновацияға тез жауап береді, тәуекелге, жаңа Нарыққа бұзып кіруге бейім.
Шағын кәсіпкерліктің ерекшелігі капитал салымының тез өзін-өзі ақтауы, өндірушілердің аймақтық нарыққа бағытталуы, сұраныстың өзгеруіне қолайлы бейімдеу және т.б.
Бүгінгі күнде шағын кәсіпкерлік секторы Қазақстан экономикасының ажырамас бөлігі.
Кесте 2 - Шағын кәсіпкерліктің дамуындағы ерекшеліктер
Шағын кәсіпкерліктің дамуы көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Республикамызда тиімді нарықтық экономика құру үшін шағын кәсіпкерліктің маңызы оның бәсекелестік ортаның дамуын қамтамасыз ететін құрылым жасаушылық факторында: базарды тауарлар мен қызметтерге толтыру; халықтың қол өнерін қайта жаңғырту; тұтастай мемлекеттің және жергілікті өкімет органдарының экономикалық базасын күшейтуде; ауылдарды, шағын және орташа қалаларды дамытуда.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі болып, Қазақстан экономикасының стратегиялық міндеттері болып отандық, ғылыми жетістікке ие кәсіпорынды дамыту, өнімнің бәсеке қабілеттілігіне қол жеткізетін жаңа ақпараттық техналогияларды дамыту және Республиканың ғылыми-техникалық потенциал мен өндірістік потенциалын сақтай отырып экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Экономикалық қозғалысы, шешім қабылдаудағы икемділігі, аймақтық жылдамдығы шағын кәсіпкерлікті қазіргі қоғамға қажет деп танытады. Біздің көз алдымызда қоғамның жаңа экономикалық негізі қаланып келе жатыр, ондағы әр бір қоғам мүшесі өзінің кәсібімен айналысып, өзін өзі жұмыспен қамтып және шексіз пайдаға кенелуге ұмтылады. Бұған қоғамның және шаруашылық қызметінің бостандығы сепеші болады.
Қазіргі кезде адамдардың көбі кәсіпорынды дамытушы тек кәсіпкерлік екендігін түсінді, ал ол өз кезегінде барлық қоғамның дамуына әкеліп соғады. Мемлекет кәсіпкерліктің есебінен гүлденеді, ал кәсіпкерлік өз мемлекетінің көмегіне мұқтаж.
Шағын кәсіпкерліктің экономикалық қызметінің мазмұны бәсекелес ортаны дамыту, нарықты тауарлар мен қызметтермен қамтамасыз ету болып табылады. Ал шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік қызметінің мазмұны халықтың жұмыспен қамтылу мәселесінің шешілуінде, кедейшілікті жеңуде, қоғамды демократизациялауда. Кәсіпкерлік қызметінің негізгі жағдайы ретінде бәсекелестік ортаны құру мен шаруашылық жүргізуші субъектінің экономикалық бостандықты қабылдауы танылады. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай бейімделеді.
Шағын кәсіпкерлік дамуы Қазақстандағы экономикалық түрленудің ең маңызды бағыттарының бірі болып келеді. Оның одан әрі дамуының тұжырымдамасы ортақ нарықтық алғышартттарды нарықтық инфрақұрылымды, дәлелдік механизмді, және мемлекеттің арнайы қолдау жүйесін жасауды қарастырады. Шағын кәсіпкерлік саласы - бұл көбіне экономикалық өсу қарқынын, жалпы ұлттық өнімнің қүрылымын және сапасын анықтайтын ұлттық экономиканың жетекші салаларының бірі.
Шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігі - кәсіпорынның экономикалық қызметінің маңызды сипаттамасы. Ол кәсіпорынның бәсеке артықшылығын, іскерлік келісімдегі әлеуетін, қаржылық және өндірістік қатынастағы кәсіпорынның және оның экономикалық назарының қаншалықты кепілдіктендірілгенін өндірісі қаншалықты тиімді ұйымдастырылғанын анықтайды. Бірақ кәсіпорынның қызметіне оның алға қойған мақсатына жетуіне бір ғана тиімділік дәрежесін нақты бағалау аз.
Шағын кәсіпкерлік - азаматтардың өз атынан мүліктік жауапкершілікке негізделе отырып жүзеге асыратын дербес бастамалық қызметі. Жеке кәсіпкер, әдетте, кәсіпорынды өзінің меншікті капиталымен қаржыландырады, барлық тәуекелді өзінің мойнына алады және осы қызметке байланысты өзінің міндеттемелері бойынша барлық мүлкімен жауап береді. Жеке кәсіпкерлік жалдамалы еңбекті пайдаланып, не пайдаланбай жүзеге асыралады, сонымен қатар заң актілерімен шектелмеген шаруашылық қызметтің барлық түрін де жүргізеді.
Шағын кәсіпкердің мынадай құқықтары бар: мемлекеттік кәсіпорындардың және басқадай меншік түрлеріне негізделген кәсіпорындардың мүліктерін толық немесе жартылай иемдену; шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметіне өз мүлкімен қатысу; келісімшарт негізінде жұмыскерлерді жалдау және жұмыстан босату; еңбекақы нысандарын, жүйесін, мөлшерін өздерінше белгілеу; шаруашылық қызметтің бағдарламасын қалыптастыру; жабдықтаушылар мен тұтынушыларды таңдау; бағалар мен тарифтерді белгілеу; таза пайданы пайдалану; сыртқы экономикалық қатынастарда болу.
Шағын кәсіпкерліктің дамуына, бюджет тапшылығмен, жеке кәсіпорындардың төлеуге мүмкіндігі жоқтығымен, халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуімен, оның төлеу мүмкіндік сұранысының қысқартылуымен және т.б. сипатталатын, экономиканың жалпы дағдарыстық жағдайы теріс әсер етеді.
Шағын кәсіпкерліктің өзектілігі, ол егер де мемлекетте жеке кәсіпкерлік немесе кәсіпкерліктің басқада түрі қарқынды дамитын болса, онда ол мемлекетке экономика жағынан өте жағымды болады. Сонымен қатар халықтың әл-ауқатымен жұмыспен қамтылуына жақсы әсер етеді. Сондықтан қазіргі кезде жеке кәсіпкерлік өзекті сұрақ болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: нарық жағдайында өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерліктің экономикадағы белсенділігі мен тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің даму қарқынын зерттеу, шағын кәсіпкерлік қызметінің тиімділігіне кедергі болатын мәселелерді анықтау, және сол мәселелерді шешу бойынша ұсыныстарды енгізу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің тиімділігін арттырудың теориялық мәселелері қарастыру;
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің экономикалық мәні және қызмет ету тиімділігін, шағын кәсіпорынның қызмет тиімділігіне әсер ететін факторларды талдау;
- шағын кәсіпкерліктің нарықтық экономикадағы алатын орны мен рөлін саралау;
- ЖК Волков Д.Н. экономикалық сипатын, қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін талдау;
- ЖК Волков Д.Н. қызметінің тиімділігін арттыру жолдарын анықтау;
- ЖК Волков Д.Н. азық-түлік өнімдерінің ассортиментін талдау.
