КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН КЕШЕНДІ ИГЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ АНАЛИЗДІҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1 тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН КЕШЕНДІ ИГЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ АНАЛИЗДІҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
1.1
Әлеуметтік-экономикалық қатынас жүйесіндегі экологиялық-экономикалық анализдің маңызы, орны және рөлі
Өндірістің материалды-техникалық базасын қайта қалыптастырусыз экономикалық механизмді нығайту және халықтық-шаруашылық кешенді жоғары сатыға көтеру, шаруашылықты жүргізудің қарқынды формаларын пайдалану, туындаған мәселелер мен сұрақтарды шешуге программалық, кешенді ықпал ету мүмкін емес.
Қоғам өзінің шаруашылық және мәдени дамуындағы міндеттерді атқара отырып, қоршаған табиғи ортамен әр түрлі байланыстарға және қарым-қатынастарға түседі.
Ғылыми-техникалық прогресс қоғамдық өндірістің тиімділігін көтерудегі негізгі құрал бола отырып, адамзат қоғамындағы алғашқы тіршілік үшін қызмет атқаратын табиғи байлықтарды қарқынды пайдаланудың мүмкіндіктерін кеңітеді.
Бірақ, адамзат табиғи процестерді заманауи техникалық құралдардың көмегімен баса отырып, қоғам мен табиғат арасындағы динамикалық тұрақтылықты жиі бұзады. Өндірістік күштердің дамуына кері әсер ететін қоғам мен қоршаған табиғи орта арасындағы қарама-қайшылықтар қоршаған ортадағы жағымсыз құбылыстар мен үрдістердің өсуіне, оның құрылымдық бөліктерінің диалектикалық бірліктерін бұзуға әкеліп соғады.
Мұндай қарама-қайшы процесстерге қатысушы және куәгер ретінде қазіргі заманауи қоғам шығады. Бір жағынан, ол өндіріс сферасына нағыз табиғи ресурстардың қарқынды араласуынсыз дами алмайды, екінші жағынан - қоршаған табиғи ортаны қорғауы тиіс, өйткені оның жағдайына адамның жер бетінде тіршілік етуі тәуелді.
ЖІӨ-ді өндіру көлемінің өсуі және оның аймақтық шоғырлануының күшеюі табиғи ресурстардың қажеттілігінің көбеюіне алып келеді. Көптеген табиғи компоненттер қорының шектеулілігі оларды пайдалануда тиімділігін көтеруді, сонымен қатар табиғатта өзіне үйлестігі жоқ жаңа материалдық және энергетикалық көздерді принципиалды өңдеу және нығайту мәселесін туындатады.
Бұл мәселені шешу - алдымен пайдалы қазбаларды, энергетикалық және басқа да табиғи ресурстарды өндіру және қайта жасау технологиясын сапалы жақсартумен байланысты көптеген шарттар мен факторларға тәуелді болып отыр. Дәл осы жерде белгілі бір уақыт сәтіне қол жеткізген қоғамның ғылыми-техникалық даму деңгейінің көрінісін табады. Өндірістің қазіргі уақыттағы техникалық және технологиялық жағдайы қоғам мен табиғат арасындағы динамикалық тұрақтылықты сақтауға әлі мүмкіндік бермейді. Кейбір мәліметтерге сүйенсек, биосферадан алынған заттардың 100 бірлігінен тек үш-төрт бірлігі ғана пайдалануға беріледі, қалған 96-97 бірлігі қоршаған ортаны ластайтын қалдық ретінде жоғалады.
Бұл зерттеушілерге қалдықтардың (артынша, табиғаттың ластануы) шарасыздығын нақтылау үшін негіз болды, немесе олардың көрінуі технологиялық процесстердің жағдайымен байланысты. Сондай-ақ, олардың кейбіреуі қолайлы ластану өмірдің гүлденуін қамтамасыз етеді, одан келіп ортаның өзінің тазаруына әкеледі деп есептейді. Мүлде қалдықсыз өндіріс концепциясын ашқан авторлардың пікірлері сияқты, мұндай шешімдермен келісу қиын.
Технологиялық процесстердің мағынасы алғашқы табиғи шикізат көлемінен соңғы қажеттіліктерді алумен түсіндіріледі. Алғашқы шикізатты өңдеудің кейінгі жағдайы өндірістің әр түрлі қалдықтарды шығаруын көрсетеді. Қалдықтарды алудың шарасыздығы туралы концепция табиғаттың шикізат ресурсының көлемі мен өндірістік-шаруашылық қызметтің соңғы өнімінің өлшемі арасындағы тура байланыс ретінде қарастырылады. Мұндай шешім өндірістік процестің сатысы немесе жеке нақты түрге қатысы болса дұрыс деп табылады. Егер ғылыми-техникалық прогресстің потенциалды мүмкіндіктері бойынша өндірістің қалдықтарын қарастырса, онда, өкінішке орай, оның жетістіктері тек табиғи заттарды ғана емес, олардың негізгі және жанама компоненттерін де тұтыну құнына айналдыруға мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаны пайдаланудың бұрынғы шаруашылық әдістері жаңа техникалық немесе ғылыми-техникалық негізге қойылғанда ғана заманауи технологиялардың дамуын аяқталды деп есептеуге болады. Бұл көзқарас бойынша ғылыми-техникалық прогресске әлі соңғы қадам жасау керек болады, өйткені, барлық жаңа және жаңа әдістерді қолдануға қарамастан, қоршаған табиғи ортаның негізгі шамасы дәстүрлік әдістерді шаруашылық айналымға еліктіру үшін қолданылады, кейбіреуіне қарағанда және қазіргі табиғатты пайдалануды әрі қарай кеңейтуге, адамдардың экологиялық өмірін жақсартуға кедергі келтіретін қиындықтар ретінде түсіндіріледі.
Осындай тенденциялардың көрінуі қоғамда бұл негативті тенденцияларды жеңуге бола ма, және жеңуге болатын болса, туындаған экологиялық жағдайдан шығудың жолы қандай деген сұрақтарды қоюға мүмкіндік бермейді. Қоршаған орта мәселесінің ашық геосаяси бояумен бейнеленуі, бәсекелестік күрестің алдыңғы жағына шығуы тіптен маңызды.
Қоршаған орта мәселесіне зерттеушілердің көзқарастарын көрсететін қайнар көздердің анализі сол мәселенің туу себебі мен оны шешу жолдарын сараптауға екі негізгі амалды көрсетуге мүмкіндік береді.
Олардың біреуінің негізіне технологиялық сипаттың басты бейнесін алып жүрген мәселе ретінде қоршаған ортаны қорғау мәселесінің интерпретациясы алынады.
Мұндай сұрақтың түсіндірмесі бойынша, экономикалық дамудың бағдары мен қалпы экологиялық факторларға қатысты ішкі, алдын ала анықталған және талқылауға болмайтын деп түсіндіріледі.
Бірінші орынға сәтсіз экологиялық технологиялардың уақытылы қолданылуына әсер ететін жағдай жасау және оларды қоршаған орта үшін пайдалануда негативті салдарды жою сұрақтарыы шығады. Бұл сұрақты шешудің негізгі жолдарының бірін осы тәсілдің жақтаушылары, экологиялық мәселелерді беруде, өзінің бейнесін таба алатын белгілі бір экономикалық мазмұнды көреді, мысалы, қалыптасқан білім беруді бағалау саясатын өзгертуде, қаржылық санкциялардың іс-әрекетін көтеруде, табиғи ресурстарды экономикалық бағалауда және т.б.
Соған сәйкес, әдеттегідей, мұндай әдісте табиғилық және нәтижелілік міндетті түрде есепке алынады, сондай-ақ оларды әлсірететін шарасыз технологиялық өзгерістер тудыратын қандай да бір қарама-қайшы тенденциялардың көрінетіні ақиқат.
Негізінде, технологиялық даму қоғам мен табиғат арасындағы қарама-қайшылықты күшейтіп қана қоймай, сонымен қатар адамның іс-әрекетінен кейінгі кері әсерлерді жоюға үшін бұл қарама-қайшылықтарды шешуге мүмкіндік береді.
Басқаша айтқанда, ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерінің арқасында адам көптеген табиғи процесстерге саналы түрде әрекет етуге жағдайы бар және өзі қызыққан жағдайда олардың жойқын күші мен энергияны пайдалана алады. Сонымен қатар, ол минералды ресурстарды тиімді пайдалануға, топыраққа тұқым себуге, қоршаған ортаны ластанудан қорғауға бағытталған көптеген биологиялық процесстерді басқаруға шамасы жетеді.
Шектеулілік, өз ресурстардың дефицитінің өсуі жадайларының қатарында бірінші жоспарға оларды пайдалануда үнемді және ұқыпты пайдалануды көтерді. Негізінде, бұл ой пайдаланылатын табиғи ресурстардың қысқаруы туралы емес, керісінше оларды тиімдірек пайдалану, шығарылатын өнімнің бірлігіне шығындарды азайту туралы болып отыр. Технологиялық прогресс өндірістің барлық салаларында және түрлерінде мұндай қысқарту үшін көптеген мүмкіндіктер ашады. Мұнда мәселенің шешілуі ғылыми-техникалық жетістіктерді прогрессивті, ресурсты сақтаушы және қалдықсыз технологияға негіздеу, сіңдіруде болып табылады. Артынша, табиғатты пайдалану процесстерін рационализациялау өз табиғатты тұтынушыларға байланысты, тіршілікке өндірген және әкелген әлеуметтік техникалық саясатқа байланысты.
Сонымен, заманауи инновациялық даму өзінде локализация мүмкіндігін алып жүреді, ал адамның табиғи процесстермен араласуына әкелетін негативті құбылыстардың ликвидациясы мен жағдайлар қатарына кіреді. Белгілі бір әлеуметтік технологиялық прогресстер жағдайында қоғам өзінің қазіргі экологиялық техника мен технологияны, адам іс-әрекетінде табиғатты қалыптастырушы кері әсер етеін жағдайлардың минимумына әкелетін жағдайды қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар.
Осыған байланысты, ғылыми табиғаттану табиғаттың объективті заңын шешуде қоғаммен алынатын сәйкестіктерді қамтамасыз етеді, ал қоғамдық ғылымдар адамның қызығушылықтарымен алынатын шешімдерді келістіруге, үлкен көлемде табиғаттың қалыптасу процесстерін жоспарлауға мүмкіндік береді.
Қоғамның даму қажеттіліктерін біле отырып, адамдар табиғатқа қатысты өз іс-әрекеттерін мөлшерлеуге қабілетті.
Табиғи және қоғамдық заңдылықтар тығыз байланысты болғандықтан, табиғат пен қоғамды бір жүйе ретінде игеру, табиғи орта мен қоғамдық қатынастарында пайда болған маңызды теоретикалық және практикалық мәселелерді сараптауда диалектикалық-материалистикалық әдістемелердің шарттарын сақтауда дұрыс бағыт беру қамтамасыз етіледі.
Қоршаған ортаны қорғау сұрақтары практикалық ғылымдардың қолдану аясы болуы қажет, немесе жеке пәндер бұл сұрақтарды шешугешарасы жоқ. Қоғам мен табиғаттың қатынасы туралы жаңа интегралды ғылымды құруға талпыну мамандандыру мен практикалық жүзеге аспайтын принципіне қарама-қайшы болады. Осыдан қоршаған орта туралы білімнің жиынтығынан ерекше ғылым шықпайды, тек ғылыми пәндердің көп бөлігінің қосындысы ғана бола алады.
Қоршаған ортаның салалық мәселелерін шешу бұдан былай жеке ғылыми пәндердің жұмысы болу қажет. Бірақ мамандандыру кең мүмкіндіктерге, білімнің басқа да салаларының контекстіне белгілі бір бағытталған спецификалық мәселелерді көрудегі қажеттіліктерге бөгет болмауы тиіс. Егер қоршаған орта, бір жағынан, көптеген ғылыми пәндердің қолдану аясы болса, екінші жағынан, бұл пәндердің әрқайсысы өзінің міндеттерін байытатын және қиындататын жаңа аспектіге ие болады. Тек осы орайда, маңызды деңгейге байланысты, қоғамдық ғылымдардың экологизациясы туралы айтуға болады.
Осыған байланысты, қоғамдық ғылымдар өзі үшін білім берудің жаңа саласына белсенді араласады, адам - қоғам - қоршаған орта қатынасы жүйесінде адам білімдерін жетілдіреді, олардың арақатынасын тездетеді.
Қоғамдық ғылым бола отырып, экологиялық-экономикалық анализ тек құбылыстарды ғана емес, оған қатысты заттарды, бірақ сол пәнді игеруге қажетті, мысалы, табиғи байлықтар мен қоршаған ортаны, олар экономикалық және әлеуметтік салаға жататынына қарамастан, игереді. Табиғи орта қоғамдық өмірдің өзгеруіне біршама әсер ететін фактор ретінде орын алады, сонымен қатар қоғамдық өндіріс пен қоғамдық қатынастардың дамуына әсер етеді. Анализ қоғамдық ғылым ретінде қоршаған ортаны экономикалық және әлеуметтік позицияларымен қатар меңгереді.
Өндіріс процесінде, бір жағынан, географиялық ортаның жылжуы, және бәрінен бұрын табиғи ресурстардан жалпы ұлттық өнімге өтуі көрінеді, екінші жағынан, жалпы ұлттық өнімнің бөлігі қоршаған орта жағдайын өндірудің қорытындысы бойынша қайта қалыптастыру үшін пайдаланылады. Мұнда өндірістің қоршаған ортадан қоғамдық өнімге қосылуы, табиғи ортаның өндірілуіне бағытталған шаруашылық сайыстар шеңберінде табиғи орта өндірісінің табиғи және жанама элементтерін рационалды пайдаланбау деп атауға болады. Ол қоғамды қажетті табиғи ресурстармен қамтамасыз етуді, оларды рационалды өнім мен пайдалы қазбаларды толық үйлесімінде комплексті пайдалану және табиғи орта элементтерінің өздігінен қайта қалыптасуын сақтауды қарастырады. Жинақталған қоғамдық өнімнен қоршаған ортаға айналатын кері қозғалыстағы шаралар айналымы өндіріс және табиғат элементтерін сақтау, немесе оны тікелей өндіру ретінде көрінеді.
Сонымен, кеңейтілген өндіріс жүйесіндегі қоғам мен табиғи орта арасында сапалы жаңа өзара байланыстар және өзара тәуелділік қалыптасты. Бұл өзара байланыстардың мәні табиғатты ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау сияқты әлеуметтік-экономикалық категорияға негізделген заңдылыққа сәйкес өз көрінісін тапты. Олардың негізіне табиғи ресурстарды пайдаланудың комплексті тәсілін, оларды қайта қалыптастыру және көбейтуді, жоспарланған және ғылыми негізделген табиғатты өңдеуді жатқызамыз.
Бұл байланыста табиғатты оңтайлы тұтынудың әлеуметтік-экономикалық заңдылықтарын айқындау және іс-әрекет шараларда сандық сипаттың объективті қажеттілігі туындайды. Қоғам мен табиғаттың өзара әрекетіндегі барлық деңгейде бұқаралық процесстерді сандық сипаттай отырып, қоршаған ортаның экологиялық-экономикалық анализі табиғатты тұтыну процесстерін, оның даму заңдылықтарын ғылыми тануға әрекет етеді.
Көрсетілген мәселелерді шешуде ғылымның танымдық функцияларына негізделген бірыңғай әдістемелік амалдар қолданылады. Бұл функциялар табиғатты пайдалану объектілерінің жиынтығын, қоршаған ортаның аналитикалық көрсеткіштерінің динамикасын, өз кезегінде көрсеткіштер арасындағы өзара тәуелділіктер мен байланыстар кезінде болатын жиынтықтар құрылымының өзгеруін тануға алып келеді. Теориямен өңделген өлшеу амалдарының күшті арсеналын орнықтыра отырып, анализ табиғатты тұтынуды басқаруды жетілдіреді. Осыдан келіп қоғам мен қоршаған ортаның өзара қатынасы процессінде пайда болған көптеген категориялар мен қатынастар жиынтығын ұстау, қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды өндіруді халық шаруашылығы қызметінің жалпы механизміне айналдыру саясатын жетілдіру міндеті туындайды.
Ортаны қорғау шараларының жоспарын орындаудағы әрбір қорытындыны қараудың өзі алдын-ала анықталған емес, керісінше бір мүмкін болатын қорытынды ретінде эколого-экономикалық анализ үшін бай келешекті көрсетеді, басқару шешімдерін оптимальды таңдауға арналған рөлі мен мазмұнын ашады. Міне, сондықтан бұдан кейін де табиғатты пайдалану процесстерінің бейнесін анығырақ және толық көру үшін, қоршаған ортада іс-әрекет барысындағы жүйе көрсеткіштерін сапалық жағынан да, сандық жағынан да жетілдіру қажет. Одан басқа, табиғат тұтыну көрсеткіштерінің аналитикалық жүйесі басқа да жүйелермен, ең біріншіден - қорытындыланған экономикалық көрсеткіштер жүйесімен тығыз байланысты болуы тиіс. Осыған байланысты, пайдаланылатын ресурстар сәйкес кәсіпорынның шығындарына қосылуы қажет болғандықтан, табиғи ресурстардың құндылық бағасы қажет болады. Табиғи ресурстарды адекватты экономикалық бағалау - экономикалық ғылымның алдында тұрған күрделі тапсырмалардың бірі. Оны шеше алмасақ, табиғат тұтыншылықтың статистикалық сипатын сәтті есептеу, ғылыми-техникалық базисті қамтитын әр түрлі жүйелерді, экономика, биосфера және соған сәйкес әлеуметтік процесстер аймағын бір жүйеге біріктіру мүмкін емес.
Қоршаған орта анализінің маңызы табиғатты қорғау қызметін басқаруда қолданылатын әлеуметтік-экономикалық ақпараттарды ұйымдастырудың тиімді формаларын анықтауда оның әдістемесінің белсенді пайдаланылуынан көрінеді. Сондықтн эколого-экономикалық анализдің теоретикалық және практикалық міндетін адамның қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында табиғат объектілерін қолданудағы іс-әрекетті танып-білу міндеті атқарады. Басқаша айтқанда, эколого-экономикалық анализ әлеуметтік танудың мықты қаруы болуы үшін, ең алдымен, сапаның құрамының, табиғат құбылыстарын және сандық өлшемге нақты не жататынын, немесе тек осы формалардың мәні мен олардың салыстырмалы ерекшеліктері анықталғаннан кейін ғана, сол және басқа формалардан құралған бейнелеудің маңызы болуы керек.
Ортаны қорғау әрекетін аналитикалық зерттеудің объектілері кез-келген деңгейде - локальды, аймақтық, іс-әрекеттің барлық салалары мен сфераларында бар.
Сонымен қатар, айтылған сұрақтардың анализінде белгілі бір қиындықтардың барын айта кеткен жөн. Олар бәрінен бұрын білімнің әр түрлі салаларына қатысты анализдің түсініктер мен категорияға ену қажеттілігімен байланысты. Қоршаған орта аймағындағы түсініктердің экономикалық ғылымдарға арналғаны үйреншікті емес және тұрақталмаған. Одан басқа, қоғам мен табиғаттың тура және кері байланысын меңгеруде әлі де жоғары деңгейді мойындау қажет. Әлеуметтік-экономикалық ақпараттардың (бәрінен бұрын аналитикалық) жетіспеушілігі, сондай-ақ табиғи-ғылымның(көбінесе өарама-қайшы) әр түрлілігі қаралатын құбылыстар мен процесстердің көлемін бағалауды қиындатады. Мұндай қиындыққа мысал ретінде, қоршаған ортаны эколого-экономикалық анализдеу аймағында түсініктер мен категорияларды өңдеуді алуға болады.
Пәнаралық мәселелер терминологиялық күрделенуге алып келетіні анық, немесе ғылыми зерттеулер кезінде жаңа түсініктер пайда болады және ескі түсініктер нақтыланады. Сонымен, жұмыс кезінде әр түрлі бағыттағы, қоршаған, табиғи, географиялық орта, эколого-экономикалық жүйе, жүктеме, ықпал, экологиялық зардап, табиғатты пайдалану, ортаны қорғау қызметі және т.б терминдер көріне бастады. Бірыңғай экологиялық терминологияның жоқтығы бұл мәселені шешуді қиындатады.
Қоршаған орта атты пәнаралық түсініктің пайда болуы табиғи орта, географиялық орта сияқты дәстүрлік терминдерді қысқартты. Соңғы түсінік спецификалық географиялық категорияда болды, оған түсінік беруде әр түрлі трактовкаларға ұшырады. Географиялық орта түсінігіне дау және оны түсіндірудегі алауыздық, соған қарағанда, өздігінен нақты бағдар бермейтініне байланысты, оған зерттеушінің трактовкасына тәуелді және белгілі мөлшерде субъективті белгілі бір мағына беру қажет. Географиялық орта түсінігі табиғи ортаны, оның элементтері - алдымен табиғи, кейіннен қоғамдық бағытта географиялық ғылымдардың зерттеу пәнін көрсетеді.
Қоршаған орта термины - жүйелік, табиғатты қорғау мәселесін шешудегі пәнаралық әдісті сипаттайтын түсінік. Оны қоғамға қатысты өзімен бірге бөлінбес диалектикалық бірліктің дамуында және оның бары материалды жағдайға байланысты ішкі жиынтықты көрсететін категория ретінде анықтады. Кейіннен Р.Лацко экономикалық ғылымдар позициясымен осындай түсінік береді: Қоршаған орта - адам қоғамдық тіршілік етуші ретінде өз қажеттіліктерін қамтамасыз етіп және өз кезегінде оған іс-әрекетімен ықпал ететін және қалыптастыратын, адам қоғамын қоршап және оған әсер ететін адаммен құрылған табиғи және материалдық әлем. Географиялық орта түсінігі де табиғи ортаны, табиғи-географиялық ғылымдар позициясына сай табиғи жағдайларды сипаттайды. Табиғи ғылымдардың зерттеу объектісі ретінде географиялық орта түсінігі жеке орталардың жиынтығымен анықталатын, қоршаған ортаның бір бөлігін сипаттайтын табиғаттың қоршаған ортасы түсінігіне белгілі мөлшерде жақын келеді.
Тәжірибенің көрсетуінше, терминологиялық сұрақтарға талас бұдан кейін сәйкеспейтін сипат алды, және көп жағдайда мәселелерді шешудің шынайы әдістемелік таңдауымен байланысты болды.
Сонымен, эколого-экономикалық анализді әрі қарай жетілдіруде қазіргі кезге дейін анықталмаған статистика объектісі ретінде қоршаған ортаның нақты шегі туралы сұрақты теоретикалық өңдеудің маңызы зор. Бұл сұрақты шешу табиғатты қорғау және шаруашылық әрекетіндегі анализді шектеуден құралады, мақсаты бойынша, біріншіден, эколого-экономикалық анализде кейбір және сол көрсеткіштердің қайталануын жоюдан, екіншіден, әлі күнге дейн анықталмаған, бірақ қоршаған ортаның жоғарғы сапасын сақтауда үлкен маңызы бар көрсеткіштерді анықтау және айқындаудан тұрады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, қоршаған орта түсәнігіне тек ауағ табиғи су және топырақты ғана жатқызуға болмайды. Мұндай тәсіл табиғаттың жеке элементтерін қорғау сұрақтарына жалпы мәселілікті алып келеді. Бүл түсінікті тарату мүмкіндіктері адам өмірінің айқындалуы мен барлық жағдайларына негізделеді, ол түсініктерді шектеуге ықпал етпейді, табиғатты тұтынуды басқару жүйесінің өздігінен құрылуына кедергі жасайды, кейінгісіне қатысы жоқ ақпараттардың өсуіне әкеледі. Қоршаған орта түсінігін анықтауда біртектілік қажет, егер оның көлемі мен мазмұнын айтатын болсақ, ол көрнекті болуы үшін, сондай-ақ қоршаған ортаның сапасын жақсартатын және оған әсер ететін іс-әрекет түрлерімен байланысты сақталуы қажет. Осыдан келіп орын мен уақыт нақтылығы жағдайында қоғам мен табиғат арасындағы өзара әрекет сферасында эколого-экономикалық анализдің пәні бұқаралық құбылыстар мен процесстердің сандық жағы болып табылады. Зерттеулер барысында табиғат күзетшісі түсінігімен қатар қоршаған табиғи ортаны қорғау, қоршаған ортаны қорғау, сонымен қатар ортаны қорғау қызметі сөз тіркестері жиі қолданылады. Бұл барлық терминдерді синоним ретінде түсінуге болады, немесе табиғи орта - тұтас қоғам айналасында адам өмірі өтетін табиғат бөлігі болып табылады.
1.2
Эколого-экономикалық анализдің пәні, мақсаты және міндеті
Экономикалық анализдің ерекшеліктерінің мәнін ашу негізінде оның кәсіпорын қызметінде кешенді экономикалық анализінің жалпы жүйесіндегі орнын анықтау мәселелері жатыр. Қазіргі кезде экономикалық анализді иеленуші субъектілердің қызметі туралы экономикалық ақпараттарды бағалау және өңдеуге қажетті әдістер мен зерттеу тәсілдері бойынша арнайы білімдер жүйесі деп түсіндіріледі. Одан басқа, экономикалық анализді басқару шешімдерін қабылдауға арналған ақпараттарды аналитикалық өңдеу процессстері түрінде немесе тану әдісінің призмасы арқылы менеджмент жүйесіндегі кәсіпорынның функциясы деп те қарастыруға болады.
Сонымен заманауи кәсіпорындардың өндірістік-шаруашылық қызметі тұрақты әрекет етуші өзара байланысқан экономикалық, өндірістік-технологиялық, әлеуметтік және экологиялық процесстердің бірыңғай күрделі жүйесімен сипатталады.
Өндірістік-технологиялық процесстер өнім шығарушы сол және басқа да тұтынушылық қасиеттермен байланысқан функционалдық процесстердің спецификалық деңгейін пайдалануда базаға түседі. Экономикалық процесстер барлық өндірушілік процесстерді жиілетеді және оның бағалық сипатында көрінеді. Тек сол бағасы әр түрлі микро-, мезо-, макроэкономикалық дамуды құрастыру айналасында негіз болады. Одан басқа, өндірістік-технологиялық, әлеуметтік және экологиялық процесстер шаруашылық бірліктерді дамытудың бағалық сипатының жүйесіне тура немесе жанама қосылған, ал экономикалық процесстерге қатысты ақпарат, экономикалық және қаржылық көрсеткіштер жүйесі арқылы ақшалық сипатта беріледі. Әлеуметтік процесстер экономиалық және технологиялық процесстерге бағынатын өндірістік-еңбектік қызметтің әлеуметтік жағдайларымен қамтамасыз етуге және құруға бағытталған.
Экологиялық процесстерді экономикалық анализ контекстінде қарастыра отырып, бұл процесстердің шегін жеткілікті түрде нақты анықтап алу қажет. Экологиялық процесстерді бағалауға және олардың эколого-экономиалық анализдің пәнімен өзара байланысына кеңейтілген және дәстүрлік тәсілдер дұрыс деп мойындалмайды, өйткені табиғат тұтыну процесстерінің дамуына эволюциондық бағыт сақталып қалады. Осы негізде материалдық, еңбектік және ақшалық ағымның қозғалыс динамикасына және деңгейіне үлкен әсер ете отырып, кәсіпорынның бағалық факторы болып, шаруашылық резиденттердің қызметіне тікелей әсер еткен кезде де экологиялық процесстерді мұқият және тереңірек аналитикалық зерттеу мүмкін болады.
Сонымен қоса, экономикалық анализдегі табиғаттың өзі шаруашылық ету процесстерінің дамуында жаңа тенденцияларды ғылыми танумен, сонымен қоса болжаулар шегінде олардың соңғы қорытындысына ықпал етумен қамтамасыз етеді. Бұл жағдайда экономикалық және экологиялық процесстердің өзара қатынасы мен өзара кірігу аясын бағалау қиын.
Есептік-аналитикалық ақпараттарды потенциалды тұтынушыларға иеленуші субъектілер бойынша өндірістік циклдың тиімділігін дәстүрлік бағалауды қолдануда базаланған кәсіпорынның құны мен ағымдағы қаржылық жағдайын, аталған процесстің тереңде жатқан себептерін, мүмкін болатын және жасырын қарым-қатнастарын міндетті түрде білу қажет. Тұрақты даму концепциясына негізделген экологиялық сипаттың сәйкес шектеу жүйесін есепке алмаса, бірінші көзге көрінген кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайының тиімділігі шындығында мүлдем басқаша болуы мүмкін. Мысалы, қазіргі уақытта жоғары табыс әкелетін өнімдерді(АПК-ғы мономәдениет, табиғатты эксплуатациялау салаларындағы шикізаттар) алу қаржылық қорытындының, қаржылық тұрақтылықтың жедел нашарлауына әкеліп соғады. Әрине, бұл жағдайда ортаны қорғау инфрақұрылымдарының құрылуына және қызмет етуіне бағытталған иеленуші субъектілердің шығындарының үлесі өседі.
Экономикалық анализдің мақсаты бәрінен бұрын ақпаратты тұтынушылардың ішкі және сыртқы қызығушылықтарына тәуелді. Экономикалық анализдің негізгі мақсаттары табиғатты тұтынудың шаруашылық бірліктері процессін олардың эколого-экономикалық қауіпсіздігі мен тұрақтылығын көтеру позициясымен зерттеу ерекшеліктерінен көрінеді. Одан басқа, эколого-экономикалық процесстердің кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық-шаруашылық дәрежелерінің дамуына әсер етуін бағалау қажет. Бұл пікірлерден экологиялық анализдің негізгі міндеттеріне:
а) табиғат тұтыну процесстерінің тиімділігін шаруашылық бірліктерінің өндіру циклы, олардың белсенділігі мен тартымдылығы шегінде кешенді бағалау;
б) табиғат қорғау әрекетінде қаржылық-экономикалық қорытындының анализі;
в) ұйым менеджменті мен басқа тұтынушыларды ақпараттық қамтамасыз ету;
г) табиғат тұтыну процесстерімен байланысты басқару шешімдерінің экологиялық қаупі мен сапасының анализі, қалдықтарды утилизациялау мен қайта өңдеу бойынша ресурстарды сақтаушы технологиялар мен өндірістерді игеру;
д) экологиялық салық салу және табиғат қорғау сипатындағы басқа міндеттердің тиімділігін бағалау;
е) эколого-экономикалық процесстерді модельдеу және болжау, олардың кәсіпорынның келешектегі тұрақтылығына ықпалын бағалау;
Қазіргі кезде белгілі бір табыс көлемін алу туралы көзқарас қана емес, сондай-ақ кәсіпорынның тұрақтылығын күшейту, оның құнын өсіру, сонымен қатар эколого-бағытталған факторлар есебімен түсіндірілетін шаруашылық қызметін анализдеудің кешенді әдістемесіне объективті мұқтаждық туындап отыр.
Кәсіпорын мен ұйым қызметінің нәтижесі мен шаруашылық әрекетіне тура және жанама әсер ететін эколого-экономикалық факторлар әлі күнге дейін нақты бағамен есептелмейді, ал кейбір потенциалды тоқтамдармен байланысқандары еш есептелмейді. Сондықтан сол және басқа инвестициялық салымдарға қатысты жоспарланған қорытынды шындықтан ерекшеленеді, сол үшін әрекеттерді түзетуші жағдайлар қатарына қосымша әрекеттер қажет. Экологиялық анализдің маңызды міндеттерінің бірі осы аймақта ағымдағы және ұзаққа созылған қаржылық менеджментті талаптар есебімен басқару шешімдерін оптимизациялаудан тұрады.
1.3
Эколого-экономикалық көрсеткіштер мен ұлттық есеп жүргізушілік жүйесі
Микродеңгейдегі эколого-экономикалық процесстердің көрінісін бейнелейтін информациондық моделдің құрылымы негізінде көрсеткіштердің, параметрлер мен критерийлердің сәйкес топтары көрінеді. Эколого-экономикалық көрсеткіштер жүйесінің эволюциясын қарастыра отырып, аталған бағыттың дамуының алғашқы сатысында құндық формада қалдық бірліктерін лақтыруда табиғи ортаға тиген зардаптарды, табиғи ресурстар түрлерін қайта қалыптастыру бағасын бейнелейтін орташа көрсеткіштерді пайдалануға көбірек назар аударылды, ол абсолютті табиғи көрсеткіштерден олардың бағалық сипаттамасына өтуге мүмкіндік берді. Аталған топқа тұрақты даму процесстерінің әр түрлі жақтарын сипаттайтын, оларды кең талқылаумен(қоршаған табиғи ортаны және болашақ ұрпақтар үшін рекреациондық мүмкіндіктерді сақтау) түсіндірілетін көрсеткіштер тығыз жанасады. Осыған байланысты өндірістің экологиялылығы, қалдықтың сыйымдылығы, қалдықсыздық, 7 түрлі өнімнің экологиялық қауіптілігі, өндірістік циклдың тұйықтылық деңгейі және т.б көрсеткіштер қызығушылық тудырады. Аталған параметрлердің ерекше белгісі ретінде бағаның еңбектік теориясында базаланған неоклассикалық экономикалық теориялардан бөлектігімен, ізінше олардың әдістемелік негіздемелерінің күрделілігімен байланысқан оларға қатысты сипаты, бірақ олар да кемшіліксіз емес, көрінеді.
Эколого-экономикалық көрсеткіштер жүйесінің дамуындағы, сонымен қоса микроэкономикалық деңгейде де келесі қадам болып экономикалық тиімділіктің интеграциялық көрсеткіштерін құру болып табылады. Мұндай көрсеткіштерге мысал ретінде түзетілген көлемдегі зардаптар мәніндегі тиімділік, пайда көрсеткіштері, іскерлік белсенділік және т.б бола алады. Біздің көзқарасымыз бойынша, көрсетілген бағыттың әрі қарай дамуына ортаны қорғау параметрлері кәсіпорынның жинақталған активтерінің (пассив) бағасына тікелей ықпал етуіне сәйкес, стратегиялық эколого-бағытталған есеп пен анализ теорияларының дамуы қызмет етеді. Нарықтық қатынастарға өтуде экологиялық қарыз бен міндеттерді бағалаумен, онымен қоса математикалық әдістерді пайдаланумен байланысты көрсеткіштер көбірек қолданыла бастады.
Эколого-экономикалық көрсеткіштерді жетілдірудің негізгі бағыты болып кәсіпорындар мен ұйымдарда табиғат тұтыну процесстерін бағалау үшін жүйелік тәсілді қолдануға мүмкіндік жасайтын шешімдерді іздеу екенін мойындау керек. Эколого-экономикалық көрсеткіштер жүйесін құру кезінде ол екі түрлі принциппен құрылуы мүмкін екенін білу керек: а) функционалды; б) құрылымдық-логикалық.
Функционалды принцип эколого-экономикалық әрекеттердің негізгі критерийлерін бөлудің негізіндегі көрсеткіштер жүйесінде белгілі бір иерархияны құруды болжайды. Біздің көзқарасымыз бойынша, мұндай көрсеткіш-критерий болып қызметтің қаржылық-өндірістік аспектілері сияқты, табиғат қорғауды құрушыны есептейтін шаруашылық бірліктерінің эколого-бағытталған бағасы болып табылады. Көрсеткіштердің келесі тобын қаржылық-экономикалық нәтижеліліктің эколого-бағытталған көрсеткіштері құрайды: табыстар, пайдалылықтар, іскерлік белсенділіктер. Көрсетілген көрсеткіштер тобы өндірістік процесстің тұрақты тиімділігін анықтайтын, оларға факторлардың жиынтығы арқылы әсер етумен, сонымен қоса еңбек өндірісі, материалдық сыйымдылық, қор қайтымы, шығын қайтымы және т.б эколого-бағытталған көрсеткіштерге тұтас бағытталған сияқты экологиялық құраушы есеппен анықталады. Функционалды эколого-бағытталған көрсеткіштер жүйесінің негізі болып тұрақты экономикалық даму талаптарының есебімен өндірістік процесстерді күшейту жағдайындағы алдыңғы көрсеткіштер қызмет етеді.(1-1 сурет)
Кәсіпорынның эколого-бағытталған құны
Қаржылық-экономикалық нәтижелілік көрсеткіштерінің эколого-бағытталған блогы
Әрекет етілген ресурс-факторлар тиімділігінің көрсеткіштері
Өндіріс жағдайларын қамтамасыз ету көрсеткіштері
Біріншілік
Екіншілік
Синергетикалық
Табиғи ресурстар
Еңбектік ресурстар
Өндіріс құралдары
Қаржылық ресурстар
0.1 - сурет. Экологиялық-бағытталған көрсеткіштердің функционалдық жүйесі
Бұл топтау көбінесе табиғи, әлеуметтік, саяси орталармен араласатыны анық.
Экологиялық-экономикалық көрсеткіштерде басқа жиірек қолданылатын топтау - құрылымдық - қоршаған орта статистикасына белгілі мөлшерде бағытталған. Оның ерекшелігі табиғи орта компоненттері мен көрсеткіштердің байланысынан көрінеді: атмосфералық ауа, су және жер ресурстары. Бұл компоненттердің әрқайсысында жеткілікті түрде білім көлемін, тазартуды, зиянды заттарды лақтыруды сипаттайтын натуралды, шартты-натуралды және бағалық көрсеткіштердің үлкен топтары бар. Берілген көрсеткіштердің мағыналы саны сәйке есептік формаларда жинақталған 2-ТП (ауа), 2-ТП (су), 2-ТП (жер). Көрсеткіштердің басқа ірі блогы табиғат қорғау шараларының тиімділігін, сондай-ақ есептік формаларда өз бейнесін табатын ағымдағы және капиталды шығындардың көлемін сипаттайды.
Біздің көзқарасымыз бойынша, ресурс сыйымдылығы және шығындану деңгейін бағалауда базаланған өндірістік-шаруашылық әрекеттің экологиялық мәдениетін бейнелейтін көрсеткіштер оқшауланған болуы қажет. Берілген блокты бөлу табиғатты қорғау сияқты өндірістік көзқарас бойынша, табиғат тұтыну процесстерінің тиімділігін бағалауда кешенді әдіспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Уақытша көрсеткіштердің(материал сыйымдылығы, қор сыйымдылығы, шығын сыйымдылығы және т.б) үлкен тобы арқылы өз бейнесін табатын өндірістік қызметтің ресурс сыйымдылығы қаншалықты төмен болса, табиғи ресурстарды тұтыну көлемі соншалықты аз, ластанған заттардың көлемі де аз болады, табиғат қорғау инфрақұрылымын функциялаумен байланысты өз кезегінде ластану, шығындар үшін төлем ретінде экологиялық мүмкіндіктерді, сондай-ақ шығарылатын өнімнің тұтынушылық қасиетінің нашарлауынан, реализация көлемінің төмендеуімен пайда болған шығындарды азайтатыны анық.
Экологиялық есеп және бақылау өзіне қаржылық және басқару есебін, экологиялық көрсеткіштер бойынша есеп берушілік пен экологиялық аудитті қосып алады. Кәсіпорын деңгейінде мазмұнды экологиялық есепті басқаруға бағытталған бірінші қадам жеті жыл бұрын Үкіметаралық эксперттердің жұмыс тобымен есеп және есеп берудің халықаралық стандарттары бойынша жасалды. Ол қоршаған ортаны қорғаумен байланысты сұрақтарды шешуде бухгалтерлер шетте қалып, табиғат қорғау әрекетін басқарудағы олардың рөлін елеусіз қалдырғаны туралы фактпен мазасыз қалған болатын. Олар есептің дәстүрлік моделін, тіпті компанияның аман қалуы соған байланысты болған күннің өзінде де, қандай жолмен табиғат қорғау қызметі үшін қолдануға болатынын көз алдарынан жіберіп алды. Егер Өлшей алмасаң, басқара алмайсың принципін еске алсақ, табиғат қорғау қызметі мен экологиялық есеп арасындағы байланыс айқын болады. Бұл қатынаста ұлттық есептер жүйесі мағыналы қызығушылық тудырады.
Р. Реветидің айтуы бойынша, ұлттық есептер жүйесі XX ғасырдағы мағыналы әлеуметтік ойлап табу. Бірақ ол жүйе жасалып жатқан кезде, ғасыр ортасындағы қоғам дамуының моделін бейнелейді. Оның негізінде жатқан принцип: материалдық құндылықтар - адамзат прогрессіндегі жалғыз және әмбебап өлшеуіш болып табылады. Жүйені пайдаланудың жартығасырлық тәжірибесі бұл тәсіл жеткіліксіз екені анық, және бәрінен бұрын табиғат пен қоғамның өзара қатынасында екенін көрсетті. Экономисттер, статистикалар, және саясаттанушылар парниктік эффект, 1970-жылдардағы отын кризисі, озон қабатының жұқаруы сияқты қауіптер туған кезде ғана ҰЕЖ әдістемесіне табиғи компоненттерді енгізу қажеттігін түсінді.
1940-1950-жылдарда дамыған капиталистік елдерде макроэкономикалық саясатты қалыптастыру үшін, Дж.Кейнс пен оның ізбасарлары концепцияларына сәйкес нарық экономикасын жеделдету бойынша амалдарды өңдеу үшін мемлекеттік басқару және ақпарат органдарына қажеттілік туындағанына байланысты, ҰЕЖ өзара байланысқан экономикалық дамудың пропорциясының жалпы қорытындысында көрсеткіштер жүйесі ретінде пайда болды. ҰЕЖ дамуының бір себебі ретінде өз тапсырмаларын шешу үшін салыстырмалы әлемдік макроэкономикалық ақпарат қажет болғандағы экономикалық және саяси ұйымдар қатарының пайда болуы деп есептеуге болады. Әсіресе көп үлес БҰҰ , оның Статистикалық комиссиясымен қосылды. 1993 жылы ақпанда БҰҰ-ның Статистикалық комиссиясы бағытталған ҰЕЖ растады, ол 1994 ж. жарияланды, және сонымен экономика мен қоршаған орта арасындағы өзара қатынастың негізі қаланғанын атап өтті.
Экономист-экологтардың көбісі ұлттық пайда мен салықтық ұлттық өнім сияқты агрегаттарды айырбастауға және экологиялық жиіленген ұлттық есептерді құруға әкелетін табиғат қорғау шығындары мен ұлттық есептегі тиімділіктің толық интеграциясы қажет деп санайды. Жауапқа стандартты ҰЕЖ мүмкіндіктеріне күдік ретінде қоршаған ортаның деградациясы мен ресурстардың азаюы көрінді, кейбір дамыған елдер экологиялық және ресурстық есептілік үшін тәсілдерді жақсартуға арналған зерттеу программаларымен айналысты.
Әдеттегі тәсілдер қатарын атап өтейік. Олардың бірі қоршаған ортаның ластануын тазартуға кеткен шығындар және басқа шығындарды идентификациялауға бағытталған. Мұнда көбінесе ластанумен күреске арналған соңғы сұранысқа(тұтыну және инвестициялау) шығын бөліктерін қайта классификациялау ұсынылады. Бұндай жолмен Франция мен Япония айналысады. Немістік тәсіл қоршаған ортаны басқаруда соңғы шығарылымның бағасына қосылуы мүмкін ағымдағы өндірістік шығындардың есебін болжайды. АҚШ-та ІҰӨ-ді экологиялық шығындар кесіндісінде анықтауда амалдар қолданылмады, олардың идентификациясы АҚШ-тың ресми органдары өткізген қоршаған ортаны қорғау қызметінің негізгі есептілігінің құрамдас бөлігі болып табылады. Сол сияқты статистика Францияда, Германияда, Нидерландта құрылды. Салааралық баланстың алғашқы экологиялық фактормен кеңейтілген моделін В.Леонтьев жасады. 1970-жылдары біздің елімізде жеке экономикалық аудандар үшін өткізілген практикалық есептер бойынша, оның үлгіленген сызбанұсқасы ұсынылды.
Экологиялық бұзылыстар мен табиғат қорғау шығындарынан туындаған зардаптар туралы мәліметтер, бұл зардаптарды жою үшін қолданылған шығындар мен экономикалық зардапты салыстыруға мүмкіндік береді. Бұл мәліметтер сондай-ақ жалпы экономикалық қызметте табиғат қорғау шығындарының анализінде қолданылуы мүмкін. Бұл бағытта табиғат қорғау шараларының тиімділігін экономикалық бағалау бойынша есептеуші экспериментпен аяқталған зерттеулер жүргізілді. Қоршаған ортаны қорғаудың тоқтауы тек экологиялық көзқарас бойынша ғана емес, халық шаруашылығы эффектісінің жағымды тұстарын да беретіні мойындалған.
Басқаша тәсіл физикалық өлшеу бірліктерінің көмегімен ресурстар қорын өзгертуден және есеп ағымынан тұрады. Бұл жағдайда олар ресурстар, материалдар мен энергия ағымын көрсететіндей етіп, спутникалық есептер жүйесін дамыту ұсынылады. Осындай есептер шолу және табиғи өсу әрекетімен табиғи ресурстардың жойылуы мен ресурстық базаның кеңейуін көрсетіп қана қоймай, қоршаған ортаға ластану түрінде қайтып келуі мүмкін тауарлар мен материалдардың трансформациясын да көрсете алады. Ресми түрде бұл тәсіл Францияда және негіздік түрде ресурстық есептер кестесінің біршама қатарлары жаияланған Норвегияда қолданысқа түсті.
Физикалық есептер ақшалық бағаларды құрамайтындықтан, олар әдеттегі есептерден пайда болған әлеуметтік және экономикалық индикаторларды анықтау үшін ақпаратты тікелей бере алмайды. Одан басқа, аса жан-жақты физикалық есептер, егер біріктіруші өлшеудің жалпы физикалық бірліктері табылмаса, аса зор болуы мүмкін.
Үшінші тәсіл ЖҰӨ мен ҰТ-ты реттеуде табиғи ресурстарды амортизациялау құнынан тұрады. Бұл ерекше стратегия жақында Р.Репетто мен оның әлемдік ресурстар(WRI) Институтындағы әріптестерінің жұмысына жалпы назар аударуға еліктірді.
Р. Репеттоның идеясының мәні нарықтық өнімді жинақтау немесе табу арқылы тікелей өндіретін, немесе өзінің экономикалық құндылықтарымен нарықтық өнімнің шығарылуына тікелей салым арқылы материалдық ресурстарды(мысалы, орман мен мұнай) қозғайды.
Бұл категориядағы шоғырландыру ресурсты дамыған елдерде аса маңызды. Р.Репетто ұсынған модификациялар Индонезияда іске асырылғаны оқыс емес, ал қазіргі кезде Коста-Рика мен Қытайда іске асырылып жатыр, және біздің көзқарасымызша, Ресей Федерацмясына да пайдалы бола алады.
Ақырында, экологиялық есепке физикалық сияқты, ақшалық жағынан да құрамдастырылған тәсіл пайда болды. UNSO құрылымы мен Г.Пескин жүйесі, даттық жүйе осы тәсілдің үш мысалын береді.
Даттық жүйе қоршаған ортаның әр түрлі функциялары бар және бұл функциялар үшін күресте экономикалық және экологиялық жүйеде түрлі агенттер арасында бәсекелестік жүріп жатқанын болжайды. Бәсекелестік агенттермен қабылданатындықтан, бұл функциялардың жоғалуына алып келуі мүмкін. Жоғалту қайта қалыптастыру құнынан белгілі бір өңделген стандарттардың тұрақты деңгейіне дейін азайтумен бағаланады. Бұл құнға кез-келген нағыз табиғат қорғау шығындарын қосып, ЖІӨ-нің әдеттегі өлшемінен азайтылады.
UNSO сызбанұсқасының әдеттегі түрі бар және ҰЕЖ үшін спутникалық есептер жүйесі ретінде құрылған. Ол сондай-ақ табиғи ресурстардың деградациясы мен шығын функцияларының бұзылыстарын есепке алады, сонымен ондағы табиғи ресурстардың амортизациясы нарықтық капиталдың ҰЕЖ-дегі стандарттық өңдеуінен қатты ерекшеленеді. Таббиғи ресурстардың амортизациясы мұнда әдеттегі амортизацияның кез келген алымы алдында ЖІӨ-жеке алымы ретінде өңделеді. Осындай тәілмен анықталған жалпы табыс тұрақты жалпы табыс деп аталды.
Г. Пескинмен дамыған жүйе неоклассикалық экономикалық теорияның негізінде, олардың экономикалық қызметке салымы жалпы қабылданған нарықтық активтерге сай, қоршаған ортаның активтерін қарастырады. Қоршаған орта басқа өндіргіш экономикалық секторларға жүретін кіріс ресурстарын өндіруші және соңғы сұраныспен тұтынылатын ұсынушы қызметтердің генераторы ретінде көрсетілген. Бұл теориямен келісілген есептілік құрылым консолидацияланған табыс пен кейбір модификациялармен өнім есебінің салааралық балансы ретінде көрінеді.
Табиғат капиталының жаңа амортизацияның интерпретациясы экологиялық қарыз бен ондағы пайыздар категориясына сүйенеді. Экологиялық жиіленген макрокөрсеткіштер мұнда экологиялық борышты ҰТ-ты соңғы тұтыну көлемінен азайту жолымен ғана емес, сондай-ақ ҰТ-тың көлемін егер қарыз азайса, экологиялық қарызды оң, ал егер ол өссе, кері белгіге өзгерту арқылы түзетумен көрінеді. Алынбаған табыс пен мәжбүрлі тұтыну экологиялық қарыз бойынша пайыздар ретінде интерпретацияланады. Экологиялық бұзылыстардан жоғалту пікіріне мұндай тәсіл қоғам мен табиғаттың өзара қатынасын кредиттік саясаттың әдістемелік принципінің негізінде жиілетуге мүмкіндік ашады.
Табиғи ресурстар есебі (NRA) экономикалық қызметті ресурстық базамен байланыстыратын экономикалық дамудың жалпы мақсаттарына жету мен табиғи ресурстарды сақтауға арналған жаңа құрал болып табылады. Жоғарыда көрсетілгендей, UNSO ҰЕЖ-ге сателлитті есептер жинағы ретінде NRA-ны енгізді. Құрылым бойынша есептер ағымы ҰЕЖ шығындар-шығарылым кестесіне ұқсас. Олар әрбір сектор мен үй шаруашылығына ресурстар түсіруді, өндірісте ресурстарды пайдалануды, қоршаған ортаға қалдықтар мен басқа ықпалдарды тіркеп отырады.
NRA-ны мойындаудың өсуіне қарамастан, шешім қабылдаушы тұлғалар ретінде оларды тиімді қолдана алатынында белгісіздік бар. NRA-ны пайдаланудың үш түрі бар:
1) жүзеге асырылған макроэкономикалық индикатордың, экологиялық жиіленген ішкі өнімнің(EDP) ақпаратқа толуы;
2) табиғи ресурстардың спецификалық, экологиялық ауыспалы және ауыспалы жағдайлары арқылы экономика мен қоршаған орта жағдайын бақылау. NRA топырақ эрозиясы, судың ластануы, биологиялық алуантүрлілік пен олардың экономикалық қызметпен байланысы сияқты ресурстарын көрсеткіштер мониторингімен қамтамасыз етеді.
3) стратегиялық анализ бен жоспарлау. NRA анализ үшін ұлттық және аудандық деңгейлерде экологиялық және табиғи ресурстардың экономикалық құралдар мен модельдерге, сонымен қатар жоспарлаумен салааралық басқаруға шығуын қамтамасыз ете алады. Экономикалық құралдарға тоқтам-пайда операцияларды зерттеу модельдері, шығын-пайда модельдері, әлеуметтік есептілік матрицасы және т.б жатады.
Зерттеулер көрсеткендей, аталған эколого-экономикалық ара қатынасты бағалау технологиясы NRA әдістемесінің базасында ұлттық есеп жүргізу технологиясын пайдаланудағы келешегі бар бағыт болып есептеледі. Мұнда EDP сияқты біршама біріктірілген әдістемелермен салыстырғанда, экономиканың оның тұрақтылық позициясымен бірге даму сценарийін таңдауға мүмкіндік туады. Сол уақытта қажетті ақпараттың, бірақ ҰЕЖ-мен алдын ала қаралмаған, біршама жетіспеушілігі пайда болды.
Стандартты ҰЕЖ (1968, 1993 ж.ж версиясы) түрлі деңгейлерде елдің экономика мен экономикалық қызметі жағдайын өлшеу және салыстырмалы көрсету үшін құрылған. Оны қолданудың тәжірибесі көрсеткендей, ҰЕЖ концептуальды шектеулілігімен байланысты жетіспеушіліктер қатары бар. Оларға жататындар:
● экономикалық қызмет түрлерінің барлық нақты диапазонының толық емес сипаты (үй шаруашылығы мен көлеңкелі экономиканы елемеу);
● нақты экономикалық жағдайлар мен олардың ақпараттық бейнесі арасындағы салыстырмалы үлкен уақытша кешігулер;
● табиғи және әлеуметтік жүйешіктің бір әлеуметтік-эколого-экономикалық жүйе болуының сәцкес көрінісінің жоқтығы;
● жалпы табысқа акцент (ЖҰӨ және ҮТ), сол сәтте экономикалық қызметтің кері экологиялық эффектісі ретінде табиғи сипатта жалпы шығарылымға тәуелді;
● анализдің тапсырмалар мен процедураларға бағыты. Олар белгілі мағынада дәстүрлік, ғасыр ағымында қалыптасқан, бірақ тұрақты даму мәселесіне байланысты тапсырмалар мен процедуралар анализінің кеңірек және жалпы жинағын құру керек.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ЭКОЛОГО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ АНАЛИЗДІ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ, ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ АҚПАРАТТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
2.1
Эколого-экономикалық анализдің қызметінің құқықтық негіздері
Эколого-экономикалық анализді өткізуде біркелкілікке жету, нақтылықты жоғарлату және оның қорытындысының өз уақыттылығы, біріншіден, экономико-экологиялық процесстерді құқықтық реттеудің бірыңғай жүйесі мен оларға байланысты қоғам мен шаруашылық субъектісі арасындағы қарым-қатынастарға; екіншіден, кәсіпорында жүріп жатқан экономико-экологиялық процесстер туралы ақпараттарды жалпылаудың бірыңғай әдістемесіне; үшіншіден, экономико-экологиялық анализді унифицияланған әдістемелік қамтамасыз етуге негізделеді.
Ресей Федерациясында экономико-экологиялық процесстерді және олармен байланысты қоғам мен шаруашылық субъектілері арасындағы қатынасты құқықтық реттеу динамикалық дамушы заңның негізінде орындалады. Мемлекет жағынан бұл қызметтер жалпы компетенция органдары (Президент, Федеральды жиналыс, Үкімет) сияқты, арнайы компетенция органдарында да (түрлі министрліктер, федеральды қызметтер, бақылаушы және мемекеттік комитеттер) орындалады. (2.1 сурет).
Берілген құқықтық қатынастар аймағын тездетуші нормативті-құқықтық базасының иерархиясында жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН КЕШЕНДІ ИГЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ АНАЛИЗДІҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ
1.1
Әлеуметтік-экономикалық қатынас жүйесіндегі экологиялық-экономикалық анализдің маңызы, орны және рөлі
Өндірістің материалды-техникалық базасын қайта қалыптастырусыз экономикалық механизмді нығайту және халықтық-шаруашылық кешенді жоғары сатыға көтеру, шаруашылықты жүргізудің қарқынды формаларын пайдалану, туындаған мәселелер мен сұрақтарды шешуге программалық, кешенді ықпал ету мүмкін емес.
Қоғам өзінің шаруашылық және мәдени дамуындағы міндеттерді атқара отырып, қоршаған табиғи ортамен әр түрлі байланыстарға және қарым-қатынастарға түседі.
Ғылыми-техникалық прогресс қоғамдық өндірістің тиімділігін көтерудегі негізгі құрал бола отырып, адамзат қоғамындағы алғашқы тіршілік үшін қызмет атқаратын табиғи байлықтарды қарқынды пайдаланудың мүмкіндіктерін кеңітеді.
Бірақ, адамзат табиғи процестерді заманауи техникалық құралдардың көмегімен баса отырып, қоғам мен табиғат арасындағы динамикалық тұрақтылықты жиі бұзады. Өндірістік күштердің дамуына кері әсер ететін қоғам мен қоршаған табиғи орта арасындағы қарама-қайшылықтар қоршаған ортадағы жағымсыз құбылыстар мен үрдістердің өсуіне, оның құрылымдық бөліктерінің диалектикалық бірліктерін бұзуға әкеліп соғады.
Мұндай қарама-қайшы процесстерге қатысушы және куәгер ретінде қазіргі заманауи қоғам шығады. Бір жағынан, ол өндіріс сферасына нағыз табиғи ресурстардың қарқынды араласуынсыз дами алмайды, екінші жағынан - қоршаған табиғи ортаны қорғауы тиіс, өйткені оның жағдайына адамның жер бетінде тіршілік етуі тәуелді.
ЖІӨ-ді өндіру көлемінің өсуі және оның аймақтық шоғырлануының күшеюі табиғи ресурстардың қажеттілігінің көбеюіне алып келеді. Көптеген табиғи компоненттер қорының шектеулілігі оларды пайдалануда тиімділігін көтеруді, сонымен қатар табиғатта өзіне үйлестігі жоқ жаңа материалдық және энергетикалық көздерді принципиалды өңдеу және нығайту мәселесін туындатады.
Бұл мәселені шешу - алдымен пайдалы қазбаларды, энергетикалық және басқа да табиғи ресурстарды өндіру және қайта жасау технологиясын сапалы жақсартумен байланысты көптеген шарттар мен факторларға тәуелді болып отыр. Дәл осы жерде белгілі бір уақыт сәтіне қол жеткізген қоғамның ғылыми-техникалық даму деңгейінің көрінісін табады. Өндірістің қазіргі уақыттағы техникалық және технологиялық жағдайы қоғам мен табиғат арасындағы динамикалық тұрақтылықты сақтауға әлі мүмкіндік бермейді. Кейбір мәліметтерге сүйенсек, биосферадан алынған заттардың 100 бірлігінен тек үш-төрт бірлігі ғана пайдалануға беріледі, қалған 96-97 бірлігі қоршаған ортаны ластайтын қалдық ретінде жоғалады.
Бұл зерттеушілерге қалдықтардың (артынша, табиғаттың ластануы) шарасыздығын нақтылау үшін негіз болды, немесе олардың көрінуі технологиялық процесстердің жағдайымен байланысты. Сондай-ақ, олардың кейбіреуі қолайлы ластану өмірдің гүлденуін қамтамасыз етеді, одан келіп ортаның өзінің тазаруына әкеледі деп есептейді. Мүлде қалдықсыз өндіріс концепциясын ашқан авторлардың пікірлері сияқты, мұндай шешімдермен келісу қиын.
Технологиялық процесстердің мағынасы алғашқы табиғи шикізат көлемінен соңғы қажеттіліктерді алумен түсіндіріледі. Алғашқы шикізатты өңдеудің кейінгі жағдайы өндірістің әр түрлі қалдықтарды шығаруын көрсетеді. Қалдықтарды алудың шарасыздығы туралы концепция табиғаттың шикізат ресурсының көлемі мен өндірістік-шаруашылық қызметтің соңғы өнімінің өлшемі арасындағы тура байланыс ретінде қарастырылады. Мұндай шешім өндірістік процестің сатысы немесе жеке нақты түрге қатысы болса дұрыс деп табылады. Егер ғылыми-техникалық прогресстің потенциалды мүмкіндіктері бойынша өндірістің қалдықтарын қарастырса, онда, өкінішке орай, оның жетістіктері тек табиғи заттарды ғана емес, олардың негізгі және жанама компоненттерін де тұтыну құнына айналдыруға мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаны пайдаланудың бұрынғы шаруашылық әдістері жаңа техникалық немесе ғылыми-техникалық негізге қойылғанда ғана заманауи технологиялардың дамуын аяқталды деп есептеуге болады. Бұл көзқарас бойынша ғылыми-техникалық прогресске әлі соңғы қадам жасау керек болады, өйткені, барлық жаңа және жаңа әдістерді қолдануға қарамастан, қоршаған табиғи ортаның негізгі шамасы дәстүрлік әдістерді шаруашылық айналымға еліктіру үшін қолданылады, кейбіреуіне қарағанда және қазіргі табиғатты пайдалануды әрі қарай кеңейтуге, адамдардың экологиялық өмірін жақсартуға кедергі келтіретін қиындықтар ретінде түсіндіріледі.
Осындай тенденциялардың көрінуі қоғамда бұл негативті тенденцияларды жеңуге бола ма, және жеңуге болатын болса, туындаған экологиялық жағдайдан шығудың жолы қандай деген сұрақтарды қоюға мүмкіндік бермейді. Қоршаған орта мәселесінің ашық геосаяси бояумен бейнеленуі, бәсекелестік күрестің алдыңғы жағына шығуы тіптен маңызды.
Қоршаған орта мәселесіне зерттеушілердің көзқарастарын көрсететін қайнар көздердің анализі сол мәселенің туу себебі мен оны шешу жолдарын сараптауға екі негізгі амалды көрсетуге мүмкіндік береді.
Олардың біреуінің негізіне технологиялық сипаттың басты бейнесін алып жүрген мәселе ретінде қоршаған ортаны қорғау мәселесінің интерпретациясы алынады.
Мұндай сұрақтың түсіндірмесі бойынша, экономикалық дамудың бағдары мен қалпы экологиялық факторларға қатысты ішкі, алдын ала анықталған және талқылауға болмайтын деп түсіндіріледі.
Бірінші орынға сәтсіз экологиялық технологиялардың уақытылы қолданылуына әсер ететін жағдай жасау және оларды қоршаған орта үшін пайдалануда негативті салдарды жою сұрақтарыы шығады. Бұл сұрақты шешудің негізгі жолдарының бірін осы тәсілдің жақтаушылары, экологиялық мәселелерді беруде, өзінің бейнесін таба алатын белгілі бір экономикалық мазмұнды көреді, мысалы, қалыптасқан білім беруді бағалау саясатын өзгертуде, қаржылық санкциялардың іс-әрекетін көтеруде, табиғи ресурстарды экономикалық бағалауда және т.б.
Соған сәйкес, әдеттегідей, мұндай әдісте табиғилық және нәтижелілік міндетті түрде есепке алынады, сондай-ақ оларды әлсірететін шарасыз технологиялық өзгерістер тудыратын қандай да бір қарама-қайшы тенденциялардың көрінетіні ақиқат.
Негізінде, технологиялық даму қоғам мен табиғат арасындағы қарама-қайшылықты күшейтіп қана қоймай, сонымен қатар адамның іс-әрекетінен кейінгі кері әсерлерді жоюға үшін бұл қарама-қайшылықтарды шешуге мүмкіндік береді.
Басқаша айтқанда, ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерінің арқасында адам көптеген табиғи процесстерге саналы түрде әрекет етуге жағдайы бар және өзі қызыққан жағдайда олардың жойқын күші мен энергияны пайдалана алады. Сонымен қатар, ол минералды ресурстарды тиімді пайдалануға, топыраққа тұқым себуге, қоршаған ортаны ластанудан қорғауға бағытталған көптеген биологиялық процесстерді басқаруға шамасы жетеді.
Шектеулілік, өз ресурстардың дефицитінің өсуі жадайларының қатарында бірінші жоспарға оларды пайдалануда үнемді және ұқыпты пайдалануды көтерді. Негізінде, бұл ой пайдаланылатын табиғи ресурстардың қысқаруы туралы емес, керісінше оларды тиімдірек пайдалану, шығарылатын өнімнің бірлігіне шығындарды азайту туралы болып отыр. Технологиялық прогресс өндірістің барлық салаларында және түрлерінде мұндай қысқарту үшін көптеген мүмкіндіктер ашады. Мұнда мәселенің шешілуі ғылыми-техникалық жетістіктерді прогрессивті, ресурсты сақтаушы және қалдықсыз технологияға негіздеу, сіңдіруде болып табылады. Артынша, табиғатты пайдалану процесстерін рационализациялау өз табиғатты тұтынушыларға байланысты, тіршілікке өндірген және әкелген әлеуметтік техникалық саясатқа байланысты.
Сонымен, заманауи инновациялық даму өзінде локализация мүмкіндігін алып жүреді, ал адамның табиғи процесстермен араласуына әкелетін негативті құбылыстардың ликвидациясы мен жағдайлар қатарына кіреді. Белгілі бір әлеуметтік технологиялық прогресстер жағдайында қоғам өзінің қазіргі экологиялық техника мен технологияны, адам іс-әрекетінде табиғатты қалыптастырушы кері әсер етеін жағдайлардың минимумына әкелетін жағдайды қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар.
Осыған байланысты, ғылыми табиғаттану табиғаттың объективті заңын шешуде қоғаммен алынатын сәйкестіктерді қамтамасыз етеді, ал қоғамдық ғылымдар адамның қызығушылықтарымен алынатын шешімдерді келістіруге, үлкен көлемде табиғаттың қалыптасу процесстерін жоспарлауға мүмкіндік береді.
Қоғамның даму қажеттіліктерін біле отырып, адамдар табиғатқа қатысты өз іс-әрекеттерін мөлшерлеуге қабілетті.
Табиғи және қоғамдық заңдылықтар тығыз байланысты болғандықтан, табиғат пен қоғамды бір жүйе ретінде игеру, табиғи орта мен қоғамдық қатынастарында пайда болған маңызды теоретикалық және практикалық мәселелерді сараптауда диалектикалық-материалистикалық әдістемелердің шарттарын сақтауда дұрыс бағыт беру қамтамасыз етіледі.
Қоршаған ортаны қорғау сұрақтары практикалық ғылымдардың қолдану аясы болуы қажет, немесе жеке пәндер бұл сұрақтарды шешугешарасы жоқ. Қоғам мен табиғаттың қатынасы туралы жаңа интегралды ғылымды құруға талпыну мамандандыру мен практикалық жүзеге аспайтын принципіне қарама-қайшы болады. Осыдан қоршаған орта туралы білімнің жиынтығынан ерекше ғылым шықпайды, тек ғылыми пәндердің көп бөлігінің қосындысы ғана бола алады.
Қоршаған ортаның салалық мәселелерін шешу бұдан былай жеке ғылыми пәндердің жұмысы болу қажет. Бірақ мамандандыру кең мүмкіндіктерге, білімнің басқа да салаларының контекстіне белгілі бір бағытталған спецификалық мәселелерді көрудегі қажеттіліктерге бөгет болмауы тиіс. Егер қоршаған орта, бір жағынан, көптеген ғылыми пәндердің қолдану аясы болса, екінші жағынан, бұл пәндердің әрқайсысы өзінің міндеттерін байытатын және қиындататын жаңа аспектіге ие болады. Тек осы орайда, маңызды деңгейге байланысты, қоғамдық ғылымдардың экологизациясы туралы айтуға болады.
Осыған байланысты, қоғамдық ғылымдар өзі үшін білім берудің жаңа саласына белсенді араласады, адам - қоғам - қоршаған орта қатынасы жүйесінде адам білімдерін жетілдіреді, олардың арақатынасын тездетеді.
Қоғамдық ғылым бола отырып, экологиялық-экономикалық анализ тек құбылыстарды ғана емес, оған қатысты заттарды, бірақ сол пәнді игеруге қажетті, мысалы, табиғи байлықтар мен қоршаған ортаны, олар экономикалық және әлеуметтік салаға жататынына қарамастан, игереді. Табиғи орта қоғамдық өмірдің өзгеруіне біршама әсер ететін фактор ретінде орын алады, сонымен қатар қоғамдық өндіріс пен қоғамдық қатынастардың дамуына әсер етеді. Анализ қоғамдық ғылым ретінде қоршаған ортаны экономикалық және әлеуметтік позицияларымен қатар меңгереді.
Өндіріс процесінде, бір жағынан, географиялық ортаның жылжуы, және бәрінен бұрын табиғи ресурстардан жалпы ұлттық өнімге өтуі көрінеді, екінші жағынан, жалпы ұлттық өнімнің бөлігі қоршаған орта жағдайын өндірудің қорытындысы бойынша қайта қалыптастыру үшін пайдаланылады. Мұнда өндірістің қоршаған ортадан қоғамдық өнімге қосылуы, табиғи ортаның өндірілуіне бағытталған шаруашылық сайыстар шеңберінде табиғи орта өндірісінің табиғи және жанама элементтерін рационалды пайдаланбау деп атауға болады. Ол қоғамды қажетті табиғи ресурстармен қамтамасыз етуді, оларды рационалды өнім мен пайдалы қазбаларды толық үйлесімінде комплексті пайдалану және табиғи орта элементтерінің өздігінен қайта қалыптасуын сақтауды қарастырады. Жинақталған қоғамдық өнімнен қоршаған ортаға айналатын кері қозғалыстағы шаралар айналымы өндіріс және табиғат элементтерін сақтау, немесе оны тікелей өндіру ретінде көрінеді.
Сонымен, кеңейтілген өндіріс жүйесіндегі қоғам мен табиғи орта арасында сапалы жаңа өзара байланыстар және өзара тәуелділік қалыптасты. Бұл өзара байланыстардың мәні табиғатты ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау сияқты әлеуметтік-экономикалық категорияға негізделген заңдылыққа сәйкес өз көрінісін тапты. Олардың негізіне табиғи ресурстарды пайдаланудың комплексті тәсілін, оларды қайта қалыптастыру және көбейтуді, жоспарланған және ғылыми негізделген табиғатты өңдеуді жатқызамыз.
Бұл байланыста табиғатты оңтайлы тұтынудың әлеуметтік-экономикалық заңдылықтарын айқындау және іс-әрекет шараларда сандық сипаттың объективті қажеттілігі туындайды. Қоғам мен табиғаттың өзара әрекетіндегі барлық деңгейде бұқаралық процесстерді сандық сипаттай отырып, қоршаған ортаның экологиялық-экономикалық анализі табиғатты тұтыну процесстерін, оның даму заңдылықтарын ғылыми тануға әрекет етеді.
Көрсетілген мәселелерді шешуде ғылымның танымдық функцияларына негізделген бірыңғай әдістемелік амалдар қолданылады. Бұл функциялар табиғатты пайдалану объектілерінің жиынтығын, қоршаған ортаның аналитикалық көрсеткіштерінің динамикасын, өз кезегінде көрсеткіштер арасындағы өзара тәуелділіктер мен байланыстар кезінде болатын жиынтықтар құрылымының өзгеруін тануға алып келеді. Теориямен өңделген өлшеу амалдарының күшті арсеналын орнықтыра отырып, анализ табиғатты тұтынуды басқаруды жетілдіреді. Осыдан келіп қоғам мен қоршаған ортаның өзара қатынасы процессінде пайда болған көптеген категориялар мен қатынастар жиынтығын ұстау, қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды өндіруді халық шаруашылығы қызметінің жалпы механизміне айналдыру саясатын жетілдіру міндеті туындайды.
Ортаны қорғау шараларының жоспарын орындаудағы әрбір қорытындыны қараудың өзі алдын-ала анықталған емес, керісінше бір мүмкін болатын қорытынды ретінде эколого-экономикалық анализ үшін бай келешекті көрсетеді, басқару шешімдерін оптимальды таңдауға арналған рөлі мен мазмұнын ашады. Міне, сондықтан бұдан кейін де табиғатты пайдалану процесстерінің бейнесін анығырақ және толық көру үшін, қоршаған ортада іс-әрекет барысындағы жүйе көрсеткіштерін сапалық жағынан да, сандық жағынан да жетілдіру қажет. Одан басқа, табиғат тұтыну көрсеткіштерінің аналитикалық жүйесі басқа да жүйелермен, ең біріншіден - қорытындыланған экономикалық көрсеткіштер жүйесімен тығыз байланысты болуы тиіс. Осыған байланысты, пайдаланылатын ресурстар сәйкес кәсіпорынның шығындарына қосылуы қажет болғандықтан, табиғи ресурстардың құндылық бағасы қажет болады. Табиғи ресурстарды адекватты экономикалық бағалау - экономикалық ғылымның алдында тұрған күрделі тапсырмалардың бірі. Оны шеше алмасақ, табиғат тұтыншылықтың статистикалық сипатын сәтті есептеу, ғылыми-техникалық базисті қамтитын әр түрлі жүйелерді, экономика, биосфера және соған сәйкес әлеуметтік процесстер аймағын бір жүйеге біріктіру мүмкін емес.
Қоршаған орта анализінің маңызы табиғатты қорғау қызметін басқаруда қолданылатын әлеуметтік-экономикалық ақпараттарды ұйымдастырудың тиімді формаларын анықтауда оның әдістемесінің белсенді пайдаланылуынан көрінеді. Сондықтн эколого-экономикалық анализдің теоретикалық және практикалық міндетін адамның қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында табиғат объектілерін қолданудағы іс-әрекетті танып-білу міндеті атқарады. Басқаша айтқанда, эколого-экономикалық анализ әлеуметтік танудың мықты қаруы болуы үшін, ең алдымен, сапаның құрамының, табиғат құбылыстарын және сандық өлшемге нақты не жататынын, немесе тек осы формалардың мәні мен олардың салыстырмалы ерекшеліктері анықталғаннан кейін ғана, сол және басқа формалардан құралған бейнелеудің маңызы болуы керек.
Ортаны қорғау әрекетін аналитикалық зерттеудің объектілері кез-келген деңгейде - локальды, аймақтық, іс-әрекеттің барлық салалары мен сфераларында бар.
Сонымен қатар, айтылған сұрақтардың анализінде белгілі бір қиындықтардың барын айта кеткен жөн. Олар бәрінен бұрын білімнің әр түрлі салаларына қатысты анализдің түсініктер мен категорияға ену қажеттілігімен байланысты. Қоршаған орта аймағындағы түсініктердің экономикалық ғылымдарға арналғаны үйреншікті емес және тұрақталмаған. Одан басқа, қоғам мен табиғаттың тура және кері байланысын меңгеруде әлі де жоғары деңгейді мойындау қажет. Әлеуметтік-экономикалық ақпараттардың (бәрінен бұрын аналитикалық) жетіспеушілігі, сондай-ақ табиғи-ғылымның(көбінесе өарама-қайшы) әр түрлілігі қаралатын құбылыстар мен процесстердің көлемін бағалауды қиындатады. Мұндай қиындыққа мысал ретінде, қоршаған ортаны эколого-экономикалық анализдеу аймағында түсініктер мен категорияларды өңдеуді алуға болады.
Пәнаралық мәселелер терминологиялық күрделенуге алып келетіні анық, немесе ғылыми зерттеулер кезінде жаңа түсініктер пайда болады және ескі түсініктер нақтыланады. Сонымен, жұмыс кезінде әр түрлі бағыттағы, қоршаған, табиғи, географиялық орта, эколого-экономикалық жүйе, жүктеме, ықпал, экологиялық зардап, табиғатты пайдалану, ортаны қорғау қызметі және т.б терминдер көріне бастады. Бірыңғай экологиялық терминологияның жоқтығы бұл мәселені шешуді қиындатады.
Қоршаған орта атты пәнаралық түсініктің пайда болуы табиғи орта, географиялық орта сияқты дәстүрлік терминдерді қысқартты. Соңғы түсінік спецификалық географиялық категорияда болды, оған түсінік беруде әр түрлі трактовкаларға ұшырады. Географиялық орта түсінігіне дау және оны түсіндірудегі алауыздық, соған қарағанда, өздігінен нақты бағдар бермейтініне байланысты, оған зерттеушінің трактовкасына тәуелді және белгілі мөлшерде субъективті белгілі бір мағына беру қажет. Географиялық орта түсінігі табиғи ортаны, оның элементтері - алдымен табиғи, кейіннен қоғамдық бағытта географиялық ғылымдардың зерттеу пәнін көрсетеді.
Қоршаған орта термины - жүйелік, табиғатты қорғау мәселесін шешудегі пәнаралық әдісті сипаттайтын түсінік. Оны қоғамға қатысты өзімен бірге бөлінбес диалектикалық бірліктің дамуында және оның бары материалды жағдайға байланысты ішкі жиынтықты көрсететін категория ретінде анықтады. Кейіннен Р.Лацко экономикалық ғылымдар позициясымен осындай түсінік береді: Қоршаған орта - адам қоғамдық тіршілік етуші ретінде өз қажеттіліктерін қамтамасыз етіп және өз кезегінде оған іс-әрекетімен ықпал ететін және қалыптастыратын, адам қоғамын қоршап және оған әсер ететін адаммен құрылған табиғи және материалдық әлем. Географиялық орта түсінігі де табиғи ортаны, табиғи-географиялық ғылымдар позициясына сай табиғи жағдайларды сипаттайды. Табиғи ғылымдардың зерттеу объектісі ретінде географиялық орта түсінігі жеке орталардың жиынтығымен анықталатын, қоршаған ортаның бір бөлігін сипаттайтын табиғаттың қоршаған ортасы түсінігіне белгілі мөлшерде жақын келеді.
Тәжірибенің көрсетуінше, терминологиялық сұрақтарға талас бұдан кейін сәйкеспейтін сипат алды, және көп жағдайда мәселелерді шешудің шынайы әдістемелік таңдауымен байланысты болды.
Сонымен, эколого-экономикалық анализді әрі қарай жетілдіруде қазіргі кезге дейін анықталмаған статистика объектісі ретінде қоршаған ортаның нақты шегі туралы сұрақты теоретикалық өңдеудің маңызы зор. Бұл сұрақты шешу табиғатты қорғау және шаруашылық әрекетіндегі анализді шектеуден құралады, мақсаты бойынша, біріншіден, эколого-экономикалық анализде кейбір және сол көрсеткіштердің қайталануын жоюдан, екіншіден, әлі күнге дейн анықталмаған, бірақ қоршаған ортаның жоғарғы сапасын сақтауда үлкен маңызы бар көрсеткіштерді анықтау және айқындаудан тұрады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, қоршаған орта түсәнігіне тек ауағ табиғи су және топырақты ғана жатқызуға болмайды. Мұндай тәсіл табиғаттың жеке элементтерін қорғау сұрақтарына жалпы мәселілікті алып келеді. Бүл түсінікті тарату мүмкіндіктері адам өмірінің айқындалуы мен барлық жағдайларына негізделеді, ол түсініктерді шектеуге ықпал етпейді, табиғатты тұтынуды басқару жүйесінің өздігінен құрылуына кедергі жасайды, кейінгісіне қатысы жоқ ақпараттардың өсуіне әкеледі. Қоршаған орта түсінігін анықтауда біртектілік қажет, егер оның көлемі мен мазмұнын айтатын болсақ, ол көрнекті болуы үшін, сондай-ақ қоршаған ортаның сапасын жақсартатын және оған әсер ететін іс-әрекет түрлерімен байланысты сақталуы қажет. Осыдан келіп орын мен уақыт нақтылығы жағдайында қоғам мен табиғат арасындағы өзара әрекет сферасында эколого-экономикалық анализдің пәні бұқаралық құбылыстар мен процесстердің сандық жағы болып табылады. Зерттеулер барысында табиғат күзетшісі түсінігімен қатар қоршаған табиғи ортаны қорғау, қоршаған ортаны қорғау, сонымен қатар ортаны қорғау қызметі сөз тіркестері жиі қолданылады. Бұл барлық терминдерді синоним ретінде түсінуге болады, немесе табиғи орта - тұтас қоғам айналасында адам өмірі өтетін табиғат бөлігі болып табылады.
1.2
Эколого-экономикалық анализдің пәні, мақсаты және міндеті
Экономикалық анализдің ерекшеліктерінің мәнін ашу негізінде оның кәсіпорын қызметінде кешенді экономикалық анализінің жалпы жүйесіндегі орнын анықтау мәселелері жатыр. Қазіргі кезде экономикалық анализді иеленуші субъектілердің қызметі туралы экономикалық ақпараттарды бағалау және өңдеуге қажетті әдістер мен зерттеу тәсілдері бойынша арнайы білімдер жүйесі деп түсіндіріледі. Одан басқа, экономикалық анализді басқару шешімдерін қабылдауға арналған ақпараттарды аналитикалық өңдеу процессстері түрінде немесе тану әдісінің призмасы арқылы менеджмент жүйесіндегі кәсіпорынның функциясы деп те қарастыруға болады.
Сонымен заманауи кәсіпорындардың өндірістік-шаруашылық қызметі тұрақты әрекет етуші өзара байланысқан экономикалық, өндірістік-технологиялық, әлеуметтік және экологиялық процесстердің бірыңғай күрделі жүйесімен сипатталады.
Өндірістік-технологиялық процесстер өнім шығарушы сол және басқа да тұтынушылық қасиеттермен байланысқан функционалдық процесстердің спецификалық деңгейін пайдалануда базаға түседі. Экономикалық процесстер барлық өндірушілік процесстерді жиілетеді және оның бағалық сипатында көрінеді. Тек сол бағасы әр түрлі микро-, мезо-, макроэкономикалық дамуды құрастыру айналасында негіз болады. Одан басқа, өндірістік-технологиялық, әлеуметтік және экологиялық процесстер шаруашылық бірліктерді дамытудың бағалық сипатының жүйесіне тура немесе жанама қосылған, ал экономикалық процесстерге қатысты ақпарат, экономикалық және қаржылық көрсеткіштер жүйесі арқылы ақшалық сипатта беріледі. Әлеуметтік процесстер экономиалық және технологиялық процесстерге бағынатын өндірістік-еңбектік қызметтің әлеуметтік жағдайларымен қамтамасыз етуге және құруға бағытталған.
Экологиялық процесстерді экономикалық анализ контекстінде қарастыра отырып, бұл процесстердің шегін жеткілікті түрде нақты анықтап алу қажет. Экологиялық процесстерді бағалауға және олардың эколого-экономиалық анализдің пәнімен өзара байланысына кеңейтілген және дәстүрлік тәсілдер дұрыс деп мойындалмайды, өйткені табиғат тұтыну процесстерінің дамуына эволюциондық бағыт сақталып қалады. Осы негізде материалдық, еңбектік және ақшалық ағымның қозғалыс динамикасына және деңгейіне үлкен әсер ете отырып, кәсіпорынның бағалық факторы болып, шаруашылық резиденттердің қызметіне тікелей әсер еткен кезде де экологиялық процесстерді мұқият және тереңірек аналитикалық зерттеу мүмкін болады.
Сонымен қоса, экономикалық анализдегі табиғаттың өзі шаруашылық ету процесстерінің дамуында жаңа тенденцияларды ғылыми танумен, сонымен қоса болжаулар шегінде олардың соңғы қорытындысына ықпал етумен қамтамасыз етеді. Бұл жағдайда экономикалық және экологиялық процесстердің өзара қатынасы мен өзара кірігу аясын бағалау қиын.
Есептік-аналитикалық ақпараттарды потенциалды тұтынушыларға иеленуші субъектілер бойынша өндірістік циклдың тиімділігін дәстүрлік бағалауды қолдануда базаланған кәсіпорынның құны мен ағымдағы қаржылық жағдайын, аталған процесстің тереңде жатқан себептерін, мүмкін болатын және жасырын қарым-қатнастарын міндетті түрде білу қажет. Тұрақты даму концепциясына негізделген экологиялық сипаттың сәйкес шектеу жүйесін есепке алмаса, бірінші көзге көрінген кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайының тиімділігі шындығында мүлдем басқаша болуы мүмкін. Мысалы, қазіргі уақытта жоғары табыс әкелетін өнімдерді(АПК-ғы мономәдениет, табиғатты эксплуатациялау салаларындағы шикізаттар) алу қаржылық қорытындының, қаржылық тұрақтылықтың жедел нашарлауына әкеліп соғады. Әрине, бұл жағдайда ортаны қорғау инфрақұрылымдарының құрылуына және қызмет етуіне бағытталған иеленуші субъектілердің шығындарының үлесі өседі.
Экономикалық анализдің мақсаты бәрінен бұрын ақпаратты тұтынушылардың ішкі және сыртқы қызығушылықтарына тәуелді. Экономикалық анализдің негізгі мақсаттары табиғатты тұтынудың шаруашылық бірліктері процессін олардың эколого-экономикалық қауіпсіздігі мен тұрақтылығын көтеру позициясымен зерттеу ерекшеліктерінен көрінеді. Одан басқа, эколого-экономикалық процесстердің кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық-шаруашылық дәрежелерінің дамуына әсер етуін бағалау қажет. Бұл пікірлерден экологиялық анализдің негізгі міндеттеріне:
а) табиғат тұтыну процесстерінің тиімділігін шаруашылық бірліктерінің өндіру циклы, олардың белсенділігі мен тартымдылығы шегінде кешенді бағалау;
б) табиғат қорғау әрекетінде қаржылық-экономикалық қорытындының анализі;
в) ұйым менеджменті мен басқа тұтынушыларды ақпараттық қамтамасыз ету;
г) табиғат тұтыну процесстерімен байланысты басқару шешімдерінің экологиялық қаупі мен сапасының анализі, қалдықтарды утилизациялау мен қайта өңдеу бойынша ресурстарды сақтаушы технологиялар мен өндірістерді игеру;
д) экологиялық салық салу және табиғат қорғау сипатындағы басқа міндеттердің тиімділігін бағалау;
е) эколого-экономикалық процесстерді модельдеу және болжау, олардың кәсіпорынның келешектегі тұрақтылығына ықпалын бағалау;
Қазіргі кезде белгілі бір табыс көлемін алу туралы көзқарас қана емес, сондай-ақ кәсіпорынның тұрақтылығын күшейту, оның құнын өсіру, сонымен қатар эколого-бағытталған факторлар есебімен түсіндірілетін шаруашылық қызметін анализдеудің кешенді әдістемесіне объективті мұқтаждық туындап отыр.
Кәсіпорын мен ұйым қызметінің нәтижесі мен шаруашылық әрекетіне тура және жанама әсер ететін эколого-экономикалық факторлар әлі күнге дейін нақты бағамен есептелмейді, ал кейбір потенциалды тоқтамдармен байланысқандары еш есептелмейді. Сондықтан сол және басқа инвестициялық салымдарға қатысты жоспарланған қорытынды шындықтан ерекшеленеді, сол үшін әрекеттерді түзетуші жағдайлар қатарына қосымша әрекеттер қажет. Экологиялық анализдің маңызды міндеттерінің бірі осы аймақта ағымдағы және ұзаққа созылған қаржылық менеджментті талаптар есебімен басқару шешімдерін оптимизациялаудан тұрады.
1.3
Эколого-экономикалық көрсеткіштер мен ұлттық есеп жүргізушілік жүйесі
Микродеңгейдегі эколого-экономикалық процесстердің көрінісін бейнелейтін информациондық моделдің құрылымы негізінде көрсеткіштердің, параметрлер мен критерийлердің сәйкес топтары көрінеді. Эколого-экономикалық көрсеткіштер жүйесінің эволюциясын қарастыра отырып, аталған бағыттың дамуының алғашқы сатысында құндық формада қалдық бірліктерін лақтыруда табиғи ортаға тиген зардаптарды, табиғи ресурстар түрлерін қайта қалыптастыру бағасын бейнелейтін орташа көрсеткіштерді пайдалануға көбірек назар аударылды, ол абсолютті табиғи көрсеткіштерден олардың бағалық сипаттамасына өтуге мүмкіндік берді. Аталған топқа тұрақты даму процесстерінің әр түрлі жақтарын сипаттайтын, оларды кең талқылаумен(қоршаған табиғи ортаны және болашақ ұрпақтар үшін рекреациондық мүмкіндіктерді сақтау) түсіндірілетін көрсеткіштер тығыз жанасады. Осыған байланысты өндірістің экологиялылығы, қалдықтың сыйымдылығы, қалдықсыздық, 7 түрлі өнімнің экологиялық қауіптілігі, өндірістік циклдың тұйықтылық деңгейі және т.б көрсеткіштер қызығушылық тудырады. Аталған параметрлердің ерекше белгісі ретінде бағаның еңбектік теориясында базаланған неоклассикалық экономикалық теориялардан бөлектігімен, ізінше олардың әдістемелік негіздемелерінің күрделілігімен байланысқан оларға қатысты сипаты, бірақ олар да кемшіліксіз емес, көрінеді.
Эколого-экономикалық көрсеткіштер жүйесінің дамуындағы, сонымен қоса микроэкономикалық деңгейде де келесі қадам болып экономикалық тиімділіктің интеграциялық көрсеткіштерін құру болып табылады. Мұндай көрсеткіштерге мысал ретінде түзетілген көлемдегі зардаптар мәніндегі тиімділік, пайда көрсеткіштері, іскерлік белсенділік және т.б бола алады. Біздің көзқарасымыз бойынша, көрсетілген бағыттың әрі қарай дамуына ортаны қорғау параметрлері кәсіпорынның жинақталған активтерінің (пассив) бағасына тікелей ықпал етуіне сәйкес, стратегиялық эколого-бағытталған есеп пен анализ теорияларының дамуы қызмет етеді. Нарықтық қатынастарға өтуде экологиялық қарыз бен міндеттерді бағалаумен, онымен қоса математикалық әдістерді пайдаланумен байланысты көрсеткіштер көбірек қолданыла бастады.
Эколого-экономикалық көрсеткіштерді жетілдірудің негізгі бағыты болып кәсіпорындар мен ұйымдарда табиғат тұтыну процесстерін бағалау үшін жүйелік тәсілді қолдануға мүмкіндік жасайтын шешімдерді іздеу екенін мойындау керек. Эколого-экономикалық көрсеткіштер жүйесін құру кезінде ол екі түрлі принциппен құрылуы мүмкін екенін білу керек: а) функционалды; б) құрылымдық-логикалық.
Функционалды принцип эколого-экономикалық әрекеттердің негізгі критерийлерін бөлудің негізіндегі көрсеткіштер жүйесінде белгілі бір иерархияны құруды болжайды. Біздің көзқарасымыз бойынша, мұндай көрсеткіш-критерий болып қызметтің қаржылық-өндірістік аспектілері сияқты, табиғат қорғауды құрушыны есептейтін шаруашылық бірліктерінің эколого-бағытталған бағасы болып табылады. Көрсеткіштердің келесі тобын қаржылық-экономикалық нәтижеліліктің эколого-бағытталған көрсеткіштері құрайды: табыстар, пайдалылықтар, іскерлік белсенділіктер. Көрсетілген көрсеткіштер тобы өндірістік процесстің тұрақты тиімділігін анықтайтын, оларға факторлардың жиынтығы арқылы әсер етумен, сонымен қоса еңбек өндірісі, материалдық сыйымдылық, қор қайтымы, шығын қайтымы және т.б эколого-бағытталған көрсеткіштерге тұтас бағытталған сияқты экологиялық құраушы есеппен анықталады. Функционалды эколого-бағытталған көрсеткіштер жүйесінің негізі болып тұрақты экономикалық даму талаптарының есебімен өндірістік процесстерді күшейту жағдайындағы алдыңғы көрсеткіштер қызмет етеді.(1-1 сурет)
Кәсіпорынның эколого-бағытталған құны
Қаржылық-экономикалық нәтижелілік көрсеткіштерінің эколого-бағытталған блогы
Әрекет етілген ресурс-факторлар тиімділігінің көрсеткіштері
Өндіріс жағдайларын қамтамасыз ету көрсеткіштері
Біріншілік
Екіншілік
Синергетикалық
Табиғи ресурстар
Еңбектік ресурстар
Өндіріс құралдары
Қаржылық ресурстар
0.1 - сурет. Экологиялық-бағытталған көрсеткіштердің функционалдық жүйесі
Бұл топтау көбінесе табиғи, әлеуметтік, саяси орталармен араласатыны анық.
Экологиялық-экономикалық көрсеткіштерде басқа жиірек қолданылатын топтау - құрылымдық - қоршаған орта статистикасына белгілі мөлшерде бағытталған. Оның ерекшелігі табиғи орта компоненттері мен көрсеткіштердің байланысынан көрінеді: атмосфералық ауа, су және жер ресурстары. Бұл компоненттердің әрқайсысында жеткілікті түрде білім көлемін, тазартуды, зиянды заттарды лақтыруды сипаттайтын натуралды, шартты-натуралды және бағалық көрсеткіштердің үлкен топтары бар. Берілген көрсеткіштердің мағыналы саны сәйке есептік формаларда жинақталған 2-ТП (ауа), 2-ТП (су), 2-ТП (жер). Көрсеткіштердің басқа ірі блогы табиғат қорғау шараларының тиімділігін, сондай-ақ есептік формаларда өз бейнесін табатын ағымдағы және капиталды шығындардың көлемін сипаттайды.
Біздің көзқарасымыз бойынша, ресурс сыйымдылығы және шығындану деңгейін бағалауда базаланған өндірістік-шаруашылық әрекеттің экологиялық мәдениетін бейнелейтін көрсеткіштер оқшауланған болуы қажет. Берілген блокты бөлу табиғатты қорғау сияқты өндірістік көзқарас бойынша, табиғат тұтыну процесстерінің тиімділігін бағалауда кешенді әдіспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Уақытша көрсеткіштердің(материал сыйымдылығы, қор сыйымдылығы, шығын сыйымдылығы және т.б) үлкен тобы арқылы өз бейнесін табатын өндірістік қызметтің ресурс сыйымдылығы қаншалықты төмен болса, табиғи ресурстарды тұтыну көлемі соншалықты аз, ластанған заттардың көлемі де аз болады, табиғат қорғау инфрақұрылымын функциялаумен байланысты өз кезегінде ластану, шығындар үшін төлем ретінде экологиялық мүмкіндіктерді, сондай-ақ шығарылатын өнімнің тұтынушылық қасиетінің нашарлауынан, реализация көлемінің төмендеуімен пайда болған шығындарды азайтатыны анық.
Экологиялық есеп және бақылау өзіне қаржылық және басқару есебін, экологиялық көрсеткіштер бойынша есеп берушілік пен экологиялық аудитті қосып алады. Кәсіпорын деңгейінде мазмұнды экологиялық есепті басқаруға бағытталған бірінші қадам жеті жыл бұрын Үкіметаралық эксперттердің жұмыс тобымен есеп және есеп берудің халықаралық стандарттары бойынша жасалды. Ол қоршаған ортаны қорғаумен байланысты сұрақтарды шешуде бухгалтерлер шетте қалып, табиғат қорғау әрекетін басқарудағы олардың рөлін елеусіз қалдырғаны туралы фактпен мазасыз қалған болатын. Олар есептің дәстүрлік моделін, тіпті компанияның аман қалуы соған байланысты болған күннің өзінде де, қандай жолмен табиғат қорғау қызметі үшін қолдануға болатынын көз алдарынан жіберіп алды. Егер Өлшей алмасаң, басқара алмайсың принципін еске алсақ, табиғат қорғау қызметі мен экологиялық есеп арасындағы байланыс айқын болады. Бұл қатынаста ұлттық есептер жүйесі мағыналы қызығушылық тудырады.
Р. Реветидің айтуы бойынша, ұлттық есептер жүйесі XX ғасырдағы мағыналы әлеуметтік ойлап табу. Бірақ ол жүйе жасалып жатқан кезде, ғасыр ортасындағы қоғам дамуының моделін бейнелейді. Оның негізінде жатқан принцип: материалдық құндылықтар - адамзат прогрессіндегі жалғыз және әмбебап өлшеуіш болып табылады. Жүйені пайдаланудың жартығасырлық тәжірибесі бұл тәсіл жеткіліксіз екені анық, және бәрінен бұрын табиғат пен қоғамның өзара қатынасында екенін көрсетті. Экономисттер, статистикалар, және саясаттанушылар парниктік эффект, 1970-жылдардағы отын кризисі, озон қабатының жұқаруы сияқты қауіптер туған кезде ғана ҰЕЖ әдістемесіне табиғи компоненттерді енгізу қажеттігін түсінді.
1940-1950-жылдарда дамыған капиталистік елдерде макроэкономикалық саясатты қалыптастыру үшін, Дж.Кейнс пен оның ізбасарлары концепцияларына сәйкес нарық экономикасын жеделдету бойынша амалдарды өңдеу үшін мемлекеттік басқару және ақпарат органдарына қажеттілік туындағанына байланысты, ҰЕЖ өзара байланысқан экономикалық дамудың пропорциясының жалпы қорытындысында көрсеткіштер жүйесі ретінде пайда болды. ҰЕЖ дамуының бір себебі ретінде өз тапсырмаларын шешу үшін салыстырмалы әлемдік макроэкономикалық ақпарат қажет болғандағы экономикалық және саяси ұйымдар қатарының пайда болуы деп есептеуге болады. Әсіресе көп үлес БҰҰ , оның Статистикалық комиссиясымен қосылды. 1993 жылы ақпанда БҰҰ-ның Статистикалық комиссиясы бағытталған ҰЕЖ растады, ол 1994 ж. жарияланды, және сонымен экономика мен қоршаған орта арасындағы өзара қатынастың негізі қаланғанын атап өтті.
Экономист-экологтардың көбісі ұлттық пайда мен салықтық ұлттық өнім сияқты агрегаттарды айырбастауға және экологиялық жиіленген ұлттық есептерді құруға әкелетін табиғат қорғау шығындары мен ұлттық есептегі тиімділіктің толық интеграциясы қажет деп санайды. Жауапқа стандартты ҰЕЖ мүмкіндіктеріне күдік ретінде қоршаған ортаның деградациясы мен ресурстардың азаюы көрінді, кейбір дамыған елдер экологиялық және ресурстық есептілік үшін тәсілдерді жақсартуға арналған зерттеу программаларымен айналысты.
Әдеттегі тәсілдер қатарын атап өтейік. Олардың бірі қоршаған ортаның ластануын тазартуға кеткен шығындар және басқа шығындарды идентификациялауға бағытталған. Мұнда көбінесе ластанумен күреске арналған соңғы сұранысқа(тұтыну және инвестициялау) шығын бөліктерін қайта классификациялау ұсынылады. Бұндай жолмен Франция мен Япония айналысады. Немістік тәсіл қоршаған ортаны басқаруда соңғы шығарылымның бағасына қосылуы мүмкін ағымдағы өндірістік шығындардың есебін болжайды. АҚШ-та ІҰӨ-ді экологиялық шығындар кесіндісінде анықтауда амалдар қолданылмады, олардың идентификациясы АҚШ-тың ресми органдары өткізген қоршаған ортаны қорғау қызметінің негізгі есептілігінің құрамдас бөлігі болып табылады. Сол сияқты статистика Францияда, Германияда, Нидерландта құрылды. Салааралық баланстың алғашқы экологиялық фактормен кеңейтілген моделін В.Леонтьев жасады. 1970-жылдары біздің елімізде жеке экономикалық аудандар үшін өткізілген практикалық есептер бойынша, оның үлгіленген сызбанұсқасы ұсынылды.
Экологиялық бұзылыстар мен табиғат қорғау шығындарынан туындаған зардаптар туралы мәліметтер, бұл зардаптарды жою үшін қолданылған шығындар мен экономикалық зардапты салыстыруға мүмкіндік береді. Бұл мәліметтер сондай-ақ жалпы экономикалық қызметте табиғат қорғау шығындарының анализінде қолданылуы мүмкін. Бұл бағытта табиғат қорғау шараларының тиімділігін экономикалық бағалау бойынша есептеуші экспериментпен аяқталған зерттеулер жүргізілді. Қоршаған ортаны қорғаудың тоқтауы тек экологиялық көзқарас бойынша ғана емес, халық шаруашылығы эффектісінің жағымды тұстарын да беретіні мойындалған.
Басқаша тәсіл физикалық өлшеу бірліктерінің көмегімен ресурстар қорын өзгертуден және есеп ағымынан тұрады. Бұл жағдайда олар ресурстар, материалдар мен энергия ағымын көрсететіндей етіп, спутникалық есептер жүйесін дамыту ұсынылады. Осындай есептер шолу және табиғи өсу әрекетімен табиғи ресурстардың жойылуы мен ресурстық базаның кеңейуін көрсетіп қана қоймай, қоршаған ортаға ластану түрінде қайтып келуі мүмкін тауарлар мен материалдардың трансформациясын да көрсете алады. Ресми түрде бұл тәсіл Францияда және негіздік түрде ресурстық есептер кестесінің біршама қатарлары жаияланған Норвегияда қолданысқа түсті.
Физикалық есептер ақшалық бағаларды құрамайтындықтан, олар әдеттегі есептерден пайда болған әлеуметтік және экономикалық индикаторларды анықтау үшін ақпаратты тікелей бере алмайды. Одан басқа, аса жан-жақты физикалық есептер, егер біріктіруші өлшеудің жалпы физикалық бірліктері табылмаса, аса зор болуы мүмкін.
Үшінші тәсіл ЖҰӨ мен ҰТ-ты реттеуде табиғи ресурстарды амортизациялау құнынан тұрады. Бұл ерекше стратегия жақында Р.Репетто мен оның әлемдік ресурстар(WRI) Институтындағы әріптестерінің жұмысына жалпы назар аударуға еліктірді.
Р. Репеттоның идеясының мәні нарықтық өнімді жинақтау немесе табу арқылы тікелей өндіретін, немесе өзінің экономикалық құндылықтарымен нарықтық өнімнің шығарылуына тікелей салым арқылы материалдық ресурстарды(мысалы, орман мен мұнай) қозғайды.
Бұл категориядағы шоғырландыру ресурсты дамыған елдерде аса маңызды. Р.Репетто ұсынған модификациялар Индонезияда іске асырылғаны оқыс емес, ал қазіргі кезде Коста-Рика мен Қытайда іске асырылып жатыр, және біздің көзқарасымызша, Ресей Федерацмясына да пайдалы бола алады.
Ақырында, экологиялық есепке физикалық сияқты, ақшалық жағынан да құрамдастырылған тәсіл пайда болды. UNSO құрылымы мен Г.Пескин жүйесі, даттық жүйе осы тәсілдің үш мысалын береді.
Даттық жүйе қоршаған ортаның әр түрлі функциялары бар және бұл функциялар үшін күресте экономикалық және экологиялық жүйеде түрлі агенттер арасында бәсекелестік жүріп жатқанын болжайды. Бәсекелестік агенттермен қабылданатындықтан, бұл функциялардың жоғалуына алып келуі мүмкін. Жоғалту қайта қалыптастыру құнынан белгілі бір өңделген стандарттардың тұрақты деңгейіне дейін азайтумен бағаланады. Бұл құнға кез-келген нағыз табиғат қорғау шығындарын қосып, ЖІӨ-нің әдеттегі өлшемінен азайтылады.
UNSO сызбанұсқасының әдеттегі түрі бар және ҰЕЖ үшін спутникалық есептер жүйесі ретінде құрылған. Ол сондай-ақ табиғи ресурстардың деградациясы мен шығын функцияларының бұзылыстарын есепке алады, сонымен ондағы табиғи ресурстардың амортизациясы нарықтық капиталдың ҰЕЖ-дегі стандарттық өңдеуінен қатты ерекшеленеді. Таббиғи ресурстардың амортизациясы мұнда әдеттегі амортизацияның кез келген алымы алдында ЖІӨ-жеке алымы ретінде өңделеді. Осындай тәілмен анықталған жалпы табыс тұрақты жалпы табыс деп аталды.
Г. Пескинмен дамыған жүйе неоклассикалық экономикалық теорияның негізінде, олардың экономикалық қызметке салымы жалпы қабылданған нарықтық активтерге сай, қоршаған ортаның активтерін қарастырады. Қоршаған орта басқа өндіргіш экономикалық секторларға жүретін кіріс ресурстарын өндіруші және соңғы сұраныспен тұтынылатын ұсынушы қызметтердің генераторы ретінде көрсетілген. Бұл теориямен келісілген есептілік құрылым консолидацияланған табыс пен кейбір модификациялармен өнім есебінің салааралық балансы ретінде көрінеді.
Табиғат капиталының жаңа амортизацияның интерпретациясы экологиялық қарыз бен ондағы пайыздар категориясына сүйенеді. Экологиялық жиіленген макрокөрсеткіштер мұнда экологиялық борышты ҰТ-ты соңғы тұтыну көлемінен азайту жолымен ғана емес, сондай-ақ ҰТ-тың көлемін егер қарыз азайса, экологиялық қарызды оң, ал егер ол өссе, кері белгіге өзгерту арқылы түзетумен көрінеді. Алынбаған табыс пен мәжбүрлі тұтыну экологиялық қарыз бойынша пайыздар ретінде интерпретацияланады. Экологиялық бұзылыстардан жоғалту пікіріне мұндай тәсіл қоғам мен табиғаттың өзара қатынасын кредиттік саясаттың әдістемелік принципінің негізінде жиілетуге мүмкіндік ашады.
Табиғи ресурстар есебі (NRA) экономикалық қызметті ресурстық базамен байланыстыратын экономикалық дамудың жалпы мақсаттарына жету мен табиғи ресурстарды сақтауға арналған жаңа құрал болып табылады. Жоғарыда көрсетілгендей, UNSO ҰЕЖ-ге сателлитті есептер жинағы ретінде NRA-ны енгізді. Құрылым бойынша есептер ағымы ҰЕЖ шығындар-шығарылым кестесіне ұқсас. Олар әрбір сектор мен үй шаруашылығына ресурстар түсіруді, өндірісте ресурстарды пайдалануды, қоршаған ортаға қалдықтар мен басқа ықпалдарды тіркеп отырады.
NRA-ны мойындаудың өсуіне қарамастан, шешім қабылдаушы тұлғалар ретінде оларды тиімді қолдана алатынында белгісіздік бар. NRA-ны пайдаланудың үш түрі бар:
1) жүзеге асырылған макроэкономикалық индикатордың, экологиялық жиіленген ішкі өнімнің(EDP) ақпаратқа толуы;
2) табиғи ресурстардың спецификалық, экологиялық ауыспалы және ауыспалы жағдайлары арқылы экономика мен қоршаған орта жағдайын бақылау. NRA топырақ эрозиясы, судың ластануы, биологиялық алуантүрлілік пен олардың экономикалық қызметпен байланысы сияқты ресурстарын көрсеткіштер мониторингімен қамтамасыз етеді.
3) стратегиялық анализ бен жоспарлау. NRA анализ үшін ұлттық және аудандық деңгейлерде экологиялық және табиғи ресурстардың экономикалық құралдар мен модельдерге, сонымен қатар жоспарлаумен салааралық басқаруға шығуын қамтамасыз ете алады. Экономикалық құралдарға тоқтам-пайда операцияларды зерттеу модельдері, шығын-пайда модельдері, әлеуметтік есептілік матрицасы және т.б жатады.
Зерттеулер көрсеткендей, аталған эколого-экономикалық ара қатынасты бағалау технологиясы NRA әдістемесінің базасында ұлттық есеп жүргізу технологиясын пайдаланудағы келешегі бар бағыт болып есептеледі. Мұнда EDP сияқты біршама біріктірілген әдістемелермен салыстырғанда, экономиканың оның тұрақтылық позициясымен бірге даму сценарийін таңдауға мүмкіндік туады. Сол уақытта қажетті ақпараттың, бірақ ҰЕЖ-мен алдын ала қаралмаған, біршама жетіспеушілігі пайда болды.
Стандартты ҰЕЖ (1968, 1993 ж.ж версиясы) түрлі деңгейлерде елдің экономика мен экономикалық қызметі жағдайын өлшеу және салыстырмалы көрсету үшін құрылған. Оны қолданудың тәжірибесі көрсеткендей, ҰЕЖ концептуальды шектеулілігімен байланысты жетіспеушіліктер қатары бар. Оларға жататындар:
● экономикалық қызмет түрлерінің барлық нақты диапазонының толық емес сипаты (үй шаруашылығы мен көлеңкелі экономиканы елемеу);
● нақты экономикалық жағдайлар мен олардың ақпараттық бейнесі арасындағы салыстырмалы үлкен уақытша кешігулер;
● табиғи және әлеуметтік жүйешіктің бір әлеуметтік-эколого-экономикалық жүйе болуының сәцкес көрінісінің жоқтығы;
● жалпы табысқа акцент (ЖҰӨ және ҮТ), сол сәтте экономикалық қызметтің кері экологиялық эффектісі ретінде табиғи сипатта жалпы шығарылымға тәуелді;
● анализдің тапсырмалар мен процедураларға бағыты. Олар белгілі мағынада дәстүрлік, ғасыр ағымында қалыптасқан, бірақ тұрақты даму мәселесіне байланысты тапсырмалар мен процедуралар анализінің кеңірек және жалпы жинағын құру керек.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ЭКОЛОГО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ АНАЛИЗДІ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ, ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ АҚПАРАТТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
2.1
Эколого-экономикалық анализдің қызметінің құқықтық негіздері
Эколого-экономикалық анализді өткізуде біркелкілікке жету, нақтылықты жоғарлату және оның қорытындысының өз уақыттылығы, біріншіден, экономико-экологиялық процесстерді құқықтық реттеудің бірыңғай жүйесі мен оларға байланысты қоғам мен шаруашылық субъектісі арасындағы қарым-қатынастарға; екіншіден, кәсіпорында жүріп жатқан экономико-экологиялық процесстер туралы ақпараттарды жалпылаудың бірыңғай әдістемесіне; үшіншіден, экономико-экологиялық анализді унифицияланған әдістемелік қамтамасыз етуге негізделеді.
Ресей Федерациясында экономико-экологиялық процесстерді және олармен байланысты қоғам мен шаруашылық субъектілері арасындағы қатынасты құқықтық реттеу динамикалық дамушы заңның негізінде орындалады. Мемлекет жағынан бұл қызметтер жалпы компетенция органдары (Президент, Федеральды жиналыс, Үкімет) сияқты, арнайы компетенция органдарында да (түрлі министрліктер, федеральды қызметтер, бақылаушы және мемекеттік комитеттер) орындалады. (2.1 сурет).
Берілген құқықтық қатынастар аймағын тездетуші нормативті-құқықтық базасының иерархиясында жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz