Бастауыш сыныпта грамматиканы оқыту
Бастауыш сыныпта грамматиканы оқыту
Мазмұны
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Бастауыш сыныптарда грамматиканы оқытудағы жаңа технологиялар ... 5
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының грамматиканы меңгерудің психологиялық кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту және оны басқа сөз таптарымен байланыстыра оқыту маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.4. Зат есім мен етістікті байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...37
2.5. Зат есім мен сын есімді байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...40
2.6. Зат есім мен сан есімді байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 44
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Ғылыми аппарат
Курстық жұмыстың өзектілігі: Оқушыларға ана тілін оқыту барысында балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгеруге көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында үнемі жалғасып келді. Ал 50-жылдары оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларындағы ол қылықтар сөздердің лексикалық мағыналарын үйретіге аз көңіл бөлгендігінен деп табылды. Осы жағдай 60-жылдары бастауыш мектептерде берілетін білім мазмұнымен оқыту әдістерін жаңарту жұмысын іске асыруға алып келді.
Біздің қазіргі жаңартылған бағдарлама бойынша оқып жатқан бастауыш мектептерде жүргізілген бақылауларымыздың қорытындысы мынаны көрсетті: оқу бағдарламасында берілетін білім мазмұнын әдістемелік- психофизиологиялық тұрғыдан негізделгеніне қарамастан, бастауыш класс оқушыларының бәрі бірдей тиісті дағдыларды меңгере алмаған. Олардың бәрі бірдей өз ойын грамматикалық тұрғыдан сауатты бейнелеп, айтып, немесе жазып бере алмайды. Әсіресе қазақ тілінің морфологиялық жүйесінен берілетін ұғымдарды өз тарапынан іс жүзінде қолдана алмайды. Грамматиканы оқытуда басты назарды зат есімді оқытуға аударған жөн. Себебі, бастауыш мектепте зат есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқытады. Сондықтан тақырып өзекті.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту процесі алынды
Зерттеу пәні: қазақ тілін оқыту әдістемесі
Курстық жұмысының мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларына сөз таптары туралы ұғым беру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту тәжірибесімен танысу;
2. Тақырыпқа сәйкес әдістемелік, педагогикалық еңбектерге сараптама жасау;
3. Оқушылардың зат есім жөнінде білімдерін жетілдіру.
Зерттеу әдістері. Курстық жұмысында баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері пайдаланылды.
І Кіріспе
Тілдің, оның ішінде оқушылардың ана тілін оқыту барысында балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгеруге көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-жылдары грамматиканы арнайы оқытудың қажеті жоқ, ол сөйлеу барысында оқушылардың өздері-ақ үйренеді деген көзқарас үстем болса, 30-жылдардың бас кезінен бастап кеңес мектептерінде оқушыларға сөйлеу, жазу дағдыларын үйреті тілдің лексикалық, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік жүйелерін меңгертумен қатар жүргізілі бастады. Ал 50-жылдары оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларындағы ол қылықтар сөздердің лексикалық мағыналарынүйретуге аз көңіл бөлгендігінен деп табылды. Осы жағдай 60-жылдары бастауыш мектептерде берілетін білім мазмұнымен оқыту әдістерін жаңарту жұмысын іске асыруға алып келді.
Бастауыш мектептерді тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
а) оқуға үйрету;
ә) сөздік қорын, стилистикалық дәлдікті мазмұндылықты, логикалық жүйелілікті қамтитын оқушылардың байланыстырып сөйлеуін дамыту;
б) фонетиканы, сөз құрамын және грамматиканы (морфология, синтаксис) меңгерті;
в) графикалық, пунктуациялық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз байланыс орнату қажт деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа оқушылардың өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын дәл бейнелеп айта және жаза білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуковтың, Н.С.Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. бастауыш сынып оқушыларына грамматикалық ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу және жазу дағдыларын қалыптастыру мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70-жылдары бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселлерін қарастырған әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев, А.Асқарбаева, О.Байқуатова, т.б.) өз еңбектерінде оқушылардың дұрыс сөйлеу және жазу дағдыларын қалыптастыру мен оларға грамматикалық ұғымдар беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда қарастырылды. Алайда бұл мәселелер 80-жылдардың аяқ кезіндегі балаларды 6 жастан бастап оқытуға көшкен төрт жылдық бастауыш сыныптарында өз шешімін әлі толық тапқан жоқ деуге болады. Біздің қазіргі жаңартылған бағдарлама бойынша оқып жатқан бастауыш мектептерде жүргізілген бақылауларымыздың қорытындысы сынаны көрсетті: оқу бағдарламасында берілетін білім мазмұнын әдістемелік-психофизиологиялық тұрғыдан негізделгеніне қарамастан, бастауыш класс оқушыларының бәрі бірдей тиісті дағдыларды меңгере алмаған. Олардың бәрі бірдей өз ойын грамматикалық тұрғыдан сауатты бейнелеп, айтып, немесе жазып бере алмайды. Әсіресе қазақ тілінің морфологиялық жүйесінен берілетін ұғымдарды өз тарапынаніс жүзінде қолдана алмайды. Грамматиканы оқытуда басты назарды зат есімді оқытуға аударған жөн. Себебі, бастауыш мектепте зат есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқытады. Сондықтан тақырып өзекті.
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Бастауыш сыныптарда грамматиканы оқытудағы жаңа технологиялар
Қазақ тілі пәнін оқыту - мемлекеттік тілде жүретін мектеп пәндерінің ішіндегі ең бастысы, бәрінің ортақ өзегі әрі ұйытқысы. Ана тілін жақсы білмей тұрып, ол тілде дұрыс, еркін сөйлеп сауатты да сындарлы жазуға үйренбей тұрып, қалған пәндерді ойдағыдай саналы меңгеру жайында айтудың өзі артық.Осы білім, дағды, біліктердің барлығынң негізгі бастауыш сыныптарда қалатыны белгілі. Ұлы педагог К.Д.Ушинский:Халық тілі - тарих шекарасынан әрі қайда әріректен басталатын және өмір бойы қайтадан шешек атып тұратын тамаша гүлі, оның күллі барлық терең, толық ойы мен сезімі туған елінің тілінде,-деп көрсеткен болатын.Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын дамытудың маңызды факторы олардың білімі мен дағдыларының қалыптастыруға мүмкіндік беретін бүкіл оқу барысын жолға қою болып табылады. Осындай күрделі міндеттерді шешуде ерекше орын алатын пән - ана тілі.Ана тілінің маңызы туралы Ж.Аймауытов былай дейді: Ана тілі - халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы: өсіп, өніп, түрлене беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі.Жанның барлық толқындарын тұқымнан тұқымға жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы - сол халықтың тілі. Бұған Мұралардың ең қымбаты - сөз.Сөз күн шалмас қараңғы көңілді шалады, күн шықпас суық көңілді жылытады. Асыл сөз мәңгі жасайды, - деген Ғ.Мұстафиннің сөздеріне қоса ана тіліміздің алатын орнын, Конституцияға қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілгенін, халқымыздың егемендікке ие болуы нәтижесінде қолы жеткен ұлы қуаныш, бақытымыз екені жайында әңгімелей келе, оқушыларымызға оның мәнін терең ұғындыра түсу үшін көрнекті тұлғалардың ана тілі жайында айтатын қанатты сөздерінен мысал келтіруді жөн көрдім. Л.Н.Толстойдың Қанша айтсаң да, ана тілі қашан да ана тілі болып қала береді. Шешіліп бір сөйлеген келген кезде бірде-бір француз сөзі басқа кірмейді, ал бір жарқ етіп қалғың келеді екен, онда мәселе басқа, М.И.Калинин Ана тілін үйрену - ұлы іс. Әркім өз ана тілімен сөйлесуге, анасынан туа үйренген тілімен сөйлеуге тырысуы керек. Ең жақсы тіл - ана тілі, М.Әуезовтің Кімде-кім қазіргі уақытта ана тілін, өзінің әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті ұжым деп санауға болмайды, Ғ.Мүсіреповтің Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенін де, болашағынан қол үзеді, - деген сөздерінен-ақ ана тілінің ерекше екендігі көрінеді.
Осыдан қазақ тілі пәнін оқытудың бес түрлі маңыздылығы шығады:
1. Білімділік ғылым негіздерімен қаруландыру)
2. Тәрбиелік (адамгершілік, имандылық қасиеттерді қалыптастыру)
3. Дамытушылық (баланың таным қабілеттерін арттыру)
4. Аралық қызмет (ұлттық дәрісханаларда қазақ тілі арқылы басқа пәндерді ұғындыру)
5. Қатысымдық қызмет (қазақ тілін оқыту арқылы басқа қабілетін жетілдіру).
Қазіргі таңда қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мақсатында мұғалімдер алдында қалай және нені оқыту керек деген сұрақтар туу заңды. Білімді толығымен ендіру, бағдарламаны толық ұғындыру, әрбір мұғалімнің алдында тұрған мақсат. Сондықтан қазіргі кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесінің жаңа көзқарастары шығуда, соған орай жаңаша бағдарламалар жасалып, оқытудың бағыттары беріле бастады.Соның бірі - бастауыш сынып оқушыларына арналған Атамұра баспасынан шыққан жаңа бағдарламаларға негізделген Қазақ тілі оқулықтары.Бұл оқулықтар жаңаша оқыту бағыттарын талап етеді. Себебі Атамұра баспасынан шыққан Қазақ тілі оқулықтары мынадай оқу-әдістемелік принциптерге негізделген:
1.Оқулықтарды жасау барысында автолар мынадай сәселелерге басты назар аударған:
а) Қызметтік. Қазақ тілінің фонологиялық, лексиалық, грамматикалық жақтарынан білім ала отырып оқушы, қатынас қызметін қолдану мүмкіншілігі.
ә) Жүйелілік.Қазақ тілін оқыту барысы белгілі бір жүйеге бағындырыла жасалынған.
б) Тәрбиелік. Әрбір сөйлем, мәтін оқушыға тәрбие беру мақсатында іріктеліп алынған.
2. Оқыту барысын жеңілдету үшін оқулықтармен қоса оқу кешенін құрайтын көмекші оқу - әдістемелік құралдар шықты. Бұл кешенде басты орынды, негізі болып Қазақ тілі оқулығы тұрады. Қазақ тілі оқулығын негіз ете отырып, Таза жазу дәптерлері, түрлі Қазақ тілі оқыту жөніндегі әдістемелік құрал, көмекші, диафильмдер түрлі бағдарламалар , көрнекті құралдары т.б. шықты.
3. Оқулықта балаларға білім беру жүйесі толық сақталынған. Әрбір тақырып бастауып мектеп оқушыларына оқу және жазу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыру мақсатында берілген. Сондай-ақ әрбір тақырып жеңілден - ауырға, оңайдан - қиынға принципіне сүйене отырып, бүкіл бастауыш мектеп бағдарламаларына сәйкес жүйемен берілген.
4. Оқулықтардың құрылымы мен мазмұны оқушылардың жазу және оқу дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыру ісін жетілдіруде өтілген тақырыпқа қоса келесі тақырыпқа негізделіп отырады.
5. Оқулықтарда тілдік материалдың берілуі мен іріктелуі қазақ тілінің фонологиялық, лексикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, грамматикалық заңдылықтарына негізделе отырып алынған. Тілдік материадар әліппеге дейінгі, әліппе кезеңі, әліппеден кейінгі кезеңдерді толық қамтиды. Тілдік материалдар негізінен лексикалық және грамматикалық принциптерге сүйенген. Әрбір сөздің мағынасы жекеше тұрып та, басқа сөздермен байланысқа түскен жағдайларда толық ашуға әрекет жасалынған.
6. Оқулықта оқушылардың фонетикалық, орфографиялық, грамматикалық, лексикалық дағдыларын қалыптастыру үшін түрлі практикалық жаттығулар берілген.
7. Оқулықтағы түрлі тапсыралар мен сұрақтар балалардың оқу және жазу, түсіну дағдыларын қалытастыруға негіз болады.
8. Оқулықта оқушылардың саналылығы мен белсенділігін арттыруға түрлі іс-әрекеттер басымды.
9. Оқулықтар оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес психологиялық заңдылықтар мен тұжырымдары негізге алынған.
10. Оқулықтар бастауыш мектеп бағдарламаларына сәйкес жасалынған:
а) әліппе және тіл дамыту.
ә) оқу, фонета, грамматика және тіл дамыту.
б) фонетика, грамматика, емле және тіл дамыту.
в) грамматика, емле және тіл дамыту.
11. Әрбір сынып оқулығы келесі сынып оқулығының басы, келесі сынып оқулығы бұрынғы сынып оқулығының жалғасы ретінде жасалынған.
Бірінші сынып оқулығында - қазақ тілінің дыбыстық заңдылықтары мен жүйесі жөнінде, лексика мен грамматиканың алғы шарттары ғана берілген.
Екінші сынып оқулығында - қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің заңдылықтарына жекелей тоқталып, грамматика мен емле үйретіле бастайды.
Үшінші мен төртінші сынып оқулықтарында - бүкіл бастауыш мектепте үйретілуге тиіс материалдар толығымен оқытылып, жоғары сыныптардағы оқуға негіз жасалынады.
Оқулықтардың осындай принцитеріне негізделе жаалуы - заман талабы. ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап кеңестік әскерлердің арасында оқыту ісін жетілдіру жұмыстары сөз болып, түрлі семинарлар өткізе бастады. Әдіскерлердің осында іс-әрекеттері нәтижесінде жаңа ғылыми бағыт дүниеге келді. Бұл ғылыми бағыт - лингводидактика деп аталады. Терминді академик Н.М.Шанский енгізді. Лингводидактика бүкіл тіл ғылымының психологиялық, педагогикалық заңдылықтарын өзіне жинақтайтын оқыту әдістер жиынтығы.
Оқулық әдістері тек оқулықтағы берілген тапсырмалар мен жаттығуларға сәйкестеліне жасалуы қажет деген пікір қалыптасқан. Осыдан оқушы тек тапсырманы ғана орындауы қажет, басқа тапсырмалардың қажеті шамалы деген қағида шықты. Мысалы, Сабақта №321, 322 жаттығуларды орындап үйге №325, 326 жаттығуларды орындалуы шартталынады. Бұл сабақта өту жұмысын бір тектес, бір сарынды етіп қойды. Балалардың сабаққа деген қызығушылығын төмендетіп, белсенділігін арттыруға негіз-түрткі екендігі қазір барша әдіскелерге аян. Түрткісіз сабақ шаблон секілді алдын-ала белгілі, пәнге деген қызығушылығын тудырмауы заңды.
Сондықтан, қазіргі кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесінің жаңа көзқарастары оған жаңаша әдіс-тәсілдерді қажет ететіні белгілі. Бұл ретте алға қойылған бағдарламалық талаптарды бір-біріне бөле қарауға болмайды. Түпкі мақсат, тәрбиелік міндеттерге қоса, оқушылардың өз ойларын тұжырымды да тұжырымды айтуға үйрету, сауатты да сындарлы жазып жеткізе алатын болуына қол жеткізу десек, ең алдымен олардың , сөздік қорын үнемі молайтып, тілдік түйсік-талғамын жетілдіре беруде бастауыш сынып мұғалімдерінің ететін еңбегі зор.
Мұндай нәтижеге мұғалім өзінің сабақ өту әдістерін үнемі жетілдіру, оны тиімді пайдалану арқылы қол жеткізеді. Қандай әдіспен өтсе де балаға бағдарламаға сай білімді сіңдіру түпкі мақсат. Сондықтан мұғалімдер қазіргі кезеңдегі ғылым жетістіктерін пайдалана отырып, әдіскерлердің ұсынған әдістерін саралай келе өзіне қажетін іріктеп алады. Әрбір әдіс тәжірибе түрінде сыналып, жинақталынып алынған нұсқау. Егер де мұғалім әдістерді дұрыс қолдана білсе, бұл әдістер тек оқушылардың пәнге деген қызығушылығын тудырып қана қоймай, сонымен қатар пәннің мазмұнын терең түсіріп меңгеруді, толыққанды білім мен тәрбие алуына , білім көрсеткіштерін арттыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезеңде ғалымдардың зерттеулері бойынша сабақты ойын түрде өткен жағдайларда ғана бала санасына білім тез және толық енетіндігін көрсетеді.
1-сызба
Оқыту пирамидасы. (игерудің орташа проценті)
Дәріс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5%
Оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10%
Көрнекі және аудио материалдар ... ... .20%
Көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... .30%
Пікірталас тобындағы жұмыс ... ... ... .50%
Іс-қимыл арқылы оқу ... ... ... ... ... ... .75%
Басқаларды үйрету ... ... ... ... ... ... ... . 90%
Ғалымдардың көрсетуі бойынша сабақты тек мұғалімнің өзі ғана жүргізіп, оқушылар мен мұғалім арасында, іс-әрекет тек бір жақты болған жағдайда бүкіл сабақты игеру мүмкіндіктері 50%-ке жетпейтіндігін көрсетті. Мұндай сабақтарды оқушылардың іс-әрекеті төмен, тек дәріс, оқу, көру ғана болғандықтан сабақтан тез жалығады, қызығушылығы төмендейді. Егер сабақты мұғалім мен оқушының арасындағы қатынас таратқыш-қабылдағыш түрінде емес, мұғалім-оқушы немесе тұлға-тұлға түрінде өткен жағдайларда оқушы білімді тезірек және сапалы түрде сіңіре алады.
Мұндай сабақтарда оқушылардың іс-әрекеті жоғары, бір-бірімен сөйлесу, сабақты ойын түрде өткізіп бүкіл білімін 75%-н өзіне сіңіре алатындығын сызбадан көрінеді.
Балалардың оқуына түрткі болған жағдайларды психолог ғалымдар екіге бөледі.
1.Сыртқы түрткілер болса, 2- ішкі түрткілер. Бірақ бұл түрткілердің арасында белгілі бір шекара.жоқ, сыртқы түрткі ішкі түрткіге, керісінше ішкі түртксыртқы түрткіге оңай өте алады. Бастауыш сынып оқушыларына мұғалімнің сөйлеген сөзі, жүріс-тұрысы, қимыл іс-әрекеттерінің барлығы баланың ішкі түрткісінің оянуына себеп болады. Бастауыш сынып оқушыларына тағы бір тән қасиет - мұғалім сөзіне имандай мену айтқанын бұлжытпай орындау мұғалімді ата-аналар қатарына қосу. Міне сондықтан, мұғалімнің істеген іс-қимылдары, айтқан қылықтары, оқушылардың оқуға деген ішкі түрткісіне айналады. Ал сыртқы түрткісіне оқитын сыныптастары, түрлі әдістемелік құралдар, көрнекіліктер т.б. жатады. Егер сыртқы түрткілер оқушылардың бойында психологиялық және физиологиялық белсенділігін арттырған жағдайда балалар бойында ішкі түрткі іске асады. Балалардың сабақта бір орында тыныш отырып, сабақ тыңдауы, сабаққа қатысуы төмен болса оқуды жөнді игере алмайды.
Сабақ неғұрлым қызықты жан-жақты ойын түрде өтілетін болса, оқушылардың білімді игеруі де соғұрлым жақсара бермек.Бастауыш сынып оқушыларына сабақты ойнап отырып қабылдайды, ойнай отырып оқиды. Мұндай сабақтарда мұғалім де ойынға қатысушы мүшелерінің біріне айналуға тиіс.
Н.А.Байбуртян, И.А.Геодекян, т.б. ғалымдар ойын сабақтардың балаларға тигізетін ұғымды тұстарын атап өткен, сондықтан, біз ойын-сабақтарға терең тоқталмай, тек оқушыларға іс-әрекеттің қаншалықты пайдалы екенін атап көрсетті.
Білімді е ең жоғары түрі балалардың біріне-бірі сабақ өтуі, түсіндіруі болып табылады. Мұндай қос оқушының сабақтарындамұғалім оқушыға ертеңгі тапсырманы түсіндіріп, үйде оқып, дайындалып келуін тапсырады. Дайындалып келген оқушы өзінің білгенін жанындағы оқушыға түсіндіреді. Мұндай тәсіл екінші тілді оқытқан кезде ғана тиімді болып есептелінеді.
Бастауыш сынып оқушыларына зат есімді оқыту барысында сабақты ойын - сабақ түрінде, этнопедагогикамен байланыстыра өтуді жөн көрдік. Осындай жағдайда оқушыларға мынадай білімді, біліктілікті:
а) Өз ойларын мазмұнды грамматикалық тұрғыдан сауатты стильдік жағынан жатық, дәл бейнелеп айта және жаза білу дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыру;
ә) Оқушылардың сөздік қорын молайтудың, өз мағыналарын дұрыс ұғынып, сөздерді орынды жұмсай білу дағдысын қалыптастыру;
б) Мәтіндегі сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлем және сөйлеу үлгілерін негіз ете отырып сөйлемді дұрыс құруды үйрету;
в) Халық ауыз әдебиеті үлгілерінен мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаштар және қазақ халқының көрнекті ақын-жазушыларының шығармаларын ребустар мен сөзжұмбақты, грамматикалық тапсырмалар талабына сай іріктеп алып оқушылардың бойына сіңдіру;
г) Оқушылықтардың бойына ізгілік пен имандылық, адалдық пен мейірімділік сияқты адамгершілік қасиеттерді дамыту; секілді т.б.қасиеттерді үйрете алатынымызды көрдік.
2. Бастауыш сыныптарды грамматиканы оқыту мәселелерінің зертелуі.
Баланың сөздік қорында сөздердің барлығы сөйлеу процесінде қолға түсіп, бір-бірімен байланыста болады. Психолог А.Н.Гвоздев баланың сөйлем, сөздерді тіркестіре айта бастауы, 1,10 ай - 2 жасында пайда болып, кейінірек дами түсетіндігін көрсетеді. Ребенок еще не обучавщися родному языку, практический полностью владает грамматическим формами: дети никогда не делает ошибок, лампа стояла над столом, то есит своеречевой практике слогают, спергают и согласует слова. Овледевает этими речевыми операциями ребенок в процессе фактического приспособление своей речевой деятельности к тем язковым условым, в которых она протекает в процессе приложивания, подражания,- деп мектепке келген баланың тілдік бүкіл грамматикалық заңдылықтармен білетіндігін көрсетеді.
Бала алғаш сөйлем құрап сөйлеген кезінен бастап-ақ, түбірлер мен қосымшалады дұрыс жалғап, қолдана алады. Бала тілі зерттеген Д.Н.Шмилев, Қ.Молдабеков, К.Р.Львов т.б. секілді ғалымдар бала грамматикалық заңдылықтарды дұрыс қолдана алатындығын көрсетеді. Д.Н.Шмилев Препринятое последние годястатические исследование функционально стилитического расспределения грамматических форм слов, содерит интересные данные, но они в основном ориентирования на формы слов но не их значение, между тем как возможности перенсоного употребление грамматических форм как раз и разлияны в разных типах речи, - деп бала өзінің сөйлеу тілін грамматикалық формаларды дұрыс қолдана алатындығын көрсетеді.
М.Р.Львов В интелектуальной жизни подростка речь начинает выступать в разных вариантах : все болыпую роль играет писменная речь, постепенно происходить стилевая дифференцияция : на ряду с разговорно-бытовым стилем все больше развивается и совершенствуется в книжной стили речи,- деп атап көрсетеді. Мұның өзі бала тілінің өзгеруіне байланысты баланың сөйлем құрау жобасы, нұсқасы да өзгеретіндігін білдіреді. Сондықтан баланың сөздік қорында сөз таптарының басымдылығы сөз болады. Бұл жөнінде М.К.Скорнякова : отсюда напрашивает вывод о необходимости учета особенности значения грамматических форм в разных типах речи и тепения владения учащимися как самим набором грамматических форм , так и смысловыми вохможностями их,- деп мектепте грамматиканы оқытулһдың қадһжеттігін атап көрсетеді: Целенаправленное изучение в школе языка и в частности грамматики, вызывает существенные изменение в речевой деятельности детей.
Бастауыш мектепте грамматиканы оқыту мәселесі жөнінде ХХ ғасырдың басында үлкен дау-дамай, пікір таластап болған. Кейбір ғалымдар грамматиканы бастауыш сыныптарда оқытудың қажеті жоқ, балалар грамматиканы оқымай-ақ сөйлей алады, пікірін жеткізе алады десе, (А.Б.Шапиро, П.С.Державин, Д.Н.Ущаков, А.Машкин т.б.), А.Машкин: ...оставить в покое грамматику навык к языковым (речевым) формам,- дейді. А.Б.Шапиро ...грамматика не имеет ничего общего ни с орфографией, ни с развитием речи, - деп грамматиканы оқытудың қажеті шамалы, граматиканың баланың жазуына, тіл дамытуына әсері жоқ екенін айтады.
Екінші топтағы ғалымдар (А.М.Пешковский, П.Гуревич, А.Слетова, М.Сколова, М.Янчевская, т.б.) грамматиканы оқытудың қажеттілігін айта келе грамматиканы оқыту арқылы балаларда жазу дағдылары мен икемділіктері қалыптасатындығын атап көрсетеді.
А.М.Пешковский: Если прежде утверждали , что грамматика-служанка правописания, то я утверждаю что грамматика служанка правописания, и литературно речевых навыков, и стилевых навыков. Грамматика служанка - навыков - вот как я формулирую роль грамматики в школе, - деп грамматиканың дағды қалыптастыруда ең бңр дұрыс жолы екенін көрсетеді.
Бастауыш сыныптардағы грамматиканы оқыту жөнінде пікір таластар нәтижесінде қазіргі кезде грамматика емлеге, фонетикаға қатысты болып оқылып келе жатыр. Бұл балалардың сөздік қорын молайтпай, қайта тек белгілі бір аз мөлшердегі сөздерді жаттатып, жаттықтыруға әкелді. Осындай пікірді Г.И.Белоусова Вопросы развития речи в методических книгах 20-х годов,- деген кандидаттық диссертациясында атап өтеді.
В последующих десятилия, особенно в конце 40-х начале 50-х годов, напротив, на урогах русского языка на столько сильно увеклисьграмматикой, что забывали о самом языке, боготмо, живом и разнообразном. Грамматические правила превращались в самоцель и не имели никакого практического приложение к навыкам а устной и письменной речи. Такая практика работа по языку не могла способствовать развитию речи учащихся, и речывая культура продолжала оставаться бедной.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде (бастауыш мектепте оқыту) грамматиканы оқыту жөнінде зерттеу ісіне А.Байтұрсынов, С.Жиенбаев, С.Х.Сарыбаев, Х.Бозжанова, Ә.Садуақасова, Г.Уайсова, Ы.Маманов, Р.Әміров, Х.Арғынов, Д.Әлімжанов т.б. үлес қосқан және қосуда.
А.Байтұрсыновтың Тіл құрал (1914), Тіл құоал (1925), Тіл құрал( 1915), Методика мәселелері (1922), Оқу құралдары (1912), Әліп-би (1928), Сауат ашқыш (1926). Т.б. қазақ тілінің әдістемесіне арналған еңбектері мен мақалаларының қазіргі кезеңге дейін өз құнын жоймағандығын айта аламыз.
А.Байтұрсыновтың оқулықтарында грамматиканы оқыту мәселесі туралы айтылған пікірлері кездеседі. Ол: қазақ тілінің түбірі өзгерілмей аяғына жалғау қосылып өзгеріледі. Жалғау екі түрлі: 1. Сөздің тұлғасын өзгертсе де ішкі мағынасын өзгертпейді. 2.Сөздің тұлғасын да, мағынасын да өзгертеді. Сондықтан бастан тысқары (яғни жалғау - Е.М.), соңғысы ішкері жалғау (жұрнақ Е.М.), деп аталады. Құлақ деген сөзге (тың) деген жалғау қоссақ, құлақтың болады. Тұлғасы өзгерілді мағынасы өзгерген жоқ. Құлақтың деген де бастн мүшесінің атын көрсетеді. Егер құлақ деген сөзге шын деген жалғау (жұрнақ Е.М) қоссақ, Құлақшын болады. Мқнда тұлғасы да, мағынасы да өзгерді. Құлақ бастың мүшесін көрсетуші еді, Құлақшын болған соң, басқа киетін киімнің атын көрсетіп тұр,- деп түбір мен қосымшаларды оқыту жайында сөз етеді.
А.Байтұрсынов сөз таптарын үлкен екі топқа бөледі: 1-атауыш сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік), 2-шылау сөздер (үстеу, демеу, жалғаулық, одағай). 1925ж шыққан Тіл - құрал еңбегінде грамматиканы сөз тұлғасына қарай 5-ке бөледі:
а) Түбір сөз
ә) Туынды сөз (туғын сөз)
б) Қос сөз
в) Қос.ылқы сөз
г) Қосымшалар
Сөз мағынасына қарай тоғыз топқа бөлінеді.
1.Зат есім
2.Сын есім
3.Сан есім
4.Есімдік
5.Етістік
Есімдеуіш атау сөздер
6.Үстеу (үстеуіш)
7.Демеу (демеуіш)
8.Жалғау (жалғауыш)
9.Одағай еліктеуіш, лептеуіш)
10 Шылау сөздер
С.Жиенбаевтың Қазақ тілінің методикасы (1946), Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы (1957), Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы (1939), т.б. секілді қазақ тілін оқыту әдістемесіне қосқан еңбектері мен мақалалары бар.
С.Жиенбаевтың Қазақ тілінің методикасы (1949) жылы шыққан атты еңбегі үлкен-үлкен екі тараудан тұрады.
Бірінші тарауы - Грамматика оқыту методикасы деп аталса, екіншісі Кітап оқыту методикасы - деп аталады. С.Жиенбаев сөздің мағынасын жеке тұлғада емес, басқа сөздермен байланысқа түскен жағдайларда ғана өз мағынасын береді,- деген пікір айтады. Сөздің мағынасын сөйлем ішінде тұрғанда ғана байқалады. Жеке тұрғанда бір ғана мағына беретін сөз, сөйлем ішінде басқа мағына беретін тілде көп ұшырасады, - дейді.
Ғ.Бегалиев Әріп, дыбыс, буын (1935), Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері (1950) т.б. еңбектері арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесіне өзіндік үлес қосқан бірегей ғалым.
Ғ.Бегалиев Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері (1950) атты еңбегінде грамматиканы оқытуға ерекше тоқталған. Кітап алты тараудан тұрады:
1. Оқу-жазуға үйрету методтары;
2. Жазуға және көркем жазуға үйрету;
3. Оқу сабығына қойылатын міндеттер мен оқыту методтары туралы;
4. Грамматика мен емле программасы материалының мазмұны;
5. Дұрыс жазуға үйрету;
6. Тіл дамыту.
Ғ.Бегалиев Оқушы қаншалықты пысық тиянақты болмасын - өз ойындағысын ауызша айтып беретіндігідей етіп жазбаша білдіре алмайды, ауызша тиянақты түрде мазмұндай алғанын жазуға келгенде, ауызекі айтқандағысыдай еркін мазмұндай алмайды,- деп түбір сөзге жалғанып оған қосымша мән беретін жұрнақтардың мағынасын түсіндіру керек болғанда, сол жұрнақтарды білдіретін 2-3 сөз келтіру керек, - дейді.
Х.Арғынов - бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту мәселесіне өзіндік құнды үлес қосқан ғалым. Оның 2-класс Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау (1970), Қазақ тілі методикасы (1974), Қазақ тілінен 2-классқа арналғандидактикалық материалдар (1980) т.б еңбектері бар.
Х.Арғынов, бастауыш сынып оқушылары грамматикасыз ешқандай білімді игере алмайды, тілдің басқа салаларын түсіне алмайды,- дейді. Бастауыш класс оқушылары, оның ішінде 3-класс оқушылары, сөздің түбіріне саналы түсінбесе, сөз құрамының басқа салаларын да меңгере алмайды.
Ш.Сарыбаев - қазақ тілінің методикасын қалаған ғалымдардың бірі.
Ш.Сарыбаев Қазақ тілінің методикасының кейбір мәселелері (1959) атты еңбегінде Бір тақырыпты немесе бір тақырыпшаны оқыту үшін сол пәннің өзін жақсы білу керек. Оқытатын пәнді көңілдегідей білмей тұрып, оны оқытудың методикасына жармасу бос еңбек- мұғалімнің білімді болуы, көп ізденуі қажет екендігі атап көрсетті.
Аталған еңбегінде ғылым зат есім, сын есім, сан есім, етістік, үстеу, шылау секілді сөз таптарына тоқталып, өзінің оқыту әдістемесін ұсынады.
И.Қ.Ұйықбаев Қазақ тілінің методикасының очерктері (1962) атты еңбегінде сөз таптарын оқытудың қажеттілігіне баса назар аударады. Балалардың сөз байлығын молайтуға, тілін жаттықтыруға грамматиканың орны ерекше екендігін көрсетеді. Балалардың сөз байлығын көбейтіп тілін жаттықтыру үшін бірнеше сөз беріп, олардан жұрнақтар арқылы жаңа мағыналы сөз жасатып, сол сөздердің кейбіреулерін келтіре, сөйлемдер құрату керек, сонда оқушылар жұрнақ пен жалғаудың мәнін іс жүзінде анық байқайды
У - сызу - ушы - сызушы сыз ^^^^ - сызылу сызықша сызғыш
М.Балақаев қазақ тіл білімінде алатын орны ерекше ғалым. М.Балақаевтың қазақ тілін оқыту мәселесіне арналған Бастауыш мектептің екінші сыныбына арналған Қазақ тілі байқау оқулығына методикалық нұсқау, Тіл әдебиеті және қазақ тілін оқыту т.б. М.Балақаев грамматикалық жаттығуларды іріктеуде мынадай талаптар қояды.
1. Біріншіден, жаттығу материалдары мазмұнды болуға тиіс. Материалдағы жеке дыбыстар, әріптер, буындар сөз ішінде, сөздер, сөз тіркесі, сөйлем ішінде алынып талданылады.
2. Екіншіден, әрбір мысал, әңгіме, өлең, сөз, сөйлем, тіл (стиль) жағынан мүлтіксіз әдеби норманы ұстануы тиіс. Ол үшін оқушылар дұрыс құралмаған жасанды мысалдардан аулақ болып, әдеби тілдің жақсы үлгілері бойынша әдеби тілге тән басқа да мысалдар бтйынша тәрбиеленеді.
3. Үшіншіден, алынған жаттығу тағы да басқа материалдар құрамынан, керекті сөздер, дыбыстар, әріптер, грамматикалық тұлғалар, сөйлемдер жиі кездесетін болсын.
М.Балақаев грамматикалық жаттығулар, бытыраңқы, шашыраңқы болады дей келе оның себебі - грамматикалық, орфографиялық ережелер белгілі нақыт сөздер тұлғалар негізінде емес, абстракцияланған көптеген фактілерді қорыту негізінде жасалады. Баланы соған жетектеу үшін көптеген байқау, жаттығу жұмыстары жүргізілуі тиіс - деп грамматиканы оқыту арқылы баянды білімнің белсенді ойшылы етіп тәрбиелейтіндігін атап көрсетеді.
Бұлардан бөлек бастауыш мектепте грамматиканы оқыту мәселесіне арналған: Х.Арғынов пен Ғ.Сүлейменов 2- сыныпта картина бойынша тіл дамытуға арналған көрнекті құралдарға қосымша нұсқау (1965), Х.Арғынов қазақ тілі программасы мен оқулығын жетілдіру жайында (1965), Х.Арғынови Қазақ тілінен 3-сыныпқа арналған таблицаларға нұсқау (1967), Ш.Сарыбаев Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері (1959), Р.Әміров 1 класта қазақ тілін оқыту (1962), Р.Әміров, А.Асқарова 2-3 класс Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау (1983), Ш.Сарыбаев 3 класта Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқаулар (1955), Р.Әміров 1 класта оқушылардың тілін дамыту үшін істелетін жұмыстар (1957), Ә.Садуақасов Қазақ тілінен методикалық құрал (1964), Бозжанова К, Әміров Р. бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту (1964), С.Рахметова Қазақ тілін оқыту методикасы (1992), М.Балақаев Бастауыш мектептік 2 класына арналған Қазақ тілі методикалық нұсқау (1969), Байқуатова Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын оқыту (1997), Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы тағы басқа еңбектер жарық көрді.
Мұның барлығы бастауыш мектепте грамматиканы оқыту мәселесіне үлес қосқан еңбектер.
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының грамматиканы меңгерудің психологиялық кезеңдері
Тілдің грамматикалық жүйесін оқыту оқушылардың ойлау қабілетінің дамуымен тығыз байланысты болғандықтан, сабақ барысында таным процесінің белгілі әдістерін (даралау, жинақтау, жалқыдан жалпыға, жалпыдан жалқыға бару, салыстыру) міндетті түрде есте сақтау қажет. Яғни балалардың таным процесі ең алдымен жеке фактілерді жинақтауға, содан соң жинақталған мағлұматта пайдаланып тілдік фактілерді даралауға қарай бағытталады екен. Бұдан шығатын қорытынды: жаңа грамматикалық ұғым туралы түсінік берген кезде мұғалім балалар танымының жалпыдан жалқыға қарай бару қызметіне сүйеніп, тілдік фактілерді байқату және бір-бірімен салыстыру арқылы әлгі белгілерді жинақтауға ұмтылады. Ал грамматикалық ұғымды тиісті дәрежеде түсініп болған соң, олардың ой-қабілетінің жалпыдан жалқыға қарай бару қызметіне сүйеніп, қабылданған мағлұматты тілдің, сөздердің жеке белгілерін ажырату мақсатында пайдалана білуге үйретуге қажет. Бастауыш класс оқушыларының ойлау қызметінің осындац психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Бұл кластарда грамматикалық ұғымдардымеңгерту барысы шартты түрде төрт кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезең - түсіндірілетін грамматикалық ұғымның айқын белгілерін балаларға байқату үшін тілдік материалды талдау. Ол кезеңде оқушылар нақтылы сөздердің лексикалық мағыналарын түсіндірумен қатар, олардың тілдегі ортақ қызметтерін қолданудағы ұқсас белгілерін дерексіз түрде тануды үйретеді. Яғни талдау мен дерексіздендіру (абстракциялау) сияқты ойлау операцияларын меңгереді. Мысалы, бастауыш класс оқушылары қазақ тілінің морфологиялық жүйесімен ІІ кластағы Сөз тарауынан бастап таныса бастайды. Ең алғашқы тақырып - Кім? Не? Сұрақтарына жауап беретін сөздер. Бұл тақырыпты меңгеру үшін оқушылар сөздердің лексикалық мағыналарын түсінумен бірге, олардың нені бейнелейтінін дерексіз түрде тануы қажет. Міне, осы дағдыны қалыптастыру үшін мұғалім сабақта нақтылы заттар туралы әңгіме ( сұрақ-жауап) әдісімен бастайды.
oo Балалар мынау не?
oo Өшіргіш
Тақатаға өшіргіш сөзін жазып қояды, немесе алдын ала дайындап әкелген жазуды көрсетеді.
oo Ал, мынау не?
Балалар бұл сұраққа тағы да өшіргіш немесе өшіргіштің жазуы деп жауап беруі мүмкін. Мұғалім оның жауаптарын түзетеді:
oo Жоқ, бұл өшіргіштің атын білдіретін сөз.
oo Мынау не?
oo Кітап
oo Ал, мынау не?
oo Кітаптың атын білдіретін сөз
oo Бұл сөзге қандай сұрақ қоямыз?
oo Не? Деген сұрақ қоямыз.
Осылайша мұғалім кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөздер тобы болатынын балаларға байқатып, олардың ортақ белгілерін дерексіз түрде тануға үйретеді.
Екінші кезең - анықталған белгілерді жинақтау, грамматикалық ұғымның осы белгілерінің арасындағы өз ара байланысты аңғару, түсіндірілген ұғымның грамматикалық анықтамасымен танысу. Оқушылар бұл кезеңде ойлау процесінің салыстыру және жинақтау сияқты операцияларын меңгереді. Мысалы, 2- кластағы Кім? Не? сұрақтарына жауап беретін сөздер атты тақырыбын оқыту барысында оқушыларға бірте-бірте адамға қатысты атауларға кім? не? деген сұрақ, жансыз заттар мен құбылыстардың, жан-жануарлар мен аңдардың атауларына не? деген сұрақ қойылатыны ұғындылады. Содан кейін бұл атауларды көпше түрінде кімдер? Нелер? Деген сұрақтар қойылатын түсіндіріледі. Ары қарай кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздерге жалғаулар (жіктік, көптік, тәуелдік) жалғауы ретінде танылады, т.б.
Бұл тұста аталған тақырыпты меңгертудің мынадай ерекшелігі ескерілуі тиіс: 2-класта оқушылар Кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздерді 10 сағат оқиды.Берілуге тиіс мағлұматтар мен дағдылардың көлемі де біршама. Сондықтан мұғалім мағлұматтар мен дағдыларды жүйелеп, грамматикалық ұғымның әрбір жаңа белгісі үйретілгеннен кейін оны алдынғы оқылған - материалмен байланыстыра жинақтап отыруы қажет.
Үшінші кезең - грамматикалық ұғымның анықтамасын түсіндіру, ортақ белгілердің мәні мен олардың арасындағы байланысты нақтылай түсу. Кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздер тақырыбын оқыту барысында адамға қатысты сөздерге кім? не? сұрақтары қойылады деген анықтаманы толық түсіне бермейді. Олар көбінесе бұл сұрақ кісі аттарына қойылады деп түсінеді. Сондықтан оларға адамға қатысты сөздер деген ұғымды кеңейтіп түсіндіру қажет: кісі аты жөнінде, мамандықты немесе кәсіпті білдіретін сөздерге, туыстықты білдіретін сөздерге, адамға қатысты басқа да атауларға арнайы уақыт беріп, тоқталған жөн. Бұл оқушылардың таным мен сөздік қорын дамытады, әрі түсіндіріліп жатқан грамматикалық ұғымды жақсы меңгеруге әсер тигізеді.
Төртінші кезең - түсіндірілген грамматикалық ұғымды жаңа тілдік материалдар негізінде пысықтау, берілген білімді жаттығулар орындау арқылы іс жүзінде қолдану; осы тақырып пен басқа да грамматикалық ұғымдар арасындағы байланысты меңгерту.
Бұл кезеңнің мақсаттары түсіндірілген грамматикалық ұғымды пысықтау жаттығулары арқылы, жинақтау мен қайталау сабақтары барысында, кейінгі тақырыптарды өту кезінде орындалады. Мысалға, Кім? Не? сұрақтарына жауап беретін сөздер атты тақырыбын оқыту барысында түсіндірілген грамматикалық ұғымдар әр түрлі жаттығулар орындату арқылы пысықталады. Оқушылар сөздерге кім? не? нелер? Кімдер? Деген сұрақтарды қойып үйренеді. Ал жинақтау мен қайталау сабақтары барысында берілген сөздерді қай сұраққа жауап беретініне байланысты топтап, немесе берілген сұрақтарға сай сөз ойлап жаттығады. Жалғауларды дұрыс, қатесіз қосып жазуға дағдыланады. Сөйлем ішінен атауды білдіретін сөздерді табады. Кейін Не істеді? Неғылды? Қайтті? Сұрақтарына жауап беретін сөздер немесе Сөйлем тақырыбын өткенде оқушылар атау сөздер мен қимылды білдіретін сөздерді тіркестіріп, сөйлемді дұрыс құрауды, сөйтіп, өз ойларын дұрыс айтуды салалы түрде меңгере бастайды.
Белгілі бір грамматикалық ұғымды оқытудың өз кезеңдері әр класта қайталанып отырады. Себебі бастауыш класта оқытылатын грамматикалық ұғымдар кластан өткен сайын бірте - бірте күрделендіріліп, сабақтастыра берілген.
Тілдің ойлау және қарым-қатынас құралы ретіндегі қолданылуы оның морфологиялық жүйесінде болатын өзгерістерге тікелей байланысты. Адамның сөздік қоры қаншама бай болса да, егер ол өзі білетін сол сөздерді бір-бірімен байланыстырып қолдана алмаса, білгенінің бәрі босқа қалар еді. Сөзден сөз тудырып, оларды жалғаулар арқылы бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөйлем ішінде әрқайсысын орын-орнына қою үшін көптеген морфологиялық заңдылықтарды білу қажет. Атап айтқанда, олар мыналар:
1.сөз құрамы;
2.сөздердің жасалу жолдары; жалғаулардың жалғану тәртібі;
3.сөз таптары және олардың қызметі;
4.әрбір сөз табына жататын сөздердің түрлену және өзгеруі, т.б.
Оқушылардың қазақ тілінің морфологиялық жүйесімен кейінгі кластарда (6-7 кластар) тереңірек танысатыны белгілі. Бірақ бұл жүйеден қарапайым мағлұматты жоқ бала бастауыш кластарда меңгеруге тиіс сөйлеу мен жазу дағдыларын мүлде игере алмс еді. Сөзге қосылатын тиісті қосымшаны дұрыс қоса алмаған оқушы қалай сауатты жазбақ?! Немесе заттың атын білдіретін сөз бен сол заттың сынын, қимылын білдіретін сөздердің бір-бірімен байланысу тәртібінен хабарсыз бала қалайша дұрыс сөйлем құрап, өз ойын анық жеткізе алады?! Ал сөйлеу дағдысы дамымаған баланың ойлау қабілетінің дамуында тежелу болатыны психолог ғалымдар айтып, жазып жүргені де белгілі. Демек, бастаыш кластарда тілдік морфологиялық жүйесінен мағлұмат беру ісі тек жеке пәндік тұрғыдан ғана маңызы емес, бұл - осы кластардағы оқыту процесінің табысты болуының кепілі. Сондықтан бастауыш кластарда оқушының ана тілінің морфологиялық жүйесінің міндетті түрде оқыту керек пе? деген сұрақтың жауабы біреу ғана : -Иә, міндетті түрде оқыту қажет. Бірақ қай кластан бастап және қандай дәреже мағлұмат беру керек? Міне, бұл күрделі мәселе...
Бастауыш кластарда берілетін морфологиялық білім мазмұнын дәл анықтаудың күрделілігі мынада:
-Егер оқушының психофизиологиялық мүмкіндіктерін ескермей, берілетін теориялық ұғымдардың көлемін көбейтіп жіберсек, оқытудың ісін ауырлатып алар едік. Әрі бұл таза теориялық мағлұматтарды меңгеруге айналып, басты мақсат балалардың дұрыс сөйлеу және жазу дағдысын қалыптастыру мақсаты кейінге ығыстырылар еді. Керісінше, оқушылардың іс-жүзілік дағдысын қалыптастыруға көп көңіл бөліп, берілетін теориялық білімнің көлемін ықшамдауға тырыссақ, онда балалардың мөйлеу және жазу дағдысының дамуына нұқсан келер еді. Себебі тілдегі заңдылықтарды меңгермей тұрып, дұрыс сөйлей немесе жаза білу мүмкін емес.
Демек, бастауыш кластарда тілдің морфологиялық жүйесінен берілетін теориялық мағлұматтар мен іс жүзілік дағдыларын үйлесімді дәл табу қажет. Әрі бұл үйлесімнің әр кластағы морфолгиялық ұғымдардан кейін оқылған Сөйлем тарауындағы тақырыптарға да сай келіп отыруы талап етілуге тиіс.
2.3. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту және оны басқа сөз таптарымен байланыстыра оқыту маңызы.
Бастауыш мектепте негізгі сөз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, шылау оқытылады. Оқушылар сөз таптары олардың лексикалық мағыналары мен сұрақтары және грамматикалық тұлғалары (жалғау - жұрнақтар) арқылы танитын болады. Сөз таптарын танытуға даярлық І- сыныптан басталады. Бұл сыныпта кім? не? кімдер? Нелер? не істеді? Не қылды? Қайтті? Қандай? Қай? Қанша? Неше? Нешінші? Т.б. сұрақтарға жауап беретін сөздермен танысады.
Мұндай сұрақтарға жауап беретін сөздер заттың атын, қимылы, сынын, санын білдіретінін меңгереді. Сөз таптары негізінен алғанда, күрделірек көлемде 3-4 сыныптарда оқытылады. 3 сыната Сөз таптары деген тақырыпта өтіледі.