Зерттеу жұмысының объектісі: ЖК Волков Д.Н. өнімдерінің спектрі
Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер: зерттеу жұмысын дайындау барысында экономика-статистикалық, салыстырмалы талдау, болжамдай мен бағдарлау әдістері кеңінен қолданылды, сонымен қатар жеке бақылау мәліметтері де негізге алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар: М.К. Баймырзаева, Ж.А. Утебаева. З.Н. Борбасова, С.Н. Улаков, Ә.Ә.Әбiшев және т.б.баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген мәліметтер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметінің тиімділігін арттырудың теориялық мәселелері
1.1 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің экономикалық мәні және қызмет ету тиімділігі
Шағын кәсіпкерлік субъектісінің қызметіне баға беру оның тиімділігінің соңғы нәтижелері арқылы жүзеге асырылады. Тар мағынада тиімділік әсер беретін, қажет нәтижеге қол жеткізетін, жүзеге асыратын дегенді білдіреді.
Шағын кәсіпкерлік - бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық экономикалық жауапкершілігіне, ынталы, инновациялық қызметіне негізделген, қаржы қорларының шектелген жағдайларында жұмыс істейтін, қауіптің және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жаңа саты, табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, өзін - өзі ұйымдастыру процесі.
Шағын кәсіпкерлік - есеп беру жылы жұмыскерлердің (қосымша істеушілерсіз) тізімдік орташа саны 50 адамнан аспайтын, өз қызметтерін коммерциялық негізде жүзеге асыратын, әділет органдарында тіркелген және статистикалық тіркеуге енгізілгензаңды тұлғалар.
Шағын кәсіпкерлік кәсіпорындары - мына критерилерге жауап беретін кәсіпорындар (заңды тұлғалар):
oo жұмыскерлердің орташа жылдық саны (қосымша істеушілерді қоса) 50 адамға дейін;
oo активтердің жылдық орташа жалпы құны 60000 есе есептік көрсеткіштен аспайтын;
oo Мынадай ұйымдық-құқықтық нысанда кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды тұлғалар:
oo толық серіктестік;
oo сенім серіктестігі;
oo жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
oo қосымша жауапкершілікті серіктестік;
oo өндірістік кооператив.
Шағын кәсіпкерліктің дамуын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер істеп тұрған шаруашылық субьектілері бойынша есептеледі. Істеп тұрған кәсіпорындарға мыналар жатады:
oo белсенді, ағымдағы жылы қандай да бір қызметті жүзеге асырған;
oo жаңа, яғни таяуда ғана тіркелген, бірақ әлі өндірістік қызметті бастамаған;
oo уақытша тоқтап тұрған кәсіпорындар.
Анықтаманың өзінде айтылғандай, шағын кәсіпкерлік - бұл нарықтық экономика субъектілерінің белгілі бір анықталған критерийлер, көрсеткіштер және заңдар негізінде жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметі.[1]
Шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігі қызмет етудің барлық сатысындағы маңызды сапа белгісі болып табылады. Қызмет ету тиімділігі өндіріс потенциалын қолдану дәрежесін көрсетеді, ал бұл қоғамдық өндірістегі нәтижелер мен шығын арасындағы қатынасты анықтайды. Шығын өзгермей-ақ нәтиже жоғарылаған сайын, бір-бірлік шығынға қарағанда нәтиже жылдам өскен сайын немесе аз болған сайын, қызмет ету тиімділігі жоғарылай түседі. Еңбек өнімділігінің көлемі өндірістегі экономикалық тиімділікті жалпылайтын критерий болып табылады.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық тиімділігінің негізі - оған қол жеткізу үшін жұмсалған шығын мен нәтиженің өзара салыстырылуында, осылайша тиімділік әсер дәрежесін көрсетеді.
Әр түрлі ғалым-экономистер шағын кәсіпкерліктің тиімділігін арттыруға, оның маңызын ашуға қатысты өздерінің анықтамаларын ұсынады.
К.Решетинскийдің пікірінше, тиімділік белгілі бір қатынасты білдіреді және соңғы нәтижеге қандай көлемде шығын жұмсау арқылы қол жеткізілгенін көрсетеді.
Тиімділік бұл - пайдалы әсер мен оған жету үшін жұмсалған шығын арасындағы өзара қатынас. Бірақ шығынның мақсаттылығын көрсететін нәтиже арасындағы белгілі бір ара қатынас болып табылады.
Кесте 1 - Шағын кәсіпкерлік тиімділігінің түрлері
Экономикалық тиімділік
кәсіпорында шешім қабылдаған кезде әрқашан шектеулі, қолда бар құралдарды пайдалана отырып, көздеген мақсатқа қолайлы жету есепке алынады
Әлеуметтік тиімділік
қолда бар шектеулі құралдармен кәсіпорынның барлық қатысушыларының әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Техникалық тиімділік
кәсіпорынның техникалық мақсатына байланысты, алға қойылған техникалық мақсаттарға жетуді қамтамасыз етеді (өндірістік потенциалға қажетті, өнімге және өндірістік бағдарламаға қойылған сандық және сапалық талаптардың орындалуы).
Экологиялық тиімділік
кәсіпорынның экологиялық мақсаттарға жетуіне зейін қояды.
Қызмет ету тәжірибесінде экономикалық, әлеуметтік, техникалық және экологиялық мақсаттар бір-бірімен тығыз байланысты және тәуелді. Әдеттегідей экономикалық тиімділікке жетуге бағытталған шешім әлеуметтік те, техникалық та, экологиялық мақсаттарға да қатысты.[2]
Нарық жағдайында әрбір кәсіпорын экономикалық тәуелсіз тауар өндіруші бола отырып, мемлекет бекіткен салық салымдары мен әлеуметтік шектеулер көлемінде өндірістік дамудың тиімділігіне баға берудің кез-келген түрін қолдануға құқылы. Кәсіпорынның экономикалық тиімділігін анықтау, оның сандық және сапалық бағалауын талап етеді, яғни қызмет ету тиімділігінің критериі мен көрсеткіштерін анықтау.
Жоғарыда айтылған экономикалық әсер натуралды және құнды көрсеткішпен көрсетіледі, олар кәсіпорын қызметінің соңғы және аралық нәтижелерін анықтайды.
Осындай көрсеткіштерге мысалы: жалпы өнім, тауарлы өнім, өткізілген өнім, өндірістік ресурстардың әртүрлі элементтерін үнемдеу, өнімнің өзіндік құнын төмендетуден жалпы үнем жатқызылады.
Шағын кәсіпкерліктің экономикалық қызметін талдау нәтижелері болашақта даму жоспарының шешімін жасау үшін негіз түрінде қолданылады, олардың кейбіреулері кәсіпорынның арнайы және басқа да қорларының қор құраушылары болып табылады.
Қызмет етуге баға берген кезде тек қана экономикалық емес, әлеуметтік нәтижелерін де ескеру қажет.
Шағын кәсіпкерлікте экономикалық қызметтің тиімділігі тиімділік категориясының баға беру мүмкіндігін одан да дәлірек көрсетеді. Ол әрдайым нәтиже құндылықтарымен шығын құндылықтарының қатынасымен байланысты және де баға берудің өзгерісімен өзгере алады.
Экономикалық қызмет ету тиімділігі өндірістік потенциалдың пайдалану дәрежесін көрсетеді, бұл нәтиженің өндірістік шығынға қатынасы арқылы анықталады. Сол шығынмен нәтиже жоғарылаған сайын қажетті еңбегін 1 теңгеге жұмсаған шығынның есебінен тез өскен сайын немесе пайдалы нәтиженің бір бірлігіне шығын аз болған сайын, қызмет ету тиімділігі жоғарылай түседі.[3]
Қызмет ету тиімділігі - тауар өндіру мақсатында ресурстарды бөлу және қайта өңдеу бойынша қызмет тиімділігінің көрсеткіші. Тиімділікті мына коэффициент бойынша өлшеуге болады - шығудағы ресурстарға кірудегі немесе өнім шығару көлеміне, оның номенклатурасына нәтиженің қатынасы болып табылады.
Экономикалық қызмет тиімділігін жоғарылату мәселесі келесі: әрбір еңбек, материал, қаржы ресурстарының бірлігне өнім өндіру көлемінің едәуір өсуін жүзеге асыру. Бұл нәтижеде еңбек өнімділігінің жоғарылауын көрсетеді, яғни қызмет ету тиімділігін жоғарылатудың критериі болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігін жоғарылату қажеттілігі мен мүмкіндігі үнемі әсер ететін факторлармен және Қазақстанның экономикалық даму кезеңінің қазіргі заманғы ерекшелігімен ескертіледі. Жалпы тиімділік мәселесі жаңа емес, ол материалдық өндіріс кезеңінің интерпретациясынан бері бар және белгілі бір өндіріс түрінің өндірістік қатынастарын көрсетеді. Нарық қатынастарының қалыптасу жағдайында бір нарық субъектісі жұмысының нәтижесі, басқа субъектілер жұмысының нақтылығына және жинақтылығына байланысты, мұндағы тиімділік мәселесі анықтаушы болады.
Өндірісті басқару жүйесінде кәсіпорын қызметінің тиімділігін объективті анықтай алу үлкен мағынаға ие.
Өнеркәсіпте шағын кәсіпкерліктің қызмет ету тиімділігін өлшеудің бастапқы принциптері қоғамдық формациялардың барлығына бірдей. Әрине айырмашылықтар да бар, олар жермен, уақытпен және бағалау әдісін тәжірибесі нақты белгілеумен, ең соңында экономикалық қатынастардың сипатымен, сондай-ақ экономиканы басқаруды ұйымдастырумен анықталады.
Нарықтық экономиканың және кәсіпкерліктің негізгі табысы болып табылатындықтан, экономикалық тиімділіктің алғашқы критериі негізінді шығын мен ресурстың бірлігіне өнімнің, жұмыстың және қызметтің сапалылығымен сақтай отырып, олардың бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ете отырып табысты максималдау алға қойылған.
Кәсiпкерлiк дегенiмiз - белгiлi бiр iстi iстей бiлу. Іс iстеу - адамның iскерлiгi, белсендiлiгi. Кәсiпкерлiк деген ұғым өмiрде экономикалық белсендiлiкке колданылады, адамның жан-жакты белсендiлiгiн талап етедi. Кәсiпкерлiктiң ерекшелiктерi - дербестiк және тәуелсiздiк, экономикалық ынталалык, шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершiлiк, жаңашылдық.
Кәсiпкерлiк
Меншiк түрлерi бойынша:
Атқаратын мiндетiне қарай бөлiнедi:
oo өндiрiстiк;
oo коммерциялық;
oo қаржылық;
oo консультациялық
oo жеке меншiк;
oo мемлекеттiк меншiк;
oo қоғамдық құрылымдар меншiгi.
Сурет 1 - Кәсіпкерліктің атқаратын міндеті мен меншіктүрінеқарай бөлінуі
Бүгiнде Қазақстандағы экономикалық өзгерiстер құқық саласындағы қайта құрылымдауды басып озуда. Мұндай жағдай шағын кәсiпкерлiк саласында да қалыптасқан. Мысалы, қолданыстағы құқық жүйесiнде "де юре" әрекет етуiн жалғастырып жатыр, кейiн қабылданған нормативтiк құқықтық кесiмдерге қайшы келетiн, қайшылықтар туғызатын не құқықтық мәнiн жоғалтып, ескiрген кiшi заңи кесiмдер бар. Жоғарыда аталғандар, уәкiлеттi органдар тарапынан өздерiнiң нормативтiк құқықтық кесiмдерiне және басқа да мемлекеттiк органдардың олардың бастамасы бойынша қабылданған кесiмдерiне тұрақты мониторинг жүргiзбегендiктен. Бір жағынан қолданыстағы заңнаманың қолданыстағы заңнама жүйесiнен заңсыз кесiмдердi "болдырмауды" қамтамасыз ететiн тетiктерi жоқ.[4]
Шағын және орта кәсiпкерлiк мәселелерi бойынша нормативтiк құқықтық кесiмдi қабылдау қажеттiгiн негіздеу кезiнде орындылығын жан-жақты талдау және шағын және орта кәсiпкерлiктiң жекелеген проблемаларын мемлекеттiк реттеудiң одан әрі тиiмдiлігі жүзеге асырылмайды.
Бұдан басқа, қазiргi уақытта нормативтiк құқықтық кесiмдер әрекетiнiң одан әрi нәтижелiлiгiн қадағалап отыру тетiгi мүлдем дерлiк жоқ, мұндай нәтижелiлiктiң көрсеткiштерi мен өлшемдерi айқындалмаған.
Кәсiпкерлiктiң ұйымдық-экономикалық нысандары
Концерн - көп салалы АҚ әр түрлi компаниялардың бақылау пакеттерiн сатып алады
Ассоциация - экономиканың дербес кәсiпорындардың ерiктi бiрлестiгi.
Консорциум - iрi финанс операцияларын жүргiзу үшiн (өте iрi жобаға бiрiккен) кәсiпорындардың бiрлестiгi.
Синдикат - бiр саланың кәсiпкерлерiн тауар сатуға бiрiктiру.
Картель - тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндiрiс мөлшерi жөнiнде келiсiм.
Сурет 2 - Кәсiпкерлiктiң ұйымдық-экономикалық нысандары
Кәсiпкерлiктiң ұйымдық-құқықтық формалары коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлінеді. Коммерциялық ұйымдарды келесі түрде бөліп қарастыруға болады.
oo Жекелік
oo Ұжымдық
oo Корпоративтi
Жекелiк кәсiпкерлiк немесе жеке кәсіпкерлік заңды тұлға құрмастан қызметін жүзеге асыра алады. Кәсiпкер капиталы өзiнiң жеке меншiгiнен алынады және тәуекелдiлiк бара отырып табыс табуға ұмтылады.
Ұжымдық кәсiпкерлiктiң түрлерi: шаруашылық серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар.
Корпоративті кәсіпкерлікке ассоциациялар мен бiрлестiктер, концерндер, холдингтер жатқызылады.
Жарғылық капиталы құрылтайшылардың үлесiне (салымдарына) бөлiнген коммерциялық ұйым шаруашылық серiктестiк деп аталады. Еліміздің заңнамаларына сәйкес шаруашылық серіктестіктер толық, сенім, жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестік деп бөлінеді.
Қатысушылары серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк деп аталады.
Серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiнiң бүкiл мүлкімен жауап беретін қатысушыларды және кәсiпкерлiк кызметтi жүзеге асыруға қатыспайтын, өздерінің қосқан салымдары шегінде тәуекел ететін салымшылары бар серіктестік сенiм серiктестiгi деп аталады.[5]
Бiр немесе бiрнеше адам құрған жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады. Қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді.
Қатысушылары серiктестiк мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталға қосқан салымдарымен жауап беретiн, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда өздерiне тиесiлi мүлiкпен, енгізген салымдарының еселенген мөлшерінде қосымша жауап беретiн серіктестік қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк деп аталады.
Өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам деп аталады.
Азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға және мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив деп аталады.
Әкiмшiлiк кедергiлер жеткiлiктi кездесетiн шағын және орта кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң тыныс тiршiлiгiн үш кезеңге бөлуге болады;
oo тiркеу және қайта тiркеу;
oo әрекет етуi және дамуы;
oo тарату.
Жоғарыда аталған әрбiр кезеңде шағын және орта кәсiпкерлiктiң икемдiлiгiне, белсендiлiгiне және ұтқырлығына әсер ететiн көптеген проблемалар кездеседi, нәтижесiнде олардың дамуын тежейдi.
Тiркеу, қайта тiркеу және тарату кезеңдерiнде. 216 заңнамалық кесiмдердi қамтитын рұқсат ету жүйесiнiң қолданыстағы заңнамалық базаны ерекше айта кету керек және бизнес жүргiзу жөнiндегi жоғары шегерiмдердiң себебi болып табылады. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес тiркеу және қайта тiркеу рәсiмдерi әр жерде орналасқан, түрлi ұйымдар беретiн көптеген құжаттарды қажет етедi. Рыноктiң конъюнктурасына байланыстығын ескере отырып, шағын және орта кәсiпкерлiк субъектілерi қызмет түрлерiн үнемi өзгертiп отырады. Бұл, құрылтай құжаттарға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуге және тiркеушi органға хабарлауға, сондай-ақ рұқсаттардың көптеген түрлерiн алуға әкелiп соғады.[6]
Көптеген елдерде шағын және орта кәсiпкерлiк субъектілері қызметiн қолдау үшiн "бip терезе" қағидаты бойынша тiркеу мен қайта тiркеуге жағдай жасалған. Мысалы, 2,4 млн. шағын және орта бизнес субъектілері бар Францияда тiркеу процесі 24 сағатты құрайды, қалған заңды тұлғалар "бip терезе" қағидаты бойынша 10 күн iшiнде тiркеледi. Бүгінде Қазақстанда бизнес - қоғамдастық құптаған осындай жүйе енгiзiлдi.
Әрекет етуi мен даму кезеңiнде. Кәсiпкерлердiң қызметiнде көпшiлiк жағдайларда негізiнен әкiмшілiк бұзушылықтар орасан көп бақылау-қадағалау функцияларға ие мемлекеттiк органдар жүргiзетiн тексерулердiң нәтижесiнде анықталады. Мұнда:
тексеру, бақылау және қадағалау мәселелерiн реттейтiн құқықтық нормалар әртүрлi нормативтік құқықтық кесiмдерде және бұл мәселе бойынша бiрыңғай заңнамалық кесiм жоқ;
заңнамалық кесiмдерде (Салық, Әкiмшiлiк кодекстерде, кейбiр мемлекеттiк органдардың мәртебесiн айқындайтын заңдарда және т.б) шағын және орта кәсiпкерлiк субъектілерін тексеруге ерекше ұстанымдар көзделмеген және сондықтан да мемлекеттік органдардың кәсiпкерлерге қатынасы олардың қызметiнiң ауқымына қарамастан бiрдей;
тексеру, бақылау және қадағалау мәселелерi бойынша рәсiмдердiң нақты бiрыңғай сипаты мен бiрыңғай глоссарилерi жоқ. Әртүрлi мемлекеттiк органдар тексерулердiң түрлi сыныптамасын (рейдтiк, кешендi, қарама-қарсы, жоспарлы, жоспардан тыс, хронометражды, ағымдағы және т.б) қолданады;
бақылау-қадағалау органдары жұмысының тиiмдiлігін бағалаудың қазiргі практикасы анықталған бұзушылықтар мен салынған айыппұлдардың санына байланысты;
кәсiпкерлiк субъектiлердiң қызметiнде төтенше жағдай туындағанда (ғимараттың құлауы, жаппай улану, кiсi өлiмi және т.б) аталған объектiге тексеру жүргізген лауазымды тұлғаның жауапкершілігі бiр мезетте қаралмайды.
Қазақстан Республикасы Әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар туралы кодекстiң жекелеген ережелерi шағын және орта кәсiпкерлiктiң тұрақты дамуына кедергi келтiредi.
Атап айтқанда, салық салу саласындағы әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар үшiн айыппұлдарды қоспағанда, әкiмшiлiк айыппұлдардың еселенген мөлшерi шағын кәсiпкерлiк үшiн де және iрi бизнес үшiн де бiрдей белгіленген.
Лауазымды тұлғаның барынша аз және барынша көп мөлшерде (5-тен 2000 айлық есептiк көрсеткiшке дейiн) белгіленген айыппұлдың сомасын өз қалауы бойынша таңдау мүмкіндігі әрбір құқық бұзушыға қатысты жемқорлықтың туындауына әкеліп соғады.
Сонымен қатар, айыппұлдардың жоғары ставкасы кәсiпкерлердiң өзiн заңға сәйкес айыппұл төлеу не "аз" пара берiп құтылуды таңдауға итермелейдi. Лицензиялауға, акредаттауға, стандарттауға, сертификаттауға жататын жұмыстардың, тауарлар мен қызмет түрлерiнiң қазiргi кең көлемдi тiзбесi iскерлiк белсендiлiктiң, кәсiпкерлiк бастаманың өсуiне кедергі келтiредi. Бұдан басқа, лицензияны беру ретiнде, және одан әрi лицензиялық қызметтi негiздейтiн қосымша рұқсат беру жүйесi (рұқсат беру, қорытындылау, келiсу) бар. Бұл iс жүзiнде елде кәсiпкерлiктiң және әсiресе шағын және орта кәсiпкерлiктiң қызмет етуi мен дамуын тежейдi.
Осылайша, әкiмшiлiк кедергiлердiң ауыртпалығы негiзгi кемшiлiк болып табылады:
oo тiкелей әрекет етпейтiн кесiмдер, көптеген кiшi заңи кесiмдер бар;
oo мәнi бойынша мемлекеттiк функциялар берiлген, мемлекеттiк органдар уәкiлеттiк еткен көптеген мемлекеттiк кәсiпорындар, акционерлiк қоғамдар қызмет етедi;
oo шектен тыс статистикалық және салықтық есептiлiк бар;
oo жекелеген мемлекеттiк органдар өздерiнiң бақылау-қадағалау, рұқсат беру және келiсу функциялары мен өкiлеттiктерiн қысқартуға дайын емес.
Мемлекеттiк мұқтаждықтар үшiн тауарларды (жұмыстар мен қызметтердi) жеткiзiп беруде шағын және орта кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң ашықтығын және олардың барынша көп қатысуын қамтамасыз етуi тиiс "Мемлекеттiк сатып алу туралы" ҚазақстанРеспубликасы Заңының аясында мемлекет пен шағын және орта кәсiпкерлiктiң өзара қатынасын жеке атап өту керек. Алайда, практикада мемлекеттiк тапсырыс берушiлер шағын және орта кәсiпкерлiк үшiн заңда көзделген жеңiлдiктердi мүлдем дерлiк қолданбайды.
Шағын кәсіпкерлік қоғамның экономикалық және әлеуметтік прогресінің маңызды факторы болып табылады.
Шағын кәсіпорындар бастапқы ірі инвестицияны талап етпейді және ресурстардың айналымының жоғары жылдамдығына кепіл береді, экономиканың құрылымын өзгерту мәселелерін тез және тиімді шешуге қабілетті. Нарық конъюнктурасының өзгерісіне оперативті жауап беріп, шағын кәсіпкерлік экономикаға кажетті икемділік береді. Ол экономикадағы бәсекелестік ортасын калыптастыруға елеулі үлес енгізуге қарағанда, сұраным мен ұсынымның өзгерісіне тез үн қосуға және осы есептен нарыққа кажет тепе-теңдікті қамтамасыз етуге қабілетті.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту аралас экономикаға икемділік беріп, әртүрлі нысандағы меншікті жөне оларға төн шаруашылықтың баламалық үлгілерін үйлестіріп, жалпы әлемдік үрдіске жауап береді, онда бәсекелес нарық механизімін күрделі синтезі және ірі, орта және ұсақ өндірісті мемлекеттік реттеу жүзеге асады.
Шағын кәсіпкерлік саласы - бұл көбіне экономикалық өсу қарқынын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымын және сапасын анықтайтын ұлттық экономиканың жетекші салаларының бірі.
Ол әлеуметтік құбылыс белгілерін иеленеді, өйткені халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді жөне жұмыссыздық пен кедейлікті азайтады.
Нарық конъюнктурасы - нарықта қалыптасқан экономикалық жағдай: сұраным және ұсыным, баға, сату көлемі, пайыз мөлшерлемесі, валюта курсының және т.б. деңгейі.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қаржы, материал құралдарына және табиғи ресурстарға ұқыпты қатынасты, шаруашылық істегі жаңа ойлауды қалыптастыруға қабілетті.[7]
Елдегi әлеуметтік-экономикалық жағдайдың тұрақтылығы шағын және орта кәсiпкерлiктiң дамуына оң ықпал еттi.
2017 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілер саны өткен жылғы тиісті кезеңдегі сәйкес мерзіммен салыстырғанда 4,5%-ға өсті. ШОК субъектілерінің жалпы санында дара кәсіпкерлер үлесі 65,4%, шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар - 18%, шаруа немесе фермер қожалықтары - 16,4%, орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар - 0,2%-ды құрады. Шағын кәсiпорындардың қалыптасқан салалық құрылымы соңғы жылдары мүлдем дерлік өзгерген жоқ. Белсендi заңды тұлғалар - шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң жалпы санынан сауда, автомобиль жөндеу және үйде қолданатын бұйымдар саласы - 40,5%-ы басым жағдайды иеленген, шағын кәсiпкерлiк саласында белсендi халықтың жиынтық саны 163,6 мыңы жұмыспен қамтылған (шағын кәсiпкерлiкте жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынан 31 %-ы).
Бүгiнгi күнде кәсiпкерлер қос бухгалтерлiк жүргiзе отырып, астыртын өндiрiспен және жалған мәмiлелермен айналысып не басқа да көлеңкелі операцияларға қатысып өз қызметтерiн салықтардан жасыруға тырысады.
Қостанай облысындағы шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар 6 646 бірлік болса, дара кәсіпкерлер 37 213 бірлікті құрады.
1.2 Шағын кәсіпорынның қызмет тиімділігіне әсер ететін факторлар
Фактор сөзі (латын тілінен аударғанда - істеуші, өндіруші) нарық жағдайында өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерліктің тиімділігіне әсер етуші күш деп қарастырып кетеміз.
Нарық жағдайында өнеркәсіптегі шағын кәсіпкерліктің тиімділігіне көптеген факторлар әсер етеді.
Жағымды - бұл факторлар аты айтып тұрғандай-ақ шағын кәісіпкерліктің қызметіне жағымды әсер етеді.
Жағымсыз - керісінше бұл әсер ету бағытына байланысты жіктелуі.
Шағын кәсіпкерліктің тиімділігін арттыратын факторларға мыналар жатады.
oo Өндіріс процесінде негізгі қорларды қолдану.
oo Экономиканың құрылымын дамыту, оңтайлы инвестициялық факторлар, ұтымды басқару, шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік инфрақұрылымын ары қарай дамыту, өнімнің сапасын арттыру. Шетелдік инвесторлар мен біздің мемлекеттің мүдделерін ұштастыру оңай міндет емес. Негізінен олар өнеркәсіптің барынша тартымды салалары бойынша үйлеседі. Шет елдік инвесторларды, соның ішінде әлемдегі аса ірі компанияларды да тарту мынадай бірқатар маңызды міндеттерді шешіп берді:
oo Ауқымды инвестицияларды тарту.
oo Әлемдік деңгейдегі менеджментқызметі құлдырау жағдайында болған аса ірі кәсіпорындарды қысқа мерзімде қайта өркендетуге мүмкіндік берді.
oo Әлемдік рынокқа шығу және әлемдік шаруашылық байланысқа белсенді кірігу қамтамасыз етілді.
Бірінші топқа жататын факторлар шағын кәсіпкерліктің өндірістік ресурстарын, алдағы мүмкіндіктерін анықтайды.
Осы мүмкіншіліктердің әрі қарай іске асырылуы екінші факторға байланысты, яғни нарық қатынастарына байланысты.
Олардың жүзеге асырылуы келесілерге бағытталған.
oo Нарықтың сұранысын қамтамасыз ету мақсатында өндірістің ырғақтылығын қажетті ресурстарды уақытылы жеткізу;
oo Тиімді коммерциялық жұмысты жүргізу үшін өндіріс шығындарын азайту және бірқалыпты жағдайда сақтау;
oo Кәсіпорынның техникалық және экономикалық деңгейін қамтитын табыс көлеміне қол жеткізу. Бұл тауарлық маркетингті жүргізу барысында жүзеге асырылады.
oo Нарық жағдайында шағын кәсіпкерліктің өндірістік қызметі сыртқы факторларға байланысты. Оларды келесідегі топтарға біріктіруге болады.
oo Әлемдік нарықтың және ішкі нарықтағы жағдайдың өзгеруімен байланысты.
oo Мемлекет ішінде немесе глобалдымасштабтағы саяси жағдайдың өзгеруімен байланысты.
oo Инфляциялық процестермен байланысты.
oo Мемлекеттің қызметімен байланысты.
Жоғарыда айтылғандай кәсіпкерлік қызметтің дамуына байланысты және байланысты емес көптеген факторлардың жиынтығы оның қызмет ету тиімділігіне әсер етеді.
Шағын кәсіпкерлік қызметіне байланысты қызмет ету тиімділігінің басты факторларына өндірілген өнімнің көлемінің өсуі, өзіндік құнының төмендеуі, сапаның жақсаруы, өндірістік қорларды тиімді пайдалану дәрежесі, еңбек өнімділігінің жоғарылауы жатқызылады.
Шағын кәсіпкерлік субъектісінің қызметіне байланысты емес факторларға жататындар: мемлекет реттейтін өткізілетін өнімнің бағасының өзгеруі, өнімді өндіруге және өткізуге табиғи, географиялық, транспорттық және техникалық жағдайдың әсері.[8]
Шағын кәсіпкерлік субъектісі қызметінің тиімділігіне әсер ететін келесі факторы өнімді өндіру және оны өткізу бөлімінің өзгеруі болып табылады. Нәтижесінде өткізу көлемі өскен сайын кәсіпорынның тиімділігі арта түседі және керісінше.
Маңыздылығы кем емес тиімділікке әсер ететін факторлардың бірі өнімнің өзіндік құнының өзгеруі болып табылады. Табыс көлемі мен өнімнің өзіндік құны арасында кері байланыс бар. Өнімді өндіру және өткізу шығындарының көлемімен анықталатын өнімнің өзіндік құны төмендеген сайын, табыс жоғарылайды және керісінше болады. Шағын кәсіпкерлік субъектісінің қызмет тиімділігіне тікелей әсер ететін факторларға қолданыстағы баға жатады. Өнімнің ерікті бағасының деңгейі белгілі - бір деңгейде кәсіпорынның өзіне байланысты болады. Ал кәсіпорынға байланысты емес факторға жоғарыдаайтылғандай мемлекет реттейтін баға жатады.
Жоғарыда қарастырылған факторлардан басқа шағын кәсіпкерлік субъектісінің қызмет ету тиімділігіне әсер ететін факторлар өндірілген және өткізілген өнімнің құрылымына байланысты. Рентабельділігі жоғары өнім көлемінің үлесі көп болған сайын, кәсіпорын табысы көбірек болады. Жалпы алғанда кәсіпкерлік қызметке ықпал ететін факторлар кәсіпорынның орналасқан жеріне, оның экономикалық белсенділігіне, қызмет түріне, өнім өткізу нарығына және тағы басқа жағдайларға байланысты ерекшеленіп отырады.
Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын барлық факторларды мына топтарға бөліп көрсетуге болады: өнім және қызмет сапасы, өнім және қызмет бағасы, кадр қызметің квалификациялық деңгейі, өндірістің технологиялық деңгейі, қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі, нарықтың қаныққандығы, сұраныс және ұсыныс.
Өнім сапасы. Сапа - өнімнің ең маңызды сипаттамасы. өнім белгілі бір сапаға ие болғаннан кейін ғана аналогтар қатарында лайықты оры алуы мүмкін. Сапаның түсінігіне мыналар кіреді: ұзақ уақыт бойы қолдану, сенімділік, нақтылық, қолданудағы қарапайымдылығы, сонымен қатар ақаулардың болмауы. Бірақ әрбір өнімге сапаның аталған қасиеттер сай келе бермеуі мүмкін. Мысалы, бір рет қолданатын стақаннан ұзақ уақыт қолдануын талап ете алмаймыз. Сондықтан, сапаның стандарттарға сәйкес келу деген маңызды көрсеткіші бар. Бұдан басқа өнім тұтынушылардың мына қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс: физикалық, техникалық, сенімділік, эксплуатациялық, эстетикалық, қауіпсіздік, экологиялық, шығынды (эксплуатациямен байланысты шығындар), т.б.
Өнімнің бағасы. Баға - өнімнің құндық ақшалай сипаттамасы болып табылатын экономикалық категория. Ол өнім өндірісіне кеткен жұмыс уақытының жанама өлшемі. Өнім бағасын анықтайтын факторлар: өндіріс жалпы шығыны; қоғамдық еңбек шығыны; өнім саны; өнім қызметі мен қасиеті; кадр қызметің квалификациясы; өндірістің технологиялық деңгейі; мемлекеттің салық туралы заңы; өнімді тасымалдау жәнесақтаумен байланысты шығындар; өнімді өткізу үшін ғимараттар арендасымен байланысты шығындар; өнімнің орамы; фирманың танымалдылығы; сервистік және кепілдік қызмет көрсетуінің деңгейі; фирманың маркетингтік қызметі; өнімге сұраныс пен ұсыныс; фирманың садалық баға стратегиясы.
Кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру бағыты нақты өндіріс орындарының тиімділігі нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Оның себебі де бар, өйткені нарықтық баға бәсекесі кезінде қандай да бір өнімнің құнын төмендету (ең төмен мөлшерде табыс таба отырып) үшін кәсіпорын өзі шығаратын басқа да өнім түрлерінен немесе қызметтерден тұрақты табыс алуы қажет. Онсыз баға бәсекесінде нәтижелі күресу мүмкін емес. Баға қалыптасу стратегиясын таңдағанда белгілі бір өнім үшін қандай мақсат қойылатынын анықтау керек. Негізінде келесі мақсаттар қойылады:
Кәсіпорынның өміршеңдігін қамтамасыз ету, мысалы, қатал бәсекелестік кезінде;
Ағымдағы пайданы максимилизациялау;
Көрсеткіштік үлесі бойынша нарықты жаулап алу;
Өнім сапасының көрсеткіштері бойынша жаулап алу, яғни белгілі бір өнімнің имиджін қалыптастыру. Бұл жағдайда баға жоғары болады.
Бағаның өзгеруі факторлар әсер ететін уақыттың ұзақтығына қарай үш кезеңге бөлінеді:
Баға қозғалысының ұзақ мерзімдік тенденциясы ғылыми-техникалық жетістіктердің, мемлекеттік және монополиялық саясаттың, табиғи құбылыстардың әсері нәтижесінде тауардың және ақша құнының өзгеруін көрсетеді;
Орта мерзімдік циклдік бағаның ауытқуы сұраныс пен ұсыныстың салыстырмалы қалпының түрлі кезең циклдары бойынша өзгеруі нәтижесінде пайда болады;
Қысқа мерзімдік бағаның өзгеруі әр түрлі маусымдық және кездейсоқ факторлардың әсерінен туындайды.
Ішкі нарықтағы бағаларға ақшаның сатып алу қабілетінің өзгеруі, ал сыртқы сауда бағаларына ұлттық ақшаның валюталық курсының өзгеруі әсер етеді.
Бағаның түрлері:
oo Көтерме баға - кәсіпорын үлкен мөлшерде басқа кәсіпорындарға, сауда ұйымдарына өткізеді;
oo Контракты баға сатушылар мен сатып алушылар арасында келіссөздер барысында тағайындалатын баға;
oo Дайындау бағасы - ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу;
oo бөлшек сауда ьағасы - тұрғындарға сату бағасы;
oo Өзгермелі баға дайындалатын бұымдарға сауда мәмілесінде ұзақ уақыт белгіленетін баға, осы бұйымдарды дайындау үшін қажетті уақыт ішінде өндіріс шығынының өзгеруін есепке алуға мүмкіндік беретін өзгермелі принципке негізделген.
Практикада қолданылатын баға стратегиялары:
Жоғары баға стратегиясы. Алғашқы өндіріс шығындары жоғары болады, одан кейін ол төмендейді. Бұған жаңа тауарлар жатады. Сапасы жоғары тауарлардың бағасы да жоғары болады.
Төменгі баға стратегиясы немесе нарыққа өту стратегиясы. Бұл сұранысты ынталандыру мақсатында жүзеге асады. Сараланған баға стратегиясы сатып алушылармен жұмыс істеу, яғни кәсіпорынға деген ынтасынарттыру үшін оларға тауар жеңілдетілген бағамен сатылады.
Икемді баға стратегиясы. Бағалар сатып алушылардың мүмкіндіктеріне қарай белгіленеді.Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы.
Дөңгелексіз баға стратегиясы, яғни сатып алушы 100 теңгенің тауарын 99 теңгеге сатып алады. Жаппай көтере сатып алу стратегиясы, яғни көтерме баға.
Баға бәсекесінің пайда болуы және оның әрекет етуі мынадан байқалады:
Бір түрлі немесе ұқсас тауарды ең төменгі бағада сату мен басқа да тауар сатушыларды нарықтан ығыстырып шығаруға және соның есебінен өзіне бұл салада ыңғайлы жағдай туғызуға бағытталған бәсеке.
Тауар алушының ұсынылған тауарға деген қажетін қанағаттандырмау салдарынан тартатын шығынын салыстыру арқылы тауар бағасын көтеру бәсекесі. Тауар алушы мен сатушының, бірінің арзан алуға, екіншісінің қымбат сатуға ынталылығы аралығындағы бәсеке. Нәтиже екеуінің қайсысының жеңіп шығатынына байланысты болады. Тауар алушылардың бірыңғай қажеттерін қанағаттандыратын субститут - тауар өндіретін бәсекелес салалардың үлгісі ретінде пайда болатын салааралық бәсеке.[9]
Кадр қызметің квалификациялық деңгейі. Квалификациялық жұмысшылардың бар болуы минималды шығындармен жоғарғы сапалы өнімді шығаруға мүмкіндік береді. Өнімнің ұлғаймалы қатары жоғары квалификациялық персоналсыз өндірілуі мүмкін емес. Сонымен бірге, жоғары квалификациялық менеджмент те соңғы рольді атқармайды. Өйткені, жақсы білікті жұмысшылар бар болғанымен жоғары даярланған технологтар мен инженерлерсіз бәсекеге қабілетті өнім қалыптастыру өте қиын, сонымен қатар, тәжірибелі маркетологтардың алдын-ала есебінсіз өнімнің өткізілуі қиынға соғады.
Өндірістің технологиялық деңгейі. Квалификациялық кадр қызметің деңгейімен бірге өндірістің технологиялық деңгей төмен шығынды және қысқа уақытта жоғары сапалы өнім өндіруіне мүмкіндік береді. Осыған орай, өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, сапалы өнім шығаруға болады. Технологиялық өндірісті үнемі алдыңғы қатарлы технологиямен қайта қаруландыру жағдайында көп өнім шығару мүмкін емес, бұл жағдайда қаржыландырудың қол жетерлігі маңызды болып келеді.
Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі. Негізінде қаржыландырудың 2 түрі бар: несиелік; құнды қағаздарды орналастыру (биржада акцияларды шығару және котировкалау).
Кәсіпорынның акционерлік капиталы арқылы қаржыландыруды қамтамасыз ету ең дұрысы болып келеді. Бірақ, кәсіпорын басшыларымен акцияларды шығару мен орналастыруына шешім қабылдауына бірнеше мәселелер қиындық туғызады. Біріншіден, кәсіпорын басшылары кәсіпорын капиталында үлкен үлеске ие болып, акционерлік меншікпен қолдана алады. Бұл жағдайда акцияларды орналастыру арқылы кәсіпорынды қаржыландырғанда менеджмент пен инвестордың қызығушылықтары дауға әкелуі мүмкін. Екіншіден, бұл әдістен бас тарту себебі, бұл кәсіпорын менеджменті өз қызметтерін дұрыс атқармауы жағдайында жаңа акционер басқарушылардың ауыстырылуын талап ете алады. Үшіншіден, акцияларды орналастыру шешімін қабылдаудағы кедергі инвестор қаржылық есебінің толық мөлдірлілігін талап етеді. Мұндағы қиыншылық басшылар табысты салық салудан жасырып, шынайы есепті инвесторға көрсете алмайтындығы.
Акцияларды орналастыру жолымен капиталды тарту талай жігер, уақыт пен ақшаны қажет ететіні сөзсіз.[10]
Нарықтың қаныққындығы, сұраныс пен ұсыныс. Нарықтағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігі мен кәсіпорынның тиімді қызметінің негізгі мәселелердің бірі - сұраныс пен ұсыныстың қатынасы.оны толығырақ қарастырайық.
Тұтынушының қажеттілігі көптеген факторларға тәуелді. Тұтынушының қажеттілігін біліп тану білікті маркетологтардың жұмысы екенін ескертіп кетейік. Басқаша айтқанда, тұтынушының қажеттілігі - бұл белгілі бір тауар үшін төлейтін ақшаның даярлығы. Нарықтағы сұраныс берілген тауарды сатып алушылардың саны, сонымен бірге қажеттілік пен табысқа байланысты. Кәсіпорын бірінші факторға әсер ете алады, ал өнімді өткізу бойынша шаралар (мысалы, жарнама) арқылы ол тұтынушының қажеттілігін ауыстыруы мүмкін.
Шағын кәсіпорындардың ең басты маңыздылығы - бұл әлеуметтік аспектілігінде. Өзінің құрылуымен шағын кәсіпорындар жұмыс орындарын көбейтуге жағдай жасайды, сөйтіп, жұмыссыздықты азайтады. Бұдан басқа халықтың жалпы білімділігінің артуы барысында азаматтар арасында жаппай өздерінің жеке қабілеттіліктерін көрсетулері үдей түседі. Ең алдымен бұған қол жеткізуде өз істерін ұнататындықтары және бұған бейімділіктерінің сай болуына қарай өздерінің жеке ісін ашу, өзінің бизнеспен айналысуын жалғастыру болып табылады. Мұның өзі сондай-ақ, шағын кәсіпорындардың дамуына қажеттілігін тудырады.
Қоғамдық өндіріс пен бірге қалыптасып және онымен бірге дами отырып, шағын кәсіпкерлік, кез-келген кәсіпкерлік жұмыстың функцияларымен сәйкес келетін белгілі бір экономикалық функцияларды атқарады. Шағын кәсіпкерлік жұмыс берушілер, белгілі бір тауар түрлерін шығарып, қызмет көрсетумен айналысады, нарықтық экономиканың субъектілері болып келеді, яғни, бәсекелестік процесіне қатысады, ұжым мен еңбек бөлінісінде байланысқа түседі, нарық бағаларының өзгеруіне әсер етеді, сондай-ақ өз табысының бір бөлігін салық ретінде төлеп отырады - мұның бәрін жалпы функцияларға жатқызамыз. Сондай-ақ шағын және орта кәсіпкерлік өз өндірісін үнемі жетілдіріп отырады, қоғамдағы ғылыми-техникалық процессті жеделдете түседі және бұл процессте ол біршама ерекше роль атқарады. Бүгінгі күнде, шағын және орта кәсіпкерлік - инновациялық процесстердің бір стимулы ретінде қарастырылады.
Әдетте шағын кәсіпорындар - өзгермелі міндеттерге байланысты жылдам өзгертуге болатын, формальды емес басқару жүйелері бар жоғары мамандандырылған кәсіпорындар. Мұндай кәсіпорынның тұрақтылығы - нарыққа шығаратын өнімнің сапасы мен ерекшеліктеріне байланысты: олар тек қана сапалы өнім шығара отырып, тұтынушыларды қызықтырап, бәсекелерін жеңуі мүмкін. Қомақты өндірісі бар ірі кәсіпорындар болса, құрал-жабдықтар алу үшін көп қаржы жұмсау керек және жұмсаған қаржы босқа ысырап болмас үшін, өнім өтімді болмаса да, сұраныс төмен болғанның өзінде оны максималды шығаруға мәжбүр. Осылайша инновациялар көптеген елдерде шағын кәсіпкерліктің функцияларының басты бағыты болып қалды. [11]
Шағын кәсіпкерліктің жалпы функциялары - қажетті тауар өндіру мен қызмет көрсету, қосымша арнайы функциялармен толықтырылады, ол - нарықтық тығыздығын арттырады. Әдетте, шағын кәсіпорындар ірі кәсіпорындардың эффектілігі төмен салаларда пайда болады. Сондықтан да, шағын және орта кәсіпкерлік тұрмыстық қызмет саласында, ғылыми қызмет көрсетуде, денсаулық сақтауда, сауда өндірісінде үлкен үлеске ие болады. Бұл шаруашылық саласында өндіруші (сатушы) мен тұтынушы (сатып алушы) арасындағы қарым-қатынас басты момент болып есептеледі. Шағын және орта кәсіпкерлік әрбір клиентке жеке қызмет көрсете отырып, өзіне бәсекелестік артықшылықтар жасайды.
Әлемдік экономикалық серпіннін заңдылықтары бойынша әдетте инновациялық сілкіністі шағын кәсіпкерлік бастайды, одан кейін оның табыстарын ірі көсіпорын жүзеге асырады.
Шағын кәсіпорын инновацияға тез жауап береді, тәуекелге, жаңа Нарыққа бұзып кіруге бейім.
Шағын кәсіпкерліктің ерекшелігі капитал салымының тез өзін-өзі ақтауы, өндірушілердің аймақтық нарыққа бағытталуы, сұраныстың өзгеруіне қолайлы бейімдеу және т.б.
Бүгінгі күнде шағын кәсіпкерлік секторы Қазақстан экономикасының ажырамас бөлігі.
Кесте 2 - Шағын кәсіпкерліктің дамуындағы ерекшеліктер
Шағын кәсіпкерліктің дамуы көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz