ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ..8

1.1. Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен ерекшеліктері ... ..8

1.2. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктің түсінігі және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14

1.3. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін материалдық жауапкершілік және оның құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19

2. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДАРДЫ БҰЗУ САЛДАРЫНАН КЕЛТІРІЛГЕН МАТЕРИАЛДЫҚ ЗИЯНДЫ ӨТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .23

2.1. Азаматтық құқықтарды қорғау мен залалдарды өтеу ... ... ... ... ... ... ... .23

2.2. Экологиялық зиянды өтеуді құқықтық реттеу тәсілдері мен олардың тиімділігін арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Адам әр кезде де табиғатпен тығыз байланыста өмір сүреді, оның байлықтарын пайдаланады және өз қызметі арқылы табиғатқа әсер етеді. Адамның табиғатқа әсері зиянды салдар тудыруы мүмкін. Мемлекет әрқашанда табиғи ортаны осындай зиянды әрекеттерден қорғау үшін белгілі бір құқықтық ережелер шығарады. Табиғи ортаны адамның зиянды әрекеттерінен қорғауға бағытталған нормалардың (ережелердің) жиынтығыэкологиялық құқық деп аталады.
Адамның табиғатқа зиянды әсерінің салдарынан XX ғасырдың ортасында әлемдегі экологиялық жағдай күрт төмендеп кетті. Экологиялық жағдайдың нашарлағаны соншалық, бүгінде ол әлемнің кейбір аймақтарында адамның тұрмыс тіршілігімен коса оның өмірі үшін де үлкен қатер тудырып отыр.
ХХI ғасырдағы ғылымның ұлы жетістіктерінің бірі - технология жетістіктерін пайдалануға қол жеткізу болса, бұл бір жағынан адамзат баласының алдындағы көптеген күрделі мәселелердің шешілуіне, ғылым мен техниканың дамуы барысында үлкен бетбұрыс алуына мүмкіндік жасаса, екінші жағынан ол өзінің кері әсерін де тигізіп отыр.
Экологиялық тұрғыдан алғанда Қазақстан аумағы жағынан да, тұрғындардың жан басына шаққанда да әлемдегі ең лас аймақ болып табылады. Демек, ел аумағының экологиялық ластануы адамзаттың өмір сүруін тоқтататындай жағдайға таяуда. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың төрағалық етуімен Қауіпсіздік кеңесінің кезекті отырысында күн тәртібінде республикадағы экологиялық ахуалдың арнайы қаралуы осының айғағы.
Қазіргі таңда өндірістің дамуымен қатар елімізде экологиялық жағдай да өршіп тұр. Оның себептері, біріншіден, өндірістік кәсіпорындарынан шығатын зиянды шығарындылардың көбеюі, олардың техникалық, экологиялық, санитарлық талаптарды орындамауы, экологиялық таза өнім шығаруда отандық кәсіпкерлеріміздің қызығушылығының болмауы, табиғи ресурстарды аямай падалану, адамдардың экологиялық сана сезімінің төмендігі, келешек ұрпақтың денсаулығын ойламау және т.б. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығының 1.2. тармақшасында 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң өзектiлiгi және басымдықтарының ішінде бiрiншi кезеңде (2004 - 2007 жылдар) - қоршаған ортаның ластану деңгейiн төмендету және оны тұрақтандыру жөнiндегi iс-қимыл жоспарын әзiрлеуі көрсетілген.[1]
Сонда да экологиялық жағдайдың әсерінен бала туу, балалардың өкпе, тері ауруларымен ауруының жиілеп кеткенін ескерсек, бұл кезеңнен өттік деп айту қиын. Әрине, экономикамызды көтереміз деп бар байлығымыз - шикізатты пайдалана берсек, оның сарқылу күні де туындайтынын ескеруіміз қажет. Сонымен қатар инвестиция тарту мақсатында бірнеше шетел өнеркәсіптері ашылып, олардың қазақстандық экологиялық заңнама талаптарына салғыртықпен қарауы да табиғатымыздың нашарлауына әкеліп соққанын жоққа шығара алмаймыз. Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында баршаға мәлім болған деректердің негізінің өзінде, экологиялық мәселенің ең күрделі, әрі көкейтесті екендігіне көз жеткіземіз. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басына дейiн Арал теңiзi әлемдегi ішкі теңiздердiң аумағы бойынша төртінші орында болды. Оның аумағы 64,5 мың шаршы километрге жетті, тереңдігі - 68 метрді құрады. 60-шы жылдардан бастап Арал теңiзiне құятын сулар лезде азайды. Теңiз аумағы теңiз түбінің үш миллионнан астам гектарын жалаңаштап екі есе қысқарды. Теңiз деңгейi 19 метрге төмендедi, көлемi 1064-тен 210 км3-қа қысқарды. Теңiз суының минералдануы 33,3-тен 60 гл-ға дейiн екі eceге жуық көтерiлдi. Арал өңiрiнде пайда болатын, тұзды-шаңды ағыстар ғарыштан түсiрiлген суреттердiң деректерi бойынша 150-300 және одан да үлкен километрлерге таралады. Шаңның таралу және шөгуi аймақтарының көлемi шамамен 25 млн. гектар құрайды.Арал теңiзi айдынының апатты қысқаруы аумағында 178 елдi мекен орналасқан, 186,3 мың адам тұратын экологиялық апат аймағы деп, мәлiм болғандай, Арал өңiрiн жариялаудың себебi болды. Ауыз сумен қамтамасыз ету негізiнен, ашық су қоймалары мен әкелiнетін сулардың есебiнен, 25% құрайды. Қазiргi уақытта, Қазақстан Республикасы Үкiметінiң 2004 жылғы 7 мамырдағы №520 қаулысымен 2004-2006 жылдарға арналған Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi бағдарлама бекiтiлдi. [2]
Семей аймағы (Семей ядролық сынақ полигоны - СЯСП) полигон әсерiмен сипатталатын, денсаулық пен ауру жай-күйінің негiзгi көрсеткiшi бойынша ең қолайсыздың бiрi болып қалуда. СЯСП-та ядролық қаруды сынау нәтижесiнде Қазақстан халқының денсаулығына келтірiлген зиянды бағалау жүйесі түпкілікті анықталып әзiрленген жоқ және шаралардың тиiстi кешенiн жүргiзудi белгілейдi. Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 22 тамыздағы №182-ө өкiмімен құрылған Ведомстволық жұмыс тобы бұрынғы әскери-сынақ полигонын, оның iшiнде, СЯСП-ты зерттеу үшiн кешендi бағдарлама әзірлеуді жүргiзуде. Бағдарламада осы жерлердегі нақты радиациялық жағдайды анықтау үшiн жерлердi қайта өңдеу, оңалту iс-шараларының кешенін әзiрлеу және орындау жөнiндегі жұмыстарды одан кейінгі жүргiзумен iрi көлемдi ғылыми зерттеулер көзделетін болады. Толық көлемдi зерттеулерді полигонның өзінің жерлерінде ғана емес, сонымен, полигонға жақын аудандар аумақтарында да жүргiзу қажет.
Каспий теңізiнің көмірсутегi ресурстарын игеру бастылары балық аулауға кедергi келтіру, теңiз түбiндегі бұзушылықтары, балықтар миграциясының бұзылуы, айдынды шеттету, судың лайлылығын арттыру, өндiру және тасымалдау кезiнде технологиялық, авариялық төгiнділер, шығарындылар және жайылулар болып табылады. Каспий экожүйесiнiң бiрегейлігін ескере отырып, тиістi экологиялық талаптар мен стандарттармен шаруашылық жүргізудің ерекше шарттарын әзiрлеу қажет.Каспийдiң солтүстiк және солтүстік-шығыс тайыз қайраң аймағы негізін бентостық, планктондық жануарлар мен балдырлардың үлкен әртүрлiлiгi құрайтын балықтар мен (оның ішінде бекiре тұқымдастар) құстардың табиғи молаюының бай таралу аймағын бiлдiредi. Қайраң аймағының және Еділ мен Жайық өзендері атырауының аумағы 1974 жылдан бастап қорық аймағы болып жарияланған, бiрақ оны зоналауды қорық режимiмен учаскелердегі жұмыстарды толық тыйым салу үшін аяқтау талап етіледі. Теңiздiң солтүстiк шығыс бөлігiндегi аралдарда Каспий итбалығының негiзгі мекен ету ортасы, ал батпақты-сулы алқаптарда суда жүзетін құстарды, оның iшiнде көшiп-қонып жүретiн құстар мекен етедi. Каспий экожүйесiнiң бiрегейлігін ескере отырып, тиістi экологиялық талаптар мен стандарттармен шаруашылық жүргізудің ерекше шарттарын әзiрлеу қажет. [3]
Мұндай экологиялық ахуал тек қана Қазақстанда ғана емес, әлемнің көптеген елдерінде қалыптасқан жағдай.
Мұндай экологиялық тығырыққа келудің себебі не? Бұған берілетін түсініктер аз емес: ведомстволық бюрократизм, жетілдірілмеген заңдылық, нашар ғылыми техникалық база. Бірақ мұның барлығы тығырықтың пайда болуының негізгі себебі емес, салдары болып табылады. Яғни басты себеп емес.
Айналадағы табиғи ортаны қорғау - ең алдымен адамның өмірі мен денсаулығын , болашақ ұрпақтың мүдделерін қамтамасыз етуге , табиғи ортаға қарсы зиянды іс-әрекеттер жасауға жол бермеуге , табиғи тепе-теңдікті сақтау мен қоршаған ортаны тиімді пайдалану мақсатын көздейді.
Жалпы экология табиғат пен қоғам қатынастарын ,адам мен табиғаттың тікелей байланысын, айналадағы табиғи ортаны қорғауды реттейтін құқық ережелерінің жиынтығы болып табылады .
Бүгінгі таңда ғылымның бір ағымы, қоғам талабы, адамзаттың күн көрісі үшін табиғат байлығын пайдалануды кеңейтуді қажет деп тапса, келесі бір ағым қоғам талабына, адамзат қажеттілігіне қарама-қарсы, яғни табиғат пен адам арасындағы тепе-теңдіктің сақталуы қажеттігін айтады. Демек өндірістік дамудың зиянды жерін азайта отырып, табиғатқа ешбір залал келтірмей, оның өзін-өзі реттеп отыру белсенділігін сақтау деген сөз.
Зерттеу жұмысында анықталғандай Қазақстанның бүкіл аумағының экологиялық жағдайы өте нашар. Бұл өз кезегінде азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіреді Сондықтан да бүгін қоршаған ортаны, ондағы тіршілік иелерін оның залалынан қорғаудың мәселесі өткір тұр. Соған орай экология саласында құқықтық зерттеулерді жан-жақты жүргізу қажет.
Ата заңымыз негізінде азаматтардың қолайлы қоршаған ортада өмір сүру құқығы танылған. Қоршаған ортаның қолайсыздығынан келтірілген залалдың орнын толтыру құқығы да негізделген. Бірақ бұл өте күрделі теориялық та практикалық та маңызы зор мәселе.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты: Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты тиімді пайдаланудың негізгі принциптерін оқып білу. Осы мақсаттарды жүзеге асыруда мына міндеттер орындалады:
- Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау заңын білу;
- Қазақстанның табиғатын қорғау заңы және Ата заңымен танысу;
- ҚР экологиялық кодексі, қоршаған ортаны қорғау және оның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуді үйрену;
- Қазақстанда экологиялық заңның ахуалын жете білу;
- қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру және жақсартуды қарастыру болып табылады

1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1.1. Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен ерекшеліктері

Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты мен ерекшеліктерін айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және құқықтық зор мағынаға ие болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол қоршаған ортаның ауыр күйімен байланысты. Соңғы кездері қоғамдық экологиялық қатынастарға қол сұғудың әлеуметтік заңдылығының елеулі түрде өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол келтіретін зиянның сипаты күрделене түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып отыр. Кей жағдайларда оның жағымсыз салдары ұзақ уақыттан кейін және мүлдем өзге аумақта пайда болуы ықтимал. Бұл оның шекарамен теңдесетін табиғатын танытады.
Сонымен бірге, экологиялық құқық теориясында экологиялық зиян ұғымын зерттеуге көп мән берілмеуде.
"Экологиялық құқық бұзушылық" және "экологиялық зиян" ұғымдарын теориялық тұрғыдан терең зерттеу қажеттілігіне 80-ші жылдардың басында белгілі ғалым С.Б.Байсалов назар аударған. Қазақстандық құқықтық әдебиетте экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мәселелері бойынша жекелеген зерттеулер шығып, онда қаралып отырған мәселенің кейбір аспектілері өз шешімін тапты. Сонымен бірге, экологиялық зиян ұғымының жалпы жұртшылыққа танылған бірыңғай анықтамасы әзірше жоқ.
Экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан келтірілген зиянның ұғымы туралы мәселе тиісті құқық бұзушылық объектісі ұғымымен тығыз байланыста қарастырылады, себебі заңсыз әрекеттердің салдарынан нақ осы экологиялық ортаның өзіне зиян келтіргендіктен ол жалпы құқық бұзушылық объектісіне айналады.
Кейбіреу экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық және материялдық емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан, тозу және күйреуден қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай-ақ жалпы қоршаған ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның денсаулығы мен материалдық құндылықтарды не қоршаған ортаның сапасын, басқалары-құқық қорғау мүддесін алып жүр. Кейбір ғалымдар заң тұрғысынан маңызды әлеуметтік қатынастар мен оларды реттейтін құқықтық нормалардың ажырамас байланысы туралы тұжырымға негіздеп, құқық бұзушылық объектісінің құрамына заңнаманың табиғатты қорғау және табиғи ресурстар саласындағы нормаларын және олар реттейтін қоғамдық қатынастарды енгізіп отыр.
Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғылымындағы осы құқықтық санат бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Экологиялық құқық саласындағы мамандар экологиялық құқық нормаларымен тыйым салынған әрекеттер жасалған кезде экологиялық қатынастарға зиян, әдеттегідей, сол қатынастардың нысанына әсер ету арқылы жүзеге асырылады деп есептейді. Осыған байланысты экологиялық құқық бұзушылықтың объектісі мен нысанасының арақатынасын анықтау қажеттілігі туады. [4]
Қоғамдық қатынастарға себеп болған құбылыстар сол қатынастардың нысанасы болып табылады және оның субъектілерінің танымдық және практикалық қызметі жүзеге асырылады. Экологиялық қатынастар нысанасы әрқашанда материалдық нысанан екені белгілі, себебі қоршаған орта мен оның құрамы материалдық қабаттан тұрады.
Экологиялық құқық бұзушылық объектісі мен нысанасының айырмашылығы мынада: заң материалдық дүниенің заттарын емес, қоғамдық қатынастардың элементтері ретіндегі заттарды (мүлікті) қорғайды, және оларға қол сұғу тиісті қоғамдық қатынастарға қол сұғу болып табылады. Сондықтан біз қоршаған ортаны және оның құрамын экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде қарастыратын авторлармен келісе алмаймыз.
Демек, жалпы табиғат объектілері мен қоршаған орта материалдық, басқаша айтқанда, заттай объектілер болып табылады. Олар арқылы экологиялық құқық қатынастары қарым қатынастарын белгілі бір қырлары мен қасиеттері танылады.
Құқықтық қорғауға алынған табиғи объектілердің шеңбері ҚР Экологиялық кодексінің 1-бабында белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа, су, жер, оның қойнауы, жануарлар мен өсімдіктер, сондай-ақ климат жатады.
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті түрде мынадай белгілері:

Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекеттер қатарына жатқызу үшін ол жасалған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи байланыста болуға тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды, зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға жатқызуға болмайды.
Жоғарыда айтылғандардың маңыздылығына қарамастан, осы санатпен байланысты мәселеллер мұнымен шектелмейді. Осы орайда "экологиялық құқық бұзушылық салдарынан келтірілген зиян" және "экологиялық зиян" ұғымдарының ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық тәртіпке келтірілген зиян. Демек, экологиялық құқық бұзушылық жасау барлық жағдайда жалпы экологиялық құқықтық тіртіпке зиян келтіреді, ал оны біз экологиялық құқық нормаларымен бекітілетін және реттелетін қоғамдық қатынастардың ұйымдастырылуы деп түсінеміз.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық нормалармен қатар субъективтік құқықтар бұзылып, құқық бұзушылықтың нысаны - нақты мүліктік және мүліктік емес игіліктердің маңызы төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі түрі көрсетіледі - заң-әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты зиян (субъективтік құқықты бұзу, мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса да, заң-әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар аударылады.
Сонымен, заңға қарсы әрекет салдары ретінде экологиялық-құқықтық нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастарды бұзушылық экологиялық құқық бұзушылық объектісіне келтірілген зиянның әлеуметтік сипатын ашып көрсетеді. Сондай-ақ, экологиялық құқық бұзушылық нысанасына тікелей жағымсыз әсер еткен жағдайда, мұндай әрекеттер өзінің физикалық сипаты бойынша материалдық болып, заттай объектілерді бұзу немесе жою арқылы танылады.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: кез келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ортаға оның сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы келтірілген зиянды былай топтастыруға болады;
1) жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң-әлеуметтік мағынадағы зиян);
2) қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін азайту арқылы келтірілген нақты зиян.
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды кесу және т.б., қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе-теңдікті сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи ресурстардың меншік иесі-мемлекетке немесе жекелеген табиғат пайдаланушыға мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортаға келтірілетін жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей-тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына келтірілетін болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек.
Заң әдебиетінде қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып жүр. Кейде қоршаған ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам мен оның мекендеген ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және тұрақты түрде алмасуы қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында жетілдірілген және өзгерген табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп түсіндіріледі. Кейбір авторлар қоршаған ортаның сапасы биологиялық, химиялық және өзге де қасиеттермен белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері оны-табиғи ортаның нормативтік жағынан бекітілген, мемлекет тарапынан қамтамасыз етілген, адам мен қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың биологиялық, экономикалық және әлеуметтік-мәдени талаптарын қанағаттандыратын жиынтығы деп нақтылай түседі. [5]
Біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің жиынтығымен сипатталады.
1. Биологиялық тұрғыдан алып қарағанда, қоршаған ортаның адамның өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы күйі оның сапасының өлшемі болып табылады. Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара байланысы мен өзара шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи ортасымен өзара әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - дем алу, шөл басу, тамақтану сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке элементтері тікелей қанағаттандырады. Ал, бұл-қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан тазалық (ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді.
2.Табиғи байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан адамның минералды ресурстарды, өсіидіктер мен жануарлар өнімдерін пайдаланбауы мүмкін емес, ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының азаюына әкеп соқтырады. Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе-теңдіктің, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін. Алайда жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің табиғи жолдарын есекере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде пайдалану немесе жаңартылмайтын табиғи ресурстарды тұтынудың әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе-теңдіктің бұзылуына шектеу болар еді.
Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы адамзаттың даму барысына көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін (өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, энергетика, көлік т.б.) қанағаттандыруды қамтамасыз етуге тиіс. Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің экономикалық көрсеткіштері оның ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресурстарының өндірушілік қабілеті.
3. Әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы адамның эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс, себебі табиғатпен қарым-қатынас барысында адам өзінің физиологиялық және материалдық қана емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұған осы орайда қоршаған ортаның сапасын алуан-түрлілік және эстетикалық байлық сияқты өлшемдерге жауап беруі қажет.
4. Құрылымдық функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта экологиялық орнықтылық (экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
1) қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы);
2) табиғи ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресурстардың өндірушілік қабілеті;
3) алуан түрлілік және эстетикалық байлық;
4) экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы жатады.
Бұл қоршаған орта келтірілетін зиянның құрылымына не әлеуметтік-мәдени, не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді. Сондай-ақ олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе-теңдіктің жоғалуына әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдық-функционалдық бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің деңгейіне байланысты. [6]
Экологиялық заң бұзушылық үшін жауапкершілік қоршаған ортаны қорғау жəне табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану заңының ең негізгі талаптарының бірі. Заңды жауапкершіліктің мақсаты - экологиялық заңдарды бұзған тұлғаға қолайсыз зардаптар туындату.
Ол өз кезегінде төрт қызметтен тұрады:

Экологиялық заң бұзушылықтың объектісі - ұтымды табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы қоғамдық қатынастар. Бұл жайлы заң əдебиеттерінде əр түрлі пікірлер айтылған. Сонымен, экологиялық құқық бұзушылықтар ретінде табиғи байлықтарда мүліктік қатынастар, шаруашылық қызметте табиғи байлықтарды қолданудың тəртібі жəне оны қолдануға байланысты қоғамдық қатынастар, табиғи байлықтардың өзі.
Бірінші көзқарас бойынша құқық бұзушылықтарды экологиялық тұрғыдан емес, экономикалық шекте қарастырады. Меншікте тек зат нысанындағы жəне адам билігіндегі объектілер болады. Құқықтық қорғауға тек мемлекет меншігіндегі объектілер ғана емес, сонымен қатар ешкімнің меншігінде (атмосфералық ауа) бола алмайтын объектілер де алынады.
Екінші көзқарас бойынша ерекше қорғалатын табиғи территориялардың барлығы пайдалану объектісі бола бермейді. Үшінші көзқарас бойынша құқық бұзушылық объектісі мен пəнінің түсініктері аралас келеді. Объективтік жақтан экологиялық құқық бұзушылық құқыққа қайшы əрекет (заңсыз ағаштарды кесу) немесе əрекетсіздік (заңдарды бұзу).
Сонымен бірге, қоршаған ортаның ластануы табиғи және антропогендік фактордың бірігіп әсер ету нәтижесінде жүзеге асады.
Табиғи ластау деп табиғи жаратылысы бар ластайтын заттардың, мысалы, ғарыш бөлшектерінің, жанартау күлінің, өсімдіктер шаңының, теңіз тұздарының, орман өрті түтінінің қоршаған ортаға келіп түсуін түсіну қажет.
Антропогендік ластау адамның шаруашылық қызметінің әсерімен, соның ішінде табиғи ластаудың құрамы мен қарқынына тікелей немесе жанама әсер арқылы мысалы гидроқұрылыс нәтижесінде қалыптасады.
Егер табиғи ластау белгілі себептермен құқықтық реттеуге жатпайтын болса, антропогендік ластау ғалымдардың берік назарында болып отыр.
Теориялық тұрғыдан ластау көзі мен зиян келтіру көзі ұғымын ажырата білу керек.
Мысалы, ластайтын заттарды шығаратын шаруашылық объект антропогендік ластаудың көзі болып табылады.
Өндірістік объектілерге апат салдарынан ластайтын заттардың қоршаған ортаға шығарылуына әкеп соқтыратын табиғаттың зілзала күштері де антропогендік зиян көздері болып табылады.
Сонымен, денсаулыққа келтірілген зиянның қалыптасуы барысын былайша сызуға болады:

2-кесте
Табиғат күштері-
зиян келтіретін көз ретінде
Табиғат күштері-
зиян келтіретін көз ретінде
Ластанған қоршаған ортаның
жағымсыз әсері
Ластанған қоршаған ортаның
жағымсыз әсері

Апат салдарынан
шығарылатын
ластайтын заттар

Апат салдарынан
шығарылатын
ластайтын заттар

АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ
АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ

Адам қызметі-
зиян келтіретін көз ретінде
Адам қызметі-
зиян келтіретін көз ретінде

Ластанған қоршаған орта
Ластанған қоршаған орта

1.2. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктің түсінігі және оның түрлері

Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің IX бөліміндегі 46 тарауында Экологиялық құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілік және экологиялық дауларды шешу деп аталады. Шын мәнінде экологиялық жауапкершілікке Қазақстан Республикасының табиғатын және оның құрамдас бөлігі болып табылатын табиғи ресурстар туралы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктер жатады. [7]
Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін заңдық жауапкершіліктің бастамасы экологиялық заңдардың талабын бұзушылық болып саналады.
Экологиылық заңдарын бұзу-белгіленген экологиялық тәртіпті бұзатын және табиғи ортаға және оның ресурстарына зиян келтіретін заңға қайшы келетін кінәлі субъектінің әрекет немесе әрекетсіздігі.
Экологиялық тәртіп-адамның өз өмірі мен денсаулығы үшін табиғи ортаның қолайлы болуына құқығын қамтамасыз етудің, қазіріг және болашақ ұрпақтың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың адам қызметінің осы ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеудің, табиғи тепе-теңдіктің сақтау мен табиғатты ұтымды пайдаланудың ережелері мен негізгі түпкі бағдарламаларының жүйесі.
Табиғи ортаға және оның ресурстарына зиян келтіру дегеніміз экологиялық тәртіпті бұзу салдарынан табиғатқа, табиғи ресурстарға, адамның денсаулығы мен өміріне келген немесе келуі мүмкін болатын экологиялық қауіптің салдары.
Экологиялық тәртіпті бұзу мен табиғи ортаға және табиғат ресурстарын және адам денсаулығы мен өміріне зиян келтіру тығыз байланысты. Себебі экологиялық тәртіп бұзылғана жағдайда, оның табиғатқа, табиғи ресурстарға, адам денсаулығы мен өміріне кері әсері болады. Оның бірінші түрі: табиғи техногендік және төтенше табиғи оқиғалардан экологиялық жағдайдың нашарлануы мүмкін. Бір адамның және қоғамныңэкологиялық қызметінде олардың алдын-ала зиян әсерлерін болдырмау, жеңілдету шараларын қолдану міндеті қойылған жағдайларда және антропогендік әсерлердің пайда болуы заңдық жауапкершілік туғызады. Соған орай алдын алу шараларын қолданбаған кінәлі адамдардың жауапкершілікке тартылуы заңның талабынан туындайды.
Екінші түрі: табиғатқа, табиғи ресурстарға экологиялық мониторингі жүргізу талаптары, табиғи ресурстарды пайдалану кезінде талаптарды, жобалауға қойылатын экологиялық және өзге де талаптар мен норативтердің орындалмауы салдарынан экологиялық тәртіп бұзылып, табиғатқа, табиғи ресурстарға, адам өмірі мен денсаулығына зиян келтіруі мүмкін.
Сондықтан табиғатқа және табиғи ресурстарға келетін теріс әсерлердің салдарына табиғи қорлардың сарқылуы, бұзылуы, табиғаттан алынатын табыстардың азаюы немесе болмай қалуы табиғатты қалпына келтіру шығындары, атмосфералық ауаның табиғи ортаның адам өмірі мен денсаулығына қолайлы болмай зиян келуі жатады.
Экологиялық заңдардың міндеттеріне осы аталған зиянның топтастырылуын көрсету яғни заң бұзушылықтардың жүйесін белгілеу жатады.
Қоршаған ортаны қорғау туралы және салалық экологиялық заңдарда экологиялық тәртіптерді бұзғаны үшін жауапкершілікке жататын заң бұзушылықтар аталмайды. Ол әсіресе кейінгі 90 жылдарда қабылданған заңдарға әдетке айналған. [8]
Әрбір жеке құқық саласында заң бұзушылық болуы мүмкін болса, ол әр бір заңдық жауапкершілікті сол заңның өзі атап беруі осы заңның міндеті болуы қажет. Мұның экологиялық қатынастар саласында жеке заңдылықты сақтау үшін өте қажетті мәні бар. Осыны еске алып, Қазақстан Республикасының Орман кодексі орман заңдарын бұзғандық үшін жауаптылықтың (75-бап), су кодексі су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылықтың (120-бап) пайда болу негіздерін көрсетіп берді. Заңның мұндай нормалары жоғарыда аталғанындай экологиялық тәртіпті, экологиялық қатынастарда заңдылықты сақтауға және осы салада заңды жауапкершіліктің құқық негіздерінің жариялығын және ол туралы ақппараттың болуына саяды. Осы талаптарға ҚР 2007 жылы 9 қаңтарда қабылдаған Экологиялық кодексі сай келеді. Оның 45-67 баптарында экологиялық сараптама саласындағы Қазақстан Республикасының табиғат қорғау заңдарын бұзушылықтың түрлерін атап көрсеткен. Олардың жалпы саны 12 және экологиялық заңды бұзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңдарында басқа да заң бұзушылықтар қаралуы мүмкін деп ескертілген. Бірақ өкінішке орай "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" заң күші бар Жарлықта, осы Жарлықтың тәртіптерін бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің пайда болуы туралы сөз де, бап та жоқ.
Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану туралы заң нормаларының бір-бірімен тығыз байланыста болатынын ескерсек экологиялық заң бұзушылық пен экологиялық заңдық жауапкершіліктің де бір-бірімен тығыз байланыста болатынын байқауға болады. Өйткені экологиялық жауапкершіліктің арқауы - экологиялық заң бұзушылық болып табылады.
Экологиялық немесе экологиялық салалық жауапкершілік осы заңдардың нормаларынан пайда болатын және осы заң салалары нормаларында қаралған ерекше жазалау шаралары қаралған жағдайда қолданылады.
Экологиялық тәртіпті бұзу мен табиғи ортаға және табиғат ресурстарын және адам денсаулығы мен өміріне зиян келтіру тығыз байланысты. Себебі экологиялық тәртіп бұзылғана жағдайда, оның табиғатқа, табиғи ресурстарға, адам денсаулығы мен өміріне кері әсері болады. Оның бірінші түрі: табиғи техногендік және төтенше табиғи оқиғалардан экологиялық жағдайдың нашарлануы мүмкін. Бір адамның және қоғамныңэкологиялық қызметінде олардың алдын-ала зиян әсерлерін болдырмау, жеңілдету шараларын қолдану міндеті қойылған жағдайларда және антропогендік әсерлердің пайда болуы заңдық жауапкершілік туғызады. Соған орай алдын алу шараларын қолданбаған кінәлі адамдардың жауапкершілікке тартылуы заңның талабынан туындайды.
Екінші түрі: табиғатқа, табиғи ресурстарға экологиялық мониторингі жүргізу талаптары, табиғи ресурстарды пайдалану кезінде талаптарды, жобалауға қойылатын экологиялық және өзге де талаптар мен норативтердің орындалмауы салдарынан экологиялық тәртіп бұзылып, табиғатқа, табиғи ресурстарға, адам өмірі мен денсаулығына зиян келтіруі мүмкін.

Экологиялық құқық бұзушылық төрт түрлі құрамнан тұрады.

Экологиялық заң бұзушылықтың объекті екіге бөлінеді. Жалпы экологиялық объектіге - табиғат немесе қоршаған ортаны қорғау туралы қатынастар. Салалық экологиялық объектілерге жер, су, орман, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, атмосфералық ауа, жер қойнауы, пайдалы қазбалар, ерекше қорғалатын табиғи объектілер, континентальдық шелф туралы пайда болатын және экологиялық заңдармен реттелген және реттелетін қатынастар жатады. Олардың ішінде құқықтық реттелуге қарай табиғи ресурстарға мемлекеттік және жеке меншік құқығы, табиғатты пайдаланушылардың құқығын қорғау, климат пен озон қабатын қорғау жөніндегі қатынастар өз алдына экологиялық заң бұзушылықтың объектісі бола алады.
Экологиялық заң бұзушылықтың субъектісін екіге бөліп қарау дұрыс болады. Себебі тұлғалар табиғатты және табиғи ресурстарды пайдаланушы тұлғалар мен табиғи ресурстарды заң жүзінде пайдаланушыларға жатпайтын тұлғаларға бөлінеді.
Табиғат пен табиғи ресурстарды пайдаланушыларға экологиялық заңның 12-бабында қаралған тұлғалар және осы заңның 13-бабында аталған табиғатты жалпы пайдаланушылар жатады. Табиғатты пайдаланбайтындарға басқа тұлғалар жатады.
Аталған 12-бапта көрсетілген субъектілердің ішінде ұлттық және шетелдік табиғат пайдаланушылар, шет мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар бар. Экологиялық құқық бұзушылардың субъективтік мәртебесі заң бұзушылықтың, жауапкершіліктің түрлеріне және олардың жасына байланысты болады. Заң бұзушы субъектілердің жауапкершілік жасы еңбек, азаматтық, әкімшілік және қылмыстық заңдардың нормаларымен белгіленеді. Мысалы Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 72-бабына сәйкес құқық бұзушылық жасаған кезде он алты жасқа толған, бірақ он сегіз жасқа толмаған адамдар кәмелетке толмағандар да танылады. Оларға әкімшілік жаза тағайындалуы мүмкін не оларға тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. [9]
Сонымен бірге осы Кодекстің 73, 74-баптарында кәмелетке толғандарға әкімшілік жазалар қолданудың ерекшеліктері көрсетілген. ҚР-сы Қылмыстық кодексінің 15-бабына сәйкес қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылады. Ал қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар осы Кодекстің 2 бөлігінде көрсетілген қылмыстар үшін қылмыстық жауапқа тартылуы мүмкін. ҚР Қылмыстық кодексінің 11 тарауында көрсетілген экологиялық қылмыстардың ішінде кәмелетке толмаған азаматтардың жауапкершілігі қаралмаған.
Экологиялық заң бұзушылықтың объективтік тарапы өзінің үш құрылымы (элементтері) мен ерекшеліктері:
Бірінші: құқық бұзушының қимылының заңға қайшылығы;
екінші: экологиялық зиян келтірген немесе зиян келтіру қаупі бар немесе экология құқығы субъектілерінің басқа да заңды құқықтары мен мүдделерін бұзушылық;
үшінші: құқыққа қарсы іс-әрекет және экологиялық зиян келтіру немесе ондай зиянның келуіне нақты қауіптің немесе экологияя құқығы объектілерінің басқа да заңды құқықтары мен мүдделерінің бұзылуы арасында байланысты болуы.

1.3. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін материалдық жауапкершілік және оның құрамы

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінде және басқа экологиялық заңдарында материалдық жауапкершілік туралы нормалар жоқ. Бұл заңда мүліктік, азаматтық құқық және табиғатқа және адамдардың денсаулығына келтірілген зиян жөнінде нормалар бар.
2007 жылғы 9 қаңтарда қабылданған ҚР Экологиялық кодексінің 320 бабында экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілік қарастырылған. Ал осы заңның 322 бабында экологиялық заңнаманы бұзудан келтірілген зиянды өтеу тәртібі көрсетілген.
Материалдық жауапкершілік ҚР еңбек заңының нормаларына сәйкес еңбек шарты талаптарының материалдық жауапкершілігі белгіленген (14 тарауы). Оның өзінде де ЕТЗ 164 бапта жеке еңбек шартындағы басқа тарапқа зиян келтірген тарап оны заңға және өзге де заң актілеріне сәйкес сот шешімі негізінде не ерікті түрде өтейді деп көрсеткен. Еңбек шартында оған қатысушы тараптардың материалдық жауапкершілігі нақтыланады.
Егер қызметкер өзінің еңбек (қызметін) міндеттерін атқаруына байланысты жұмыс берушінің кінәсінен жарақат алса немесе қабілетін толық немесе ішінара жоғалтса, жұмыс беруші қызметкерлерге сақтандыру өтемі төленбейтін кезде оған келтірілген зиянды ҚР нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен, жағдайларда өтеуге міндетті.
Еңбек міндеттерін атқару кезінде қызметкердің өмірі мен денсаулығына және ұйымның мүлкіне келтірілген зиян үшін берушінің жауапкершілігі сақтандырылуға тиіс.
Жұмыс беруші мен жұмыскер (қызметкер) арасында толық материалдық жауапкершілігі мынадай жағдайларда пайда болады:
1) қызметкерге берілген мүлік пен басқа да құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етпегені үшін өзіне толық материалдық жауапкершілік алу туралы жазбаша шарт жасаса;
2) заңдарға сәйкес қызметкерлерге еңбек міндеттерін орындау кезінде жұмыс берушіге келтірген зиян үшін толық жауапкершілік жүктелсе;
3) қызметкер мүлік пен басқа да құндылықтарды бір жолғы сенім хат пен немесе басқа да бір жолғы құжаттар бойынша есеп беруге алған болса;
4) қызметкер зиянды алкогольдіқ, нашақорлық немесе уытқұмарлық мас болу жағдайында келтірілген зиян үшін;
5) зиян материалдардың, жартылай фабрикаттардың, бұйымдардың (өнімдердің), оның ішінде оларды дайындау кезінде, сондай-ақ жұмыс беруші қызметкерлерге пайдалануға берген құрал саймандардың, өлшеу аспаптарының, арнаулы киімдермен басқа да заттардың, жеткіліксіздігінен, қасақана жойылуынан немесе қасақана бүлдіруінен келтірілсе;
6) зиян коммерциялық құпияны жариялау салдарынан келсе;
7) зиян қызметкердің қылмыстық тәртіппен қудаланатын әрекеттердің белгісі бар іс-әрекеттерінен келтірілген жағдайларда алудың кінәсінен жұмыс берушіге келтірілген зиянға толық мөлшерінде материалдық жағынан жауапты болады (ЕТЗ-ның 165-бабы). [10]
Жоғарыда аталған ҚР Еңбек туралы заңындағы нормалар қызметкердің (жұмысшының) еңбек шарты еңбек өткен орнында оның бағыныштылығына және мүлік нысанасына байланыссыз қолданылады. Ол жұмыс орнының табиғатты және табиғи ресурстарды қорғау және пайдалануға қатысы бар барлық іс-әрекеттерге, қызметке, жұмысқа қолдануы мүмкін.
Мемлекеттік орман күзеті қызметкерлерінің қызмет бабындағы теріс әрекеттері үшін Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына, соның ішінде Еңбек заңдарын сәйкес жауапты болуы мүмкін.
Экологиялық заңдарды бұзғаны салдарынан табиғатқа, табиғи ресурстарға, табиғи ресурстың меншік иесіне, табиғат пайдаланушыға, адамдардың мүлкіне, денсаулығына, өміріне зиян келуі мүмкін. Оның қатарында алынбаған табыс пен моральдық зиян да бар. Осы зияндардың құқықтық жағынан жүйелеп қарағанда заңда қорғалатын құқық субъектілері мен объектілерінің мынадай түрлеріне зиян келеді:
1) табиғатқа;
2) табиғи ресурстардың меншік иесіне;
3) табиғатты және табиғи ресурсты пайдаланушыға;
4) меншік иелерінің мүлкіне;
5) адамдардың днсаулығына;
6) субъектілердің алынбаған мүліктік табысына;
7) адамның моральдық құқығына;
8) ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығының өндірісіне.
Заңдарда зиянды "шығын", "залал" деп те атайды. Мысалы, Экологиялық заңда қоршаған ортаға, азаматтардың денсаулығына, ұйымдардың, азаматтар мен мемлекеттің мүлкіне зиян келтіру, азаматтардың денсаулығын қалпына келтіру және басқа шығындарын өтеу қаралған
"Жер туралы" заңда меншік иелеріне немесе жер пайдаланушыларға келтірілген залалды өтеу деп аталған (119-бап). Залалды өтеуді өндіріп алудың нысанын сома деп белгілеген (86-бап). Сома зиянның, залалдың мөлшерін анықтау үшін қолданылатын ақшаның түрі, яғни зиянның (залалдың) ақшалай өлшемі. Ақша (валюта) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.