Аталған сыныптарда сөз таптарынан берілетін мағлұматтар жеңілден ауырға қарай сатылап, бірін-бірі толықтыра береді. 3 сыныпта зат есім (жалқы есім мен жалпы есім, негізгі және туында зат есімдер, зат есімнің жекеше және көпше түрлері, зат есімнің тәуелденген түрі) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Бастауыш сыныптарда грамматиканы оқытудағы жаңа технологиялар ... 5
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының грамматиканы меңгерудің психологиялық кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту және оны басқа сөз таптарымен байланыстыра оқыту маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.4. Зат есім мен етістікті байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...37
2.5. Зат есім мен сын есімді байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...40
2.6. Зат есім мен сан есімді байланыстыра оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 44
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Ғылыми аппарат
Курстық жұмыстың өзектілігі: Оқушыларға ана тілін оқыту барысында балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгеруге көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында үнемі жалғасып келді. Ал 50-жылдары оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларындағы ол қылықтар сөздердің лексикалық мағыналарын үйретіге аз көңіл бөлгендігінен деп табылды. Осы жағдай 60-жылдары бастауыш мектептерде берілетін білім мазмұнымен оқыту әдістерін жаңарту жұмысын іске асыруға алып келді.
Біздің қазіргі жаңартылған бағдарлама бойынша оқып жатқан бастауыш мектептерде жүргізілген бақылауларымыздың қорытындысы мынаны көрсетті: оқу бағдарламасында берілетін білім мазмұнын әдістемелік- психофизиологиялық тұрғыдан негізделгеніне қарамастан, бастауыш класс оқушыларының бәрі бірдей тиісті дағдыларды меңгере алмаған. Олардың бәрі бірдей өз ойын грамматикалық тұрғыдан сауатты бейнелеп, айтып, немесе жазып бере алмайды. Әсіресе қазақ тілінің морфологиялық жүйесінен берілетін ұғымдарды өз тарапынан іс жүзінде қолдана алмайды. Грамматиканы оқытуда басты назарды зат есімді оқытуға аударған жөн. Себебі, бастауыш мектепте зат есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқытады. Сондықтан тақырып өзекті.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту процесі алынды
Зерттеу пәні: қазақ тілін оқыту әдістемесі
Курстық жұмысының мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларына сөз таптары туралы ұғым беру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту тәжірибесімен танысу;
2. Тақырыпқа сәйкес әдістемелік, педагогикалық еңбектерге сараптама жасау;
3. Оқушылардың зат есім жөнінде білімдерін жетілдіру.
Зерттеу әдістері. Курстық жұмысында баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері пайдаланылды.
І Кіріспе
Тілдің, оның ішінде оқушылардың ана тілін оқыту барысында балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгеруге көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-жылдары грамматиканы арнайы оқытудың қажеті жоқ, ол сөйлеу барысында оқушылардың өздері-ақ үйренеді деген көзқарас үстем болса, 30-жылдардың бас кезінен бастап кеңес мектептерінде оқушыларға сөйлеу, жазу дағдыларын үйреті тілдің лексикалық, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік жүйелерін меңгертумен қатар жүргізілі бастады. Ал 50-жылдары оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларындағы ол қылықтар сөздердің лексикалық мағыналарынүйретуге аз көңіл бөлгендігінен деп табылды. Осы жағдай 60-жылдары бастауыш мектептерде берілетін білім мазмұнымен оқыту әдістерін жаңарту жұмысын іске асыруға алып келді.
Бастауыш мектептерді тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
а) оқуға үйрету;
ә) сөздік қорын, стилистикалық дәлдікті мазмұндылықты, логикалық жүйелілікті қамтитын оқушылардың байланыстырып сөйлеуін дамыту;
б) фонетиканы, сөз құрамын және грамматиканы (морфология, синтаксис) меңгерті;
в) графикалық, пунктуациялық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз байланыс орнату қажт деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа оқушылардың өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын дәл бейнелеп айта және жаза білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуковтың, Н.С.Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. бастауыш сынып оқушыларына грамматикалық ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу және жазу дағдыларын қалыптастыру мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70-жылдары бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселлерін қарастырған әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев, А.Асқарбаева, О.Байқуатова, т.б.) өз еңбектерінде оқушылардың дұрыс сөйлеу және жазу дағдыларын қалыптастыру мен оларға грамматикалық ұғымдар беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда қарастырылды. Алайда бұл мәселелер 80-жылдардың аяқ кезіндегі балаларды 6 жастан бастап оқытуға көшкен төрт жылдық бастауыш сыныптарында өз шешімін әлі толық тапқан жоқ деуге болады. Біздің қазіргі жаңартылған бағдарлама бойынша оқып жатқан бастауыш мектептерде жүргізілген бақылауларымыздың қорытындысы сынаны көрсетті: оқу бағдарламасында берілетін білім мазмұнын әдістемелік-психофизиологиялық тұрғыдан негізделгеніне қарамастан, бастауыш класс оқушыларының бәрі бірдей тиісті дағдыларды меңгере алмаған. Олардың бәрі бірдей өз ойын грамматикалық тұрғыдан сауатты бейнелеп, айтып, немесе жазып бере алмайды. Әсіресе қазақ тілінің морфологиялық жүйесінен берілетін ұғымдарды өз тарапынаніс жүзінде қолдана алмайды. Грамматиканы оқытуда басты назарды зат есімді оқытуға аударған жөн. Себебі, бастауыш мектепте зат есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқытады. Сондықтан тақырып өзекті.
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Бастауыш сыныптарда грамматиканы оқытудағы жаңа технологиялар
Қазақ тілі пәнін оқыту - мемлекеттік тілде жүретін мектеп пәндерінің ішіндегі ең бастысы, бәрінің ортақ өзегі әрі ұйытқысы. Ана тілін жақсы білмей тұрып, ол тілде дұрыс, еркін сөйлеп сауатты да сындарлы жазуға үйренбей тұрып, қалған пәндерді ойдағыдай саналы меңгеру жайында айтудың өзі артық.Осы білім, дағды, біліктердің барлығынң негізгі бастауыш сыныптарда қалатыны белгілі. Ұлы педагог К.Д.Ушинский:Халық тілі - тарих шекарасынан әрі қайда әріректен басталатын және өмір бойы қайтадан шешек атып тұратын тамаша гүлі, оның күллі барлық терең, толық ойы мен сезімі туған елінің тілінде,-деп көрсеткен болатын.Сондықтан бастауыш сынып оқушыларын дамытудың маңызды факторы олардың білімі мен дағдыларының қалыптастыруға мүмкіндік беретін бүкіл оқу барысын жолға қою болып табылады. Осындай күрделі міндеттерді шешуде ерекше орын алатын пән - ана тілі.Ана тілінің маңызы туралы Ж.Аймауытов былай дейді: Ана тілі - халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы: өсіп, өніп, түрлене беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі.Жанның барлық толқындарын тұқымнан тұқымға жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы - сол халықтың тілі. Бұған Мұралардың ең қымбаты - сөз.Сөз күн шалмас қараңғы көңілді шалады, күн шықпас суық көңілді жылытады. Асыл сөз мәңгі жасайды, - деген Ғ.Мұстафиннің сөздеріне қоса ана тіліміздің алатын орнын, Конституцияға қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілгенін, халқымыздың егемендікке ие болуы нәтижесінде қолы жеткен ұлы қуаныш, бақытымыз екені жайында әңгімелей келе, оқушыларымызға оның мәнін терең ұғындыра түсу үшін көрнекті тұлғалардың ана тілі жайында айтатын қанатты сөздерінен мысал келтіруді жөн көрдім. Л.Н.Толстойдың Қанша айтсаң да, ана тілі қашан да ана тілі болып қала береді. Шешіліп бір сөйлеген келген кезде бірде-бір француз сөзі басқа кірмейді, ал бір жарқ етіп қалғың келеді екен, онда мәселе басқа, М.И.Калинин Ана тілін үйрену - ұлы іс. Әркім өз ана тілімен сөйлесуге, анасынан туа үйренген тілімен сөйлеуге тырысуы керек. Ең жақсы тіл - ана тілі, М.Әуезовтің Кімде-кім қазіргі уақытта ана тілін, өзінің әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті ұжым деп санауға болмайды, Ғ.Мүсіреповтің Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенін де, болашағынан қол үзеді, - деген сөздерінен-ақ ана тілінің ерекше екендігі көрінеді.
Осыдан қазақ тілі пәнін оқытудың бес түрлі маңыздылығы шығады:
1. Білімділік ғылым негіздерімен қаруландыру)
2. Тәрбиелік (адамгершілік, имандылық қасиеттерді қалыптастыру)
3. Дамытушылық (баланың таным қабілеттерін арттыру)
4. Аралық қызмет (ұлттық дәрісханаларда қазақ тілі арқылы басқа пәндерді ұғындыру)
5. Қатысымдық қызмет (қазақ тілін оқыту арқылы басқа қабілетін жетілдіру).
Қазіргі таңда қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мақсатында мұғалімдер алдында қалай және нені оқыту керек деген сұрақтар туу заңды. Білімді толығымен ендіру, бағдарламаны толық ұғындыру, әрбір мұғалімнің алдында тұрған мақсат. Сондықтан қазіргі кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесінің жаңа көзқарастары шығуда, соған орай жаңаша бағдарламалар жасалып, оқытудың бағыттары беріле бастады.Соның бірі - бастауыш сынып оқушыларына арналған Атамұра баспасынан шыққан жаңа бағдарламаларға негізделген Қазақ тілі оқулықтары.Бұл оқулықтар жаңаша оқыту бағыттарын талап етеді. Себебі Атамұра баспасынан шыққан Қазақ тілі оқулықтары мынадай оқу-әдістемелік принциптерге негізделген:
1.Оқулықтарды жасау барысында автолар мынадай сәселелерге басты назар аударған:
а) Қызметтік. Қазақ тілінің фонологиялық, лексиалық, грамматикалық жақтарынан білім ала отырып оқушы, қатынас қызметін қолдану мүмкіншілігі.
ә) Жүйелілік.Қазақ тілін оқыту барысы белгілі бір жүйеге бағындырыла жасалынған.
б) Тәрбиелік. Әрбір сөйлем, мәтін оқушыға тәрбие беру мақсатында іріктеліп алынған.
2. Оқыту барысын жеңілдету үшін оқулықтармен қоса оқу кешенін құрайтын көмекші оқу - әдістемелік құралдар шықты. Бұл кешенде басты орынды, негізі болып Қазақ тілі оқулығы тұрады. Қазақ тілі оқулығын негіз ете отырып, Таза жазу дәптерлері, түрлі Қазақ тілі оқыту жөніндегі әдістемелік құрал, көмекші, диафильмдер түрлі бағдарламалар , көрнекті құралдары т.б. шықты.
3. Оқулықта балаларға білім беру жүйесі толық сақталынған. Әрбір тақырып бастауып мектеп оқушыларына оқу және жазу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыру мақсатында берілген. Сондай-ақ әрбір тақырып жеңілден - ауырға, оңайдан - қиынға принципіне сүйене отырып, бүкіл бастауыш мектеп бағдарламаларына сәйкес жүйемен берілген.
4. Оқулықтардың құрылымы мен мазмұны оқушылардың жазу және оқу дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыру ісін жетілдіруде өтілген тақырыпқа қоса келесі тақырыпқа негізделіп отырады.
5. Оқулықтарда тілдік материалдың берілуі мен іріктелуі қазақ тілінің фонологиялық, лексикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, грамматикалық заңдылықтарына негізделе отырып алынған. Тілдік материадар әліппеге дейінгі, әліппе кезеңі, әліппеден кейінгі кезеңдерді толық қамтиды. Тілдік материалдар негізінен лексикалық және грамматикалық принциптерге сүйенген. Әрбір сөздің мағынасы жекеше тұрып та, басқа сөздермен байланысқа түскен жағдайларда толық ашуға әрекет жасалынған.
6. Оқулықта оқушылардың фонетикалық, орфографиялық, грамматикалық, лексикалық дағдыларын қалыптастыру үшін түрлі практикалық жаттығулар берілген.
7. Оқулықтағы түрлі тапсыралар мен сұрақтар балалардың оқу және жазу, түсіну дағдыларын қалытастыруға негіз болады.
8. Оқулықта оқушылардың саналылығы мен белсенділігін арттыруға түрлі іс-әрекеттер басымды.
9. Оқулықтар оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес психологиялық заңдылықтар мен тұжырымдары негізге алынған.
10. Оқулықтар бастауыш мектеп бағдарламаларына сәйкес жасалынған:
а) әліппе және тіл дамыту.
ә) оқу, фонета, грамматика және тіл дамыту.
б) фонетика, грамматика, емле және тіл дамыту.
в) грамматика, емле және тіл дамыту.
11. Әрбір сынып оқулығы келесі сынып оқулығының басы, келесі сынып оқулығы бұрынғы сынып оқулығының жалғасы ретінде жасалынған.
Бірінші сынып оқулығында - қазақ тілінің дыбыстық заңдылықтары мен жүйесі жөнінде, лексика мен грамматиканың алғы шарттары ғана берілген.
Екінші сынып оқулығында - қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің заңдылықтарына жекелей тоқталып, грамматика мен емле үйретіле бастайды.
Үшінші мен төртінші сынып оқулықтарында - бүкіл бастауыш мектепте үйретілуге тиіс материалдар толығымен оқытылып, жоғары сыныптардағы оқуға негіз жасалынады.
Оқулықтардың осындай принцитеріне негізделе жаалуы - заман талабы. ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап кеңестік әскерлердің арасында оқыту ісін жетілдіру жұмыстары сөз болып, түрлі семинарлар өткізе бастады. Әдіскерлердің осында іс-әрекеттері нәтижесінде жаңа ғылыми бағыт дүниеге келді. Бұл ғылыми бағыт - лингводидактика деп аталады. Терминді академик Н.М.Шанский енгізді. Лингводидактика бүкіл тіл ғылымының психологиялық, педагогикалық заңдылықтарын өзіне жинақтайтын оқыту әдістер жиынтығы.
Оқулық әдістері тек оқулықтағы берілген тапсырмалар мен жаттығуларға сәйкестеліне жасалуы қажет деген пікір қалыптасқан. Осыдан оқушы тек тапсырманы ғана орындауы қажет, басқа тапсырмалардың қажеті шамалы деген қағида шықты. Мысалы, Сабақта №321, 322 жаттығуларды орындап үйге №325, 326 жаттығуларды орындалуы шартталынады. Бұл сабақта өту жұмысын бір тектес, бір сарынды етіп қойды. Балалардың сабаққа деген қызығушылығын төмендетіп, белсенділігін арттыруға негіз-түрткі екендігі қазір барша әдіскелерге аян. Түрткісіз сабақ шаблон секілді алдын-ала белгілі, пәнге деген қызығушылығын тудырмауы заңды.
Сондықтан, қазіргі кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесінің жаңа көзқарастары оған жаңаша әдіс-тәсілдерді қажет ететіні белгілі. Бұл ретте алға қойылған бағдарламалық талаптарды бір-біріне бөле қарауға болмайды. Түпкі мақсат, тәрбиелік міндеттерге қоса, оқушылардың өз ойларын тұжырымды да тұжырымды айтуға үйрету, сауатты да сындарлы жазып жеткізе алатын болуына қол жеткізу десек, ең алдымен олардың , сөздік қорын үнемі молайтып, тілдік түйсік-талғамын жетілдіре беруде бастауыш сынып мұғалімдерінің ететін еңбегі зор.
Мұндай нәтижеге мұғалім өзінің сабақ өту әдістерін үнемі жетілдіру, оны тиімді пайдалану арқылы қол жеткізеді. Қандай әдіспен өтсе де балаға бағдарламаға сай білімді сіңдіру түпкі мақсат. Сондықтан мұғалімдер қазіргі кезеңдегі ғылым жетістіктерін пайдалана отырып, әдіскерлердің ұсынған әдістерін саралай келе өзіне қажетін іріктеп алады. Әрбір әдіс тәжірибе түрінде сыналып, жинақталынып алынған нұсқау. Егер де мұғалім әдістерді дұрыс қолдана білсе, бұл әдістер тек оқушылардың пәнге деген қызығушылығын тудырып қана қоймай, сонымен қатар пәннің мазмұнын терең түсіріп меңгеруді, толыққанды білім мен тәрбие алуына , білім көрсеткіштерін арттыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезеңде ғалымдардың зерттеулері бойынша сабақты ойын түрде өткен жағдайларда ғана бала санасына білім тез және толық енетіндігін көрсетеді.
1-сызба
Оқыту пирамидасы. (игерудің орташа проценті)
Дәріс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 5%
Оқу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10%
Көрнекі және аудио материалдар ... ... .20%
Көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... .30%
Пікірталас тобындағы жұмыс ... ... ... .50%
Іс-қимыл арқылы оқу ... ... ... ... ... ... .75%
Басқаларды үйрету ... ... ... ... ... ... ... . 90%
Ғалымдардың көрсетуі бойынша сабақты тек мұғалімнің өзі ғана жүргізіп, оқушылар мен мұғалім арасында, іс-әрекет тек бір жақты болған жағдайда бүкіл сабақты игеру мүмкіндіктері 50%-ке жетпейтіндігін көрсетті. Мұндай сабақтарды оқушылардың іс-әрекеті төмен, тек дәріс, оқу, көру ғана болғандықтан сабақтан тез жалығады, қызығушылығы төмендейді. Егер сабақты мұғалім мен оқушының арасындағы қатынас таратқыш-қабылдағыш түрінде емес, мұғалім-оқушы немесе тұлға-тұлға түрінде өткен жағдайларда оқушы білімді тезірек және сапалы түрде сіңіре алады.
Мұндай сабақтарда оқушылардың іс-әрекеті жоғары, бір-бірімен сөйлесу, сабақты ойын түрде өткізіп бүкіл білімін 75%-н өзіне сіңіре алатындығын сызбадан көрінеді.
Балалардың оқуына түрткі болған жағдайларды психолог ғалымдар екіге бөледі.
1.Сыртқы түрткілер болса, 2- ішкі түрткілер. Бірақ бұл түрткілердің арасында белгілі бір шекара.жоқ, сыртқы түрткі ішкі түрткіге, керісінше ішкі түртксыртқы түрткіге оңай өте алады. Бастауыш сынып оқушыларына мұғалімнің сөйлеген сөзі, жүріс-тұрысы, қимыл іс-әрекеттерінің барлығы баланың ішкі түрткісінің оянуына себеп болады. Бастауыш сынып оқушыларына тағы бір тән қасиет - мұғалім сөзіне имандай мену айтқанын бұлжытпай орындау мұғалімді ата-аналар қатарына қосу. Міне сондықтан, мұғалімнің істеген іс-қимылдары, айтқан қылықтары, оқушылардың оқуға деген ішкі түрткісіне айналады. Ал сыртқы түрткісіне оқитын сыныптастары, түрлі әдістемелік құралдар, көрнекіліктер т.б. жатады. Егер сыртқы түрткілер оқушылардың бойында психологиялық және физиологиялық белсенділігін арттырған жағдайда балалар бойында ішкі түрткі іске асады. Балалардың сабақта бір орында тыныш отырып, сабақ тыңдауы, сабаққа қатысуы төмен болса оқуды жөнді игере алмайды.
Сабақ неғұрлым қызықты жан-жақты ойын түрде өтілетін болса, оқушылардың білімді игеруі де соғұрлым жақсара бермек.Бастауыш сынып оқушыларына сабақты ойнап отырып қабылдайды, ойнай отырып оқиды. Мұндай сабақтарда мұғалім де ойынға қатысушы мүшелерінің біріне айналуға тиіс.
Н.А.Байбуртян, И.А.Геодекян, т.б. ғалымдар ойын сабақтардың балаларға тигізетін ұғымды тұстарын атап өткен, сондықтан, біз ойын-сабақтарға терең тоқталмай, тек оқушыларға іс-әрекеттің қаншалықты пайдалы екенін атап көрсетті.
Білімді е ең жоғары түрі балалардың біріне-бірі сабақ өтуі, түсіндіруі болып табылады. Мұндай қос оқушының сабақтарындамұғалім оқушыға ертеңгі тапсырманы түсіндіріп, үйде оқып, дайындалып келуін тапсырады. Дайындалып келген оқушы өзінің білгенін жанындағы оқушыға түсіндіреді. Мұндай тәсіл екінші тілді оқытқан кезде ғана тиімді болып есептелінеді.
Бастауыш сынып оқушыларына зат есімді оқыту барысында сабақты ойын - сабақ түрінде, этнопедагогикамен байланыстыра өтуді жөн көрдік. Осындай жағдайда оқушыларға мынадай білімді, біліктілікті:
а) Өз ойларын мазмұнды грамматикалық тұрғыдан сауатты стильдік жағынан жатық, дәл бейнелеп айта және жаза білу дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыру;
ә) Оқушылардың сөздік қорын молайтудың, өз мағыналарын дұрыс ұғынып, сөздерді орынды жұмсай білу дағдысын қалыптастыру;
б) Мәтіндегі сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлем және сөйлеу үлгілерін негіз ете отырып сөйлемді дұрыс құруды үйрету;
в) Халық ауыз әдебиеті үлгілерінен мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаштар және қазақ халқының көрнекті ақын-жазушыларының шығармаларын ребустар мен сөзжұмбақты, грамматикалық тапсырмалар талабына сай іріктеп алып оқушылардың бойына сіңдіру;
г) Оқушылықтардың бойына ізгілік пен имандылық, адалдық пен мейірімділік сияқты адамгершілік қасиеттерді дамыту; секілді т.б.қасиеттерді үйрете алатынымызды көрдік.
2. Бастауыш сыныптарды грамматиканы оқыту мәселелерінің зертелуі.
Баланың сөздік қорында сөздердің барлығы сөйлеу процесінде қолға түсіп, бір-бірімен байланыста болады. Психолог А.Н.Гвоздев баланың сөйлем, сөздерді тіркестіре айта бастауы, 1,10 ай - 2 жасында пайда болып, кейінірек дами түсетіндігін көрсетеді. Ребенок еще не обучавщися родному языку, практический полностью владает грамматическим формами: дети никогда не делает ошибок, лампа стояла над столом, то есит своеречевой практике слогают, спергают и согласует слова. Овледевает этими речевыми операциями ребенок в процессе фактического приспособление своей речевой деятельности к тем язковым условым, в которых она протекает в процессе приложивания, подражания,- деп мектепке келген баланың тілдік бүкіл грамматикалық заңдылықтармен білетіндігін көрсетеді.
Бала алғаш сөйлем құрап сөйлеген кезінен бастап-ақ, түбірлер мен қосымшалады дұрыс жалғап, қолдана алады. Бала тілі зерттеген Д.Н.Шмилев, Қ.Молдабеков, К.Р.Львов т.б. секілді ғалымдар бала грамматикалық заңдылықтарды дұрыс қолдана алатындығын көрсетеді. Д.Н.Шмилев Препринятое последние годястатические исследование функционально стилитического расспределения грамматических форм слов, содерит интересные данные, но они в основном ориентирования на формы слов но не их значение, между тем как возможности перенсоного употребление грамматических форм как раз и разлияны в разных типах речи, - деп бала өзінің сөйлеу тілін грамматикалық формаларды дұрыс қолдана алатындығын көрсетеді.
М.Р.Львов В интелектуальной жизни подростка речь начинает выступать в разных вариантах : все болыпую роль играет писменная речь, постепенно происходить стилевая дифференцияция : на ряду с разговорно-бытовым стилем все больше развивается и совершенствуется в книжной стили речи,- деп атап көрсетеді. Мұның өзі бала тілінің өзгеруіне байланысты баланың сөйлем құрау жобасы, нұсқасы да өзгеретіндігін білдіреді. Сондықтан баланың сөздік қорында сөз таптарының басымдылығы сөз болады. Бұл жөнінде М.К.Скорнякова : отсюда напрашивает вывод о необходимости учета особенности значения грамматических форм в разных типах речи и тепения владения учащимися как самим набором грамматических форм , так и смысловыми вохможностями их,- деп мектепте грамматиканы оқытулһдың қадһжеттігін атап көрсетеді: Целенаправленное изучение в школе языка и в частности грамматики, вызывает существенные изменение в речевой деятельности детей.
Бастауыш мектепте грамматиканы оқыту мәселесі жөнінде ХХ ғасырдың басында үлкен дау-дамай, пікір таластап болған. Кейбір ғалымдар грамматиканы бастауыш сыныптарда оқытудың қажеті жоқ, балалар грамматиканы оқымай-ақ сөйлей алады, пікірін жеткізе алады десе, (А.Б.Шапиро, П.С.Державин, Д.Н.Ущаков, А.Машкин т.б.), А.Машкин: ...оставить в покое грамматику навык к языковым (речевым) формам,- дейді. А.Б.Шапиро ...грамматика не имеет ничего общего ни с орфографией, ни с развитием речи, - деп грамматиканы оқытудың қажеті шамалы, граматиканың баланың жазуына, тіл дамытуына әсері жоқ екенін айтады.
Екінші топтағы ғалымдар (А.М.Пешковский, П.Гуревич, А.Слетова, М.Сколова, М.Янчевская, т.б.) грамматиканы оқытудың қажеттілігін айта келе грамматиканы оқыту арқылы балаларда жазу дағдылары мен икемділіктері қалыптасатындығын атап көрсетеді.
А.М.Пешковский: Если прежде утверждали , что грамматика-служанка правописания, то я утверждаю что грамматика служанка правописания, и литературно речевых навыков, и стилевых навыков. Грамматика служанка - навыков - вот как я формулирую роль грамматики в школе, - деп грамматиканың дағды қалыптастыруда ең бңр дұрыс жолы екенін көрсетеді.
Бастауыш сыныптардағы грамматиканы оқыту жөнінде пікір таластар нәтижесінде қазіргі кезде грамматика емлеге, фонетикаға қатысты болып оқылып келе жатыр. Бұл балалардың сөздік қорын молайтпай, қайта тек белгілі бір аз мөлшердегі сөздерді жаттатып, жаттықтыруға әкелді. Осындай пікірді Г.И.Белоусова Вопросы развития речи в методических книгах 20-х годов,- деген кандидаттық диссертациясында атап өтеді.
В последующих десятилия, особенно в конце 40-х начале 50-х годов, напротив, на урогах русского языка на столько сильно увеклисьграмматикой, что забывали о самом языке, боготмо, живом и разнообразном. Грамматические правила превращались в самоцель и не имели никакого практического приложение к навыкам а устной и письменной речи. Такая практика работа по языку не могла способствовать развитию речи учащихся, и речывая культура продолжала оставаться бедной.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде (бастауыш мектепте оқыту) грамматиканы оқыту жөнінде зерттеу ісіне А.Байтұрсынов, С.Жиенбаев, С.Х.Сарыбаев, Х.Бозжанова, Ә.Садуақасова, Г.Уайсова, Ы.Маманов, Р.Әміров, Х.Арғынов, Д.Әлімжанов т.б. үлес қосқан және қосуда.
А.Байтұрсыновтың Тіл құрал (1914), Тіл құоал (1925), Тіл құрал( 1915), Методика мәселелері (1922), Оқу құралдары (1912), Әліп-би (1928), Сауат ашқыш (1926). Т.б. қазақ тілінің әдістемесіне арналған еңбектері мен мақалаларының қазіргі кезеңге дейін өз құнын жоймағандығын айта аламыз.
А.Байтұрсыновтың оқулықтарында грамматиканы оқыту мәселесі туралы айтылған пікірлері кездеседі. Ол: қазақ тілінің түбірі өзгерілмей аяғына жалғау қосылып өзгеріледі. Жалғау екі түрлі: 1. Сөздің тұлғасын өзгертсе де ішкі мағынасын өзгертпейді. 2.Сөздің тұлғасын да, мағынасын да өзгертеді. Сондықтан бастан тысқары (яғни жалғау - Е.М.), соңғысы ішкері жалғау (жұрнақ Е.М.), деп аталады. Құлақ деген сөзге (тың) деген жалғау қоссақ, құлақтың болады. Тұлғасы өзгерілді мағынасы өзгерген жоқ. Құлақтың деген де бастн мүшесінің атын көрсетеді. Егер құлақ деген сөзге шын деген жалғау (жұрнақ Е.М) қоссақ, Құлақшын болады. Мқнда тұлғасы да, мағынасы да өзгерді. Құлақ бастың мүшесін көрсетуші еді, Құлақшын болған соң, басқа киетін киімнің атын көрсетіп тұр,- деп түбір мен қосымшаларды оқыту жайында сөз етеді.
А.Байтұрсынов сөз таптарын үлкен екі топқа бөледі: 1-атауыш сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік), 2-шылау сөздер (үстеу, демеу, жалғаулық, одағай). 1925ж шыққан Тіл - құрал еңбегінде грамматиканы сөз тұлғасына қарай 5-ке бөледі:
а) Түбір сөз
ә) Туынды сөз (туғын сөз)
б) Қос сөз
в) Қос.ылқы сөз
г) Қосымшалар
Сөз мағынасына қарай тоғыз топқа бөлінеді.
1.Зат есім
2.Сын есім
3.Сан есім
4.Есімдік
5.Етістік
Есімдеуіш атау сөздер
6.Үстеу (үстеуіш)
7.Демеу (демеуіш)
8.Жалғау (жалғауыш)
9.Одағай еліктеуіш, лептеуіш)
10 Шылау сөздер
С.Жиенбаевтың Қазақ тілінің методикасы (1946), Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы (1957), Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы (1939), т.б. секілді қазақ тілін оқыту әдістемесіне қосқан еңбектері мен мақалалары бар.
С.Жиенбаевтың Қазақ тілінің методикасы (1949) жылы шыққан атты еңбегі үлкен-үлкен екі тараудан тұрады.
Бірінші тарауы - Грамматика оқыту методикасы деп аталса, екіншісі Кітап оқыту методикасы - деп аталады. С.Жиенбаев сөздің мағынасын жеке тұлғада емес, басқа сөздермен байланысқа түскен жағдайларда ғана өз мағынасын береді,- деген пікір айтады. Сөздің мағынасын сөйлем ішінде тұрғанда ғана байқалады. Жеке тұрғанда бір ғана мағына беретін сөз, сөйлем ішінде басқа мағына беретін тілде көп ұшырасады, - дейді.
Ғ.Бегалиев Әріп, дыбыс, буын (1935), Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері (1950) т.б. еңбектері арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесіне өзіндік үлес қосқан бірегей ғалым.
Ғ.Бегалиев Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері (1950) атты еңбегінде грамматиканы оқытуға ерекше тоқталған. Кітап алты тараудан тұрады:
1. Оқу-жазуға үйрету методтары;
2. Жазуға және көркем жазуға үйрету;
3. Оқу сабығына қойылатын міндеттер мен оқыту методтары туралы;
4. Грамматика мен емле программасы материалының мазмұны;
5. Дұрыс жазуға үйрету;
6. Тіл дамыту.
Ғ.Бегалиев Оқушы қаншалықты пысық тиянақты болмасын - өз ойындағысын ауызша айтып беретіндігідей етіп жазбаша білдіре алмайды, ауызша тиянақты түрде мазмұндай алғанын жазуға келгенде, ауызекі айтқандағысыдай еркін мазмұндай алмайды,- деп түбір сөзге жалғанып оған қосымша мән беретін жұрнақтардың мағынасын түсіндіру керек болғанда, сол жұрнақтарды білдіретін 2-3 сөз келтіру керек, - дейді.
Х.Арғынов - бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту мәселесіне өзіндік құнды үлес қосқан ғалым. Оның 2-класс Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау (1970), Қазақ тілі методикасы (1974), Қазақ тілінен 2-классқа арналғандидактикалық материалдар (1980) т.б еңбектері бар.
Х.Арғынов, бастауыш сынып оқушылары грамматикасыз ешқандай білімді игере алмайды, тілдің басқа салаларын түсіне алмайды,- дейді. Бастауыш класс оқушылары, оның ішінде 3-класс оқушылары, сөздің түбіріне саналы түсінбесе, сөз құрамының басқа салаларын да меңгере алмайды.
Ш.Сарыбаев - қазақ тілінің методикасын қалаған ғалымдардың бірі.
Ш.Сарыбаев Қазақ тілінің методикасының кейбір мәселелері (1959) атты еңбегінде Бір тақырыпты немесе бір тақырыпшаны оқыту үшін сол пәннің өзін жақсы білу керек. Оқытатын пәнді көңілдегідей білмей тұрып, оны оқытудың методикасына жармасу бос еңбек- мұғалімнің білімді болуы, көп ізденуі қажет екендігі атап көрсетті.
Аталған еңбегінде ғылым зат есім, сын есім, сан есім, етістік, үстеу, шылау секілді сөз таптарына тоқталып, өзінің оқыту әдістемесін ұсынады.
И.Қ.Ұйықбаев Қазақ тілінің методикасының очерктері (1962) атты еңбегінде сөз таптарын оқытудың қажеттілігіне баса назар аударады. Балалардың сөз байлығын молайтуға, тілін жаттықтыруға грамматиканың орны ерекше екендігін көрсетеді. Балалардың сөз байлығын көбейтіп тілін жаттықтыру үшін бірнеше сөз беріп, олардан жұрнақтар арқылы жаңа мағыналы сөз жасатып, сол сөздердің кейбіреулерін келтіре, сөйлемдер құрату керек, сонда оқушылар жұрнақ пен жалғаудың мәнін іс жүзінде анық байқайды
У - сызу - ушы - сызушы сыз ^^^^ - сызылу сызықша сызғыш
М.Балақаев қазақ тіл білімінде алатын орны ерекше ғалым. М.Балақаевтың қазақ тілін оқыту мәселесіне арналған Бастауыш мектептің екінші сыныбына арналған Қазақ тілі байқау оқулығына методикалық нұсқау, Тіл әдебиеті және қазақ тілін оқыту т.б. М.Балақаев грамматикалық жаттығуларды іріктеуде мынадай талаптар қояды.
1. Біріншіден, жаттығу материалдары мазмұнды болуға тиіс. Материалдағы жеке дыбыстар, әріптер, буындар сөз ішінде, сөздер, сөз тіркесі, сөйлем ішінде алынып талданылады.
2. Екіншіден, әрбір мысал, әңгіме, өлең, сөз, сөйлем, тіл (стиль) жағынан мүлтіксіз әдеби норманы ұстануы тиіс. Ол үшін оқушылар дұрыс құралмаған жасанды мысалдардан аулақ болып, әдеби тілдің жақсы үлгілері бойынша әдеби тілге тән басқа да мысалдар бтйынша тәрбиеленеді.
3. Үшіншіден, алынған жаттығу тағы да басқа материалдар құрамынан, керекті сөздер, дыбыстар, әріптер, грамматикалық тұлғалар, сөйлемдер жиі кездесетін болсын.
М.Балақаев грамматикалық жаттығулар, бытыраңқы, шашыраңқы болады дей келе оның себебі - грамматикалық, орфографиялық ережелер белгілі нақыт сөздер тұлғалар негізінде емес, абстракцияланған көптеген фактілерді қорыту негізінде жасалады. Баланы соған жетектеу үшін көптеген байқау, жаттығу жұмыстары жүргізілуі тиіс - деп грамматиканы оқыту арқылы баянды білімнің белсенді ойшылы етіп тәрбиелейтіндігін атап көрсетеді.
Бұлардан бөлек бастауыш мектепте грамматиканы оқыту мәселесіне арналған: Х.Арғынов пен Ғ.Сүлейменов 2- сыныпта картина бойынша тіл дамытуға арналған көрнекті құралдарға қосымша нұсқау (1965), Х.Арғынов қазақ тілі программасы мен оқулығын жетілдіру жайында (1965), Х.Арғынови Қазақ тілінен 3-сыныпқа арналған таблицаларға нұсқау (1967), Ш.Сарыбаев Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері (1959), Р.Әміров 1 класта қазақ тілін оқыту (1962), Р.Әміров, А.Асқарова 2-3 класс Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау (1983), Ш.Сарыбаев 3 класта Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқаулар (1955), Р.Әміров 1 класта оқушылардың тілін дамыту үшін істелетін жұмыстар (1957), Ә.Садуақасов Қазақ тілінен методикалық құрал (1964), Бозжанова К, Әміров Р. бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту (1964), С.Рахметова Қазақ тілін оқыту методикасы (1992), М.Балақаев Бастауыш мектептік 2 класына арналған Қазақ тілі методикалық нұсқау (1969), Байқуатова Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын оқыту (1997), Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы тағы басқа еңбектер жарық көрді.
Мұның барлығы бастауыш мектепте грамматиканы оқыту мәселесіне үлес қосқан еңбектер.
2.2. Бастауыш мектеп оқушыларының грамматиканы меңгерудің психологиялық кезеңдері
Тілдің грамматикалық жүйесін оқыту оқушылардың ойлау қабілетінің дамуымен тығыз байланысты болғандықтан, сабақ барысында таным процесінің белгілі әдістерін (даралау, жинақтау, жалқыдан жалпыға, жалпыдан жалқыға бару, салыстыру) міндетті түрде есте сақтау қажет. Яғни балалардың таным процесі ең алдымен жеке фактілерді жинақтауға, содан соң жинақталған мағлұматта пайдаланып тілдік фактілерді даралауға қарай бағытталады екен. Бұдан шығатын қорытынды: жаңа грамматикалық ұғым туралы түсінік берген кезде мұғалім балалар танымының жалпыдан жалқыға қарай бару қызметіне сүйеніп, тілдік фактілерді байқату және бір-бірімен салыстыру арқылы әлгі белгілерді жинақтауға ұмтылады. Ал грамматикалық ұғымды тиісті дәрежеде түсініп болған соң, олардың ой-қабілетінің жалпыдан жалқыға қарай бару қызметіне сүйеніп, қабылданған мағлұматты тілдің, сөздердің жеке белгілерін ажырату мақсатында пайдалана білуге үйретуге қажет. Бастауыш класс оқушыларының ойлау қызметінің осындац психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Бұл кластарда грамматикалық ұғымдардымеңгерту барысы шартты түрде төрт кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезең - түсіндірілетін грамматикалық ұғымның айқын белгілерін балаларға байқату үшін тілдік материалды талдау. Ол кезеңде оқушылар нақтылы сөздердің лексикалық мағыналарын түсіндірумен қатар, олардың тілдегі ортақ қызметтерін қолданудағы ұқсас белгілерін дерексіз түрде тануды үйретеді. Яғни талдау мен дерексіздендіру (абстракциялау) сияқты ойлау операцияларын меңгереді. Мысалы, бастауыш класс оқушылары қазақ тілінің морфологиялық жүйесімен ІІ кластағы Сөз тарауынан бастап таныса бастайды. Ең алғашқы тақырып - Кім? Не? Сұрақтарына жауап беретін сөздер. Бұл тақырыпты меңгеру үшін оқушылар сөздердің лексикалық мағыналарын түсінумен бірге, олардың нені бейнелейтінін дерексіз түрде тануы қажет. Міне, осы дағдыны қалыптастыру үшін мұғалім сабақта нақтылы заттар туралы әңгіме ( сұрақ-жауап) әдісімен бастайды.
oo Балалар мынау не?
oo Өшіргіш
Тақатаға өшіргіш сөзін жазып қояды, немесе алдын ала дайындап әкелген жазуды көрсетеді.
oo Ал, мынау не?
Балалар бұл сұраққа тағы да өшіргіш немесе өшіргіштің жазуы деп жауап беруі мүмкін. Мұғалім оның жауаптарын түзетеді:
oo Жоқ, бұл өшіргіштің атын білдіретін сөз.
oo Мынау не?
oo Кітап
oo Ал, мынау не?
oo Кітаптың атын білдіретін сөз
oo Бұл сөзге қандай сұрақ қоямыз?
oo Не? Деген сұрақ қоямыз.
Осылайша мұғалім кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөздер тобы болатынын балаларға байқатып, олардың ортақ белгілерін дерексіз түрде тануға үйретеді.
Екінші кезең - анықталған белгілерді жинақтау, грамматикалық ұғымның осы белгілерінің арасындағы өз ара байланысты аңғару, түсіндірілген ұғымның грамматикалық анықтамасымен танысу. Оқушылар бұл кезеңде ойлау процесінің салыстыру және жинақтау сияқты операцияларын меңгереді. Мысалы, 2- кластағы Кім? Не? сұрақтарына жауап беретін сөздер атты тақырыбын оқыту барысында оқушыларға бірте-бірте адамға қатысты атауларға кім? не? деген сұрақ, жансыз заттар мен құбылыстардың, жан-жануарлар мен аңдардың атауларына не? деген сұрақ қойылатыны ұғындылады. Содан кейін бұл атауларды көпше түрінде кімдер? Нелер? Деген сұрақтар қойылатын түсіндіріледі. Ары қарай кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздерге жалғаулар (жіктік, көптік, тәуелдік) жалғауы ретінде танылады, т.б.
Бұл тұста аталған тақырыпты меңгертудің мынадай ерекшелігі ескерілуі тиіс: 2-класта оқушылар Кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздерді 10 сағат оқиды.Берілуге тиіс мағлұматтар мен дағдылардың көлемі де біршама. Сондықтан мұғалім мағлұматтар мен дағдыларды жүйелеп, грамматикалық ұғымның әрбір жаңа белгісі үйретілгеннен кейін оны алдынғы оқылған - материалмен байланыстыра жинақтап отыруы қажет.
Үшінші кезең - грамматикалық ұғымның анықтамасын түсіндіру, ортақ белгілердің мәні мен олардың арасындағы байланысты нақтылай түсу. Кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздер тақырыбын оқыту барысында адамға қатысты сөздерге кім? не? сұрақтары қойылады деген анықтаманы толық түсіне бермейді. Олар көбінесе бұл сұрақ кісі аттарына қойылады деп түсінеді. Сондықтан оларға адамға қатысты сөздер деген ұғымды кеңейтіп түсіндіру қажет: кісі аты жөнінде, мамандықты немесе кәсіпті білдіретін сөздерге, туыстықты білдіретін сөздерге, адамға қатысты басқа да атауларға арнайы уақыт беріп, тоқталған жөн. Бұл оқушылардың таным мен сөздік қорын дамытады, әрі түсіндіріліп жатқан грамматикалық ұғымды жақсы меңгеруге әсер тигізеді.
Төртінші кезең - түсіндірілген грамматикалық ұғымды жаңа тілдік материалдар негізінде пысықтау, берілген білімді жаттығулар орындау арқылы іс жүзінде қолдану; осы тақырып пен басқа да грамматикалық ұғымдар арасындағы байланысты меңгерту.
Бұл кезеңнің мақсаттары түсіндірілген грамматикалық ұғымды пысықтау жаттығулары арқылы, жинақтау мен қайталау сабақтары барысында, кейінгі тақырыптарды өту кезінде орындалады. Мысалға, Кім? Не? сұрақтарына жауап беретін сөздер атты тақырыбын оқыту барысында түсіндірілген грамматикалық ұғымдар әр түрлі жаттығулар орындату арқылы пысықталады. Оқушылар сөздерге кім? не? нелер? Кімдер? Деген сұрақтарды қойып үйренеді. Ал жинақтау мен қайталау сабақтары барысында берілген сөздерді қай сұраққа жауап беретініне байланысты топтап, немесе берілген сұрақтарға сай сөз ойлап жаттығады. Жалғауларды дұрыс, қатесіз қосып жазуға дағдыланады. Сөйлем ішінен атауды білдіретін сөздерді табады. Кейін Не істеді? Неғылды? Қайтті? Сұрақтарына жауап беретін сөздер немесе Сөйлем тақырыбын өткенде оқушылар атау сөздер мен қимылды білдіретін сөздерді тіркестіріп, сөйлемді дұрыс құрауды, сөйтіп, өз ойларын дұрыс айтуды салалы түрде меңгере бастайды.
Белгілі бір грамматикалық ұғымды оқытудың өз кезеңдері әр класта қайталанып отырады. Себебі бастауыш класта оқытылатын грамматикалық ұғымдар кластан өткен сайын бірте - бірте күрделендіріліп, сабақтастыра берілген.
Тілдің ойлау және қарым-қатынас құралы ретіндегі қолданылуы оның морфологиялық жүйесінде болатын өзгерістерге тікелей байланысты. Адамның сөздік қоры қаншама бай болса да, егер ол өзі білетін сол сөздерді бір-бірімен байланыстырып қолдана алмаса, білгенінің бәрі босқа қалар еді. Сөзден сөз тудырып, оларды жалғаулар арқылы бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөйлем ішінде әрқайсысын орын-орнына қою үшін көптеген морфологиялық заңдылықтарды білу қажет. Атап айтқанда, олар мыналар:
1.сөз құрамы;
2.сөздердің жасалу жолдары; жалғаулардың жалғану тәртібі;
3.сөз таптары және олардың қызметі;
4.әрбір сөз табына жататын сөздердің түрлену және өзгеруі, т.б.
Оқушылардың қазақ тілінің морфологиялық жүйесімен кейінгі кластарда (6-7 кластар) тереңірек танысатыны белгілі. Бірақ бұл жүйеден қарапайым мағлұматты жоқ бала бастауыш кластарда меңгеруге тиіс сөйлеу мен жазу дағдыларын мүлде игере алмс еді. Сөзге қосылатын тиісті қосымшаны дұрыс қоса алмаған оқушы қалай сауатты жазбақ?! Немесе заттың атын білдіретін сөз бен сол заттың сынын, қимылын білдіретін сөздердің бір-бірімен байланысу тәртібінен хабарсыз бала қалайша дұрыс сөйлем құрап, өз ойын анық жеткізе алады?! Ал сөйлеу дағдысы дамымаған баланың ойлау қабілетінің дамуында тежелу болатыны психолог ғалымдар айтып, жазып жүргені де белгілі. Демек, бастаыш кластарда тілдік морфологиялық жүйесінен мағлұмат беру ісі тек жеке пәндік тұрғыдан ғана маңызы емес, бұл - осы кластардағы оқыту процесінің табысты болуының кепілі. Сондықтан бастауыш кластарда оқушының ана тілінің морфологиялық жүйесінің міндетті түрде оқыту керек пе? деген сұрақтың жауабы біреу ғана : -Иә, міндетті түрде оқыту қажет. Бірақ қай кластан бастап және қандай дәреже мағлұмат беру керек? Міне, бұл күрделі мәселе...
Бастауыш кластарда берілетін морфологиялық білім мазмұнын дәл анықтаудың күрделілігі мынада:
-Егер оқушының психофизиологиялық мүмкіндіктерін ескермей, берілетін теориялық ұғымдардың көлемін көбейтіп жіберсек, оқытудың ісін ауырлатып алар едік. Әрі бұл таза теориялық мағлұматтарды меңгеруге айналып, басты мақсат балалардың дұрыс сөйлеу және жазу дағдысын қалыптастыру мақсаты кейінге ығыстырылар еді. Керісінше, оқушылардың іс-жүзілік дағдысын қалыптастыруға көп көңіл бөліп, берілетін теориялық білімнің көлемін ықшамдауға тырыссақ, онда балалардың мөйлеу және жазу дағдысының дамуына нұқсан келер еді. Себебі тілдегі заңдылықтарды меңгермей тұрып, дұрыс сөйлей немесе жаза білу мүмкін емес.
Демек, бастауыш кластарда тілдің морфологиялық жүйесінен берілетін теориялық мағлұматтар мен іс жүзілік дағдыларын үйлесімді дәл табу қажет. Әрі бұл үйлесімнің әр кластағы морфолгиялық ұғымдардан кейін оқылған Сөйлем тарауындағы тақырыптарға да сай келіп отыруы талап етілуге тиіс.
2.3. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту және оны басқа сөз таптарымен байланыстыра оқыту маңызы.
Бастауыш мектепте негізгі сөз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, шылау оқытылады. Оқушылар сөз таптары олардың лексикалық мағыналары мен сұрақтары және грамматикалық тұлғалары (жалғау - жұрнақтар) арқылы танитын болады. Сөз таптарын танытуға даярлық І- сыныптан басталады. Бұл сыныпта кім? не? кімдер? Нелер? не істеді? Не қылды? Қайтті? Қандай? Қай? Қанша? Неше? Нешінші? Т.б. сұрақтарға жауап беретін сөздермен танысады.
Мұндай сұрақтарға жауап беретін сөздер заттың атын, қимылы, сынын, санын білдіретінін меңгереді. Сөз таптары негізінен алғанда, күрделірек көлемде 3-4 сыныптарда оқытылады. 3 сыната Сөз таптары деген тақырыпта өтіледі.
Аталған сыныптарда сөз таптарынан берілетін мағлұматтар жеңілден ауырға қарай сатылап, бірін-бірі толықтыра береді. 3 сыныпта зат есім (жалқы есім мен жалпы есім, негізгі және туында зат есімдер, зат есімнің жекеше және көпше түрлері, зат есімнің тәуелденген түрі) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz