МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ. Мемлекеттің негізгі теориялары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.1 Мемлекет
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мемлекеттің негізгі
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .12
1.3 Мемлекеттің пайда болу
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
1.4 Мемлекеттің функциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..22
2 ҚОҒАМНЫҢ
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..27
2.1 Қоғамның жалпы
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..27
2.2 Азаматтық қоғамның түсінігі және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
4 ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..34
КІРІСПЕ
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық
қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып
ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда
болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде
қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының
пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің жаңа
ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің
ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып,
дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл
жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір
дәрежеде дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен
иелері немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар,
нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп
отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін
қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік
дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл
иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың
мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік
мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм
ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен:
құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың,
езушілердің мемлекеті деп сипаттайды.
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар.
Айталық, мемлекеттің осы үш тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы
бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-лининизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және
жаңа тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи
сөзсіздігін теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан
айында Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция
жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келип, ол 70 жылдам
астам уақыт өмір сүрді.
Мемлекет — белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін
дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді
атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік
ұйымы. Егемендікке, заңдастырылған зорлықты пайдалануға монополияға ие және
қоғамды басқаруды арнайы механизмдер (аппарат) арқылы жүзеге асыратын
қоғамдағы саяси билікті ұйымдастырудың еркеше түрі, саяси жүйенің орталық
институты.
Қоғам- экономикалық және рухани біртұтастықпен, өмір сұру жағдайын
ұйымдастырудың тұтастығымен сипатталатын, белгілі бір аумақтағы адамдар
бірлігі.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Мемлекет түсінігі
Мемлекет – кез келген қоғамның табиғатынан туындайтын жалпы істерді және
тікелей таптық мәселелерді шешуге қажетті саяси билік ұйымы.
Мемлекет пайда болғанда дейінгі кезеңде өмір сүрген нормалардың
белгілері:
1.Алғашқы қауымдық қоғамдағы қатынастар- әдет-ғұрыптармен, яғни тарихи
қалыптасқан, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа беріліп, дәстүрге айналған әрекет
тәртібі нормаларымен реттеліп отырған;
2.Жазбаша түрде бекітілмесе де, адамдар әрекеті мен санасында өмір
сүрген;
3.Негізінен дәстүрге айналу күшімен, сондай-ақ сендірМемлекеттің
қалыптасуы әлемнің әр түрлі елдерінде әр қилы жолдармен жүзеге асқан
күрделі құбылыс. Қазіргі кезеңде мемлекеттің пайда болуының шығыстық және
батыстық жолдары ажыратылып қарастырылады. Бірақ бұл атаулардың шартты
екендігін атап өткен жөн, себебі мемлекет қалыптасуының батыстық жолы тек
Европа елдеріне ғана тән. Бұлай жіктеудің пайда болу себептері шаруашылық
жүргізу тәсілдерінің өзгешеліктеріне байланысты. Шығыстық мемлекеттердің
(Мысыр, Вавилон, Қытай, Үндістан және т.б.) пайда болуындағы ерекшеліктерге
тоқталатын болсақ, ол "азиаттық өндіріс тәсіліне" негізделген. Бұл
мемлекеттердегі басқару нысаны - шығыстық деспотия түрінде болған. Ол
дегеніміз елдегі барлық жер, су, мүлік және адамдардың өздері де құқықтық
мәртебелерінің өзгешеліктеріне қарамастан мемлекет басшысының толық
тәуелділігінде болғандығын білдіреді.
Мемлекеттің пайда болуының шығыстық жолының ерекшелігі: саяси үстемдік
коғамдық қызметті атқаруға, қоғамдык лауазымға негізделеді. Мемлекеттің
қалыптасуына өмір сүру ортасының географиялык ерекшеліктері де әсер етеді.
Қатаң климаттық жағдайда өмір сүру мүмкіндігін қамтамасыз ету үшш бір
тайпаның мүмкіндігі аумағынан асып кететін көлемді коғамдық жүмыстар
үйымдастыру қажеттігі туындайды. Осындай күрделі жүйелерді салу, құрастыру
және оны бірлесе колдану, сенімді қорғау қажеттіп дербес көпшілік билігінің
табиғи негізін қалады. Қауым көлемінде биліктін негізгі міндеті қоғамдық
артык өнімнің басты бөлігі шоғырланған ерекше резервтік корларды баскару
болып табылады. Бұл қауым ішінен коғамдық қазынашы, бакылаушы, әкімшілік
қызметін аткаратын лауазымды адамдардың арнаулы тобының шығуына сеп болады.
Өз жағдайларынан пайда көрген, лауазымдарға ие болған әкімшілік осы
мәртебенің өзіне бекітіліп берілуіне мүдделі болады, оны мұрагерлікке
берілетін лауазымға айналдыруға тырысады. Сөйтіп, әкімшілік жеңілдіктерге
ие болған тұйық әлеуметтік құрылымға ауысады.
Азияттық тип бойынша мемлекет қалыптастырудың ерекше алғы шарттарының
бірі - басқарушы топтардың қалыптасқан басқару аппаратын, экономиканы,
саясатты және әскери қызметті бақылауды өз қажеттігіне тиімді қолданғандық
болады десек жаңылмаймыз. Экономикалық қажеттілікпен қатаң негізделген
әкімшілік - мемлекеттік құрылымның пайда болуы жеке меншіктен (басым түрде
жерге меншіктен) бұрын қалыптасады. Шығыстық елдерде мемлекет таптық
үстемдік құралы ғана емес, тап қалыптастырудың қайнар көзі қызметін
атқарды. Шығыста өндіріс құралдарын емес, оларды басқаруды иемденді.
Мемлекеттің пайда болуының шығыстық жолы рулық-тайпалық қоғамның
мемлекетке бірте-бірте өтуін көрсетеді. Бұндағы мемлекетгің пайда болуының
негізгі себептері:
-суармалы егістіктің пайда болуына байланысты кең көлемді
-ирригациялық жұмыстарды жүргізу қажеттілігі;
-осы мақсатта көп адамдар мен үлкен территорияларды біріктіру қажеттілігі;
- бұқара халықты біркелкі, орталықтандырылған басқарудың қажеттігімен
аныкталады.
Батыстағы теориялық ойлардың жандануына әсер еткен, жетік мемлекеттік
жүйе іздестіруге шақырған карқынды саяси өмір Шығыс мемлекеттері үшін жат
еді. Шығыс ойшылдары бір мәрте тағайындалған заттар (дүние) тәртібінің
тұрақтылығы, бұзылмастығы идеяларын уағыздады. Бұл тәртіп адамдардың тәңір
талаптарын сақтамағандығына байланысты бұзылуы мүмкін деп санады. Дүниедегі
барлық құбылыстардың негізі, қозғаушы күші -құдіретті құдай деген ой
негізделді.
Мемлекет коғамда тәңірлік және жердегі тәртіп өкілі қызметін атқарды,
коғамға оның ішкі бірлігі мен сыртқы тұйықтылығын көрсету кұралы болды. Ол
коғамда өсіп-жетіліп алып, оны өзінін құрылып жатқан мемлекеттік үлгілеріне
тартуға тырысады. Нәтижесінде жоғарысында шексіз монарх, орта тұсында оның
билігін жүзеге асыруға көмектесетін лауазым иелері, негізінде рулық
сипаттарынан бірте-бірте айырыла бастаған қауым мүшелері болатын ерекше
құрылым құрылады. Бұндай мемлекеттер кейінірек шығыстық немесе азиаттық
деген атауға ие болды, бірақ расында бұндай мемлекеттік жүйенің Африка,
Америка континенттеріне де тарағаны мәлім.
Батыстағы мемлекеттердің пайда болуының негізгі нысандары:
1. Афин мемлекетінің пайда болуы;
2. Рим мемлекетінің пайда болуы;
3. Герман мемлекетінің пайда болуы.
Афин мемлекеті - мемлекеттің пайда болуынын ең таза және таптық,
классикалық нысаны. Ол ең алдымен тап қайшылықтарынан бастау алады. Бірте-
бірте қалыптаса бастаған жеке меншік мүлік иелерінің экономикалық
үстемдігін бекітудің түп қазығы ролін атқарды. Бұл кемшілік (жария) билік
институттарын иемденуге және оларды өз мүддесін қорғау үшін пайдалануға жол
ашады. Мемлекет коғам дамуының нәтижесінде ешқандай қақтығыссыз өз жолымен
пайда болады.
Римде мемлекеттің пайда болуы рим руларынан тыс өмір сүрген (кірме),
басы бос, бірақ саяси құқықтары жоқ плебейлер мен ру зиялыларының
-патрицийлердің арасындағы текетірестік нәтижесінде өмірге келген. Римдегі
рулық қоғамның ыдырауы Афин мемлекетіндегідей қарқынмен өткен, экономикалық
үстем топ билікті иемдене отырып, өзіне қажетті органдар қалыптастыру
үстінде еді. Бірақ бұл процесске тұрғындардың үшінші тобы -плебейлер
белсенді араласа жөнелді. Экономикалык қуатты плебейлер тобының саяси
билікке қол жеткізу мақсатындағы күресі Римдегі рулық-тайпалық құрылымды
ыдыратуды көтермеледі, мемлекеттілік қалыптастырудың қозғаушы күші ролін
атқарды.
Герман мемлекеттің пайда болу жолы да өзгеше. Греция мен Римдегі
табиғи жағдайлар патриархалды құрылымды жоюға ықпал етсе, осы табиғи
жағдайлар Германияда белгілі бір кезеңге дейін өндіргіш күштердің рулық
қоғам жағдайында да дамуына мүмкіндік берді. Құл иеленудің аталмыш
мемлекеттердегі сипаты Франк мемлекеттері үшін экономикалық жағынан тиімсіз
болды. Сондықтан да, кедейленген ру мүшелері құлдыққа емес, байларға
бағыныштылыққа ауысты. Бұл шаруашылык жүргізудің ұжымдық нысанын ұзак
мерзімге сақталып қалуына ықпал етті. Әскери қажеттілік, жартылай көшпенді
жер өндеу қоғамдық-шаруашылық ұйымның ұжымдық нысанын сақтап қалуға әсерін
тигізді. Бұндағы мүліктік теңсіздік және әлеуметтік жіктелу протофеодалдық
қоғамның қалыптасуына әкелді. Екінші жағынан, франктердің Рим империясының.
қомақты аумағын варварлык жаулап алуы рулық қоғамның оларға үстемдік ете
алмайтындығын көрсетті. Мемлекет қалыптастырудың объективті алғы шарттары
қалыптасты. Соңғы қарастырылған мемлекет қалыптастырудың үш нысаны туралы
Ф.Энгельстің Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы атты
еңбегінен толығырақ мағлұмат алуға болады.
Ф.Энгельс Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы деген
еңбегінде мемлекеттің шығуының үш түріне тоқ-алып, талдау жасайды. Олар
Афина, Рим және Германдықтардың мемлекеттері.
Ертедегі Афинада мемлекет классикалық түрде таптық шиеленістің өршуінен
пайда болды. Ф.Энгельс былай деп атап көрсетті: Афина нағыз таза, неғұрлым
классикалық форма болып табылады: мұнда мемлекет көбіне рулық қоғамның өз
ішінде өріс алған таптық қарама-қарсылықтардан тікелей пайда болады.
Ертедегі Римде мемлекеттің пайда болуы Рим руларының сыртында қалған
плебейлердің Рим бай-шонжарларына патрициларға қарсы күресі мемлекеттің
пайда болуын жеделдетті. Мемлекеттің пайда болуының үшінші түрі ретінде
Ф.Энгельс ертедегі Германдықтарды мысалға келтіреді....Рим империясын
жеңген герман жеңімпаздарында мемлекет бөтен елдердің кең-байтақ жерлерін
жаулап алудың тікелей нәтижесі ретінде пайда болды, рулық құрылыс бұл
жерлерді билеп-төстеу үшін ешқандай кұрал бермейді.
Мемлекет дегеніміз арнайы бір аумақтық кеңістіктегі таптық қоғамда
билік жүргізетін, басқаруды іс жүзіне асыратын, арнайы адамдардың құқықтық
негізде ұйымдасқан саяси жүйесі.
Адамзат өркениетінің тарихында мемлекеттің жүздеген, мыңдаған ұғымы
бар. Солардың біразына көз жүгіртіп көрелік. Аристотельдің түсінігі бойынша
мемлекет — бірге өмір сүру үшін жасалынған қоғамдық одақ.
Еңбек құралдарының нашар дамуы, еңбек өнімділігінің төменгі дәрежесі
бірлесіп өмір сүру, өндіріс құралдарына ортақ меншік, жиналаған өнімді
теңдік негізінде бөлу қажеттігі туындатты. Бұл билік табиғаты мен алғашқы
қауымдық қоғам нормаларына мәнді әсер етеді. Сонымен, мемлекет пайда
болғанға дейінгі кезеңдегі әлеуметтік биліктің негізгі белгілеріне
мыналарды жатқызуымызға болады:
а) әлеуметтік билік тек ру шеңберінде таралып, оның еркін білдіреді
және қандас туыстыққа негізделеді;
ә) ол тікелей қоғамдық болып, алғашқы қауымдық демократия, өзін-өзі
басқару бастамасында құрылады;
б) алғашқы қауымдық қоғамның барлық маңызды мәселелерін шешу кезінде
билік органдары ретінде ру жиналыстары, көсемдер және әскери басшылар
танылады.
Ф.Энгельс Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы деген
еңбегінде мемлекеттің шығуының үш түріне тоқ-алып, талдау жасайды. Олар
Афина, Рим және Германдықтардың мемлекеттер.
Мемлекет мәні – жеткілікті деңгейдегі тұрақты категория, бірақ әр
түрлі процестер, факторлар әсерінен ол өзгеруі мүмкін. Бірақ уақыт ол
өзгерістер анықталмауы ықтимал, сапалы белгілер мен ерекшеліктердің жиналуы
арқылы ғана бір деңгейдегі мәннен өзге сападағы және мазмұнды толықтырылған
мәнге өту мүмкіншілігі қарастырылған.
Алғашқыда пайда болған мемлекет өз мәні жөнінен бүкіл қоғамның
мүддесін білдірді. Тек жекелеген әлеуметтік топтар мен бөліктер қоғамның
мемлекеттік ұйымдасуының маңыздылығын түсініп, оны өз мақсаттарында
пайдалануға тырысқаннан кейін ғана мемлекеттің мәнінің өзгеруі жүзеге асты.
Мемлекет билікте тұрған әлеуметтік күштердің мүдделерін білдіре бастады.
Қазіргі кезде мемлекет мәнін талдайтын екі негізгі көзқарас
қалыптасты.
Бірінші көзқарас (таптық) мемлекет мәнін экономикалық үстем таптың
мүдделерін көрсету және осы тап еркін бүкіл қоғамға таңу арқылы анықтау
жолымен жүзеге асады. Бұл көзқарас билік басында тұрушылардың таптық ұйымы
ретінде қарастырылатын және қоғамның өзге таптарына қатысты ұйымдасқан
озбырлық көрсететін мемлекеттің марксистік түсінігіне тән. Демек, мемлекет
күштеу, мәжбүрлеу, басып-жаншу аппараты ретінде тұжырымдалады, ал оның
мәнін экономикалық үстем таптың диктатурасы құрайды.
Марксистік оқудың негізін салушылар мемлекет саяси биліктің таптық
ұйымы ретінде кез келген қоғамға тән және қоғам мүшелерінің барлығының
немесе көпшілігінің мүдделерін көрсететін бір мезгілде бірқатар Жалпы
істерді атқаратынын мойындайды. Мұндай деңгейдегі жалпы істерге ел
қорғанысы, қоғамдық тәртіпті сақтау, ал қазіргі таңда тұрғындардың
экологиялық қауіпсіздігі, жоқ-жітік топтарды әлеуметтік көтермелеу және
т.б. жатады. Алайда Марксистік теорияның аталмыш тезисі мемлекет мәнін
түсінуге маңызды нақтылау әкелсе де, өз дамуын таппады.
Мемлекет мәніне деген Марксистік көзқарасты айта отырып, мемлекет си
паттамасы күштеу, басып-жаншу, мәжбүрлеу құралы ретінде тек қанаушы
мемлекеттерге қатысты ғана қолданылғандығын есте ұстау керек. Ал
социалистік мемлекет Жартылай мемлекет ретінде қарастырылды. Социалистік
мемлекет тұрғындардың көпшілігінің мүдделерін бейнелейтін құрал іспеттес
сипатталды. Шындық алайда басқаша болды. Барлық бұрыңғы социалистік
елдердегі мемлекет басқарушы партиялық топтың мүдделерін бейнеледі және
іске асырды және бір мезгілде бекітілген режиммен келіспейтін тұлғаларды
басып-жаншу машинасы ретінде әрекет етті.
Екінші көзқарас мемлекеттің жалпы әлеуметтік мәнінен, оның қоғамға
қызмет ету мақсатынан шығады. Сәйкесінше мемлекет мәні оның күллі қоғамды
біріктіру, туындаған даулар мен қарама-қайшылықтарды шешу, әлеуметтік
келісім мен ымыраластыққа қол жеткізуші құрал ретінде әрекет ету
мүмкіндігінен көрінеді.
Мемлекет мәні және оның әлеуметтік мақсаты қоғам дамуының сәйкес
сатысында мемлекет қызметінің бағыттарын анықтауда, оның мақсаттары мен
міндеттерін бекітуде шешуші факторлар болып табылады. Бірақ та, мемлекетте
бірқатар жаңа функциялардың пайда болуы әрдайым оның жаңа сипаттамасымен
анықталмайды. Мемлекет мәнінің өзгеруі міндетті түрде оның қызметінің
мазмұнында көрініс алады, себебі функциялар мәндік өзгерістерге аса
сезімтал болып келеді. Бұл қазіргі ресей мемлекеті функцияларында сипатты
көрініс береді, олардың көпшілігі оның дамуының алдыңғы кезеңдерімен
салыстырғанда, біршама модификацияға ұшырады.
Мемлекет функцияларының қалыптасуы оның қалыптасу, нығаю және даму
процесінде жүзеге асады. Функциялардың пайда болу реті қоғам алдында оның
тарихи дамуы кезінде тұратын міндеттер қатарына және қойылған мақсаттарға
байланысты. Бұл міндеттер мен мақсаттар шынайы жағдайларға, оның ішінде
тұрғындардың қажеттіліктері мен мүдделеріне, қоғамның экономикалық
мүдделеріне, оның рухани және мәдени деңгейіне, мемлекеттік аппарат
кәсібилігіне және т.б. тәуелді.
Әр түрлі уақытта қандай да бір мемлекет міндеттері мақсаттары және
сәйкесінше оның түрлі функциялары басым маңызға ие болады. Кей сатыларда
ауырлық орталығы экономика аймағына ауысады, сондықтан мемлекет қызметінде
экономикалық функция шешуші мәнді иеленеді, ал басқаларында – саяси аймаққа
ауысады, мұнда мемлекеттік биліктің саяси функцияларын жүзеге асыруға көп
көңіл бөлінеді.
Мемлекеттің әрбір функциясы белгілі бір мазмұнға ие, өйткені ол
қоғамдық өмірдің нақты саласындағы қызметті айқындайды. Функциялар мазмұны
мемлекет не істейтінін, оның органдары немен айналысатынын және олар қандай
сұрақтар шешетінін көрсетеді. Функциялар мазмұны өзгеріссіз қалмайды, ол әр
түрлі факторлар әсерінен өзгереді. Мәселен, революциялық көтерілістер,
басқа радикалдық әлеуметтік өзгерістер кезеңіндегі мемлекет функциялары
үлкен ерекшеліктерімен көрінеді. Мемлекет функцияларының оның мәнімен және
әлеуметтік мақсатымен байланысы оның кез келген мемлекет функциялары
мазмұнында таптық та, жалпы әлеуметтік те бастаулар бар екенін көрсетеді.
Әлеуметтік құрылыс айқын көрінетін саяси әртүрлілікке ие, билеушілер мен
басқарылатындар арасындағы антагонизм, таптар мен әлеуметтік топтар бір-
біріне қарама-қарсы тұратын, мемлекет басқарушы тап немесе қоғам
тобыныңсаяс ұйымы ретінде әрекет ететін қоғамда ол, ең алдымен, осы таптар
мен топтардың мүдделеріне қызмет етеді және өзінің таптық қарсыластарына
қатысты ұйымдасқан зорлық-зомбылықты жүзеге асырады.
Алайда мемлекет фукцияларын тек қана таптық тұрғыдан талдау
мемлекетпен жалпы істерді орындауы туралы теріс тұжырымға алып келеді.
Мысалы, таптар мен бір-біріне қарсы тұратын топтарға бөлінген қоғамдағы
мемлекетте таптан жоғары тұратын жалпы әлеуметтік функциялар жоқ деп
есептелді. Бірақ та, бұл қоғам билеушілер мен басқарушылар тек қатар өмір
сүріп қана қоймай, сондай-ақ әріптесетін мемлекеттік қоғам, біртұтас
әлеуметтік ұжым болып табылады. Сондықтан мемлекет қоғамды басқару
механизмі бола отырып, тұрғындардың барлық топтары мен таптары, күллі қоғам
мүдделі жалпы әлеуметтік қызметті жүзеге асырды. Мұндай қызмет аумақтарына,
мысалы ұлттық қауіпсіздік табиғи аппаттарымен және экологиялық
катастрофалармен күрес, қоғамдық тәртіпті сақтау, қылмыстылықпен күрес,
ұлтаралық дауларды шешу үшін мемлекеттік құқықтық құрамдарды пайдалану
және т.б. жатады.
Мемлекеттің жалпы әлеуметтік қызметі қоғам ішіндегі қатынастар мен
байланыстар тұрақтылығының белгілі бір деңгейін, оның тұтастығын және ортақ
мүдделер негізінде оның бірігуін қамтамасыз етеді. Мемлекет
функцияларындағы жалпы әлеуметтік бастаулардың үлестік салмағы неғұрлым
жоғары болған сайын, соғұрлым оның қарама-қайшылықтарды жеңу, қоғамдық
ымыраластыққа қол жеткізу, қоғамдық байланыстарды тұрақтандыру құралы
ретіндегі роль де өсе түспек.
Кез келген қоғам түрлі және көбінесе қарама-қайшы қажеттіліктері
мен мүдделері бар тұрғындардың әр түрлі топтары мен бөліктерінен тұрады.
Олардың арасындағы қарама-қайшылықтар дауға өсіп кетуі мүмкін, ал бұл
әрине, қоғамның қалыпты дамуына әрекет жасамайды.
Мемлекетке оның қолындағы барлық құралдармен, ең алдымен, әлеуметтік
ымыраластыққа негізделе отырып, дауларды жою міндеті жүктеледі. Мұндай
ымыраластық барлығын қанағаттандыра алмайды және барлық мүдделерді ескере
алмайды, бірақ ол бұлардың қарама-қарсы тұруын жоя алады және күштеу мен
басып жаншудың орнына қоғамды басқарудың демократиялық құралдарды ұсынады.
Мемлекет мәніне деген мұндай көзқарас таптық көзқараспен
салыстырғанда, күмәнсіз артықшылықтарға ие.
Біріншіден ол мемлекеттің жалпы адамзаттық, жалпы әлеуметтік
табиғатына, оны жеке адам және тұтастай қоғам мүдделеріне әрекет ететін
қоғамды басқаратын билік жүйесі ретінде қарастыруға негізделеді.
Екіншіден, ол қоғамды басқарудың демократиялық құралдарына нег
ізделеді, өйткені әлеуметтік ымыраластыққа мәжбүрлеу мен күштеу арқылы қол
жеткізу мүмкін емес.
Үшіншіден, қоғам үшін мемлекеттік ұйым құндылығын бекітеді. Себебі
әлі күнге шейін адамзат адамдар өмір қызметін сондай жетілген және
рационалды ұйымдастыруды ойлап тапқан жоқ. Мемлекетке антипод ретінде
азаматтық қоғамның өзін-өзі басқаруын айтуға болады. Бірақ толықтай өзін-
өзі басқаруға көшу тұрғындардың өзін-өзі ұйымдастыруының өте жоғары
деңгейін, маманданған басқарудың мықты дағдыларын, жоғары құқықтық саяси
және жалпы мәдениетті, дүние жүзіне әлде бірде-бір қоғам иеленбейтін
көптеген өзге де шарттар мен факторларды талап етеді.
Мемлекет мәнін түсіндіруге тырысатын аталған екі көзқарастың қарама-
қайшылығына қарамастан, олар бір-бірін жоққа шығармайды. Заңи ғылымда
мемлекет мәнінің екі жақты табиғаты жөнінде пікір қалыптасқан. Онда
тапшылықтың бастауы, яғни басқарушы таптың кмнің мүдделерін білдірсе, сол
әлеуметтік күштердің еркін көрсетуге тырысуы көрініс береді, ал екінші
жағынан, қазіргі мемлекет неғұрлым жалпы адамзаттық идеалдарға
жақындығымен, өзінің жалпы әлеуметтік мақсатын орындаумен, өз қызметінде
қоғамдық келісім мен ымыраластыққа қол жеткізу құралын қолданумен
ерекшеленеді.
Сонымен, екі сипаттамаға да кез келген мемлекет әні тән, бірақ бұл
бастаулардың салмақтық үлесі әр түрлі мемлекеттерде және олардың дамуының
түрлі сатыларында бірдей емес. Бұл көптеген факторлармен сипатталады,
олардың ішінде ұлттық дәстүрлер, тарихи прогресс ерекшеліктері, діни мәдени
специфика, географиялық жағдай және тағы сонымен қатар маңызды роль
атқарады.
Сонымен қатар, демократиялық құрылған мемлекетте жалпы әлеуметтік
бастаулар басым болатыны айдан анық. Қарама-қарсы негіздегі мемлекетте
(мысалы тоталитарлық) де жалпы әлеуметтік бастаулар бар, брақ олардың
салмақтық үлесі аз, ал мемлекеттік билік қызметінің негізгі мазмұнын билік
басындағы әлеуметтік топтардың мүдделері мен еркін бейнелеу құрайды.
Қазіргі отандық заңи әдебиетте мемлекет ұғымы көп жағдайда оның
белгілері арқылы сипатталады. Аталған белгілер жиынтығында ғалымдар
арасында шынайы келіспеушіліктер жоқтың қасы.
Бұрын өмір сүрген және қазіргі таңдағы мемлекеттердің әртүрлілігіне
қарамастан, барлық мемлекеттерге бірқатар ортақ белгілер тән.
Кез келген құбылыстың мәні дегенде философияда осы құбылысқа тән
және оның басты белгілері мен даму деңгейін айқындайтын неғұрлым маңызды,
тұрақты терең байланыстар, қатынастар және ішкі заңдылықтар жиынтығы
түсініледі.Мемлекетке қатысты оның мәнін мемлекеттің қоғамдағы табиғаты мен
мақсатын ашатын сипаттама құрайды, ал мемлекеттің әлеуметтік мақсатында
оның әрекет етуі мен қызмет етуінің мақсаттылығы қоғам істерін басқару
құралы ретінде көрініс берсе, онда мемлекеттің мәнін білу үшін мемлекеттік
билік кімнің қолында шоғырланғанын, мемлекет кімнің мүдделеріне қызмет
ететінін, кімнің еркін білдіретін анықтау керек.
1.2 Мемлекеттің негізгі теориялары
Теологиялық теория. (Ф.Аквинский,Ж.Маритен,Жозеф де Местр,Дабен
О.Бисмарк).бұл теория мемлекеттің пайда болуын жаратушының әмірімен болатын
құбылыс деп түсіндіреді. Кезінде біздің ғасырымызға дейін Египед сияқты
Шығыс елдерінде кең тарап, кейінірек орта ғасырдың қызметкерлері қаруға
алып, жан-жақты насихаттады. Монархиялық формадағы мемлекеттердің
идеологтері монархтың билігі құдайдың әміріме болады,-деп оған сөзсіз бас
ию, бағынуды талап етті. Ф.Аквинский (1225-1274) Аристотельдің ілімімен
активтік форманың пассивтік материяға өмір беретіні тұжырымға алып,
қандай да болмасын билік - құдайдан деп жариялады. Теологиялық теория
Екі семсер, Ай мен күн сияқты теорияларды да дүниеге әкелді.бұл
теориялар негізінде Римнің католикалық шіркеуі кең көлемде насихаттады.
Екі семсер теориясы бойынша мемлекеттің басшысы – король, билікті
шіркеуден алғандықтан, оған міндетті түрде тәуелді десе, Ай мен күн
теориясы бойынша ай жарықты күннің түсуінен алса, король, императорлар
билікті католикалық шіркеуден, пападан алады, сондықтан оған міндетті түрде
бағынуы тиіс. Оның ілімі осы күнге дейін Еуропа елдерінде молынан тараған
және жақтаушылары да көп. Фома Аквинскиге Римнің католикалық шіркеуі оның
ілімін 1879 жылы католизмнің дара ақиқатты философиясы деп жариялады. Ал,
Германияның канцлері болған О.Бисмарк (1815 – 1895) осы теорияны уағыздаушы
ретінде былай деп мәлімдеді: Сіз құдайдың сіздерге үстемдік жүргізу үшін
корольдің қойылғанын мойындайсыз ба? Ия? Сіздің оған қарсылық білдіруге
қалай ғана дәтің барды, қалай ғана ол сыйлаған Конституцияға сілтеме
жасауға ерік блдірдіңіз, ол өзінің құдай беделін арқалаған беделімен оны
өзі қайтып алуына болады...немесе, сіз корольдің өз құқықтарын құдайдан
алғанын мойындамайсыз ба? Онда сіз - республикашылсыз.
Патриалхалдық теория. (Платон, Аристотель, Р.Филмер, Ш.Уалиханов,
Борнганк, Вольтман). Бұл теорияның мәні бойынша мемлекет отбасының өсіп
дамуынан ұлғайтып біртіндеп мемлекетке айналады, ал монархтың билігі әке
билігінің жалғасы болып табылады. Мысалы, Аристотельдің түсінігі бойынша
мемлекет бірнеше отбасы қыстақтарынан құралады және мемлекеттегі басқару
отбасы билігінің жалғасы болып табылады. Ол былай деп жазды: Әр отбасында
патша ретінде рудың ақсақалдары басқарған сияқты, келешекте де отбасының өз
мүшелерімен туысқандар салдардан таралып орналасуы патшаның басқаруында
болады. Осы мағынада идеяны Ш.Уалиханов та айтқан. Орданың ертедегі ру
басының бел ұрпағы ретінде манаптар алғашында патриалхалдық отбасы ақсақалы
есебінде билік құрған, бірақ ол билік келе-келе шектен асып, ақырында,
құлиеленушінің құлдарға рахымсыз қатал озбырлығына айналған - деп атап
көрсеткен қазақ ойшылы өзінің Қырғыздар туралы жазбалар деп аталатын
еңбегінде.
Негізінде мұндай тұжырым ғылымның жетістіктеріне сәйкес келмейді.
Тарихта дәлелдегендей отбасы жеке меншікті одан әрі қарай нығайту үшін
1мемлекетпен бірге пайда болып, алғашқы қауымдық құрылысты ыдыратуына
ықпалын тигізеді.
Патроманальдық теория. (лат. Patrimontium – мұрагерлікке қалған
жер, меншік). К.Галлердің түсінігі бойынша мемлекет меншік иесінің жерге
иелену құқынан пайда болды. Жерге ие болған меншік иесінің билігі сол
аумақта өмір сүрген адамдардың бәріне жүреді. Халық жерді меншік иесінен
мердігерлікке ғана алады. ХIХ ғасырда Еуропаның кейбір мемлекеттеріндегі
феодалдардың жерге деген меншігінің саяси билікпен ұласқандығын алға
тартады.
Күштеу теориясы. (Жан Ян б.э.д. 390-338ж.,Е.Дюринг, Л.Гумпелович,
К.Каутский). Бұл теорияны жақтаушылар емлекеттің пайда болуын бір
тайпалардың басқа тайпаларды жаулап алуымен түсіндіреді. Олардың пікірінше,
мемлекеттік билік, таптар бір халықтың екінші халықтың жаулап алғаннан
кейін пайда болады және ол соғыстың, күштеудің тікелей салдары деп
танылады. К.Каутский қоғамда таптардың пайда болуын көшпенділердің отырықшы
елдердің жаулап алуынан туған деп тұжырым жасады. Мысалы, Л.Гумпелович:
бізге тарих мемлекеттің күштеу арқылы болмағаны туралы басқаша бірде-бір
мәлімет алмайды. Мемлекет әрқашан бір тайпаның басқаларға күш қолдануы
нәтижесіне қалыптасты. Бұл күштірек бөтен тайпалардың отырықшылыққа өткен
әлсіз халықты жаулап алуымен көрініс табуы - деп қорытынды жасады.
Шарт теориясы. (Б.Спиноза, Д.Локк, Т.Гоббс, Г.Гоций, Ж.Ж.Руссо,
Д.Дидро, Ш.Л.Монтескье, П.А.Гольбах, А.Радищев). Бұл теория XVI-XVIII
ғасырларда феодалдық мемлекеттік – құқықтық институттар мен жүйеге қарсы
күрес кезеңінде қалыптасып дами келе көптеген елдерде кеңінен тарады.
Теорияның тұжырымы бойынша адамдар ерте кезде қақтығыстар ен шиеленістерден
көздерін ашпаған. Оларды болдырмай, өздерін сақтап қалу мақсатында саналы,
әділетті түрде басқару үшін адамдар бір – бірімен шарт жасап, билікті
өздері қалаған адамдарына берген. Содан бері қарай мемлекет жасалған шарт
негізінде өз міндетін атқаруда. Шарттың талаптарын орындамай өрескел
бұрмалаған ағдайда халық өзі құраған билікті күшпен құлатуға құқылы. Шарт
теориясына қарсы пікір білдіретіндер негізінде шарттың тарихта мүлдем
болмағанын, жасалынғаны туралы ешқандай мәлімет жоқ екенін алға тартады.
Бірақ, негізгі қағидалары феодализмге қарсы күресуге прогрессивтік рөл
атқарады, буржуазиялық қатынастардың өркендеуіне ықпал етеді. Сонымен қатар
шарт теориясының негізгі қағидалары мен талаптары АҚШ-тың тәуелсіздік
декларациясында (1776), Францияның адам және азамат құқықтарында (1789)
және басқа да құжаттарда бекітілді. Мысалы: АҚШ-тың аталмыш декларациясында
мынадай норма жарияланған: Біз мынадай өзінен-өзі анық әділеттілікті
мойындаймыз:барлық адамдар тең және олар жаратушымен арнайы ажыратылмайтын
өмір сүру, бостандық пен бақытқа ұмтылу құқықтарымен қамтамасыз етілген.
Бұл құқықтарды қамтамасыз ету үшін және басқарылатындардың келісімімен
адамдар өз мойнына әділетті билік алатын үкімет құрды. Әр жолы қандай да
болмасын басқару формасы осы қағидаларды бұзуға әкеліп соқтыратын болса,
халық оны жойып, халықтың қауіпсіздігі мен бақытын қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін жаңа үкімет құруға құқы бар.
Психологиялық теория. (Фрезер, Г.Тард, Р.Пампериен, З.Фрейд,
М.Ковалевский, Н.Коркунов, Л.Петражицкий). Аталмыш теорияны жақтаушылар
мемлекет пен жалпы билік жүргізуді адамдардың ерекше психикалық
қабілеттерімен байланыстырып қарайды. Олардың пікірінше, билік жүргізетін
адам ерекше сиқырлы күшпен психикалық энергияға ие.
Алғашқы адамдар ру көсемдері мен бақсыларға сенімдік білдіріп,
табынған болса, мемлекеттік билік тұлғалары алдында да адамдар өздерінің
бағыныш қылығын танытады,бағынуға құлшыныс білдіреді. Бағындыру,
бағындырушының ерекше психикалық қабілеттеріне байланысты. Мемлекеттік
билік осы жолмн қалыптасадаы. Бұл теория жалпы адамдарды тобыр, инерциялық
мінезге ие санатында бағалайды да ірі тұлғалардың рөлін ерекше асқақтатады.
Қоғамда ерекше қасиеті бар адамдарға басқа адамдар өз еркімен табынуға
ұмтылады. Осының нәтижесінде олар халықты тек қана баынуға ұмтылған енжар
жиын, тобыр ретінде санайды да, ал мемлекетті қоғамдағы барлық адамдардың
тілегі бойынша құрылған ұйым ретінде ғана танып біледі. Сонымен қатар
аталған ғалымдар мемлекеттің пайда болуын адамдардың бойына сіңген билікке
ұмтылу инстинктімен тығыз байланыстырып қарайды.
Органикалық теория. (А.Шеффле, Р.Вормс, Д.Фортескью, Г.Спенсер).
Теорияның мазмұны мемлекетті біртұтас организмге теңейді. Қайсібір тірі
организмнің қалыптасуын Г.Спенсер эволюциялық дамудың жемісі ретінде
бағалайды. Ағзада әр-түрлі функциялар атқаратын жасушалар мен органдар
болады. Олардың барығы біртұтастықты құрап, тіршілік етуді қамтамасыз
етеді. Мысалы:адамның миы басқару функциясын атқарса, қол мен аяқ дене
еңбегімен шұғылданатындар, ал сауда, көлік байланыс жүйелер адамның қан
тамырларымен салыстырылады. Басқару аппаратын да тірі ағза ретінде
бағалайды. Мемлекетті тірі ағзамен теңеудің негізі жоқ. Ағза биологияның
заңына бағынса, адам саналық құдіретке, оның қимыл-әрекеті әр түрлі болады,
қайталанбайтын шешім қабылдауға интелекті жетеді.
Инцестік теория.(К.Леви-Стросс). Тұңғыш рет бұл теорияны француздың
зерттеушісі К.Леви-Стросс ашылған ғылыми жаңалық ретінде ұсынды. Бұл теория
бойынша мемлекеттің пайда болуы адамдардың алғашқы қауымдық құрылыс кезінен
қалыптасқан эндогамия орнына экзогамиялық табудың енуі қоғамда мемлекеттің
нышандарын қалыптастырады. Оның ойынша ру ішінде жыныстық қатынастарға тыйы
салу адамзаттың жабайылықтан жоғары сатыға көтерілуіне мүмкіндіктер жасады.
Қан араласудан сақтады, соның нәтижеснде салауатты, ақылды адамдр өмірге
келді, басқа ру тайпаларымен қатынас жасап, айырбас жасауларына, тіпті
соғысуға жол ашады. Қатынастар күрделене түскен сайын басқару қажеттігі
туды.
Шын мәнінде бір рудың ішінде неке қиюға тыйым салу өркениеттілікке
көтерілудің тамаша көрінісі. Тарих тәжірибесіне жүгінетін болсақ, туыстар
арасында неке қиюдың негізінде, қанның араласуы ұрпақтың ақыл-ой, жалпы
естілік қабілеттілігінің қалыптасуына кері әсерін тигізген және бірнеше
атадан кейінде оның жағымсыз қасиеттері қайталанып отырғанын аңғарамыз...
Ал қазіргі генетика ғылымы және медицина қандас туыстар арасында
неке қиюдың нәтижесінде сәбидің жалпы денсаулығы, ой-өрісі мен дене
бітімінің кемтар болып қалыптасатынын дәлелдеп отыр.
Бірақ, экзогамиялық табу мемлекттің шығуына тікелей себепші бола
алмайды. Ол қоғамның жалпы моральдық деңгейінің, ар-ожданын биік сатыға
көтергенін дәлелдейді. Ал мемлекеттің шығуы негізінде өндірістік
эканомиканың пайда болуымен тікелей байланысты.
Марксистік теория. (К.Маркс, Ф.Энгельс, Г.Плеханов, В.Ленин,
И.Сталин). Мемлекеттің пайда болуын таптардың, бай, кедейлердің пайда
болуымен тікелей байланыстырады. Мемлекет таптар шиеленістері өршігенде
қаналушы тапты басып – жаншуға арналған машина ретінде ғана бағаланады.
Марксистер мемлекеттің өркениеттік функцияларын жоққа шығарады, таптық
сипатты мәндік категорияға айналдырады және таптар коммунизмде жойылғанда
мемлекетте болмайды деген жалған идеяны уағыздады.
Ирригациялық (гидравликалық) теория. (К.Виттфогель). Теорияның пайда
болуы шығыс елдерінің ежелгі тарихын зерттеумен тікелей байланысты.
К.Виттфогель тұңғыш рет өткен ғасырдың соңында жазған Шығыс диспотизмі:
тотальдық билікті салыстырмалық зеттеу деген еңбегінде осы теорияны
ұсынды. Бұл тұжырымдама бойынша мемлекеттің пайда болуы үлкен өзендердің
суларын пайдаланудан және оны игеруден туындайды. Адамдар Ніл, Тигр, Ефрат,
Янцзы, Хуанхе, Ганга сияқты өзендерді игеру барысында үлкен каналдар мен
ирригациялық құрылыстар салды. Теория өзендер бар аумақта мемлекеттің
шығуын түсіндіргенмен, өзені жоқ суық климатта өмір сүрген адамдардың
мемлекет құрғандарының себептеріне жауап бере алмайды.
Нәсілдік теория. (Шыңғыс хан, Напалеон, Ф.Ницше, А.Гитлер,
Ж.Габино). Бұл теорияның концепцуальдық мааазмұны бойынша күшті мемлекет
құру тек жоғарғы нәсілдерге ғана тән қасиет. Олар ғана басқа төменгі
нәсілдерге билік жүргізуге құқылы. Жаратылысынан төменгі санатта тұрған
этнос өкілдері жоғарғы нәсілдер ұйымдастырған, құрған мемлекеттік билікке
тырп етпей бағынулары тиіс және олар орнатқан тәртіп бәріне міндетті.
Аталмыш теория Рим империясынан бастау алады.
Диффузиялық теория. (Гребнер). Бұл теория мемлекеттің пайда болуын,
қалыптасуын халықтардың бір-бірімен жасаған қатынастарынан болатын құбылыс
ретінде бағаланады. Соның тікелей әсерін бір халық басқа халықтың
тәжірибесін алады, басқарудың жетістіктерін өз орталарына енгізеді. Гребнер
теориясының негізінде кезінде П.Сорокин, Д.Гэлбрейт, О.Флейтхейм сияқты
зерттеушілер ұсынған Конвергенция теориясы бар. Адамдар мен халықтардың
бір – бірімен жасаған байланыстары мемлекетті қалыптастырмайды, тек озық
тәжірибелері мен басқарудың тиімді әдістерін ғана енгізеді.
1.3 Мемлекеттің пайда болу белгілері
Мемлекет-белгілі бір аумақ шеңберінде халықты өз ырқына көндіріп
отыратын, бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асыратын,
барлық халыққа міндетті заңдар мен ереже-қағидаларды шығарып қабылдайтын,
халықтан салық жинайтын ерекше құқылы саяси ұйым.
Мемлекеттің пайда болу мәселесі ғылымда даулы түрде қалып отыр және
ұзақ уақыт бойы солай қала бермек. Біріншіден, осы күрделі проблема
негізінде әртүрлі ойшылдық, философиялық көзқарастар мен ағымдар жатыр.
Екіншіден, тарихи және этнографиялық ғылымдар мемлекеттің шығу тегі жөнінде
жаңа білімдер беруде.
Қазіргі материалистік ғылым мемлекеттің пайда болу процесін ең
алдымен өндірістің дамуымен, тұтынушыдан өндіруші экономикаға өтумен
байланыстырады. Бұл әсіресе, европалық елдерде көрініс береді.
Эволюциялық даму нәтижесінде адам өз қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін біртіндеп дайын жануарлық және өсімдік текті өнімдерді тұтынудан
табиғатты түрлендіру мен еңбек құралын, тағамда және т.б. өндіруге
бағытталған шынайы еңбек қызметіне өтті. Өндіруші экономикаға өту
қоғамдық еңбектің үш ірі бөлінісіне мал шаруашылығының жер
шаруашылығынан бөлінуіне, қолөнердің бөлінуіне және айырбастау сату
аумағында қызмет атқаратын адамдар тобының (көпестердің) ерекшеленуіне
итермелеуші күш болды.
Қоғам өміріндегі мұндай ірі оқиғалар сондай ірі көптеген салдар
туындатты, өзгерген жағдайларға әйелдің үй шаруашылығындағы еңбегімен
салыстырғанда айқын басымдыққа ие ер адамның еңбегінің ролі өсті. Соған
байланысты матриархалдық топ туыстық аналық емес, әкелік жақ бойынша
есептелетін патриархатқа орын берді. Бірақ рулық қауымның мүдделері ендігі
жерде ру мүдделерімен толық сәйкес келе бермейтін патриархалдық отбасыларға
(жер иеленушілерге, мол шаруашылығын жүргізушілерге, қолөнершілерге)
біртіндеп бөліне бастауы ең маңыздысы болды деуге болады. Отбасының пайда
болуымен рулық қауымның бөлінуі басталды. Еңбек бөлінісі кезінде қажетті
маманданудың, оның өнімділігін арттырудың кезегі келді. Қосымша өнім еңбек
өнімділігін өсірудің нәтижесі ретінде тауар айырбастау және бөтеннің еңбек
нәтижелерін иемдену үшін экономикалық мүмкіндіктің пайда болуын, жеке
меншіктің туындауын, алғашқы қауымның әлеуметтік жіктелуін, таптардың
құрылуын туындатты.
Дегенмен, мемлекеттің пайда болу себептері тек материалдық өндірісте
ғана емес, сондай-ақ адамның өзінің өзгеруінде де жатыр. Мәселен, инцестке
(қан араластыруға) тыйым салу тек адамзат қауымның өмір сүруі мен нығаюына
ғана жағдай жасамай, сонымен қатар қоғам дамуына, оның сыртқы және ішкі
қатынастары құрылымына, мәдениетке көп жоспарлы әсер етті. Қан
араластырудың тұқымның жойылуына әкелетінін, рудың өлім шетіне қоятынын
түсінудің өзі-істің жартысы. Ең қиыны осыны жою еді, ол үшін жақында ғана
болмаған табудан басында міндетті түрде кездесетін ауытқулардың жолын кесу
үшін қатаң шаралар қажет болды. Сондықтан, инцестке және ру ішінде оның
жолын мәжбүрлеп кесуге тыйым салуды, әйелдермен өзара айырбас жасау
мақсатында басқа рулармен байланысты дамытуды қолдайтын рулық органдар
пайда болып келе жатқан мемлекеттіліктің ең көне элементтері болды деуге
негіздер бар.
Қоғамның рулық ұйымдастырылуы мемлекетке эволюциялық жолмен тарихи
мирасқорлықты сақтай отырып, өтпелі кезеңдерді, өте отырып қалыптасты.
Осындай өтпелі, мемлекетке дейінгі нысандардың бірі Л.Морганның пікірі
бойынша рулық қауымдық өзін-өзі басқарудың органдары әлі сақталатын, бірақ
әскери басшы тұлғасындағы жаңа мемлекетке дейінгі құрылымдар біртіндеп күш
жинайтын Әскери демократия болды. Осында әскери-күштеп мәжбүрлеу мен
басып-жаншудың бастамалары пайда болды, өйткені өзін-өзі басқарудың
дәстүрлі рулық ұйымы туындаған қарама-қайшылықтарды ендігі жерде шеше
алмайтын жағдайда еді.
Мемлекеттің қалыптасуы - әр түрлі халықтарда түрліше жолмен өткен ұзақ
процесс. Қазіргі таңда негізгілердің бірі мемлекеттің қалыптасуының
шығыстық жолы Өндірістің азиялық тәсілі (басында-Ежелгі шығыс, кейінен-
Африка, Америка, Океания) болып табылады деген пікір басымдыққа ие. Мұнда
өте тұрақты және дәстүрлі болғандар әлеуметтік-экономикалық қатынастар мен
рулық құрылыстың құрылымдары еді-жер қауымы, ұжымдық меншік. Қауымдық
меншікті басқару ру-тайпалық ақсүйектердің ең маңызды функциясына айнала
бастады. Ол біртіндеп оқшауланған әлеуметтік топқа (тап, каста) айнала
бастап, ал олардың мүдделері қоғамның өзге мүшелерінің мүдделерінен
алшақтай бастады.
Демек, мемлекеттіліктің пайда болуының шығыстың (азиялық) нұсқасы
басқа нұсқалардан, ең алдымен мұнда қоғамдық қызметті атқаратын ру-
тайпалық ақсүйектер тобы мемлекеттік органдар (мемлекеттік-шенеуніктен
аппарат) болып біртендіп қалыптасуымен, ал қоғамдық (ұжымдық) меншік те
біртендіп мемлекеттікке айналуымен ерекшеленеді. Жеке меншік мұнда ешқандай
маңызды мәнге ие болмады.
Мемлекеттің туындауының қарастырылып жатқан жолында географиялық
жағдайлар, дербес және күшті жария биліктің туындауын айқындаған ірі
көлемдегі қоғамдық жұмыстарды (иррагациялық жүйелерді құру, пайдалану және
қорғау т.б ) орындау қажеттігі неғұрлым көп әсер етті.
Шығыстық мемлекеттер көп ортақтығы болса да, бір-бірінен едәуір
ерекшеленіп тұрды. Олардың барлығы абсолютті, деспотиялық монархиялар
болды, күшті шенеуніктік аппаратты иеленді, олардың экономикалық негізін
мемлекеттік меншік құрады. Мұнда, негізінен айқын бейнеленген таптық
айырмашылық байқалмады. Мемлекет бір мезгілде ауыл қауымдарын пайдаланды
және оларды басқарды, яғни мемлекетті өзі өндірістің ұйымдастырушысы
ретінде әрекет етті.
Басқа тарихи жолмен Еуропа территориясындағы мемлекеттің пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.1 Мемлекет
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мемлекеттің негізгі
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .12
1.3 Мемлекеттің пайда болу
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
1.4 Мемлекеттің функциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..22
2 ҚОҒАМНЫҢ
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..27
2.1 Қоғамның жалпы
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..27
2.2 Азаматтық қоғамның түсінігі және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
4 ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..34
КІРІСПЕ
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық
қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып
ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда
болуына әкелді. Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде
қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының
пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы бірлестігінің жаңа
ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің
ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып,
дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл
жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір
дәрежеде дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен
иелері немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар,
нормативтік актілер шығарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп
отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобының мүддесін
қорғау үшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік
дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл
иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың
мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік
мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм
ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен:
құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың,
езушілердің мемлекеті деп сипаттайды.
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар.
Айталық, мемлекеттің осы үш тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы
бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-лининизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және
жаңа тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи
сөзсіздігін теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан
айында Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция
жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келип, ол 70 жылдам
астам уақыт өмір сүрді.
Мемлекет — белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін
дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді
атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік
ұйымы. Егемендікке, заңдастырылған зорлықты пайдалануға монополияға ие және
қоғамды басқаруды арнайы механизмдер (аппарат) арқылы жүзеге асыратын
қоғамдағы саяси билікті ұйымдастырудың еркеше түрі, саяси жүйенің орталық
институты.
Қоғам- экономикалық және рухани біртұтастықпен, өмір сұру жағдайын
ұйымдастырудың тұтастығымен сипатталатын, белгілі бір аумақтағы адамдар
бірлігі.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Мемлекет түсінігі
Мемлекет – кез келген қоғамның табиғатынан туындайтын жалпы істерді және
тікелей таптық мәселелерді шешуге қажетті саяси билік ұйымы.
Мемлекет пайда болғанда дейінгі кезеңде өмір сүрген нормалардың
белгілері:
1.Алғашқы қауымдық қоғамдағы қатынастар- әдет-ғұрыптармен, яғни тарихи
қалыптасқан, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа беріліп, дәстүрге айналған әрекет
тәртібі нормаларымен реттеліп отырған;
2.Жазбаша түрде бекітілмесе де, адамдар әрекеті мен санасында өмір
сүрген;
3.Негізінен дәстүрге айналу күшімен, сондай-ақ сендірМемлекеттің
қалыптасуы әлемнің әр түрлі елдерінде әр қилы жолдармен жүзеге асқан
күрделі құбылыс. Қазіргі кезеңде мемлекеттің пайда болуының шығыстық және
батыстық жолдары ажыратылып қарастырылады. Бірақ бұл атаулардың шартты
екендігін атап өткен жөн, себебі мемлекет қалыптасуының батыстық жолы тек
Европа елдеріне ғана тән. Бұлай жіктеудің пайда болу себептері шаруашылық
жүргізу тәсілдерінің өзгешеліктеріне байланысты. Шығыстық мемлекеттердің
(Мысыр, Вавилон, Қытай, Үндістан және т.б.) пайда болуындағы ерекшеліктерге
тоқталатын болсақ, ол "азиаттық өндіріс тәсіліне" негізделген. Бұл
мемлекеттердегі басқару нысаны - шығыстық деспотия түрінде болған. Ол
дегеніміз елдегі барлық жер, су, мүлік және адамдардың өздері де құқықтық
мәртебелерінің өзгешеліктеріне қарамастан мемлекет басшысының толық
тәуелділігінде болғандығын білдіреді.
Мемлекеттің пайда болуының шығыстық жолының ерекшелігі: саяси үстемдік
коғамдық қызметті атқаруға, қоғамдык лауазымға негізделеді. Мемлекеттің
қалыптасуына өмір сүру ортасының географиялык ерекшеліктері де әсер етеді.
Қатаң климаттық жағдайда өмір сүру мүмкіндігін қамтамасыз ету үшш бір
тайпаның мүмкіндігі аумағынан асып кететін көлемді коғамдық жүмыстар
үйымдастыру қажеттігі туындайды. Осындай күрделі жүйелерді салу, құрастыру
және оны бірлесе колдану, сенімді қорғау қажеттіп дербес көпшілік билігінің
табиғи негізін қалады. Қауым көлемінде биліктін негізгі міндеті қоғамдық
артык өнімнің басты бөлігі шоғырланған ерекше резервтік корларды баскару
болып табылады. Бұл қауым ішінен коғамдық қазынашы, бакылаушы, әкімшілік
қызметін аткаратын лауазымды адамдардың арнаулы тобының шығуына сеп болады.
Өз жағдайларынан пайда көрген, лауазымдарға ие болған әкімшілік осы
мәртебенің өзіне бекітіліп берілуіне мүдделі болады, оны мұрагерлікке
берілетін лауазымға айналдыруға тырысады. Сөйтіп, әкімшілік жеңілдіктерге
ие болған тұйық әлеуметтік құрылымға ауысады.
Азияттық тип бойынша мемлекет қалыптастырудың ерекше алғы шарттарының
бірі - басқарушы топтардың қалыптасқан басқару аппаратын, экономиканы,
саясатты және әскери қызметті бақылауды өз қажеттігіне тиімді қолданғандық
болады десек жаңылмаймыз. Экономикалық қажеттілікпен қатаң негізделген
әкімшілік - мемлекеттік құрылымның пайда болуы жеке меншіктен (басым түрде
жерге меншіктен) бұрын қалыптасады. Шығыстық елдерде мемлекет таптық
үстемдік құралы ғана емес, тап қалыптастырудың қайнар көзі қызметін
атқарды. Шығыста өндіріс құралдарын емес, оларды басқаруды иемденді.
Мемлекеттің пайда болуының шығыстық жолы рулық-тайпалық қоғамның
мемлекетке бірте-бірте өтуін көрсетеді. Бұндағы мемлекетгің пайда болуының
негізгі себептері:
-суармалы егістіктің пайда болуына байланысты кең көлемді
-ирригациялық жұмыстарды жүргізу қажеттілігі;
-осы мақсатта көп адамдар мен үлкен территорияларды біріктіру қажеттілігі;
- бұқара халықты біркелкі, орталықтандырылған басқарудың қажеттігімен
аныкталады.
Батыстағы теориялық ойлардың жандануына әсер еткен, жетік мемлекеттік
жүйе іздестіруге шақырған карқынды саяси өмір Шығыс мемлекеттері үшін жат
еді. Шығыс ойшылдары бір мәрте тағайындалған заттар (дүние) тәртібінің
тұрақтылығы, бұзылмастығы идеяларын уағыздады. Бұл тәртіп адамдардың тәңір
талаптарын сақтамағандығына байланысты бұзылуы мүмкін деп санады. Дүниедегі
барлық құбылыстардың негізі, қозғаушы күші -құдіретті құдай деген ой
негізделді.
Мемлекет коғамда тәңірлік және жердегі тәртіп өкілі қызметін атқарды,
коғамға оның ішкі бірлігі мен сыртқы тұйықтылығын көрсету кұралы болды. Ол
коғамда өсіп-жетіліп алып, оны өзінін құрылып жатқан мемлекеттік үлгілеріне
тартуға тырысады. Нәтижесінде жоғарысында шексіз монарх, орта тұсында оның
билігін жүзеге асыруға көмектесетін лауазым иелері, негізінде рулық
сипаттарынан бірте-бірте айырыла бастаған қауым мүшелері болатын ерекше
құрылым құрылады. Бұндай мемлекеттер кейінірек шығыстық немесе азиаттық
деген атауға ие болды, бірақ расында бұндай мемлекеттік жүйенің Африка,
Америка континенттеріне де тарағаны мәлім.
Батыстағы мемлекеттердің пайда болуының негізгі нысандары:
1. Афин мемлекетінің пайда болуы;
2. Рим мемлекетінің пайда болуы;
3. Герман мемлекетінің пайда болуы.
Афин мемлекеті - мемлекеттің пайда болуынын ең таза және таптық,
классикалық нысаны. Ол ең алдымен тап қайшылықтарынан бастау алады. Бірте-
бірте қалыптаса бастаған жеке меншік мүлік иелерінің экономикалық
үстемдігін бекітудің түп қазығы ролін атқарды. Бұл кемшілік (жария) билік
институттарын иемденуге және оларды өз мүддесін қорғау үшін пайдалануға жол
ашады. Мемлекет коғам дамуының нәтижесінде ешқандай қақтығыссыз өз жолымен
пайда болады.
Римде мемлекеттің пайда болуы рим руларынан тыс өмір сүрген (кірме),
басы бос, бірақ саяси құқықтары жоқ плебейлер мен ру зиялыларының
-патрицийлердің арасындағы текетірестік нәтижесінде өмірге келген. Римдегі
рулық қоғамның ыдырауы Афин мемлекетіндегідей қарқынмен өткен, экономикалық
үстем топ билікті иемдене отырып, өзіне қажетті органдар қалыптастыру
үстінде еді. Бірақ бұл процесске тұрғындардың үшінші тобы -плебейлер
белсенді араласа жөнелді. Экономикалык қуатты плебейлер тобының саяси
билікке қол жеткізу мақсатындағы күресі Римдегі рулық-тайпалық құрылымды
ыдыратуды көтермеледі, мемлекеттілік қалыптастырудың қозғаушы күші ролін
атқарды.
Герман мемлекеттің пайда болу жолы да өзгеше. Греция мен Римдегі
табиғи жағдайлар патриархалды құрылымды жоюға ықпал етсе, осы табиғи
жағдайлар Германияда белгілі бір кезеңге дейін өндіргіш күштердің рулық
қоғам жағдайында да дамуына мүмкіндік берді. Құл иеленудің аталмыш
мемлекеттердегі сипаты Франк мемлекеттері үшін экономикалық жағынан тиімсіз
болды. Сондықтан да, кедейленген ру мүшелері құлдыққа емес, байларға
бағыныштылыққа ауысты. Бұл шаруашылык жүргізудің ұжымдық нысанын ұзак
мерзімге сақталып қалуына ықпал етті. Әскери қажеттілік, жартылай көшпенді
жер өндеу қоғамдық-шаруашылық ұйымның ұжымдық нысанын сақтап қалуға әсерін
тигізді. Бұндағы мүліктік теңсіздік және әлеуметтік жіктелу протофеодалдық
қоғамның қалыптасуына әкелді. Екінші жағынан, франктердің Рим империясының.
қомақты аумағын варварлык жаулап алуы рулық қоғамның оларға үстемдік ете
алмайтындығын көрсетті. Мемлекет қалыптастырудың объективті алғы шарттары
қалыптасты. Соңғы қарастырылған мемлекет қалыптастырудың үш нысаны туралы
Ф.Энгельстің Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы атты
еңбегінен толығырақ мағлұмат алуға болады.
Ф.Энгельс Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы деген
еңбегінде мемлекеттің шығуының үш түріне тоқ-алып, талдау жасайды. Олар
Афина, Рим және Германдықтардың мемлекеттері.
Ертедегі Афинада мемлекет классикалық түрде таптық шиеленістің өршуінен
пайда болды. Ф.Энгельс былай деп атап көрсетті: Афина нағыз таза, неғұрлым
классикалық форма болып табылады: мұнда мемлекет көбіне рулық қоғамның өз
ішінде өріс алған таптық қарама-қарсылықтардан тікелей пайда болады.
Ертедегі Римде мемлекеттің пайда болуы Рим руларының сыртында қалған
плебейлердің Рим бай-шонжарларына патрициларға қарсы күресі мемлекеттің
пайда болуын жеделдетті. Мемлекеттің пайда болуының үшінші түрі ретінде
Ф.Энгельс ертедегі Германдықтарды мысалға келтіреді....Рим империясын
жеңген герман жеңімпаздарында мемлекет бөтен елдердің кең-байтақ жерлерін
жаулап алудың тікелей нәтижесі ретінде пайда болды, рулық құрылыс бұл
жерлерді билеп-төстеу үшін ешқандай кұрал бермейді.
Мемлекет дегеніміз арнайы бір аумақтық кеңістіктегі таптық қоғамда
билік жүргізетін, басқаруды іс жүзіне асыратын, арнайы адамдардың құқықтық
негізде ұйымдасқан саяси жүйесі.
Адамзат өркениетінің тарихында мемлекеттің жүздеген, мыңдаған ұғымы
бар. Солардың біразына көз жүгіртіп көрелік. Аристотельдің түсінігі бойынша
мемлекет — бірге өмір сүру үшін жасалынған қоғамдық одақ.
Еңбек құралдарының нашар дамуы, еңбек өнімділігінің төменгі дәрежесі
бірлесіп өмір сүру, өндіріс құралдарына ортақ меншік, жиналаған өнімді
теңдік негізінде бөлу қажеттігі туындатты. Бұл билік табиғаты мен алғашқы
қауымдық қоғам нормаларына мәнді әсер етеді. Сонымен, мемлекет пайда
болғанға дейінгі кезеңдегі әлеуметтік биліктің негізгі белгілеріне
мыналарды жатқызуымызға болады:
а) әлеуметтік билік тек ру шеңберінде таралып, оның еркін білдіреді
және қандас туыстыққа негізделеді;
ә) ол тікелей қоғамдық болып, алғашқы қауымдық демократия, өзін-өзі
басқару бастамасында құрылады;
б) алғашқы қауымдық қоғамның барлық маңызды мәселелерін шешу кезінде
билік органдары ретінде ру жиналыстары, көсемдер және әскери басшылар
танылады.
Ф.Энгельс Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы деген
еңбегінде мемлекеттің шығуының үш түріне тоқ-алып, талдау жасайды. Олар
Афина, Рим және Германдықтардың мемлекеттер.
Мемлекет мәні – жеткілікті деңгейдегі тұрақты категория, бірақ әр
түрлі процестер, факторлар әсерінен ол өзгеруі мүмкін. Бірақ уақыт ол
өзгерістер анықталмауы ықтимал, сапалы белгілер мен ерекшеліктердің жиналуы
арқылы ғана бір деңгейдегі мәннен өзге сападағы және мазмұнды толықтырылған
мәнге өту мүмкіншілігі қарастырылған.
Алғашқыда пайда болған мемлекет өз мәні жөнінен бүкіл қоғамның
мүддесін білдірді. Тек жекелеген әлеуметтік топтар мен бөліктер қоғамның
мемлекеттік ұйымдасуының маңыздылығын түсініп, оны өз мақсаттарында
пайдалануға тырысқаннан кейін ғана мемлекеттің мәнінің өзгеруі жүзеге асты.
Мемлекет билікте тұрған әлеуметтік күштердің мүдделерін білдіре бастады.
Қазіргі кезде мемлекет мәнін талдайтын екі негізгі көзқарас
қалыптасты.
Бірінші көзқарас (таптық) мемлекет мәнін экономикалық үстем таптың
мүдделерін көрсету және осы тап еркін бүкіл қоғамға таңу арқылы анықтау
жолымен жүзеге асады. Бұл көзқарас билік басында тұрушылардың таптық ұйымы
ретінде қарастырылатын және қоғамның өзге таптарына қатысты ұйымдасқан
озбырлық көрсететін мемлекеттің марксистік түсінігіне тән. Демек, мемлекет
күштеу, мәжбүрлеу, басып-жаншу аппараты ретінде тұжырымдалады, ал оның
мәнін экономикалық үстем таптың диктатурасы құрайды.
Марксистік оқудың негізін салушылар мемлекет саяси биліктің таптық
ұйымы ретінде кез келген қоғамға тән және қоғам мүшелерінің барлығының
немесе көпшілігінің мүдделерін көрсететін бір мезгілде бірқатар Жалпы
істерді атқаратынын мойындайды. Мұндай деңгейдегі жалпы істерге ел
қорғанысы, қоғамдық тәртіпті сақтау, ал қазіргі таңда тұрғындардың
экологиялық қауіпсіздігі, жоқ-жітік топтарды әлеуметтік көтермелеу және
т.б. жатады. Алайда Марксистік теорияның аталмыш тезисі мемлекет мәнін
түсінуге маңызды нақтылау әкелсе де, өз дамуын таппады.
Мемлекет мәніне деген Марксистік көзқарасты айта отырып, мемлекет си
паттамасы күштеу, басып-жаншу, мәжбүрлеу құралы ретінде тек қанаушы
мемлекеттерге қатысты ғана қолданылғандығын есте ұстау керек. Ал
социалистік мемлекет Жартылай мемлекет ретінде қарастырылды. Социалистік
мемлекет тұрғындардың көпшілігінің мүдделерін бейнелейтін құрал іспеттес
сипатталды. Шындық алайда басқаша болды. Барлық бұрыңғы социалистік
елдердегі мемлекет басқарушы партиялық топтың мүдделерін бейнеледі және
іске асырды және бір мезгілде бекітілген режиммен келіспейтін тұлғаларды
басып-жаншу машинасы ретінде әрекет етті.
Екінші көзқарас мемлекеттің жалпы әлеуметтік мәнінен, оның қоғамға
қызмет ету мақсатынан шығады. Сәйкесінше мемлекет мәні оның күллі қоғамды
біріктіру, туындаған даулар мен қарама-қайшылықтарды шешу, әлеуметтік
келісім мен ымыраластыққа қол жеткізуші құрал ретінде әрекет ету
мүмкіндігінен көрінеді.
Мемлекет мәні және оның әлеуметтік мақсаты қоғам дамуының сәйкес
сатысында мемлекет қызметінің бағыттарын анықтауда, оның мақсаттары мен
міндеттерін бекітуде шешуші факторлар болып табылады. Бірақ та, мемлекетте
бірқатар жаңа функциялардың пайда болуы әрдайым оның жаңа сипаттамасымен
анықталмайды. Мемлекет мәнінің өзгеруі міндетті түрде оның қызметінің
мазмұнында көрініс алады, себебі функциялар мәндік өзгерістерге аса
сезімтал болып келеді. Бұл қазіргі ресей мемлекеті функцияларында сипатты
көрініс береді, олардың көпшілігі оның дамуының алдыңғы кезеңдерімен
салыстырғанда, біршама модификацияға ұшырады.
Мемлекет функцияларының қалыптасуы оның қалыптасу, нығаю және даму
процесінде жүзеге асады. Функциялардың пайда болу реті қоғам алдында оның
тарихи дамуы кезінде тұратын міндеттер қатарына және қойылған мақсаттарға
байланысты. Бұл міндеттер мен мақсаттар шынайы жағдайларға, оның ішінде
тұрғындардың қажеттіліктері мен мүдделеріне, қоғамның экономикалық
мүдделеріне, оның рухани және мәдени деңгейіне, мемлекеттік аппарат
кәсібилігіне және т.б. тәуелді.
Әр түрлі уақытта қандай да бір мемлекет міндеттері мақсаттары және
сәйкесінше оның түрлі функциялары басым маңызға ие болады. Кей сатыларда
ауырлық орталығы экономика аймағына ауысады, сондықтан мемлекет қызметінде
экономикалық функция шешуші мәнді иеленеді, ал басқаларында – саяси аймаққа
ауысады, мұнда мемлекеттік биліктің саяси функцияларын жүзеге асыруға көп
көңіл бөлінеді.
Мемлекеттің әрбір функциясы белгілі бір мазмұнға ие, өйткені ол
қоғамдық өмірдің нақты саласындағы қызметті айқындайды. Функциялар мазмұны
мемлекет не істейтінін, оның органдары немен айналысатынын және олар қандай
сұрақтар шешетінін көрсетеді. Функциялар мазмұны өзгеріссіз қалмайды, ол әр
түрлі факторлар әсерінен өзгереді. Мәселен, революциялық көтерілістер,
басқа радикалдық әлеуметтік өзгерістер кезеңіндегі мемлекет функциялары
үлкен ерекшеліктерімен көрінеді. Мемлекет функцияларының оның мәнімен және
әлеуметтік мақсатымен байланысы оның кез келген мемлекет функциялары
мазмұнында таптық та, жалпы әлеуметтік те бастаулар бар екенін көрсетеді.
Әлеуметтік құрылыс айқын көрінетін саяси әртүрлілікке ие, билеушілер мен
басқарылатындар арасындағы антагонизм, таптар мен әлеуметтік топтар бір-
біріне қарама-қарсы тұратын, мемлекет басқарушы тап немесе қоғам
тобыныңсаяс ұйымы ретінде әрекет ететін қоғамда ол, ең алдымен, осы таптар
мен топтардың мүдделеріне қызмет етеді және өзінің таптық қарсыластарына
қатысты ұйымдасқан зорлық-зомбылықты жүзеге асырады.
Алайда мемлекет фукцияларын тек қана таптық тұрғыдан талдау
мемлекетпен жалпы істерді орындауы туралы теріс тұжырымға алып келеді.
Мысалы, таптар мен бір-біріне қарсы тұратын топтарға бөлінген қоғамдағы
мемлекетте таптан жоғары тұратын жалпы әлеуметтік функциялар жоқ деп
есептелді. Бірақ та, бұл қоғам билеушілер мен басқарушылар тек қатар өмір
сүріп қана қоймай, сондай-ақ әріптесетін мемлекеттік қоғам, біртұтас
әлеуметтік ұжым болып табылады. Сондықтан мемлекет қоғамды басқару
механизмі бола отырып, тұрғындардың барлық топтары мен таптары, күллі қоғам
мүдделі жалпы әлеуметтік қызметті жүзеге асырды. Мұндай қызмет аумақтарына,
мысалы ұлттық қауіпсіздік табиғи аппаттарымен және экологиялық
катастрофалармен күрес, қоғамдық тәртіпті сақтау, қылмыстылықпен күрес,
ұлтаралық дауларды шешу үшін мемлекеттік құқықтық құрамдарды пайдалану
және т.б. жатады.
Мемлекеттің жалпы әлеуметтік қызметі қоғам ішіндегі қатынастар мен
байланыстар тұрақтылығының белгілі бір деңгейін, оның тұтастығын және ортақ
мүдделер негізінде оның бірігуін қамтамасыз етеді. Мемлекет
функцияларындағы жалпы әлеуметтік бастаулардың үлестік салмағы неғұрлым
жоғары болған сайын, соғұрлым оның қарама-қайшылықтарды жеңу, қоғамдық
ымыраластыққа қол жеткізу, қоғамдық байланыстарды тұрақтандыру құралы
ретіндегі роль де өсе түспек.
Кез келген қоғам түрлі және көбінесе қарама-қайшы қажеттіліктері
мен мүдделері бар тұрғындардың әр түрлі топтары мен бөліктерінен тұрады.
Олардың арасындағы қарама-қайшылықтар дауға өсіп кетуі мүмкін, ал бұл
әрине, қоғамның қалыпты дамуына әрекет жасамайды.
Мемлекетке оның қолындағы барлық құралдармен, ең алдымен, әлеуметтік
ымыраластыққа негізделе отырып, дауларды жою міндеті жүктеледі. Мұндай
ымыраластық барлығын қанағаттандыра алмайды және барлық мүдделерді ескере
алмайды, бірақ ол бұлардың қарама-қарсы тұруын жоя алады және күштеу мен
басып жаншудың орнына қоғамды басқарудың демократиялық құралдарды ұсынады.
Мемлекет мәніне деген мұндай көзқарас таптық көзқараспен
салыстырғанда, күмәнсіз артықшылықтарға ие.
Біріншіден ол мемлекеттің жалпы адамзаттық, жалпы әлеуметтік
табиғатына, оны жеке адам және тұтастай қоғам мүдделеріне әрекет ететін
қоғамды басқаратын билік жүйесі ретінде қарастыруға негізделеді.
Екіншіден, ол қоғамды басқарудың демократиялық құралдарына нег
ізделеді, өйткені әлеуметтік ымыраластыққа мәжбүрлеу мен күштеу арқылы қол
жеткізу мүмкін емес.
Үшіншіден, қоғам үшін мемлекеттік ұйым құндылығын бекітеді. Себебі
әлі күнге шейін адамзат адамдар өмір қызметін сондай жетілген және
рационалды ұйымдастыруды ойлап тапқан жоқ. Мемлекетке антипод ретінде
азаматтық қоғамның өзін-өзі басқаруын айтуға болады. Бірақ толықтай өзін-
өзі басқаруға көшу тұрғындардың өзін-өзі ұйымдастыруының өте жоғары
деңгейін, маманданған басқарудың мықты дағдыларын, жоғары құқықтық саяси
және жалпы мәдениетті, дүние жүзіне әлде бірде-бір қоғам иеленбейтін
көптеген өзге де шарттар мен факторларды талап етеді.
Мемлекет мәнін түсіндіруге тырысатын аталған екі көзқарастың қарама-
қайшылығына қарамастан, олар бір-бірін жоққа шығармайды. Заңи ғылымда
мемлекет мәнінің екі жақты табиғаты жөнінде пікір қалыптасқан. Онда
тапшылықтың бастауы, яғни басқарушы таптың кмнің мүдделерін білдірсе, сол
әлеуметтік күштердің еркін көрсетуге тырысуы көрініс береді, ал екінші
жағынан, қазіргі мемлекет неғұрлым жалпы адамзаттық идеалдарға
жақындығымен, өзінің жалпы әлеуметтік мақсатын орындаумен, өз қызметінде
қоғамдық келісім мен ымыраластыққа қол жеткізу құралын қолданумен
ерекшеленеді.
Сонымен, екі сипаттамаға да кез келген мемлекет әні тән, бірақ бұл
бастаулардың салмақтық үлесі әр түрлі мемлекеттерде және олардың дамуының
түрлі сатыларында бірдей емес. Бұл көптеген факторлармен сипатталады,
олардың ішінде ұлттық дәстүрлер, тарихи прогресс ерекшеліктері, діни мәдени
специфика, географиялық жағдай және тағы сонымен қатар маңызды роль
атқарады.
Сонымен қатар, демократиялық құрылған мемлекетте жалпы әлеуметтік
бастаулар басым болатыны айдан анық. Қарама-қарсы негіздегі мемлекетте
(мысалы тоталитарлық) де жалпы әлеуметтік бастаулар бар, брақ олардың
салмақтық үлесі аз, ал мемлекеттік билік қызметінің негізгі мазмұнын билік
басындағы әлеуметтік топтардың мүдделері мен еркін бейнелеу құрайды.
Қазіргі отандық заңи әдебиетте мемлекет ұғымы көп жағдайда оның
белгілері арқылы сипатталады. Аталған белгілер жиынтығында ғалымдар
арасында шынайы келіспеушіліктер жоқтың қасы.
Бұрын өмір сүрген және қазіргі таңдағы мемлекеттердің әртүрлілігіне
қарамастан, барлық мемлекеттерге бірқатар ортақ белгілер тән.
Кез келген құбылыстың мәні дегенде философияда осы құбылысқа тән
және оның басты белгілері мен даму деңгейін айқындайтын неғұрлым маңызды,
тұрақты терең байланыстар, қатынастар және ішкі заңдылықтар жиынтығы
түсініледі.Мемлекетке қатысты оның мәнін мемлекеттің қоғамдағы табиғаты мен
мақсатын ашатын сипаттама құрайды, ал мемлекеттің әлеуметтік мақсатында
оның әрекет етуі мен қызмет етуінің мақсаттылығы қоғам істерін басқару
құралы ретінде көрініс берсе, онда мемлекеттің мәнін білу үшін мемлекеттік
билік кімнің қолында шоғырланғанын, мемлекет кімнің мүдделеріне қызмет
ететінін, кімнің еркін білдіретін анықтау керек.
1.2 Мемлекеттің негізгі теориялары
Теологиялық теория. (Ф.Аквинский,Ж.Маритен,Жозеф де Местр,Дабен
О.Бисмарк).бұл теория мемлекеттің пайда болуын жаратушының әмірімен болатын
құбылыс деп түсіндіреді. Кезінде біздің ғасырымызға дейін Египед сияқты
Шығыс елдерінде кең тарап, кейінірек орта ғасырдың қызметкерлері қаруға
алып, жан-жақты насихаттады. Монархиялық формадағы мемлекеттердің
идеологтері монархтың билігі құдайдың әміріме болады,-деп оған сөзсіз бас
ию, бағынуды талап етті. Ф.Аквинский (1225-1274) Аристотельдің ілімімен
активтік форманың пассивтік материяға өмір беретіні тұжырымға алып,
қандай да болмасын билік - құдайдан деп жариялады. Теологиялық теория
Екі семсер, Ай мен күн сияқты теорияларды да дүниеге әкелді.бұл
теориялар негізінде Римнің католикалық шіркеуі кең көлемде насихаттады.
Екі семсер теориясы бойынша мемлекеттің басшысы – король, билікті
шіркеуден алғандықтан, оған міндетті түрде тәуелді десе, Ай мен күн
теориясы бойынша ай жарықты күннің түсуінен алса, король, императорлар
билікті католикалық шіркеуден, пападан алады, сондықтан оған міндетті түрде
бағынуы тиіс. Оның ілімі осы күнге дейін Еуропа елдерінде молынан тараған
және жақтаушылары да көп. Фома Аквинскиге Римнің католикалық шіркеуі оның
ілімін 1879 жылы католизмнің дара ақиқатты философиясы деп жариялады. Ал,
Германияның канцлері болған О.Бисмарк (1815 – 1895) осы теорияны уағыздаушы
ретінде былай деп мәлімдеді: Сіз құдайдың сіздерге үстемдік жүргізу үшін
корольдің қойылғанын мойындайсыз ба? Ия? Сіздің оған қарсылық білдіруге
қалай ғана дәтің барды, қалай ғана ол сыйлаған Конституцияға сілтеме
жасауға ерік блдірдіңіз, ол өзінің құдай беделін арқалаған беделімен оны
өзі қайтып алуына болады...немесе, сіз корольдің өз құқықтарын құдайдан
алғанын мойындамайсыз ба? Онда сіз - республикашылсыз.
Патриалхалдық теория. (Платон, Аристотель, Р.Филмер, Ш.Уалиханов,
Борнганк, Вольтман). Бұл теорияның мәні бойынша мемлекет отбасының өсіп
дамуынан ұлғайтып біртіндеп мемлекетке айналады, ал монархтың билігі әке
билігінің жалғасы болып табылады. Мысалы, Аристотельдің түсінігі бойынша
мемлекет бірнеше отбасы қыстақтарынан құралады және мемлекеттегі басқару
отбасы билігінің жалғасы болып табылады. Ол былай деп жазды: Әр отбасында
патша ретінде рудың ақсақалдары басқарған сияқты, келешекте де отбасының өз
мүшелерімен туысқандар салдардан таралып орналасуы патшаның басқаруында
болады. Осы мағынада идеяны Ш.Уалиханов та айтқан. Орданың ертедегі ру
басының бел ұрпағы ретінде манаптар алғашында патриалхалдық отбасы ақсақалы
есебінде билік құрған, бірақ ол билік келе-келе шектен асып, ақырында,
құлиеленушінің құлдарға рахымсыз қатал озбырлығына айналған - деп атап
көрсеткен қазақ ойшылы өзінің Қырғыздар туралы жазбалар деп аталатын
еңбегінде.
Негізінде мұндай тұжырым ғылымның жетістіктеріне сәйкес келмейді.
Тарихта дәлелдегендей отбасы жеке меншікті одан әрі қарай нығайту үшін
1мемлекетпен бірге пайда болып, алғашқы қауымдық құрылысты ыдыратуына
ықпалын тигізеді.
Патроманальдық теория. (лат. Patrimontium – мұрагерлікке қалған
жер, меншік). К.Галлердің түсінігі бойынша мемлекет меншік иесінің жерге
иелену құқынан пайда болды. Жерге ие болған меншік иесінің билігі сол
аумақта өмір сүрген адамдардың бәріне жүреді. Халық жерді меншік иесінен
мердігерлікке ғана алады. ХIХ ғасырда Еуропаның кейбір мемлекеттеріндегі
феодалдардың жерге деген меншігінің саяси билікпен ұласқандығын алға
тартады.
Күштеу теориясы. (Жан Ян б.э.д. 390-338ж.,Е.Дюринг, Л.Гумпелович,
К.Каутский). Бұл теорияны жақтаушылар емлекеттің пайда болуын бір
тайпалардың басқа тайпаларды жаулап алуымен түсіндіреді. Олардың пікірінше,
мемлекеттік билік, таптар бір халықтың екінші халықтың жаулап алғаннан
кейін пайда болады және ол соғыстың, күштеудің тікелей салдары деп
танылады. К.Каутский қоғамда таптардың пайда болуын көшпенділердің отырықшы
елдердің жаулап алуынан туған деп тұжырым жасады. Мысалы, Л.Гумпелович:
бізге тарих мемлекеттің күштеу арқылы болмағаны туралы басқаша бірде-бір
мәлімет алмайды. Мемлекет әрқашан бір тайпаның басқаларға күш қолдануы
нәтижесіне қалыптасты. Бұл күштірек бөтен тайпалардың отырықшылыққа өткен
әлсіз халықты жаулап алуымен көрініс табуы - деп қорытынды жасады.
Шарт теориясы. (Б.Спиноза, Д.Локк, Т.Гоббс, Г.Гоций, Ж.Ж.Руссо,
Д.Дидро, Ш.Л.Монтескье, П.А.Гольбах, А.Радищев). Бұл теория XVI-XVIII
ғасырларда феодалдық мемлекеттік – құқықтық институттар мен жүйеге қарсы
күрес кезеңінде қалыптасып дами келе көптеген елдерде кеңінен тарады.
Теорияның тұжырымы бойынша адамдар ерте кезде қақтығыстар ен шиеленістерден
көздерін ашпаған. Оларды болдырмай, өздерін сақтап қалу мақсатында саналы,
әділетті түрде басқару үшін адамдар бір – бірімен шарт жасап, билікті
өздері қалаған адамдарына берген. Содан бері қарай мемлекет жасалған шарт
негізінде өз міндетін атқаруда. Шарттың талаптарын орындамай өрескел
бұрмалаған ағдайда халық өзі құраған билікті күшпен құлатуға құқылы. Шарт
теориясына қарсы пікір білдіретіндер негізінде шарттың тарихта мүлдем
болмағанын, жасалынғаны туралы ешқандай мәлімет жоқ екенін алға тартады.
Бірақ, негізгі қағидалары феодализмге қарсы күресуге прогрессивтік рөл
атқарады, буржуазиялық қатынастардың өркендеуіне ықпал етеді. Сонымен қатар
шарт теориясының негізгі қағидалары мен талаптары АҚШ-тың тәуелсіздік
декларациясында (1776), Францияның адам және азамат құқықтарында (1789)
және басқа да құжаттарда бекітілді. Мысалы: АҚШ-тың аталмыш декларациясында
мынадай норма жарияланған: Біз мынадай өзінен-өзі анық әділеттілікті
мойындаймыз:барлық адамдар тең және олар жаратушымен арнайы ажыратылмайтын
өмір сүру, бостандық пен бақытқа ұмтылу құқықтарымен қамтамасыз етілген.
Бұл құқықтарды қамтамасыз ету үшін және басқарылатындардың келісімімен
адамдар өз мойнына әділетті билік алатын үкімет құрды. Әр жолы қандай да
болмасын басқару формасы осы қағидаларды бұзуға әкеліп соқтыратын болса,
халық оны жойып, халықтың қауіпсіздігі мен бақытын қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін жаңа үкімет құруға құқы бар.
Психологиялық теория. (Фрезер, Г.Тард, Р.Пампериен, З.Фрейд,
М.Ковалевский, Н.Коркунов, Л.Петражицкий). Аталмыш теорияны жақтаушылар
мемлекет пен жалпы билік жүргізуді адамдардың ерекше психикалық
қабілеттерімен байланыстырып қарайды. Олардың пікірінше, билік жүргізетін
адам ерекше сиқырлы күшпен психикалық энергияға ие.
Алғашқы адамдар ру көсемдері мен бақсыларға сенімдік білдіріп,
табынған болса, мемлекеттік билік тұлғалары алдында да адамдар өздерінің
бағыныш қылығын танытады,бағынуға құлшыныс білдіреді. Бағындыру,
бағындырушының ерекше психикалық қабілеттеріне байланысты. Мемлекеттік
билік осы жолмн қалыптасадаы. Бұл теория жалпы адамдарды тобыр, инерциялық
мінезге ие санатында бағалайды да ірі тұлғалардың рөлін ерекше асқақтатады.
Қоғамда ерекше қасиеті бар адамдарға басқа адамдар өз еркімен табынуға
ұмтылады. Осының нәтижесінде олар халықты тек қана баынуға ұмтылған енжар
жиын, тобыр ретінде санайды да, ал мемлекетті қоғамдағы барлық адамдардың
тілегі бойынша құрылған ұйым ретінде ғана танып біледі. Сонымен қатар
аталған ғалымдар мемлекеттің пайда болуын адамдардың бойына сіңген билікке
ұмтылу инстинктімен тығыз байланыстырып қарайды.
Органикалық теория. (А.Шеффле, Р.Вормс, Д.Фортескью, Г.Спенсер).
Теорияның мазмұны мемлекетті біртұтас организмге теңейді. Қайсібір тірі
организмнің қалыптасуын Г.Спенсер эволюциялық дамудың жемісі ретінде
бағалайды. Ағзада әр-түрлі функциялар атқаратын жасушалар мен органдар
болады. Олардың барығы біртұтастықты құрап, тіршілік етуді қамтамасыз
етеді. Мысалы:адамның миы басқару функциясын атқарса, қол мен аяқ дене
еңбегімен шұғылданатындар, ал сауда, көлік байланыс жүйелер адамның қан
тамырларымен салыстырылады. Басқару аппаратын да тірі ағза ретінде
бағалайды. Мемлекетті тірі ағзамен теңеудің негізі жоқ. Ағза биологияның
заңына бағынса, адам саналық құдіретке, оның қимыл-әрекеті әр түрлі болады,
қайталанбайтын шешім қабылдауға интелекті жетеді.
Инцестік теория.(К.Леви-Стросс). Тұңғыш рет бұл теорияны француздың
зерттеушісі К.Леви-Стросс ашылған ғылыми жаңалық ретінде ұсынды. Бұл теория
бойынша мемлекеттің пайда болуы адамдардың алғашқы қауымдық құрылыс кезінен
қалыптасқан эндогамия орнына экзогамиялық табудың енуі қоғамда мемлекеттің
нышандарын қалыптастырады. Оның ойынша ру ішінде жыныстық қатынастарға тыйы
салу адамзаттың жабайылықтан жоғары сатыға көтерілуіне мүмкіндіктер жасады.
Қан араласудан сақтады, соның нәтижеснде салауатты, ақылды адамдр өмірге
келді, басқа ру тайпаларымен қатынас жасап, айырбас жасауларына, тіпті
соғысуға жол ашады. Қатынастар күрделене түскен сайын басқару қажеттігі
туды.
Шын мәнінде бір рудың ішінде неке қиюға тыйым салу өркениеттілікке
көтерілудің тамаша көрінісі. Тарих тәжірибесіне жүгінетін болсақ, туыстар
арасында неке қиюдың негізінде, қанның араласуы ұрпақтың ақыл-ой, жалпы
естілік қабілеттілігінің қалыптасуына кері әсерін тигізген және бірнеше
атадан кейінде оның жағымсыз қасиеттері қайталанып отырғанын аңғарамыз...
Ал қазіргі генетика ғылымы және медицина қандас туыстар арасында
неке қиюдың нәтижесінде сәбидің жалпы денсаулығы, ой-өрісі мен дене
бітімінің кемтар болып қалыптасатынын дәлелдеп отыр.
Бірақ, экзогамиялық табу мемлекттің шығуына тікелей себепші бола
алмайды. Ол қоғамның жалпы моральдық деңгейінің, ар-ожданын биік сатыға
көтергенін дәлелдейді. Ал мемлекеттің шығуы негізінде өндірістік
эканомиканың пайда болуымен тікелей байланысты.
Марксистік теория. (К.Маркс, Ф.Энгельс, Г.Плеханов, В.Ленин,
И.Сталин). Мемлекеттің пайда болуын таптардың, бай, кедейлердің пайда
болуымен тікелей байланыстырады. Мемлекет таптар шиеленістері өршігенде
қаналушы тапты басып – жаншуға арналған машина ретінде ғана бағаланады.
Марксистер мемлекеттің өркениеттік функцияларын жоққа шығарады, таптық
сипатты мәндік категорияға айналдырады және таптар коммунизмде жойылғанда
мемлекетте болмайды деген жалған идеяны уағыздады.
Ирригациялық (гидравликалық) теория. (К.Виттфогель). Теорияның пайда
болуы шығыс елдерінің ежелгі тарихын зерттеумен тікелей байланысты.
К.Виттфогель тұңғыш рет өткен ғасырдың соңында жазған Шығыс диспотизмі:
тотальдық билікті салыстырмалық зеттеу деген еңбегінде осы теорияны
ұсынды. Бұл тұжырымдама бойынша мемлекеттің пайда болуы үлкен өзендердің
суларын пайдаланудан және оны игеруден туындайды. Адамдар Ніл, Тигр, Ефрат,
Янцзы, Хуанхе, Ганга сияқты өзендерді игеру барысында үлкен каналдар мен
ирригациялық құрылыстар салды. Теория өзендер бар аумақта мемлекеттің
шығуын түсіндіргенмен, өзені жоқ суық климатта өмір сүрген адамдардың
мемлекет құрғандарының себептеріне жауап бере алмайды.
Нәсілдік теория. (Шыңғыс хан, Напалеон, Ф.Ницше, А.Гитлер,
Ж.Габино). Бұл теорияның концепцуальдық мааазмұны бойынша күшті мемлекет
құру тек жоғарғы нәсілдерге ғана тән қасиет. Олар ғана басқа төменгі
нәсілдерге билік жүргізуге құқылы. Жаратылысынан төменгі санатта тұрған
этнос өкілдері жоғарғы нәсілдер ұйымдастырған, құрған мемлекеттік билікке
тырп етпей бағынулары тиіс және олар орнатқан тәртіп бәріне міндетті.
Аталмыш теория Рим империясынан бастау алады.
Диффузиялық теория. (Гребнер). Бұл теория мемлекеттің пайда болуын,
қалыптасуын халықтардың бір-бірімен жасаған қатынастарынан болатын құбылыс
ретінде бағаланады. Соның тікелей әсерін бір халық басқа халықтың
тәжірибесін алады, басқарудың жетістіктерін өз орталарына енгізеді. Гребнер
теориясының негізінде кезінде П.Сорокин, Д.Гэлбрейт, О.Флейтхейм сияқты
зерттеушілер ұсынған Конвергенция теориясы бар. Адамдар мен халықтардың
бір – бірімен жасаған байланыстары мемлекетті қалыптастырмайды, тек озық
тәжірибелері мен басқарудың тиімді әдістерін ғана енгізеді.
1.3 Мемлекеттің пайда болу белгілері
Мемлекет-белгілі бір аумақ шеңберінде халықты өз ырқына көндіріп
отыратын, бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асыратын,
барлық халыққа міндетті заңдар мен ереже-қағидаларды шығарып қабылдайтын,
халықтан салық жинайтын ерекше құқылы саяси ұйым.
Мемлекеттің пайда болу мәселесі ғылымда даулы түрде қалып отыр және
ұзақ уақыт бойы солай қала бермек. Біріншіден, осы күрделі проблема
негізінде әртүрлі ойшылдық, философиялық көзқарастар мен ағымдар жатыр.
Екіншіден, тарихи және этнографиялық ғылымдар мемлекеттің шығу тегі жөнінде
жаңа білімдер беруде.
Қазіргі материалистік ғылым мемлекеттің пайда болу процесін ең
алдымен өндірістің дамуымен, тұтынушыдан өндіруші экономикаға өтумен
байланыстырады. Бұл әсіресе, европалық елдерде көрініс береді.
Эволюциялық даму нәтижесінде адам өз қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін біртіндеп дайын жануарлық және өсімдік текті өнімдерді тұтынудан
табиғатты түрлендіру мен еңбек құралын, тағамда және т.б. өндіруге
бағытталған шынайы еңбек қызметіне өтті. Өндіруші экономикаға өту
қоғамдық еңбектің үш ірі бөлінісіне мал шаруашылығының жер
шаруашылығынан бөлінуіне, қолөнердің бөлінуіне және айырбастау сату
аумағында қызмет атқаратын адамдар тобының (көпестердің) ерекшеленуіне
итермелеуші күш болды.
Қоғам өміріндегі мұндай ірі оқиғалар сондай ірі көптеген салдар
туындатты, өзгерген жағдайларға әйелдің үй шаруашылығындағы еңбегімен
салыстырғанда айқын басымдыққа ие ер адамның еңбегінің ролі өсті. Соған
байланысты матриархалдық топ туыстық аналық емес, әкелік жақ бойынша
есептелетін патриархатқа орын берді. Бірақ рулық қауымның мүдделері ендігі
жерде ру мүдделерімен толық сәйкес келе бермейтін патриархалдық отбасыларға
(жер иеленушілерге, мол шаруашылығын жүргізушілерге, қолөнершілерге)
біртіндеп бөліне бастауы ең маңыздысы болды деуге болады. Отбасының пайда
болуымен рулық қауымның бөлінуі басталды. Еңбек бөлінісі кезінде қажетті
маманданудың, оның өнімділігін арттырудың кезегі келді. Қосымша өнім еңбек
өнімділігін өсірудің нәтижесі ретінде тауар айырбастау және бөтеннің еңбек
нәтижелерін иемдену үшін экономикалық мүмкіндіктің пайда болуын, жеке
меншіктің туындауын, алғашқы қауымның әлеуметтік жіктелуін, таптардың
құрылуын туындатты.
Дегенмен, мемлекеттің пайда болу себептері тек материалдық өндірісте
ғана емес, сондай-ақ адамның өзінің өзгеруінде де жатыр. Мәселен, инцестке
(қан араластыруға) тыйым салу тек адамзат қауымның өмір сүруі мен нығаюына
ғана жағдай жасамай, сонымен қатар қоғам дамуына, оның сыртқы және ішкі
қатынастары құрылымына, мәдениетке көп жоспарлы әсер етті. Қан
араластырудың тұқымның жойылуына әкелетінін, рудың өлім шетіне қоятынын
түсінудің өзі-істің жартысы. Ең қиыны осыны жою еді, ол үшін жақында ғана
болмаған табудан басында міндетті түрде кездесетін ауытқулардың жолын кесу
үшін қатаң шаралар қажет болды. Сондықтан, инцестке және ру ішінде оның
жолын мәжбүрлеп кесуге тыйым салуды, әйелдермен өзара айырбас жасау
мақсатында басқа рулармен байланысты дамытуды қолдайтын рулық органдар
пайда болып келе жатқан мемлекеттіліктің ең көне элементтері болды деуге
негіздер бар.
Қоғамның рулық ұйымдастырылуы мемлекетке эволюциялық жолмен тарихи
мирасқорлықты сақтай отырып, өтпелі кезеңдерді, өте отырып қалыптасты.
Осындай өтпелі, мемлекетке дейінгі нысандардың бірі Л.Морганның пікірі
бойынша рулық қауымдық өзін-өзі басқарудың органдары әлі сақталатын, бірақ
әскери басшы тұлғасындағы жаңа мемлекетке дейінгі құрылымдар біртіндеп күш
жинайтын Әскери демократия болды. Осында әскери-күштеп мәжбүрлеу мен
басып-жаншудың бастамалары пайда болды, өйткені өзін-өзі басқарудың
дәстүрлі рулық ұйымы туындаған қарама-қайшылықтарды ендігі жерде шеше
алмайтын жағдайда еді.
Мемлекеттің қалыптасуы - әр түрлі халықтарда түрліше жолмен өткен ұзақ
процесс. Қазіргі таңда негізгілердің бірі мемлекеттің қалыптасуының
шығыстық жолы Өндірістің азиялық тәсілі (басында-Ежелгі шығыс, кейінен-
Африка, Америка, Океания) болып табылады деген пікір басымдыққа ие. Мұнда
өте тұрақты және дәстүрлі болғандар әлеуметтік-экономикалық қатынастар мен
рулық құрылыстың құрылымдары еді-жер қауымы, ұжымдық меншік. Қауымдық
меншікті басқару ру-тайпалық ақсүйектердің ең маңызды функциясына айнала
бастады. Ол біртіндеп оқшауланған әлеуметтік топқа (тап, каста) айнала
бастап, ал олардың мүдделері қоғамның өзге мүшелерінің мүдделерінен
алшақтай бастады.
Демек, мемлекеттіліктің пайда болуының шығыстың (азиялық) нұсқасы
басқа нұсқалардан, ең алдымен мұнда қоғамдық қызметті атқаратын ру-
тайпалық ақсүйектер тобы мемлекеттік органдар (мемлекеттік-шенеуніктен
аппарат) болып біртендіп қалыптасуымен, ал қоғамдық (ұжымдық) меншік те
біртендіп мемлекеттікке айналуымен ерекшеленеді. Жеке меншік мұнда ешқандай
маңызды мәнге ие болмады.
Мемлекеттің туындауының қарастырылып жатқан жолында географиялық
жағдайлар, дербес және күшті жария биліктің туындауын айқындаған ірі
көлемдегі қоғамдық жұмыстарды (иррагациялық жүйелерді құру, пайдалану және
қорғау т.б ) орындау қажеттігі неғұрлым көп әсер етті.
Шығыстық мемлекеттер көп ортақтығы болса да, бір-бірінен едәуір
ерекшеленіп тұрды. Олардың барлығы абсолютті, деспотиялық монархиялар
болды, күшті шенеуніктік аппаратты иеленді, олардың экономикалық негізін
мемлекеттік меншік құрады. Мұнда, негізінен айқын бейнеленген таптық
айырмашылық байқалмады. Мемлекет бір мезгілде ауыл қауымдарын пайдаланды
және оларды басқарды, яғни мемлекетті өзі өндірістің ұйымдастырушысы
ретінде әрекет етті.
Басқа тарихи жолмен Еуропа территориясындағы мемлекеттің пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz