Ағашты Acer rubrum өсімдігінің культиверлеу жағдайларын оңтайландыру
ҚAЗAҚCТAН PECПУБЛИКACЫ БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИCТPЛIГI
AЛМAТЫ ТEXНOЛOГИЯЛЫҚ УНИВEPCИТEТI
Киынбаева Балнур Бауыржановна
Ағашты Acer rubrum өсімдігінің культиверлеу жағдайларын оңтайландыру
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
5В070100 – Биoтexнoлoгия мaмaндығы
Aлмaты, 2018 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Алматы Технологиялық Университеті
Факультет Тағам өндірісі
Кафедра Тағамдық биотехнология
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ағашты Acer rubrum өсімдігінің культиверлеу жағдайларын оңтайландыру
Орындаушы:
5В070100 – Биотехнология мамандығының 4 курс студенті
Киынбаева Б.Б.________________ _____ ______________________________ 2018
ж.
Жетекшісі:
ТБ кафедрасы
б.ғ.к., доцент м.а.
Лесова Ж.Т. ________________ _____ _________________ 2018 ж.
Қорғауға жіберілді:
ТБ кафедрасының меңгерушісі,
т.ғ.к., доцент
Жаксылыкова Г.Н. ______________ _____ _____________ 2018 ж.
ТӨ факультетінің деканы,
т.ғ.д., профессор
Байболова Л.К. ______________ _____ __________________ 2018 ж.
Алматы, 2018 ж.
Aлмaты Тexнoлoгиялық Унивepcитeтi
Фaкультeт__________________________ ________________________________Кaф eдpa__
___________________________________ _______________________Мaмaндық____ ______
___________________________________ _____________
Диплoмдық жұмыcты opындaуғa
ТAПCЫPМA
Cтудeнткe___________________________________ ________________________________
____
(фaмилияcы, aты, әкeciнiң aты)
ДЖ тaқыpыбы
___________________________________ ________________________________
___________________________________ ______________________
AТУ № ______________ ____ _____________________________ бұйpығымeн
бeкiтiлдi
Aяқтaлғaн ДЖ-ты тaпcыpу уaқыты
___________________________________ ___________________________________ ______
_______
ДЖ-қa бacтaпқы мәлiмeттep
___________________________________ _________________
___________________________________ _______________________________
Cұpaқтap тiзiмi нeмece ДЖ-тың қыcқaшa мaзмұны:
a)
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
б)
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
в)
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
Гpaфикaлық мaтepиaл тiзiмi (мiндeттi түpдeгi cызбaлapды нaқты
көpceтумeн)___________________________________ _____________________
Ұcынылaтын әдeбиeт ___________________________________ __________
___________________________________ __________________________________
Тиeciлi жұмыc бөлiмдepi көpceтiлгeн кoнcультaциялap
Тapaу Кеңесші, кaфeдpa
Тaпcыpмaны тaпcыpу күнi _________________________________ 2018 ж.
Кaфeдpa мeңгepушici __________________________________ _________
ДЖ жeтeкшici __________________________________ _____________
Тaпcыpмaны opындaуғa
қaбылдaғaн cтудeнт __________________________________ ______
Күні ________________ 2018 ж Қорғау күні ___________ 2018 ж
Фaкультeт _________________________ МАК хаттама № _______________
Кaфeдpa ___________________________ МАК бағасы __________________
Кеңес беру
ДЖ-ың тaқыpыбы
___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________
Түciндipмeлік бөлім ___________________________________ _____ бeт
Гpaфикaлық бөлiм ___________________________________ ______ бeт
Cтудeнт_________________________ ______________________________
Жетекшісі _______________________ ______________________________
Кеңес берушілер (нaқты мaмaндық бoйыншa бөлiмдep ғaнa тoлтыpылaды)
Әдебиеттік шолу __________________________________ __________
Технологиялық бөлім бойынша __________________________________ _
Норма бақылаушы __________________________________ ________
Қopғaуғa жiбepiлдi:
ТБ кaфeдpaсының мeңгерушісі
Т.ғ.к., доцент
Жаксылыкова Г.Н._____________________ ______ _______ 2018 ж
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из 60 страниц, 7 рисунков, 12 таблиц, 25
источников использованной литературы.
Ключевые слова: озеленение, красный клен, биотехнологические методы,
микроклонирование, питательная среда, каллусогенез, фитогормоны,
регенерация.
Объект исследования: красный клен (Acer rubrum).
Предмет исследования: изучение условий микроклонального размножения
древесного растения красный клен (Acer rubrum).
Цель дипломной работы: изучение условий культивирования древесного
растения красный клен (Acer rubrum) в условиях in vitro.
Задачи дипломной работы: оптимизировать условия культивирования и
состав питательной среды для размножения красного клена.
Методы исследования: методы клонального размножения растений, введение
эксплантов растения в культуру in vitro; статистические методы.
Полученные результаты и их новизна- впервые описана методика введения в
культуру in vitro древесного растения, как красный клен.
Область применения: растениеводство, городские службы озеленения и др.,
участвующие в оформлении парковы зон.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 7
АНЫҚТАМАЛАР 8
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 9
КІРІСПЕ 10
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 11
1.1 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігіне жалпы сипаттама 11
1.2 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) ерекшеліктері 17
1.3 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) медицинада қолдануы 19
1.4 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) қала безендіруде қолдану 22
1.5 Өсімдікті биотехнологиялық әдісімен көбейту 27
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН НЫСАНДАРЫ 30
2.1 Зерттеу нысандары 30
2.2 Зерттеу әдістері 30
2.2.1Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)-нің өсіру жағдайын анықтау 32
2.2.2Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) көбейту 34
2.2.3Өсімдіктердің клеткалық культурасымен жұмыс істеу кезіндегі 35
залалсыздандыру әдістері
2.2.4Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) in vitro жағдайында өсірудің 38
негіздері
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 43
3.1 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігін Мурасиге – Скуга (МС) 43
қоректік ортасында өсіру
3.2 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің экспланттарын in vitro 47
жағдайына енгізу және олардың морфогенетикалық қабілеттерін
бағалау
3.2.1Өсімдіктің микроклондық көбейтудің өңделген технологиясы 53
3.3 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) in vitro сақтау мерзімдері 56
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
НOPМAТИВТIК CIЛТEМEЛEP
Бұл диплoмдық жұмыcтa төмендегідей нормативті сілтемелер пайдаланылды:
ҚР СТ 1613-2006 – Тиісті зертханалық тәжірибе.
МЕМСТ 7.32-2001 – Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы және
дайындау ережелері.
МЕМСТ 2237-75 – Өсімдік шикізаты. Гүлдер, жапырақтар, шөптер. 1 бөлім.
– М. – Стандарттар баспасы, 1994, 159 б.
МЕМСТ 2237-75 – Өсімдік шикізаты. Тамыры, жемісі, шикізат. 2 бөлім. –
М. – Стандарттар баспасы,1994, 191 б.
МЕМСТ 24027.0-80 – Өсімдік шикізаты. Үлгіні жинау әдістері мен
ережелері. МЕМСТ 24027.1-80 – Өсімдік шикізаты. Шынайылығын, зиянды
қосылыстармен ластанбағандығын және қоспаларын анықтау әдістері.
МЕСТ 24027. 2-80 – Дәрілік өсімдік шикізаты. Ылғалдылығын, күлділігін,
экстрактивті заттар және илік заттарын, эфир майларын анықтау әдістері.
МЕМСТ 7.1-2003 – Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
Жалпы талаптар және құрастыру ережелері.
МЕМСТ 20292-74 – Сыйымдылығы 100, 200, 500, 1000 мл өлшеуіш колбалар.
МЕМСТ 4517-87 – Реактивтер. Зерттеуде қолданылатын қосымша реактивтер
мен ерітінділерді дайындау әдістері.
МЕМСТ 23932-90 Е. – Зертханалық жабдықтар және шыны ыдыстар.
МЕМСТ 1770-74 – Зертханалық өлшеуіш шыны ыдыс. Цилиндрлер, мензуркалар,
колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалық шарттар.
МЕМСТ 6709-72 – Дистилденген су.
МЕСТ 17299-78 – Этил спирті. Техникалық шарттар
AНЫҚТAМAЛAP
Ocы диплoмдық жұмыcтa төмендегідей анықтамалар пайдаланылды:
In vitro — өсімдік нысандарын шыныда (пробиркада, колбада,
биореакторда) жасанды қоректік орталарда, асептикалық жағдайларда өсіру.
Тотипотенттілік — соматикалық жасушалардың тұтас бір организмнің
генетикалық потенциалын толығымен жүзеге асыру қасиеті.
Ұлпаларды in vitro өсіру – өсімдіктердің әр түрлі органдарының немесе
органдарының өзінің оқшауланған аймағы жасушаларды пролиферациялау арқылы
пайда болған ұлпаларды ұзақ уақыт қайта егу екпесінде өсіру.
Апекс — сабақтың немесе тамырдың бас жақ бөлігі.
Меристема – ұсақ, белсенді түрде бөлінетін жасушалары бар, түзгіш ұлпа.
Апикальды басымдылық – терминалдық бүршік бар болған кезде жас өркеннің
бүйір бүршіктерінің өсуінің басылу құбылысы.
Фитогормондар - (өсімдік гормондары) – өсімдіктерде шағын мөлшерлерде
түзілетін, спецификалы өсу немесе пішін түзу әсерін тудыратын биолигиялық
белсенді қосылыстар.
Ауксиндер – сабақтар мен тамырлардың өсуін белсенді ететін, өскіндерде
тамырлардың түзілуін ынталандыратын фитогормондар (ИУК, НУК, 2,4-Д).
Цитокининдер – меристемалардың дамуын белсенді ететін, бүршіктердің
түзілуін ынталандыратын фитогормондар (кинетин, 6-БАП).
Гиббереллиндер – сабақтардың өсуін белсенді ететін, тұқымдардың өсіп-
өнуін тудыратын фитогормондар (ГК және т.б.).
Клоналды шағын көбейту немесе шағынклональды көбейту – бастапқы
өсімдікке генетикалық ұқсас өсімдікті жыныстық емес жолмен in vitro алу (in
vitro өсіруде өсімдіктерді вегетативтік көбейту әдісі).
Эксплант – қоректік ортада дербес инкубацияланатын немесе бастапқы
каллус алу үшін қолданылатын ұлпаның немесе органның фрагменті.
Дедифференциация – маманданған клеткалардың пролиферацияға және
ұйымдаспаған каллустық өсуге көшуі (жасушалардың мамандануын жоғалтып
алуы).
Дифференцировка — жасушаларды өзге жасушалардан ерекше ететін,
жасушалардың мамандану күйі.Ризогенез – тамырлардың негізі қалану, өсу және
даму процесі.
Регенерация – клеткадан, ұлпадан, органнан тұтас организмнің қалпына
келтрілуі.
Эмбриоидогенез – ұлпалар мен жасушаларды in vitro өсірудегі ұрық
тәріздес құрылымдардың (эмбриоидтардың) жыныстық емес жолмен түзілу
процесі.
Каллус – ұйымдаспаған пролиферация жолымен in vivo немесе in vitro
пайда болған, дедифференциалданған жасушалар тобы.
БEЛГIЛEУЛEP МEН ҚЫCҚAPТУЛAP
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей белгілеулер мен қысқартулар
пайдаланылды:
ҚP- Қaзaқcтaн Pecпубликacы
ЖШC- жaуaпкepшiлiгi шeктeулicepiктecтiк
МECТ - мeмлeкeттiк cтaндapт
БАП – 6-бензиламинопурин
ТДЗ – тидиазурон
ГК – гибберелл қышқылы
ИУК - β-индолилсірке қышқылы
НУК - α-нафтилсірке қышқылы
2,4-Д - 2,4-дихлорфеноксисірке қышқылы
ББЗ – биологиялық белсенді заттар
АОБ – антиоксидантты белсенділік
CCC – хлорхолинхлорид
MС – Мурасиге және Скуг қоректік ортасы
in vitro – тәжірибені тірі ағзадан тыс пробиркада жүргізу технологиясы
pH – ортаның қышқыл немесе сілті мәні
CТ - cтaндapт
Ca- кaльций
P - фocфop
Na – нaтpий
PBS – натрий-фосфатты буфер
0Т - тepнep гpaдуcы
0C- цeльций гpaдуcы
кг - килoгpaмм
кгм3- килoгpaмммeтp куб
л- литp
г- гpaмм
гмл - гpaмммилилитp
%- пaйыз
№- нoмep
мин - минут
ceк- ceкунд
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде қала безендіруде көптеген ағаштар пайдаланады. Олардың
ерекшеліктері олардың түрлеріне, жапырақ көлеміне, өсу бойына, ауаны
газдардан тазалау топырақтың құрамын сақтау қасиеттерімен сипатталады.
Солардың ішінде қызыл үйеңкі ағашы да кездеседі.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) — әдемі жапырақты бұталы немесе ағаш тектес
өсімдік. Ерте көктемде гүлдейді. Канада, Америка, Еуропа, солтүстік Африка,
Азия аймақтарында таралған. Қазақстанда негізінен “Татар қызыл үйеңкі (Acer
rubrum)” деп аталатын түрі көбірек өседі.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің жалпы 150-ге жуық түрі бар. Биіктігі 20-
55 метр аралығында болады. Жапырақтарының пішіні әр түрлі шеті тілімденген
саусақ салалы, жиегі иректелген және шілтерлі болып келеді. Түстері
түрлеріне қарай жасыл, сары және қызыл болады.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)ні әдемі жапырақтары үшін көгалдандыруда
кеңінен қолданады. Жазда жасыл қанатты жемістерін береді. Күзде қанаттары
қоңырқай тартқанда, жемісі пісіп жетіледі.
Қазақстанда таулы жерлерде, өзен бойларында, сай-салаларда, орманды
жерлер мен бұталар арасында жабайы өсетін 2 түрі: қара қызыл үйеңкі (Acer
rubrum), (А.tatarіcum) және Семенов қызыл үйеңкі (Acer rubrum)сі
(А.semenovі) бар. Бұдан басқа 5 түрі дала қызыл үйеңкі (Acer rubrum)сі,
жалғаншар қызыл үйеңкі (Acer rubrum)сі, өзендік қызыл үйеңкі (Acer rubrum),
шағанжапырақ қызыл үйеңкі (Acer rubrum), шынартүс қызыл үйеңкі (Acer
rubrum) қолдан өсіріледі.
Биіктігі 5 — 40 м, қабығы жылтыр, сұр не сұрғылт тартқан. Жапырағы
қарама-қарсы орналасқан, оның жиегі бүтін, кейде ойық, жыл сайын түседі.
Сарғыш, жасыл түсті гүлдері ұсақ, 4 — 5 мүшелі, қос не дара жынысты,
қалқанша не шашақ тәрізді гүлшоғырына топталған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігін in
vitro жағдайында зерттеу:
1. Ағашты Acer rubrum өсімдігінің культиверлеу жағдайлары оңтайландыру;
2. Өсімдіктердің микроклондық көбейту және in vitro сақтау
жағдайларын анықтау
Әдебиетке шолу
1.1 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігіне жалпы сипаттама
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) - әдемі жапырақты бұталы немесе ағаш тектес
өсімдік. Ерте көктемде гүлдейді. Канада, Америка, Еуропа, солтүстік Африка,
Азия аймақтарында таралған. Қызыл үйеңкінің жалпы 150-ге жуық түрі бар.
Биіктігі 20-55 метр аралығында болады. Жапырақтарының пішіні әр түрлі шеті
тілімденген саусақ салалы, жиегі иректелген және шілтерлі болып келеді.
Түстері түрлеріне қарай жасыл, сары және қызыл болады.Қызыл үйеңкіні әдемі
жапырақтары үшін көгалдандыруда кеңінен қолданады. Жазда жасыл қанатты
жемістерін береді. Күзде қанаттары қоңырқай тартқанда, жемісі пісіп
жетіледі.
Өркендері қара қызыл, жылтыр. Жапырақтары үш бес қалақты, ұзындығы 6-
10см; жоғарғы жағы жасыл, асты боз; қалақтары үшбұрышты жұмыртқа тәрізді,
қысқаша үшкірленген, шет жақтары өткір тісті, қабығы қызылдау, ұзындығы 5-
10 см.
Гүлдерінің гүлшоғырының маңында қызыл, кейбіреулері сары
жапырақшаларымен. Тұқымдары ұсақ, бастапқыда ашық қызыл; ұзындығы 2см,
үшкір бұрышты, сабағының ұзындығы 6-10см, салбыраңқы қанатшалары бар.
Көлеңкеге төзімді және аязға төзімді -40 дейінгі аяздарға шыдайды.
Топырақ таңдамайды, ұсақ тастары бар, аз дамыған топырақтар жарай
береді. Жердің артық ылғалдылығына шыдап, судың тұрып қалуын көтере береді.
Тереңдігі 1,2-1,5м топырақ сулары бар, күшті аллювиалды топырақтармен
жабылған, қара шіріктерге бай сортаңдарда жақсы өседі. Қала жағдайын жақсы
көтереді.
Қызыл үйеңкі жапырағының пішіні әртүрлі: шеті тілімденген саусақ
салалы, жиегі иректелген және шілтерлі болып келеді. Жапырағының түсі түрі
мен сұрыпына қарай жасыл, сары және қызыл және ала түсті болады. Қызыл
үйеңкі сәуір-маусым айларында гүлдейді. Гүлі байқалмайды.
Жемісі—қосқанатты, екі тұқымшасы болады. 150-200 жылдай жасайды.
Оңтайлы өсіру жағдайлары. Өте көлеңкеге шыдамды, бірақ күнді жерлерде
де өсе алады. Топырақ құнарлығын қалыпты талап етеді, бірақ гумустың бай
топырақтарында жақсы дамиды.
Топырақтың құнарлы болғанын және таза ауаны талап етеді. Артық ылғал
мен тіпті тоқырау суды тасымалдайды. Топырақтың алкалинизациясынан зардап
шегеді. Қалада өте жақсы дамиды. Топырақ тығыздауын және тығыздауды нашар
қабылдамайды. Жапырақтары саңырауқұлақ ауруларына төзімді, әсіресе ұнтақты
көгеру әсер етпейді.[1]
Мерзімдік өсу және дамуы. Қызыл үйеңкі гүлдеу кезеңдеріне байланысты
көктемде гүлдейтін және күзде гүлдейтін түрлерге бөлінеді. Көктемде
гүлдейтін және күзде гүлдейтін түрлердің вегетациясы қоңыржай климат
жағдайында, яғни наурыз айының соңы мен сәуір айының алғашқы онкүндігінде
қар ери сала, қолайлы төменгі ауа температурасының (0-50С) 3-5-ші күндері
басталады. Көктемде гүлдейтін түрлердің көпшілігінде жапырақтары мен
гүлқауызы бір мезгілде дамиды, бірақ, жапырақтарының пайда болуына дейін
гүлдейтін түрлер де кездеседі. Ұзарып өсу мен гүл қауызының пайда болуы мен
гүлдеуге дейін бірнеше күнді (2-5) қамтиды. Гүлдеу кезеңінің ұзақтығы
метереологиялық жағдайларға байланысты 10-20 күнге созылады. Тіпті, ауа
температурасының түнгі уақыттарда -3-50C дейін төмен болуы өсімдіктің
сыртқы күйіне әсер етпейді.
Күзде гүлдейтін түрлерінде жапырақтары көктемде гүлдейтін түрлері
сияқты көктемде дамиды да жаздың басында өледі.
Бұлармен инсектицидтермен өңдеу арқылы ғана күресуге болады [4, 12].
Өсірілуі. Бастапқыда тағамдық қоспа, сонымен қатар бояғыш пен дәрілік
өсімдік ретінде ертеден өсірілген. Барлық түрлері дерлік дақыл жағдайына
енгізілген. Бірақ, олардың ішінде ең танымал болып қызыл үйеңкі болып
табылады.
Cурет 1. Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) ағашының жапырағы
Қызыл үйеңкі ағашы көктемде гүлдейді. Гүлденген қызыл үйеңкі (Acer
rubrum) ағашы алыстан бірден көздің жауын алады. Ал қасына барған кезде
қышқылтым бал иісі мұрныңды жарады. Қызыл үйеңкі ағашында гүлденген әр
түрлі түсті жапырақтарды көруге болады. Сонымен қатар барлық нектар
гүлдердің құрамына кіреді.
Қызыл үйеңкі өзінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Жетілмеген жеміс бір-біріне қарама-қарсы бекітілген екі қанатты жемістерден
тұрады. Бірақ жетілгеннен кейін олар бөлініп біртіндеп түсе бастайды. Әр
жапырағында бір тұқымнан болады. Тұқымның пішіні дөңгелек тәрізді болып
келеді, және де ол бидай дәніне ұқсас болып келеді.
Бүгінде қызыл үйеңкі қызыл сырғалы түрі кең қолданыста. Мәдени түрге
енгізілген қызыл үйеңкі көгалдандыруда саябақты, ауланы әдемілеуге
қолданылады. Әдемі жапырақтылары мен ерекше пішіндегілері үлкен сұранысқа
ие.
Қызыл үйеңкі ерекше күтімді қажет етпейді, топырақ талғамайды. Тез
өседі, көлеңкеде де өсе береді. Қызыл үйеңкі пішіндеудің қажеті жоқ, тек
қураған немесе ауру бұтағын ғана кесіп отырады. Қалемшелеу және телу арқылы
көбейтіледі. Тұқымынан да көбейтуге болады. [2]
Күзде жапырағының түсі ауа райы мен топырақ жағдайына, температураның
өзгеруіне, жауын-шашынға байланысты. Сәуірдің аяғынан бастап, жапырақтардың
пайда болуынан әлдеқайда бұрын гүлдейтін, әйел гүлдері ұзақ сабақтарда
қызыл болады. Ер гүлдері қызыл-сары түсті. Дамымаған қанатты жапырақтары
қызыл түсті, жыл сайын бүршік жарып тұрады. Бірақ баяу өседі.
Оңтайлы өсіру жағдайлары: Өте көлеңкеге шыдамды, бірақ күнді жерлерде
де өсе алады. Топырақ құнарлығын қалыпты талап етеді, бірақ гумустың бай
топырақтарында жақсы дамиды. Топырақтың құнарлы болғанын және таза ауаны
талап етеді.
Артық ылғал мен тіпті тоқырау суды тасымалдайды. Топырақтың
алкалинизациясынан зардап шегеді. Қалада өте жақсы дамиды. Топырақ
тығыздауын және тығыздауды нашар қабылдамайды. Жапырақтары саңырауқұлақ
ауруларына төзімді, әсіресе ұнтақты көгеру әсер етпейді.
Ауыл шаруашылығы технологиясының ерекшеліктері: Қатты сазды ылғалды
топыраққа қондыру.
Жапырақтың жарқын бояуы үшін, күн сәулесінен қорғайтын жерлерге сәл
қышқыл топырақ қажет. Тыңайтқышқа жақсы жауап береді. Құрғақ кезеңде су
құйып тұру керек. Құрғақ және әктас топырақтарда күзгі түс бермейді. Жас
өсімдіктер үшін мүмкіндігінше аяздан қорғану ұсынылады.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) күз айында әдемі түстерге боялады. Кейбір
ағаштар сарғыш түске боялса, біреулері қызғылт қоңыр түске боялады. Күз
айында қызыл үйеңкі ағашы көздің жауын алады. [3]
Бақша жағдайында өте баяу өседі. 7 жылда 141 см ұзындыққа дейін өседі.
Қазанның басында өсім аяқталады, ал сол уақытта жапырақтары күздің бояуына
айналады. Ең алғашқы рет 7 жылда гүлденген.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) гиннала (приречный) – (Acer ginnala Maxim)-
сәндік үшін қолданылатын, аса үлкен емес ағаш. Қазақстанның оңтүстік
аймағында 20 жылда 10 м биіктікте, тәждің диаметрі 4-5 м болған.
Бұл қызыл үйеңкі бірқалыпты бұтақшалар, нәзік, сопақ тәжі тәрізді болады.
Қысқа шыдамды ағаш, бірақ кейбір жас ағаштар қатып қалады. Күн сүйгіш ағаш.
Алматы жағдайында гүлдері жыл сайын гүлденіп, өзін-өзі себуге мүмкіндік
береді. Шаң мен газдан ластаудан сақтайды. Бес-төрт мүшелі шеңберлер
жасайды. Тьчинкалар 10-4 (8 жиі) болады. Пестик екі жеміс жапырақшаларынан
құралады. Жатыны екі ұялы. Тьчинкаларының сыртында арнаулы дискалары бар.
Олардың ең басты белгілерінің бірі болып есептелінеді.
Гүлдері бір жынысты кейде екі жынысты келеді. Екі жынысты болуының
себебі тьчинкалар мен пестиктиктің редукцияланылғанынан пайда болады.
Жемістері құрғақ, ашылмайтын бір ұрықты екі ұрық дамиды. Ұрықтарында құстың
қанаттарына ұқсас қанаттары жетіледі. Бұл тұқымдасқа 120 түр жатады.
Бұрынғы кездері Европа бөлімінің орманды аймақтарында өткір жапырақты
қызыл үйеңкі өседі. Жапырақты ормандар ішінде кездеседі. Қызыл үйеңкі
көлеңке жерде жақсы дамиды. Көлеңке сүйгіш өсімдік жақсы көреді. Сондықтан
ылғалды жерлерде қарқынды өседі.
Ағаштары қатты, бірақ қабатты – қабатты болып келеді. Өңдеуге өте
қолайлы. Сол себептен олардан бірнеше бұйымдар жасалынады. Өзі аттас
тұқымдасқа жататын жапырақ тастайтын ағаш не бұта.
Солтүстік жарты шардың қоңыржай, субтропиктік және тропиктік жылы
аймақтарына тараған 150-ден аса түрі белгілі. Қазақстанда таулы жерлерде,
өзен бойларында, сай-салаларда, орманды жерлер мен бұталар арасында жабайы
өсетін 2 түрі: қара қызыл үйеңкі (Acer rubrum) (А.tatarіcum) және Семенов
қызыл үйеңкі (Acer rubrum), (А.semenovіі) бар. Бұдан басқа 5 түрі дала
қызыл үйеңкі (Acer rubrum), жалғаншар қызыл үйеңкі (Acer rubrum)сі, өзендік
қызыл үйеңкі (Acer rubrum), шағанжапырақ қызыл үйеңкі (Acer rubrum),
шынартүс қызыл үйеңкі (Acer rubrum) қолдан өсіріледі. Биіктігі 5 — 40 м,
қабығы жылтыр, сұр не сұрғылт тартқан. Жапырағы қарама-қарсы орналасқан,
оның жиегі бүтін, кейде ойық, жыл сайын түседі. [4]
Сарғыш, жасыл түсті гүлдері ұсақ, 4-5 мүшелі, қос не дара жынысты,
қалқанша не шашақ тәрізді гүлшоғырына топталған. Жәндіктермен немесе желмен
тозаңданады. Сәуір—маусым айларында гүлдеп, тамыз—қазанда жеміс береді.
Жемісі—қосқанатты, екі тұқымшасы болады. Тұқымынан, сұлама бұтағынан,
шыбығынан, ал қолдан өсіргенде бөліну арқылы не қалемшесінен көбейеді, 150
— 200 жылдай жасайды. Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) ағашы бағалы үй
жиһаздарын, музыка аспаптарын жасауға пайдаланылады.
Күзде жапырақтары алуан түсті болғандықтан саябақтарда, көше бойларында
әсемдік үшін өсіріледі. Солтүстік Америкада өсетін қантты Қызыл үйеңкі
(Acer rubrum)нің (А. saccharum) жапырақ шырынында 2 — 5 % қант болады,
шірнелі өсімдік, қызыл үйеңкі (Acer rubrum) жапырағы Канаданың
ұлттық символы болып саналады.
Күн көзінде немесе ала көлеңкеде де өсе береді. Суыққа төзімді, алайда
кейбір сұрыптарын жел өтінен қорғаған жөн. Ылғалдылықты жақсы көретіндіктен
жиі суғарып тұруды қажет етеді, мүмкіндік болса су маңына еккен дұрыс.
Қызыл үйеңкі (Acer rúbrum) - гүлдері әр түрлі ( ер гүлдері мен әйел
гүлдері бір ағашта өседі). Тұқымы ашық қызыл түсті, әрқайсысы бес бестен
бір жапыраққа жиналған. Ал ер гүлдерінде сары тьчинкалары бар. Жас
ағаштарда тек бір жынысты гүлдері болады. Ерте көктемде гүлденіп бастайды.
Жемісі қызыл, сары және қоңыр түрлерімен ерекшеленеді. Саңылаулар ұзындығы
15-25 мм , 50-60 ( пайда болады.
Жапония еліндегі ең танымал сәндік ағашы – қызыл үйеңкісі болып
табылады.Азия мемлекетінде үйеңкі ағашы ұлттық символ болып табылады. Жапон
бақтары – табиғатты бір орыннан қозғалмай тамашалауға арналған жер. Оның
ауданы бірнеше шаршы метрді ғана құрайды, ғимарат алдына не ішкі аулаға
микросаябақтар жасауға болады. Онда түзу сызықтар сирек қолданылады.
Көбінесе тас пен қиыршық тастан, мүк пен аласа өсімдіктерден, өсу және
гүлдеу кезеңдерін ескеріп отырғызылған ағаш топтарынан құралатын
асимметриялы композициялар болады. [5]
Бос кеңістік – газондар, құм, қиыршық тас – көп орын алады. Жердің
тапшылығы мен демалыстың табиғатты тамашалау сипатын иеленуі композициялық
шешімдерге ықпалын тигізді – жапондық бақтың кеңістігі тар болғанымен,
пейзаж түзуде жекелеген бөлшектерді әрлеу мен сәндеуге көп көңіл бөлінеді.
Қызыл үйеңкіні тек қана бақша мен тротуарда ғана емес, қылтима мен
террасаларда өсіреді. Қызыл үйеңкінің 160 түрі белгілі. Ол ешқандай
мәселелерсіз-ақ түрлі жерде өсе береді, топырақ талғамайды. Бұл өсімдік
өзінің қызыл түсімен көрікті. Барлық өсімдіктер сияқты жазда жасыл түске
енеді, құрамында хлорофилл болады. Хлорофиллдан бөлек каротиноид пен
антоциан бар, ол жапыраққа сары, қызыл және т.б. түс береді.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) ерекше күтімді қажет етпейді, топырақ
талғамайды. Тез өседі, көлеңкеде де өсе береді. Қызыл үйеңкіні (Acer
rubrum) пішіндеудің қажеті жоқ, тек қураған немесе ауру бұтағын ғана кесіп
отырады. Қалемшелеу және телу арқылы көбейтіледі. [6]
Тұқымынан да көбейтуге болады. Жапырақтары супротивті орналасады
тілімделінген. Жапырақшалары болмайды. Гүлдері актиноморфты келеді.
Гүлжапырақшалары екі қатарлы орналасады. Бес- төрт мүшелі шеңберлер
жасайды.
Гүлдері бір жынысты кейде екі жынысты келеді. Екі жынысты болуының
себебі тьчинкалар мен пестиктиктің редукцияланылғанынан пайда болады.
Жемістері құрғақ, ашылмайтын бір ұрықты екі ұрық дамиды. Ұрықтарында құстың
қанаттарына ұқсас қанаттары жетіледі. Тұқымның тамыры ерте пайда болса,
соғұрлым жақсы болады. Сол себепті қызыл үйеңкінің ерте гүлдеу мүмкіндігі
пайда болды. Егерде күн сәулесінің астында өсіп тұрса, тұқым қарға қарамай
өсе береді. Дәл қардың бетінде тұқым беріп өсе береді.
Қызыл үйеңкінің көптеген танымал сорттары бар. Оның ең танымалдылығын
бақшалар мен бала бақшаларды безендіруде қолданады. Негізгі сорттары:
Ред Сансет (Red Sunset) – бұл ең танымал ағаштардың бірі. Онда көп
каротиноидтар бар, сондықтан күзде оның жапырақтары ашық-қызыл түске
боялады.
Фассенс Блэк (Fassens Black) - үлкен сопақ ағаш. Қоңыр-қызыл түсті
жапырақтары бар.
Роял Ред (Royal Red) – басында өсіп-өнген кезде түсі ашық-қызыл
болады, ал уақыт өте келе түсін жоғалтады.
Друммонди (Drummondii) – бүршік жарған кезінде жапырақтың түсі
қызғылт болады, уақыт өте келе ашық-жасыл түске айналады.
Элсрийк (Elsrijk) – далалық өсімдік, ол көгалдандыру және саябақ
аймақтары үшін пайдаланылады. Қызыл үйеңкі бонсай қағидаты бойынша өсіруге
болады, бірақ бұл процесс көп күш талап етеді.[7]
Айта кету керек, Жапония көптен бері бұл технология бойынша әртүрлі
сұрыпты үйеңкі ағаштарын өсіреді, олар әдемі экзотикалық түс береді. Оның
ішінде: көгілдір немесе көк; алқызыл-қызыл; көк-күлгін түс.
Гиннал үйеңкісі (Acer ginnala )-Солтүстік Шығыс Қытай, Жапон теңізі
жағалауы, Амур орта ағысының өзен жағалауларында кездесетін,
көгалдандыруда ең танымал Алыс шығысты флора өкілі. Өркендері қызыл
немесе күрең, қабығы тегіс, сұр, күркелі ұшарбасы бар биіктігі 6 м
дейін жететін ірі бұта ретінде өседі.
Жапырақтары үш жолақты, орта бөлігі созылыңқы, қара жасыл,
жалаң, жылтыр, астыңғы жағында сирек шаштары бар. Гүлдері сарғыштау,
хош иісті, қалың, көп шашақгүлді жапырақтардың ұңғылауынан кейін 3-4
аптадан соң ыдырайды. Гүлдеу ұзақтылығы 15-20 күн. Қанатшалары 3см дейін
жасыл немесе ашық қызыл. Тез өседі, қысқа төзімді, жарықты жақсы
көреді, көлеңкелі жерлерде отырғызғанда сәнділігін жоғалтады, қайта
отырғызу мен қала жағдайларына көне береді. Мол өскіндер береді. Жиектерге
отырғызуларға, тоған жағалауларын көгалдандыруға, ашық түсті қоршаулар
жасауға, топтық немесе жеке отырғызулар үшін жарамды сәнді өсімдік. [8]
Әсіресе күзде жасыл желек фонында оттай қызыл дақ болып
ерекшеленеді. 0,5 м-ден жоғары емес ретті кесулер кезінде Гиннал
үйеңкісінен жасалған ернеулер өте әдемі келеді.
Жапырақтардың нығыз мозаикасы, ашық күзгі түстер мұндай
ернеулерді эффектілі қылдырады. Қылқанды тұқымдар фонында қарлы
жемістермен, ырғай және жидемен қабысуы жақсы көрінеді.
Татар үйеңкісі (Acer tataricum)-Биік бұта немесе үшінші өлшемді
кішкентай ағаш. Діңі және негізгі бұтақтары тегіс қара сұр немесе қара
қабықпен қапталған. Өркендері қызылдау немесе қоңырлау.
Жапырақтары салыстармалы кішкентай, ұзындығы 10 см дейін, сопақша
жұмыртқа тәріздес, әдетте бүтін, ірі тісті. Өте тез өседі, әсіресе
алғашқы жылдары. Мықты беттік тамырлы жүйені дамытады. Ұйқыдағы
бүршіктердегі өскінмен жақсы жаңарып түр береді. Аязға төзімді, тіпті
Сібір континенталды климатының жағдайларында. Көлеңкеге төзімді, қалың
ұшарбасы жерді жақсы көлеңкелеп тұрады. Жер жағдайларын таңдамайды,
бірақ құнарлы жерлерде жақсы өседі. Шайылған, тасты және тұздалған
жерлерде қанағаттанарлықтай өседі.
Үшкір жапырақты үйеңкі (Acer platanoides) -Күзгі мезгілде ағаштардың
жапырақтары қурап түседі, биіктігі 30 м дейін жетеді, тік цилиндрлі діңі
және нығыз кең домаланған ұшарбасы бар. Жас сабақтарының қабығы
қызыл сұр, тегіс.
Жапырақтарының түрлері суық, ұзындығы 6-18 см; беті қабаты ұзын
үшкірленген, жапырақ қабығы 6-15см. Жапырақтары жалаң, жоғарғы
жағы ашық жасыл жылтыр, астыңғы жағы ашықтау. Қалқанша гүлдері жасыл
сары; аталық және аналық (жалған екіжынысты) гүлдері әдетте бір
ағашта, кейде әр түрлі ағаштарда орналасқан. Тұқымы ірі (3,5-5 см)
көлденең орналасқан қанаттары бар екі қанатты; піскен соң екі жартыға
бөлінеді, оның әрқайсысында дәндері болады. Сәуір мамыр айларында
гүлдейді. Тұқымдары қыркүйек қазан айларында пісіп жетіледі. Өте тез өсетін
тұқым, әсіресе алғашқы 10 жылда. Аязға төзімді, -40° температураға
дейін шыдайды, кештеткен көктемгі және ерте күзгі аяздардан
зақымданбайды. Далалық жағдайларда ыстыққа төзімді. Жердің құнарлығы мен
ылғалдылығын талап етеді. Сұлатпа желге қарсы тұра алады. Ұзақ өмір
сүреді, шамамен 300 жыл. [9]
Қантты үйеңкі (Acer saccharum)-Кең домаланған немесе жұмыртқа
тәріздес ұшарбасы бар (босаңқы жағдайда) биіктігі 20-25м (30-40м)
жапырақтары түсетін ағаш. Қабығы сұр, өркендері жылтыр, қара қызыл.
Жапырақтары үш - төрт қалақты, көлденеңінен 8-14см, үшкірленген, сирек
өткір тістері бар; қалақшаларының арасындағы ойықтары терең, тар.
Жапырақтары үшкір жапырақты үйеңкілерге ұқсайды, бірақ олардан
айырмашылығы астынан сары жасыл түсті болып келеді.
Гүлдері түрлі жынысты, қалқандары жасыл сары. Тұқымдары жалаң,
ұзындығы 3,5-4см шашыраған қанаттары бар. Сәуір айында гүлдеп, дәндері
қыркүйекте піседі. Көлеңкеге өте төзімді, бұл қатынаста ол тек шамшатқа
ғана жол береді. Толығымен аязға берік -40° дейінгі аяздарды еш
зақымсыз көтереді. Жер құнарлығын талап етпейді: қарапайым,
жылтыраған, құмтасты, құрғақ, күштілігі аз, тасты, батпақты, әсіресе
жақсы жыртылған құмды жерлерде кездеседі.
1.2 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігінің ерекшеліктері
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің басқа ағаштардың айырмашылығы оның тұқымы
ақ түсті немесе жасыл түсті болып келеді.
Қызыл үйеңкінің кемшілігі оның ұзындығы. Бірақ күміс және қантты
үйеңкіге қарағанда аласа болып келеді. Ол тығыз жапырақтар мен таяз
түбірлік жүйеге байланысты тығыз өсетін өсімдіктерді шығара алады.
Шығыс Американың табиғатында қызыл үйеңкі ылғалды, құрғақ және аралас
ормандарда, өзендер мен ағымдар бойында өседі. Ол өте бағалы саябақты ағаш
болып есептеледі. Қызыл үйеңкі уақытынан бұрын ерте бүршік жарады. Бүршік
жарған уақытында жапырағы қызыл түсті, ал төменгі жапырақ бетінің түсі
күміс немесе көкшіл сұр түсті болады. Күзгі жапырағының түсі күміс сары,
қою сары, қып-қызыл немесе күлді қызыл түсті болып келеді. Ең жарқын түсті
ағаш әдетте күн сәулесі түсетін орындарда өсетін ағаштар.
Канада мемлекетінің туы мен елтаңбасында қызыл жапырақты қызыл үйеңкі
(Acer rubrum) бейнеленген. Қызыл түс – өмірдің белгісін білдіреді.
Канаданың ордендерінде де қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің суреті бар.
Дала қызыл үйеңкісі (Acer rubrum) және неклентатар үйеңкі кездеседі.
Үйеңкінің көптеген түрі қиыр шығыс пен Кавказда кездеседі. Бірқатары
Американың оңтүстік – шығысында өседі. Мәселен қантты үйеңкі (Acer
Saccaharum), олардан қант өндіріледі. Сондай- ақ анық жапырақты үйеңкі
кейде оны Америка клені деп те атайды. Ол біздің елімізде әсемдік ағаш
ретінде өсіріледі. [10]
Қала мен селоларды жасылдандыруға оларды пайдаланып келеді. Бірақ ұзақ
тіршілік етпей, қурап қалады. Екі үйлі өсімдік. Жапырағы түсетін ағаш,
отанда оның биіктігі 3040м дейін. Бос тұрған кезде күшті шатровидті
желегі жақсы дамиды. Тұқымдары ұсақ, бастапқыда ашық қызыл; ұзындығы 2см,
үшкір бұрышты, сабағының ұзындығы 6-10см, салбыраңқы қанатшалары бар.
Көлеңкеге төзімді және аязға төзімді -40дейінгі аяздарға шыдайды.Топырақ
таңдамайды, ұсақ тастары бар, аз дамыған топырақтар жарай береді. Жердің
артық ылғалдылығына шыдап, судың тұрып қалуын көтере береді.
Биылғы көктемде Алматының жасыл-желегінің легін қызыл жапырақты қызыл
үйеңкі (Acer rubrum) ағаштары толықтыратын болды. Сирек кездесетін өсімдік
түріне жататын бұл 600 түп ағаш шаһарға Бельгиядан әкелінген. Бұрыннан-ақ
бай табиғатымен танылған қаланың құшағында ағаштың да, гүлдің де мыңдаған
түрі кездеседі.
Сурет 2. Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өркендер мен тамырлардың дамуы
Олардың қатарында тек көктем мен жаз мезгілдерінде ғана емес, ауа-райы
салқындап, аяз алқымнан алған сәтте де қаланы көмкеріп, көріктендіріп
тұратындары да бар. Ағымдағы жылы алып шаһардың сол көгалдан кенде емес
көшелері мен аулаларына, баулары мен бақшаларына тағы 30 мың түп ағаш егу
жоспарланған. Негізі, қалада ағаш отырғызу маусымы жер қойнауы жылып,
топырақ жібіген сәтте басталатыны белгілі. Бұл көшеттің топырақпен тез
табысып, үйренісуіне ең қолайлы сәт болса керек. Биыл да жоспарланған 30
мың түп ағаштың 10 мың түбі көшет отырғызу науқаны кезінде отырғызылады.
[11]
Ал, 12 сәуір күні болатын жалпы қалалық сенбілікте екі мың түп ағаш
егіледі деп жоспарлануда. Оның 600 түбі – Бельгиядан әкелінген қызыл
жапырақты қызыл үйеңкі (Acer rubrum). Алматы қаласының жасыл желегін
ұлғайту және көріктендіру мақсатында Бельгия мемлекетінен жақсы тұқымдас
600 түп ағаш әкелінді.
Бойы көкпен таласып, биік болып өсетін қызыл үйеңкі ағаштарының діңі
жуан болып келеді. Дегенмен, ағаштың бұл түрі де ерекше күтімді қажет
етеді.
Ғалымдардың айтуынша, қызыл үйеңкінің көріктілігінен өзге, емдік
қасиеті бар екені де дәлелденген. Мәселен, қызыл үйеңкінің биоэнергиясының
күштілігі сонша, оны көп құшақтай беруге болмайтын көрінеді. Ал, оған тән
қасиет – жүрек ауруларын емдеуге қабілеттілігі. Сондай-ақ, қызыл үйеңкі
ағашы көлеңкелеп, олардың аясында серуендеген адам шаршамайды екен.
1.3 Қызыл үйеңкіні (Acer rubrum) медицинада қолдануы
Үйеңкі ағашының пайдалы қасиеттері бар екендігі Солтүстік Америкадағы
үнділерге бұрыннан белгілі болған. Бүгінгі күнге дейін америкалықтар арнайы
рецепт бойынша дайындалған шырынды пайдаланады. Үйеңкінің шырынында қант,
микроэлементтер, витаминдер, дубильді заттар, липидтер және қанықпаған май
қышқылдары бар. Жас жапырақтары сергіткіш және қалпына келтіретін
қасиеттерге ие. Өсімдіктің өт айдайтын, антисептикалық және жараларды емдеу
ерекшеліктері анықталды, сондықтан қолдану халықтық медицинада өте кең
пайдаланады.
Ежелгі заманда үйеңкінің жапырағына нан пісірген. Үйеңкінің шырынан
танымал алкогольсіз сусын жасалынады. Шырынды тек қана медицинада ғана
емес, аспаздықта да қолданады.
Сурет 3.Үйеңкі ағашынан шырын алу
Қызыл үйеңкі – тамаша антидепрессант, жүйке кернеуін жақсы түсіреді,
туындаған стрессті азайтады, агрессияны үйлестіреді, энергетика қалпына
келтіреді. Үйеңкінің жапырағын, жемістерін мен гүлдерін әрдайым қандай да
бір ауруға қолданатын, сан ғасырлық кезеңінде өсімдіктердің көптеген
рецептері жасалды. Сыпырғыш үйеңкі мен қайыңнан алады, ол моншаға пайдалы
атрибут болып табылады. Үйеңкі шырыны жараларды емдейді. [12]
Үйеңкінің шырынында B тобының дәрумендері бар. Мысалы, тиамин
метаболизм, көмірсулар мен майларға әсер етеді. Өсімдіктің шырыны–
антиоксиданттар бар, олардың арасында полифенолы ықпал етеді. Ол
онкологиялық науқастардың тез жазылуға ықпал етеді. Оны жүрек проблемалары
кезінде ұсынады.
Қайнатпа шырынын үйеңкі әлі гүлденбеген кезде, ерте көктемде ақпан-
наурыз айларында жинау керек. Шырынды дұрыс алу және ағашқа зиян келтірмеу
үшін жерден 30 см қашықтықта диаметрі шамамен 1,5 см болатын кішкентай
тесік жүргізіледі. Ол арнайы саңылауды (импровизацияланған тәсілдермен оңай
жасалуы мүмкін) енгізеді. Шұңқырға түтік салып, оның шеті шырын жинау
жоспарланған контейнерге түсіріледі. Бір тесіктен максимум 30 литр дейін
шырынды алуға болады.
Сурет 4. Үйеңкі ағашының шырынын сақтауға арналған бөтелке
Шырынды салқын жерде сақтау керек. Егер оны ұзақ уақыт бойы сақтау
жоспарланса, оны дайындаудың ең жақсы тәсілі - бұл сиропты дайындау (бұл
түрде ол бір жылға сақталады) немесе герметикалық қақпақтармен жабылған
бөтелкелерде сақтау керек.[13]
Үйеңкінің шәрбатынан өте пайдалы үйеңкі майын алуға болады. Бұл майды
тамақ дайындау кезінде қолдануға болады. Сиропты алдымен + 112 ° C дейін
қыздырып , содан кейін + 52 ° C дейін салқындатылады.
Оны тұрақты араластыру керек, нәтижесінде крем секілді консистенция
пайда болады. Оны сондай-ақ ас мәзірінде құймақ, вафли, печенье, тосттар,
бәліштерге қосып беріледі.
Үйеңкі дайындауға арналған шәрбат шырыны тек бірнеше түрі қолданылады.
Атап айтқанда: қара, қызыл, күміс және қантты үйеңкі. Үйеңкі вирустық
инфекция, бүйрек аурулары, гепатит және бронхит ауруларын тиімді емдейді.
Піскен сиырдың сүті мен бір стақан үйеңкінің шырынын жақсылап
араластырамыз. Бір қасық үйеңкінің балын қосуға болады, бірақ бұл міндетті
емес. Бұл шырынды күніне 3 мезгіл қолдану керек. Бұл бүйрек ауруын емдеуге
көмектеседі.
Бір күнде үйеңкінің үш сары жапырағын бір жарым стақанға қайнату
керек. Оны салқындатып, тамақтанар алдында 15 минут бұрын күніне үш рет
жарты стақаннан ішу керек. Әр айдан кейін, он күндік үзіліс жасалуы тиіс.
Емдеу кезінде буын қабынуын босатады. Бұл курс үш айға есептелген.
Халық медицинасында түрлі күрделі жарақаттарды емдеу үшін қолданады.
Үйеңкінің шырынды балғын жапырақтарын дәкеге бір апта бойы орап, күнделікті
өзгеріп отыруы керек. Жапырақтарда таниндер тері мен бұлшықет тінін қалпына
келтіретін заттар кездеседі. Жаңа қалың жапырақтары қабынуға қарсы және
бактерияға қарсы қасиетке ие.[14]
Қызыл үйеңкінің жапырағында С витамині бар, олардың ретінде жем үшін
қой мен ешкі пайдаланылады. Бүршік жарған уақытта ағаштың қасында көп ара
жиналады, олар белсенді нектар жинайды. Таза және мөлдір шырын дұрыс өңдеу
кезінде қант қосуға болады. Күндіз шырын белсенді ағады, түнде бұл процесс
тоқтатылады.
Айта кету керек, шырын айналғанда бозарып және жасыл түске боялады.
Осындай түрде, қант дайындау үшін жарамды емес.АҚШ-та үйеңкіден дәмді және
пайдалы шырындар жасайды. Бұл ауруда қалталы саңырауқұлақ арқылы
қоздырылады. Ағаштың бұтақтарында және діңдерінде жара пайда болып, олар
жыл сайын үлкейеді.
Зақымдалған бұтақтарды кесу керек, діңдердегі жараларды кесіп, тазалап,
жарақаттарды сылау қажет, одан кейін 5% темір купоросы ерітіндісімен бүркеу
қажет.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің жапырағынан матаға, қағазға арналған қара
май және сары бояу алынады. Жапырағының құрамында 29,5 % май, каучук пен
қара май бар. Өсімдік шырыны емдік мақсатта қолданылады. [15]
Шырыны 1,5 % сахарозадан тұрады. Дәрігерлердің айтуынша, Қызыл үйеңкі
(Acer rubrum) алынған қант қызылшаныкінен пайдалырақ екен.
Сондай-ақ, жөтел және суық тиген жағдайда сүт пен үйеңкі шырынын қоспасын
қолдануға болады. Бір стақан сүтті үш минут ысытып аламыз. Оны салқындатып
оған бір стақан үйеңкі шырынын қосамыз. Қажет болса, ас қасық бал қосуға
болады. Егер сіз күніне үш рет ішсеңіз, емделу тиімді болады.
1.4 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) қала безендіруде қолдану
Саябақтар мен бақтар – қаланы көгалдандырудағы ірі әрі маңызды зерзат.
Бақтардың көлемі 6-10га болса, саябақтар 100- 150га дейін жетеді. Олар
берілуіне қарай көп қызметті (мәдени және демалыс) және мамандандырылған
(балалар,спорттық, серуен және т.б) болып бөлінеді. Ал, көлемі мен орналасу
орнына қарай қалалық және аудандық болып бөлінеді.
Бақтар мен саябақтар қала аумағына кірмейтін табиғи өскен алқа
ағаштардан немесе екпе ағаштардан жасалады. Бақтар мен саябақтарды
жоспарлау кезінде ландшафты композиция элементтерін көбіне регулярлы
бағытта жасайды. Бұл үшін жер бедері мен өсімдіктерін жоғары деңгейде
есептейді. Құрылыс, инженерлік және агротехникалық жұмыстар аумақта
кезегімен жүргізіледі.
Отырғызуға әр түрлі стандартты көшет материалдары пайдаланылады. Ағаш
шоғыры мен тоғай құруға – тікпелер, ағаш тобын құруға – орташа көлемді
ағаштар, ал жекелеп (солитер) отырғызуға – ірі көшеттер пайдаланылады.
Шағын саябақтар - маңызды көгалдандыру зерзаты, көлемі 0,15-тен 2,5га дейін
болады. Шағын саябақтар көбіне қалалық алаңдарда, көше қиылысында, тұрғын
үйлер жанында, әкімшілік және қоғамдық кеңселер маңында орналасады. Бұл
қаладағы табиғи ортасы өте қолайсыз (шуы өте жоғары, ауасы лас, газды және
т.б) жерлерде орналасқан.
Шағын саябақтардың жоспары олардың қызметіне байланысты болып келеді.
Ол жерлерде партерлік учаскелер – көгал шөптер, гүлзарлар, ағаш және бұта
топтары, демалыс алаңшалары, транзитті және серуен жолдары болады. Шағын
саябақтарға қала жағдайына төзімді көшет материалдары пайдаланылады.
Жолдар мен алаңшалар әсем көркемделген болуы керек. Шағын саябақ
құрылысы кезінде ағаштар мен бұталарды отырғызу, көгал шөп және гүлзар құру
және ол жерде күтім жұмыстарын жүргізуде жоғары талаптар қойылады.
Агротехникалық күтім жұмыстарын (жүйелі суару, органикалық және минералды
тыңайтқыштар енгізу, жақсы өсуге арналған стимуляторлар пайдалану және т.б)
жоғары деңгейде жүргізу керек.
Бульварлар – халықтың қысқа мерзімде демалуына арналған көгалдандыру
зерзаты. Бульварлар көше мен аудандық магистраль жиегіне жолақ ретінде ені
кемінде 16-18м болып жасалады.
Бульварды жоспарлау кезінде серуен және транзитті жолдар, демалыс
алаңшалары салынады. Алқа ағаштар біріншіден, көшенің екі шетін қоршап
жауып тұруы керек, екіншіден төзімді ағаштар мен бұталардан сәнді топ
құрып, көгал шөптер құру керек.
Гүлмен безендіру маңызды бөлшектердің бірі. Отырғызылатын көшет
материалдарына жоғары талап қойылады: көшеттер ірі болуы керек, барлық
агротехникалық жұмыстар жоғары деңгейде жүргізілуі шарт. Алқа ағаштар
ретпен, қатарлап отырғызылады.
Топтап отырғызу – гүлзарлық композицияның ең кең таралған түрі болып
саналады.
Олар біржылдық және көпжылдық өсімдіктерден құрылуы мүмкін. Топтап
отырғызудың өлшемі мен пішінін сол жердің иесі өз қалауымен және талғамымен
өзгерте алады. Сонымен бірге бақтың аумағын және сол жердегі сәндік және
архитектуралық формасын білу керек.
Топтар құрамына байланысты екі түрге бөлінеді. Егер топтап отырғызуда
екпенің бір түрі бар болса, онда ол жәй деп аталып, аумаққа біртүсті жолақ
береді. Аралас топтар гүлдеу уақыты әртүрлі, екі түрден тұратын
өсімдіктерден тұрады. Көп бөлігі жуа тәрізді және кеш гүлдейтін
өсімдіктерден тұрады. Топтап отырғызуда биік емес, көпжылдық және гүлдейтін
бұталы өсімдіктер жақсы көрінеді.
Ағаш және бұталар-қалалар мен ауылдарды көгалдандыруда қолданылатын ең
басты өсімдік түрлері және көшет материалдары. Оларды таңдау барысында өте
мұқият болу керек. Ағаш өсімдіктерінің түрлерінің сан алуандығы мен
пішінінің әсемділігі инженерлер мен архитекторларға үлкен көркем жасыл
құрылысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Ағаш және бұталы өсімдіктер бөрікбасы пішіні мен дің келбетінің,
гүлдеуінің және гүлінің пішіні мен түсінің, жемістері, жапырақтары мен
өркендерінің әсемдігімен көз тартады. Кейбір ағаш түрлерінің жемістері
олардың әсемдік қасиетін төмендетіп, ажарын кетіреді (шаған жапырақты
үйеңкі,ақ акация, жұпаргүл, тобылғы, чубушник, буддлея), ауаны ластайтындар
(терек, шығыс шынары), жолдар мен тротуарларды (шегіршін, түт ағашы)
ластайды.
Бұндай ағаштардың жемісін кесіп немесе отырғызуға аталық түрлерін
пайдаланған жөн. Ағаш және бұта түрлерін таңдау барысында олардың ылғал
тапшылығына, топырақ тұздылығы мен ауаның ластығына салыстырмалы
шыдамдылығы және көлеңкеге төзімділігі ескерілуі шарт. [16]
Көгалдандыру кезінде жергілікті ағаш түрлерін көбірек пайдалану жақсы
нәтиже береді. Кейбір интродуцент өсімдіктердің елімізге жақсы
бейімделгендігі сондай, олардан құрылған екпе ағаштар (сары қарағай,
маньчжур жаңғағы, кәдімгі емен) тұрақтылығы мен өсу жөнінен жергілікті
түрлерден озып кеткен. Ағаш түрлерінің экзотикалық рөлі, қала немесе ауыл
кеңістігімен үйлесіп, алқа ағаштар топты, аллея, жеке ағаш композициясында
құрылады.
Бақ-саябақ құрылысы жұмысының сәтті болуы, ағаш және бұта түрлерін
дұрыс таңдауға, олардың көгалдандыру аумағының табиғи ортасына биологиялық
және экологиялық сәйкестігіне байланысты болады. Міне, сондықтан әрбір
түрдің ерекшелігін, әсемдік сапасын және өсімдіктің құрылымын жақсы білу,
жасыл құрылыс құру кезінде жұмыстарды тиімді жүргізуге, санитарлық-
гигиеналық талаптарды сақтауға, архитектуралық-көркемдік көрініс беруге,
эстетикалық қасиеттерін сақтауға мүмкіндік береді. Ағаш және бұталардың
әсемдік қасиеттерін бағалау кезінде, ең басты назарда ағаштың өлшемі, өсу
жылдамдығы мен өмір ұзақтығы, бөрікбасы пішіні мен келбеті, жапырағы, гүлі,
жемісі және бұтақтарының түсі мен пішіні, көлемі және діңінің бедері, түсі
және пішіні ескеріледі.
Ағаш және бұта түрінің өлшемі, оларды таңдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
AЛМAТЫ ТEXНOЛOГИЯЛЫҚ УНИВEPCИТEТI
Киынбаева Балнур Бауыржановна
Ағашты Acer rubrum өсімдігінің культиверлеу жағдайларын оңтайландыру
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
5В070100 – Биoтexнoлoгия мaмaндығы
Aлмaты, 2018 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Алматы Технологиялық Университеті
Факультет Тағам өндірісі
Кафедра Тағамдық биотехнология
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ағашты Acer rubrum өсімдігінің культиверлеу жағдайларын оңтайландыру
Орындаушы:
5В070100 – Биотехнология мамандығының 4 курс студенті
Киынбаева Б.Б.________________ _____ ______________________________ 2018
ж.
Жетекшісі:
ТБ кафедрасы
б.ғ.к., доцент м.а.
Лесова Ж.Т. ________________ _____ _________________ 2018 ж.
Қорғауға жіберілді:
ТБ кафедрасының меңгерушісі,
т.ғ.к., доцент
Жаксылыкова Г.Н. ______________ _____ _____________ 2018 ж.
ТӨ факультетінің деканы,
т.ғ.д., профессор
Байболова Л.К. ______________ _____ __________________ 2018 ж.
Алматы, 2018 ж.
Aлмaты Тexнoлoгиялық Унивepcитeтi
Фaкультeт__________________________ ________________________________Кaф eдpa__
___________________________________ _______________________Мaмaндық____ ______
___________________________________ _____________
Диплoмдық жұмыcты opындaуғa
ТAПCЫPМA
Cтудeнткe___________________________________ ________________________________
____
(фaмилияcы, aты, әкeciнiң aты)
ДЖ тaқыpыбы
___________________________________ ________________________________
___________________________________ ______________________
AТУ № ______________ ____ _____________________________ бұйpығымeн
бeкiтiлдi
Aяқтaлғaн ДЖ-ты тaпcыpу уaқыты
___________________________________ ___________________________________ ______
_______
ДЖ-қa бacтaпқы мәлiмeттep
___________________________________ _________________
___________________________________ _______________________________
Cұpaқтap тiзiмi нeмece ДЖ-тың қыcқaшa мaзмұны:
a)
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
б)
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
в)
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
Гpaфикaлық мaтepиaл тiзiмi (мiндeттi түpдeгi cызбaлapды нaқты
көpceтумeн)___________________________________ _____________________
Ұcынылaтын әдeбиeт ___________________________________ __________
___________________________________ __________________________________
Тиeciлi жұмыc бөлiмдepi көpceтiлгeн кoнcультaциялap
Тapaу Кеңесші, кaфeдpa
Тaпcыpмaны тaпcыpу күнi _________________________________ 2018 ж.
Кaфeдpa мeңгepушici __________________________________ _________
ДЖ жeтeкшici __________________________________ _____________
Тaпcыpмaны opындaуғa
қaбылдaғaн cтудeнт __________________________________ ______
Күні ________________ 2018 ж Қорғау күні ___________ 2018 ж
Фaкультeт _________________________ МАК хаттама № _______________
Кaфeдpa ___________________________ МАК бағасы __________________
Кеңес беру
ДЖ-ың тaқыpыбы
___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________
Түciндipмeлік бөлім ___________________________________ _____ бeт
Гpaфикaлық бөлiм ___________________________________ ______ бeт
Cтудeнт_________________________ ______________________________
Жетекшісі _______________________ ______________________________
Кеңес берушілер (нaқты мaмaндық бoйыншa бөлiмдep ғaнa тoлтыpылaды)
Әдебиеттік шолу __________________________________ __________
Технологиялық бөлім бойынша __________________________________ _
Норма бақылаушы __________________________________ ________
Қopғaуғa жiбepiлдi:
ТБ кaфeдpaсының мeңгерушісі
Т.ғ.к., доцент
Жаксылыкова Г.Н._____________________ ______ _______ 2018 ж
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из 60 страниц, 7 рисунков, 12 таблиц, 25
источников использованной литературы.
Ключевые слова: озеленение, красный клен, биотехнологические методы,
микроклонирование, питательная среда, каллусогенез, фитогормоны,
регенерация.
Объект исследования: красный клен (Acer rubrum).
Предмет исследования: изучение условий микроклонального размножения
древесного растения красный клен (Acer rubrum).
Цель дипломной работы: изучение условий культивирования древесного
растения красный клен (Acer rubrum) в условиях in vitro.
Задачи дипломной работы: оптимизировать условия культивирования и
состав питательной среды для размножения красного клена.
Методы исследования: методы клонального размножения растений, введение
эксплантов растения в культуру in vitro; статистические методы.
Полученные результаты и их новизна- впервые описана методика введения в
культуру in vitro древесного растения, как красный клен.
Область применения: растениеводство, городские службы озеленения и др.,
участвующие в оформлении парковы зон.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 7
АНЫҚТАМАЛАР 8
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 9
КІРІСПЕ 10
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 11
1.1 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігіне жалпы сипаттама 11
1.2 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) ерекшеліктері 17
1.3 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) медицинада қолдануы 19
1.4 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) қала безендіруде қолдану 22
1.5 Өсімдікті биотехнологиялық әдісімен көбейту 27
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН НЫСАНДАРЫ 30
2.1 Зерттеу нысандары 30
2.2 Зерттеу әдістері 30
2.2.1Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)-нің өсіру жағдайын анықтау 32
2.2.2Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) көбейту 34
2.2.3Өсімдіктердің клеткалық культурасымен жұмыс істеу кезіндегі 35
залалсыздандыру әдістері
2.2.4Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) in vitro жағдайында өсірудің 38
негіздері
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 43
3.1 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігін Мурасиге – Скуга (МС) 43
қоректік ортасында өсіру
3.2 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің экспланттарын in vitro 47
жағдайына енгізу және олардың морфогенетикалық қабілеттерін
бағалау
3.2.1Өсімдіктің микроклондық көбейтудің өңделген технологиясы 53
3.3 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) in vitro сақтау мерзімдері 56
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
НOPМAТИВТIК CIЛТEМEЛEP
Бұл диплoмдық жұмыcтa төмендегідей нормативті сілтемелер пайдаланылды:
ҚР СТ 1613-2006 – Тиісті зертханалық тәжірибе.
МЕМСТ 7.32-2001 – Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы және
дайындау ережелері.
МЕМСТ 2237-75 – Өсімдік шикізаты. Гүлдер, жапырақтар, шөптер. 1 бөлім.
– М. – Стандарттар баспасы, 1994, 159 б.
МЕМСТ 2237-75 – Өсімдік шикізаты. Тамыры, жемісі, шикізат. 2 бөлім. –
М. – Стандарттар баспасы,1994, 191 б.
МЕМСТ 24027.0-80 – Өсімдік шикізаты. Үлгіні жинау әдістері мен
ережелері. МЕМСТ 24027.1-80 – Өсімдік шикізаты. Шынайылығын, зиянды
қосылыстармен ластанбағандығын және қоспаларын анықтау әдістері.
МЕСТ 24027. 2-80 – Дәрілік өсімдік шикізаты. Ылғалдылығын, күлділігін,
экстрактивті заттар және илік заттарын, эфир майларын анықтау әдістері.
МЕМСТ 7.1-2003 – Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
Жалпы талаптар және құрастыру ережелері.
МЕМСТ 20292-74 – Сыйымдылығы 100, 200, 500, 1000 мл өлшеуіш колбалар.
МЕМСТ 4517-87 – Реактивтер. Зерттеуде қолданылатын қосымша реактивтер
мен ерітінділерді дайындау әдістері.
МЕМСТ 23932-90 Е. – Зертханалық жабдықтар және шыны ыдыстар.
МЕМСТ 1770-74 – Зертханалық өлшеуіш шыны ыдыс. Цилиндрлер, мензуркалар,
колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалық шарттар.
МЕМСТ 6709-72 – Дистилденген су.
МЕСТ 17299-78 – Этил спирті. Техникалық шарттар
AНЫҚТAМAЛAP
Ocы диплoмдық жұмыcтa төмендегідей анықтамалар пайдаланылды:
In vitro — өсімдік нысандарын шыныда (пробиркада, колбада,
биореакторда) жасанды қоректік орталарда, асептикалық жағдайларда өсіру.
Тотипотенттілік — соматикалық жасушалардың тұтас бір организмнің
генетикалық потенциалын толығымен жүзеге асыру қасиеті.
Ұлпаларды in vitro өсіру – өсімдіктердің әр түрлі органдарының немесе
органдарының өзінің оқшауланған аймағы жасушаларды пролиферациялау арқылы
пайда болған ұлпаларды ұзақ уақыт қайта егу екпесінде өсіру.
Апекс — сабақтың немесе тамырдың бас жақ бөлігі.
Меристема – ұсақ, белсенді түрде бөлінетін жасушалары бар, түзгіш ұлпа.
Апикальды басымдылық – терминалдық бүршік бар болған кезде жас өркеннің
бүйір бүршіктерінің өсуінің басылу құбылысы.
Фитогормондар - (өсімдік гормондары) – өсімдіктерде шағын мөлшерлерде
түзілетін, спецификалы өсу немесе пішін түзу әсерін тудыратын биолигиялық
белсенді қосылыстар.
Ауксиндер – сабақтар мен тамырлардың өсуін белсенді ететін, өскіндерде
тамырлардың түзілуін ынталандыратын фитогормондар (ИУК, НУК, 2,4-Д).
Цитокининдер – меристемалардың дамуын белсенді ететін, бүршіктердің
түзілуін ынталандыратын фитогормондар (кинетин, 6-БАП).
Гиббереллиндер – сабақтардың өсуін белсенді ететін, тұқымдардың өсіп-
өнуін тудыратын фитогормондар (ГК және т.б.).
Клоналды шағын көбейту немесе шағынклональды көбейту – бастапқы
өсімдікке генетикалық ұқсас өсімдікті жыныстық емес жолмен in vitro алу (in
vitro өсіруде өсімдіктерді вегетативтік көбейту әдісі).
Эксплант – қоректік ортада дербес инкубацияланатын немесе бастапқы
каллус алу үшін қолданылатын ұлпаның немесе органның фрагменті.
Дедифференциация – маманданған клеткалардың пролиферацияға және
ұйымдаспаған каллустық өсуге көшуі (жасушалардың мамандануын жоғалтып
алуы).
Дифференцировка — жасушаларды өзге жасушалардан ерекше ететін,
жасушалардың мамандану күйі.Ризогенез – тамырлардың негізі қалану, өсу және
даму процесі.
Регенерация – клеткадан, ұлпадан, органнан тұтас организмнің қалпына
келтрілуі.
Эмбриоидогенез – ұлпалар мен жасушаларды in vitro өсірудегі ұрық
тәріздес құрылымдардың (эмбриоидтардың) жыныстық емес жолмен түзілу
процесі.
Каллус – ұйымдаспаған пролиферация жолымен in vivo немесе in vitro
пайда болған, дедифференциалданған жасушалар тобы.
БEЛГIЛEУЛEP МEН ҚЫCҚAPТУЛAP
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей белгілеулер мен қысқартулар
пайдаланылды:
ҚP- Қaзaқcтaн Pecпубликacы
ЖШC- жaуaпкepшiлiгi шeктeулicepiктecтiк
МECТ - мeмлeкeттiк cтaндapт
БАП – 6-бензиламинопурин
ТДЗ – тидиазурон
ГК – гибберелл қышқылы
ИУК - β-индолилсірке қышқылы
НУК - α-нафтилсірке қышқылы
2,4-Д - 2,4-дихлорфеноксисірке қышқылы
ББЗ – биологиялық белсенді заттар
АОБ – антиоксидантты белсенділік
CCC – хлорхолинхлорид
MС – Мурасиге және Скуг қоректік ортасы
in vitro – тәжірибені тірі ағзадан тыс пробиркада жүргізу технологиясы
pH – ортаның қышқыл немесе сілті мәні
CТ - cтaндapт
Ca- кaльций
P - фocфop
Na – нaтpий
PBS – натрий-фосфатты буфер
0Т - тepнep гpaдуcы
0C- цeльций гpaдуcы
кг - килoгpaмм
кгм3- килoгpaмммeтp куб
л- литp
г- гpaмм
гмл - гpaмммилилитp
%- пaйыз
№- нoмep
мин - минут
ceк- ceкунд
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде қала безендіруде көптеген ағаштар пайдаланады. Олардың
ерекшеліктері олардың түрлеріне, жапырақ көлеміне, өсу бойына, ауаны
газдардан тазалау топырақтың құрамын сақтау қасиеттерімен сипатталады.
Солардың ішінде қызыл үйеңкі ағашы да кездеседі.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) — әдемі жапырақты бұталы немесе ағаш тектес
өсімдік. Ерте көктемде гүлдейді. Канада, Америка, Еуропа, солтүстік Африка,
Азия аймақтарында таралған. Қазақстанда негізінен “Татар қызыл үйеңкі (Acer
rubrum)” деп аталатын түрі көбірек өседі.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің жалпы 150-ге жуық түрі бар. Биіктігі 20-
55 метр аралығында болады. Жапырақтарының пішіні әр түрлі шеті тілімденген
саусақ салалы, жиегі иректелген және шілтерлі болып келеді. Түстері
түрлеріне қарай жасыл, сары және қызыл болады.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)ні әдемі жапырақтары үшін көгалдандыруда
кеңінен қолданады. Жазда жасыл қанатты жемістерін береді. Күзде қанаттары
қоңырқай тартқанда, жемісі пісіп жетіледі.
Қазақстанда таулы жерлерде, өзен бойларында, сай-салаларда, орманды
жерлер мен бұталар арасында жабайы өсетін 2 түрі: қара қызыл үйеңкі (Acer
rubrum), (А.tatarіcum) және Семенов қызыл үйеңкі (Acer rubrum)сі
(А.semenovі) бар. Бұдан басқа 5 түрі дала қызыл үйеңкі (Acer rubrum)сі,
жалғаншар қызыл үйеңкі (Acer rubrum)сі, өзендік қызыл үйеңкі (Acer rubrum),
шағанжапырақ қызыл үйеңкі (Acer rubrum), шынартүс қызыл үйеңкі (Acer
rubrum) қолдан өсіріледі.
Биіктігі 5 — 40 м, қабығы жылтыр, сұр не сұрғылт тартқан. Жапырағы
қарама-қарсы орналасқан, оның жиегі бүтін, кейде ойық, жыл сайын түседі.
Сарғыш, жасыл түсті гүлдері ұсақ, 4 — 5 мүшелі, қос не дара жынысты,
қалқанша не шашақ тәрізді гүлшоғырына топталған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігін in
vitro жағдайында зерттеу:
1. Ағашты Acer rubrum өсімдігінің культиверлеу жағдайлары оңтайландыру;
2. Өсімдіктердің микроклондық көбейту және in vitro сақтау
жағдайларын анықтау
Әдебиетке шолу
1.1 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігіне жалпы сипаттама
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) - әдемі жапырақты бұталы немесе ағаш тектес
өсімдік. Ерте көктемде гүлдейді. Канада, Америка, Еуропа, солтүстік Африка,
Азия аймақтарында таралған. Қызыл үйеңкінің жалпы 150-ге жуық түрі бар.
Биіктігі 20-55 метр аралығында болады. Жапырақтарының пішіні әр түрлі шеті
тілімденген саусақ салалы, жиегі иректелген және шілтерлі болып келеді.
Түстері түрлеріне қарай жасыл, сары және қызыл болады.Қызыл үйеңкіні әдемі
жапырақтары үшін көгалдандыруда кеңінен қолданады. Жазда жасыл қанатты
жемістерін береді. Күзде қанаттары қоңырқай тартқанда, жемісі пісіп
жетіледі.
Өркендері қара қызыл, жылтыр. Жапырақтары үш бес қалақты, ұзындығы 6-
10см; жоғарғы жағы жасыл, асты боз; қалақтары үшбұрышты жұмыртқа тәрізді,
қысқаша үшкірленген, шет жақтары өткір тісті, қабығы қызылдау, ұзындығы 5-
10 см.
Гүлдерінің гүлшоғырының маңында қызыл, кейбіреулері сары
жапырақшаларымен. Тұқымдары ұсақ, бастапқыда ашық қызыл; ұзындығы 2см,
үшкір бұрышты, сабағының ұзындығы 6-10см, салбыраңқы қанатшалары бар.
Көлеңкеге төзімді және аязға төзімді -40 дейінгі аяздарға шыдайды.
Топырақ таңдамайды, ұсақ тастары бар, аз дамыған топырақтар жарай
береді. Жердің артық ылғалдылығына шыдап, судың тұрып қалуын көтере береді.
Тереңдігі 1,2-1,5м топырақ сулары бар, күшті аллювиалды топырақтармен
жабылған, қара шіріктерге бай сортаңдарда жақсы өседі. Қала жағдайын жақсы
көтереді.
Қызыл үйеңкі жапырағының пішіні әртүрлі: шеті тілімденген саусақ
салалы, жиегі иректелген және шілтерлі болып келеді. Жапырағының түсі түрі
мен сұрыпына қарай жасыл, сары және қызыл және ала түсті болады. Қызыл
үйеңкі сәуір-маусым айларында гүлдейді. Гүлі байқалмайды.
Жемісі—қосқанатты, екі тұқымшасы болады. 150-200 жылдай жасайды.
Оңтайлы өсіру жағдайлары. Өте көлеңкеге шыдамды, бірақ күнді жерлерде
де өсе алады. Топырақ құнарлығын қалыпты талап етеді, бірақ гумустың бай
топырақтарында жақсы дамиды.
Топырақтың құнарлы болғанын және таза ауаны талап етеді. Артық ылғал
мен тіпті тоқырау суды тасымалдайды. Топырақтың алкалинизациясынан зардап
шегеді. Қалада өте жақсы дамиды. Топырақ тығыздауын және тығыздауды нашар
қабылдамайды. Жапырақтары саңырауқұлақ ауруларына төзімді, әсіресе ұнтақты
көгеру әсер етпейді.[1]
Мерзімдік өсу және дамуы. Қызыл үйеңкі гүлдеу кезеңдеріне байланысты
көктемде гүлдейтін және күзде гүлдейтін түрлерге бөлінеді. Көктемде
гүлдейтін және күзде гүлдейтін түрлердің вегетациясы қоңыржай климат
жағдайында, яғни наурыз айының соңы мен сәуір айының алғашқы онкүндігінде
қар ери сала, қолайлы төменгі ауа температурасының (0-50С) 3-5-ші күндері
басталады. Көктемде гүлдейтін түрлердің көпшілігінде жапырақтары мен
гүлқауызы бір мезгілде дамиды, бірақ, жапырақтарының пайда болуына дейін
гүлдейтін түрлер де кездеседі. Ұзарып өсу мен гүл қауызының пайда болуы мен
гүлдеуге дейін бірнеше күнді (2-5) қамтиды. Гүлдеу кезеңінің ұзақтығы
метереологиялық жағдайларға байланысты 10-20 күнге созылады. Тіпті, ауа
температурасының түнгі уақыттарда -3-50C дейін төмен болуы өсімдіктің
сыртқы күйіне әсер етпейді.
Күзде гүлдейтін түрлерінде жапырақтары көктемде гүлдейтін түрлері
сияқты көктемде дамиды да жаздың басында өледі.
Бұлармен инсектицидтермен өңдеу арқылы ғана күресуге болады [4, 12].
Өсірілуі. Бастапқыда тағамдық қоспа, сонымен қатар бояғыш пен дәрілік
өсімдік ретінде ертеден өсірілген. Барлық түрлері дерлік дақыл жағдайына
енгізілген. Бірақ, олардың ішінде ең танымал болып қызыл үйеңкі болып
табылады.
Cурет 1. Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) ағашының жапырағы
Қызыл үйеңкі ағашы көктемде гүлдейді. Гүлденген қызыл үйеңкі (Acer
rubrum) ағашы алыстан бірден көздің жауын алады. Ал қасына барған кезде
қышқылтым бал иісі мұрныңды жарады. Қызыл үйеңкі ағашында гүлденген әр
түрлі түсті жапырақтарды көруге болады. Сонымен қатар барлық нектар
гүлдердің құрамына кіреді.
Қызыл үйеңкі өзінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Жетілмеген жеміс бір-біріне қарама-қарсы бекітілген екі қанатты жемістерден
тұрады. Бірақ жетілгеннен кейін олар бөлініп біртіндеп түсе бастайды. Әр
жапырағында бір тұқымнан болады. Тұқымның пішіні дөңгелек тәрізді болып
келеді, және де ол бидай дәніне ұқсас болып келеді.
Бүгінде қызыл үйеңкі қызыл сырғалы түрі кең қолданыста. Мәдени түрге
енгізілген қызыл үйеңкі көгалдандыруда саябақты, ауланы әдемілеуге
қолданылады. Әдемі жапырақтылары мен ерекше пішіндегілері үлкен сұранысқа
ие.
Қызыл үйеңкі ерекше күтімді қажет етпейді, топырақ талғамайды. Тез
өседі, көлеңкеде де өсе береді. Қызыл үйеңкі пішіндеудің қажеті жоқ, тек
қураған немесе ауру бұтағын ғана кесіп отырады. Қалемшелеу және телу арқылы
көбейтіледі. Тұқымынан да көбейтуге болады. [2]
Күзде жапырағының түсі ауа райы мен топырақ жағдайына, температураның
өзгеруіне, жауын-шашынға байланысты. Сәуірдің аяғынан бастап, жапырақтардың
пайда болуынан әлдеқайда бұрын гүлдейтін, әйел гүлдері ұзақ сабақтарда
қызыл болады. Ер гүлдері қызыл-сары түсті. Дамымаған қанатты жапырақтары
қызыл түсті, жыл сайын бүршік жарып тұрады. Бірақ баяу өседі.
Оңтайлы өсіру жағдайлары: Өте көлеңкеге шыдамды, бірақ күнді жерлерде
де өсе алады. Топырақ құнарлығын қалыпты талап етеді, бірақ гумустың бай
топырақтарында жақсы дамиды. Топырақтың құнарлы болғанын және таза ауаны
талап етеді.
Артық ылғал мен тіпті тоқырау суды тасымалдайды. Топырақтың
алкалинизациясынан зардап шегеді. Қалада өте жақсы дамиды. Топырақ
тығыздауын және тығыздауды нашар қабылдамайды. Жапырақтары саңырауқұлақ
ауруларына төзімді, әсіресе ұнтақты көгеру әсер етпейді.
Ауыл шаруашылығы технологиясының ерекшеліктері: Қатты сазды ылғалды
топыраққа қондыру.
Жапырақтың жарқын бояуы үшін, күн сәулесінен қорғайтын жерлерге сәл
қышқыл топырақ қажет. Тыңайтқышқа жақсы жауап береді. Құрғақ кезеңде су
құйып тұру керек. Құрғақ және әктас топырақтарда күзгі түс бермейді. Жас
өсімдіктер үшін мүмкіндігінше аяздан қорғану ұсынылады.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) күз айында әдемі түстерге боялады. Кейбір
ағаштар сарғыш түске боялса, біреулері қызғылт қоңыр түске боялады. Күз
айында қызыл үйеңкі ағашы көздің жауын алады. [3]
Бақша жағдайында өте баяу өседі. 7 жылда 141 см ұзындыққа дейін өседі.
Қазанның басында өсім аяқталады, ал сол уақытта жапырақтары күздің бояуына
айналады. Ең алғашқы рет 7 жылда гүлденген.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) гиннала (приречный) – (Acer ginnala Maxim)-
сәндік үшін қолданылатын, аса үлкен емес ағаш. Қазақстанның оңтүстік
аймағында 20 жылда 10 м биіктікте, тәждің диаметрі 4-5 м болған.
Бұл қызыл үйеңкі бірқалыпты бұтақшалар, нәзік, сопақ тәжі тәрізді болады.
Қысқа шыдамды ағаш, бірақ кейбір жас ағаштар қатып қалады. Күн сүйгіш ағаш.
Алматы жағдайында гүлдері жыл сайын гүлденіп, өзін-өзі себуге мүмкіндік
береді. Шаң мен газдан ластаудан сақтайды. Бес-төрт мүшелі шеңберлер
жасайды. Тьчинкалар 10-4 (8 жиі) болады. Пестик екі жеміс жапырақшаларынан
құралады. Жатыны екі ұялы. Тьчинкаларының сыртында арнаулы дискалары бар.
Олардың ең басты белгілерінің бірі болып есептелінеді.
Гүлдері бір жынысты кейде екі жынысты келеді. Екі жынысты болуының
себебі тьчинкалар мен пестиктиктің редукцияланылғанынан пайда болады.
Жемістері құрғақ, ашылмайтын бір ұрықты екі ұрық дамиды. Ұрықтарында құстың
қанаттарына ұқсас қанаттары жетіледі. Бұл тұқымдасқа 120 түр жатады.
Бұрынғы кездері Европа бөлімінің орманды аймақтарында өткір жапырақты
қызыл үйеңкі өседі. Жапырақты ормандар ішінде кездеседі. Қызыл үйеңкі
көлеңке жерде жақсы дамиды. Көлеңке сүйгіш өсімдік жақсы көреді. Сондықтан
ылғалды жерлерде қарқынды өседі.
Ағаштары қатты, бірақ қабатты – қабатты болып келеді. Өңдеуге өте
қолайлы. Сол себептен олардан бірнеше бұйымдар жасалынады. Өзі аттас
тұқымдасқа жататын жапырақ тастайтын ағаш не бұта.
Солтүстік жарты шардың қоңыржай, субтропиктік және тропиктік жылы
аймақтарына тараған 150-ден аса түрі белгілі. Қазақстанда таулы жерлерде,
өзен бойларында, сай-салаларда, орманды жерлер мен бұталар арасында жабайы
өсетін 2 түрі: қара қызыл үйеңкі (Acer rubrum) (А.tatarіcum) және Семенов
қызыл үйеңкі (Acer rubrum), (А.semenovіі) бар. Бұдан басқа 5 түрі дала
қызыл үйеңкі (Acer rubrum), жалғаншар қызыл үйеңкі (Acer rubrum)сі, өзендік
қызыл үйеңкі (Acer rubrum), шағанжапырақ қызыл үйеңкі (Acer rubrum),
шынартүс қызыл үйеңкі (Acer rubrum) қолдан өсіріледі. Биіктігі 5 — 40 м,
қабығы жылтыр, сұр не сұрғылт тартқан. Жапырағы қарама-қарсы орналасқан,
оның жиегі бүтін, кейде ойық, жыл сайын түседі. [4]
Сарғыш, жасыл түсті гүлдері ұсақ, 4-5 мүшелі, қос не дара жынысты,
қалқанша не шашақ тәрізді гүлшоғырына топталған. Жәндіктермен немесе желмен
тозаңданады. Сәуір—маусым айларында гүлдеп, тамыз—қазанда жеміс береді.
Жемісі—қосқанатты, екі тұқымшасы болады. Тұқымынан, сұлама бұтағынан,
шыбығынан, ал қолдан өсіргенде бөліну арқылы не қалемшесінен көбейеді, 150
— 200 жылдай жасайды. Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) ағашы бағалы үй
жиһаздарын, музыка аспаптарын жасауға пайдаланылады.
Күзде жапырақтары алуан түсті болғандықтан саябақтарда, көше бойларында
әсемдік үшін өсіріледі. Солтүстік Америкада өсетін қантты Қызыл үйеңкі
(Acer rubrum)нің (А. saccharum) жапырақ шырынында 2 — 5 % қант болады,
шірнелі өсімдік, қызыл үйеңкі (Acer rubrum) жапырағы Канаданың
ұлттық символы болып саналады.
Күн көзінде немесе ала көлеңкеде де өсе береді. Суыққа төзімді, алайда
кейбір сұрыптарын жел өтінен қорғаған жөн. Ылғалдылықты жақсы көретіндіктен
жиі суғарып тұруды қажет етеді, мүмкіндік болса су маңына еккен дұрыс.
Қызыл үйеңкі (Acer rúbrum) - гүлдері әр түрлі ( ер гүлдері мен әйел
гүлдері бір ағашта өседі). Тұқымы ашық қызыл түсті, әрқайсысы бес бестен
бір жапыраққа жиналған. Ал ер гүлдерінде сары тьчинкалары бар. Жас
ағаштарда тек бір жынысты гүлдері болады. Ерте көктемде гүлденіп бастайды.
Жемісі қызыл, сары және қоңыр түрлерімен ерекшеленеді. Саңылаулар ұзындығы
15-25 мм , 50-60 ( пайда болады.
Жапония еліндегі ең танымал сәндік ағашы – қызыл үйеңкісі болып
табылады.Азия мемлекетінде үйеңкі ағашы ұлттық символ болып табылады. Жапон
бақтары – табиғатты бір орыннан қозғалмай тамашалауға арналған жер. Оның
ауданы бірнеше шаршы метрді ғана құрайды, ғимарат алдына не ішкі аулаға
микросаябақтар жасауға болады. Онда түзу сызықтар сирек қолданылады.
Көбінесе тас пен қиыршық тастан, мүк пен аласа өсімдіктерден, өсу және
гүлдеу кезеңдерін ескеріп отырғызылған ағаш топтарынан құралатын
асимметриялы композициялар болады. [5]
Бос кеңістік – газондар, құм, қиыршық тас – көп орын алады. Жердің
тапшылығы мен демалыстың табиғатты тамашалау сипатын иеленуі композициялық
шешімдерге ықпалын тигізді – жапондық бақтың кеңістігі тар болғанымен,
пейзаж түзуде жекелеген бөлшектерді әрлеу мен сәндеуге көп көңіл бөлінеді.
Қызыл үйеңкіні тек қана бақша мен тротуарда ғана емес, қылтима мен
террасаларда өсіреді. Қызыл үйеңкінің 160 түрі белгілі. Ол ешқандай
мәселелерсіз-ақ түрлі жерде өсе береді, топырақ талғамайды. Бұл өсімдік
өзінің қызыл түсімен көрікті. Барлық өсімдіктер сияқты жазда жасыл түске
енеді, құрамында хлорофилл болады. Хлорофиллдан бөлек каротиноид пен
антоциан бар, ол жапыраққа сары, қызыл және т.б. түс береді.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) ерекше күтімді қажет етпейді, топырақ
талғамайды. Тез өседі, көлеңкеде де өсе береді. Қызыл үйеңкіні (Acer
rubrum) пішіндеудің қажеті жоқ, тек қураған немесе ауру бұтағын ғана кесіп
отырады. Қалемшелеу және телу арқылы көбейтіледі. [6]
Тұқымынан да көбейтуге болады. Жапырақтары супротивті орналасады
тілімделінген. Жапырақшалары болмайды. Гүлдері актиноморфты келеді.
Гүлжапырақшалары екі қатарлы орналасады. Бес- төрт мүшелі шеңберлер
жасайды.
Гүлдері бір жынысты кейде екі жынысты келеді. Екі жынысты болуының
себебі тьчинкалар мен пестиктиктің редукцияланылғанынан пайда болады.
Жемістері құрғақ, ашылмайтын бір ұрықты екі ұрық дамиды. Ұрықтарында құстың
қанаттарына ұқсас қанаттары жетіледі. Тұқымның тамыры ерте пайда болса,
соғұрлым жақсы болады. Сол себепті қызыл үйеңкінің ерте гүлдеу мүмкіндігі
пайда болды. Егерде күн сәулесінің астында өсіп тұрса, тұқым қарға қарамай
өсе береді. Дәл қардың бетінде тұқым беріп өсе береді.
Қызыл үйеңкінің көптеген танымал сорттары бар. Оның ең танымалдылығын
бақшалар мен бала бақшаларды безендіруде қолданады. Негізгі сорттары:
Ред Сансет (Red Sunset) – бұл ең танымал ағаштардың бірі. Онда көп
каротиноидтар бар, сондықтан күзде оның жапырақтары ашық-қызыл түске
боялады.
Фассенс Блэк (Fassens Black) - үлкен сопақ ағаш. Қоңыр-қызыл түсті
жапырақтары бар.
Роял Ред (Royal Red) – басында өсіп-өнген кезде түсі ашық-қызыл
болады, ал уақыт өте келе түсін жоғалтады.
Друммонди (Drummondii) – бүршік жарған кезінде жапырақтың түсі
қызғылт болады, уақыт өте келе ашық-жасыл түске айналады.
Элсрийк (Elsrijk) – далалық өсімдік, ол көгалдандыру және саябақ
аймақтары үшін пайдаланылады. Қызыл үйеңкі бонсай қағидаты бойынша өсіруге
болады, бірақ бұл процесс көп күш талап етеді.[7]
Айта кету керек, Жапония көптен бері бұл технология бойынша әртүрлі
сұрыпты үйеңкі ағаштарын өсіреді, олар әдемі экзотикалық түс береді. Оның
ішінде: көгілдір немесе көк; алқызыл-қызыл; көк-күлгін түс.
Гиннал үйеңкісі (Acer ginnala )-Солтүстік Шығыс Қытай, Жапон теңізі
жағалауы, Амур орта ағысының өзен жағалауларында кездесетін,
көгалдандыруда ең танымал Алыс шығысты флора өкілі. Өркендері қызыл
немесе күрең, қабығы тегіс, сұр, күркелі ұшарбасы бар биіктігі 6 м
дейін жететін ірі бұта ретінде өседі.
Жапырақтары үш жолақты, орта бөлігі созылыңқы, қара жасыл,
жалаң, жылтыр, астыңғы жағында сирек шаштары бар. Гүлдері сарғыштау,
хош иісті, қалың, көп шашақгүлді жапырақтардың ұңғылауынан кейін 3-4
аптадан соң ыдырайды. Гүлдеу ұзақтылығы 15-20 күн. Қанатшалары 3см дейін
жасыл немесе ашық қызыл. Тез өседі, қысқа төзімді, жарықты жақсы
көреді, көлеңкелі жерлерде отырғызғанда сәнділігін жоғалтады, қайта
отырғызу мен қала жағдайларына көне береді. Мол өскіндер береді. Жиектерге
отырғызуларға, тоған жағалауларын көгалдандыруға, ашық түсті қоршаулар
жасауға, топтық немесе жеке отырғызулар үшін жарамды сәнді өсімдік. [8]
Әсіресе күзде жасыл желек фонында оттай қызыл дақ болып
ерекшеленеді. 0,5 м-ден жоғары емес ретті кесулер кезінде Гиннал
үйеңкісінен жасалған ернеулер өте әдемі келеді.
Жапырақтардың нығыз мозаикасы, ашық күзгі түстер мұндай
ернеулерді эффектілі қылдырады. Қылқанды тұқымдар фонында қарлы
жемістермен, ырғай және жидемен қабысуы жақсы көрінеді.
Татар үйеңкісі (Acer tataricum)-Биік бұта немесе үшінші өлшемді
кішкентай ағаш. Діңі және негізгі бұтақтары тегіс қара сұр немесе қара
қабықпен қапталған. Өркендері қызылдау немесе қоңырлау.
Жапырақтары салыстармалы кішкентай, ұзындығы 10 см дейін, сопақша
жұмыртқа тәріздес, әдетте бүтін, ірі тісті. Өте тез өседі, әсіресе
алғашқы жылдары. Мықты беттік тамырлы жүйені дамытады. Ұйқыдағы
бүршіктердегі өскінмен жақсы жаңарып түр береді. Аязға төзімді, тіпті
Сібір континенталды климатының жағдайларында. Көлеңкеге төзімді, қалың
ұшарбасы жерді жақсы көлеңкелеп тұрады. Жер жағдайларын таңдамайды,
бірақ құнарлы жерлерде жақсы өседі. Шайылған, тасты және тұздалған
жерлерде қанағаттанарлықтай өседі.
Үшкір жапырақты үйеңкі (Acer platanoides) -Күзгі мезгілде ағаштардың
жапырақтары қурап түседі, биіктігі 30 м дейін жетеді, тік цилиндрлі діңі
және нығыз кең домаланған ұшарбасы бар. Жас сабақтарының қабығы
қызыл сұр, тегіс.
Жапырақтарының түрлері суық, ұзындығы 6-18 см; беті қабаты ұзын
үшкірленген, жапырақ қабығы 6-15см. Жапырақтары жалаң, жоғарғы
жағы ашық жасыл жылтыр, астыңғы жағы ашықтау. Қалқанша гүлдері жасыл
сары; аталық және аналық (жалған екіжынысты) гүлдері әдетте бір
ағашта, кейде әр түрлі ағаштарда орналасқан. Тұқымы ірі (3,5-5 см)
көлденең орналасқан қанаттары бар екі қанатты; піскен соң екі жартыға
бөлінеді, оның әрқайсысында дәндері болады. Сәуір мамыр айларында
гүлдейді. Тұқымдары қыркүйек қазан айларында пісіп жетіледі. Өте тез өсетін
тұқым, әсіресе алғашқы 10 жылда. Аязға төзімді, -40° температураға
дейін шыдайды, кештеткен көктемгі және ерте күзгі аяздардан
зақымданбайды. Далалық жағдайларда ыстыққа төзімді. Жердің құнарлығы мен
ылғалдылығын талап етеді. Сұлатпа желге қарсы тұра алады. Ұзақ өмір
сүреді, шамамен 300 жыл. [9]
Қантты үйеңкі (Acer saccharum)-Кең домаланған немесе жұмыртқа
тәріздес ұшарбасы бар (босаңқы жағдайда) биіктігі 20-25м (30-40м)
жапырақтары түсетін ағаш. Қабығы сұр, өркендері жылтыр, қара қызыл.
Жапырақтары үш - төрт қалақты, көлденеңінен 8-14см, үшкірленген, сирек
өткір тістері бар; қалақшаларының арасындағы ойықтары терең, тар.
Жапырақтары үшкір жапырақты үйеңкілерге ұқсайды, бірақ олардан
айырмашылығы астынан сары жасыл түсті болып келеді.
Гүлдері түрлі жынысты, қалқандары жасыл сары. Тұқымдары жалаң,
ұзындығы 3,5-4см шашыраған қанаттары бар. Сәуір айында гүлдеп, дәндері
қыркүйекте піседі. Көлеңкеге өте төзімді, бұл қатынаста ол тек шамшатқа
ғана жол береді. Толығымен аязға берік -40° дейінгі аяздарды еш
зақымсыз көтереді. Жер құнарлығын талап етпейді: қарапайым,
жылтыраған, құмтасты, құрғақ, күштілігі аз, тасты, батпақты, әсіресе
жақсы жыртылған құмды жерлерде кездеседі.
1.2 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өсімдігінің ерекшеліктері
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің басқа ағаштардың айырмашылығы оның тұқымы
ақ түсті немесе жасыл түсті болып келеді.
Қызыл үйеңкінің кемшілігі оның ұзындығы. Бірақ күміс және қантты
үйеңкіге қарағанда аласа болып келеді. Ол тығыз жапырақтар мен таяз
түбірлік жүйеге байланысты тығыз өсетін өсімдіктерді шығара алады.
Шығыс Американың табиғатында қызыл үйеңкі ылғалды, құрғақ және аралас
ормандарда, өзендер мен ағымдар бойында өседі. Ол өте бағалы саябақты ағаш
болып есептеледі. Қызыл үйеңкі уақытынан бұрын ерте бүршік жарады. Бүршік
жарған уақытында жапырағы қызыл түсті, ал төменгі жапырақ бетінің түсі
күміс немесе көкшіл сұр түсті болады. Күзгі жапырағының түсі күміс сары,
қою сары, қып-қызыл немесе күлді қызыл түсті болып келеді. Ең жарқын түсті
ағаш әдетте күн сәулесі түсетін орындарда өсетін ағаштар.
Канада мемлекетінің туы мен елтаңбасында қызыл жапырақты қызыл үйеңкі
(Acer rubrum) бейнеленген. Қызыл түс – өмірдің белгісін білдіреді.
Канаданың ордендерінде де қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің суреті бар.
Дала қызыл үйеңкісі (Acer rubrum) және неклентатар үйеңкі кездеседі.
Үйеңкінің көптеген түрі қиыр шығыс пен Кавказда кездеседі. Бірқатары
Американың оңтүстік – шығысында өседі. Мәселен қантты үйеңкі (Acer
Saccaharum), олардан қант өндіріледі. Сондай- ақ анық жапырақты үйеңкі
кейде оны Америка клені деп те атайды. Ол біздің елімізде әсемдік ағаш
ретінде өсіріледі. [10]
Қала мен селоларды жасылдандыруға оларды пайдаланып келеді. Бірақ ұзақ
тіршілік етпей, қурап қалады. Екі үйлі өсімдік. Жапырағы түсетін ағаш,
отанда оның биіктігі 3040м дейін. Бос тұрған кезде күшті шатровидті
желегі жақсы дамиды. Тұқымдары ұсақ, бастапқыда ашық қызыл; ұзындығы 2см,
үшкір бұрышты, сабағының ұзындығы 6-10см, салбыраңқы қанатшалары бар.
Көлеңкеге төзімді және аязға төзімді -40дейінгі аяздарға шыдайды.Топырақ
таңдамайды, ұсақ тастары бар, аз дамыған топырақтар жарай береді. Жердің
артық ылғалдылығына шыдап, судың тұрып қалуын көтере береді.
Биылғы көктемде Алматының жасыл-желегінің легін қызыл жапырақты қызыл
үйеңкі (Acer rubrum) ағаштары толықтыратын болды. Сирек кездесетін өсімдік
түріне жататын бұл 600 түп ағаш шаһарға Бельгиядан әкелінген. Бұрыннан-ақ
бай табиғатымен танылған қаланың құшағында ағаштың да, гүлдің де мыңдаған
түрі кездеседі.
Сурет 2. Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) өркендер мен тамырлардың дамуы
Олардың қатарында тек көктем мен жаз мезгілдерінде ғана емес, ауа-райы
салқындап, аяз алқымнан алған сәтте де қаланы көмкеріп, көріктендіріп
тұратындары да бар. Ағымдағы жылы алып шаһардың сол көгалдан кенде емес
көшелері мен аулаларына, баулары мен бақшаларына тағы 30 мың түп ағаш егу
жоспарланған. Негізі, қалада ағаш отырғызу маусымы жер қойнауы жылып,
топырақ жібіген сәтте басталатыны белгілі. Бұл көшеттің топырақпен тез
табысып, үйренісуіне ең қолайлы сәт болса керек. Биыл да жоспарланған 30
мың түп ағаштың 10 мың түбі көшет отырғызу науқаны кезінде отырғызылады.
[11]
Ал, 12 сәуір күні болатын жалпы қалалық сенбілікте екі мың түп ағаш
егіледі деп жоспарлануда. Оның 600 түбі – Бельгиядан әкелінген қызыл
жапырақты қызыл үйеңкі (Acer rubrum). Алматы қаласының жасыл желегін
ұлғайту және көріктендіру мақсатында Бельгия мемлекетінен жақсы тұқымдас
600 түп ағаш әкелінді.
Бойы көкпен таласып, биік болып өсетін қызыл үйеңкі ағаштарының діңі
жуан болып келеді. Дегенмен, ағаштың бұл түрі де ерекше күтімді қажет
етеді.
Ғалымдардың айтуынша, қызыл үйеңкінің көріктілігінен өзге, емдік
қасиеті бар екені де дәлелденген. Мәселен, қызыл үйеңкінің биоэнергиясының
күштілігі сонша, оны көп құшақтай беруге болмайтын көрінеді. Ал, оған тән
қасиет – жүрек ауруларын емдеуге қабілеттілігі. Сондай-ақ, қызыл үйеңкі
ағашы көлеңкелеп, олардың аясында серуендеген адам шаршамайды екен.
1.3 Қызыл үйеңкіні (Acer rubrum) медицинада қолдануы
Үйеңкі ағашының пайдалы қасиеттері бар екендігі Солтүстік Америкадағы
үнділерге бұрыннан белгілі болған. Бүгінгі күнге дейін америкалықтар арнайы
рецепт бойынша дайындалған шырынды пайдаланады. Үйеңкінің шырынында қант,
микроэлементтер, витаминдер, дубильді заттар, липидтер және қанықпаған май
қышқылдары бар. Жас жапырақтары сергіткіш және қалпына келтіретін
қасиеттерге ие. Өсімдіктің өт айдайтын, антисептикалық және жараларды емдеу
ерекшеліктері анықталды, сондықтан қолдану халықтық медицинада өте кең
пайдаланады.
Ежелгі заманда үйеңкінің жапырағына нан пісірген. Үйеңкінің шырынан
танымал алкогольсіз сусын жасалынады. Шырынды тек қана медицинада ғана
емес, аспаздықта да қолданады.
Сурет 3.Үйеңкі ағашынан шырын алу
Қызыл үйеңкі – тамаша антидепрессант, жүйке кернеуін жақсы түсіреді,
туындаған стрессті азайтады, агрессияны үйлестіреді, энергетика қалпына
келтіреді. Үйеңкінің жапырағын, жемістерін мен гүлдерін әрдайым қандай да
бір ауруға қолданатын, сан ғасырлық кезеңінде өсімдіктердің көптеген
рецептері жасалды. Сыпырғыш үйеңкі мен қайыңнан алады, ол моншаға пайдалы
атрибут болып табылады. Үйеңкі шырыны жараларды емдейді. [12]
Үйеңкінің шырынында B тобының дәрумендері бар. Мысалы, тиамин
метаболизм, көмірсулар мен майларға әсер етеді. Өсімдіктің шырыны–
антиоксиданттар бар, олардың арасында полифенолы ықпал етеді. Ол
онкологиялық науқастардың тез жазылуға ықпал етеді. Оны жүрек проблемалары
кезінде ұсынады.
Қайнатпа шырынын үйеңкі әлі гүлденбеген кезде, ерте көктемде ақпан-
наурыз айларында жинау керек. Шырынды дұрыс алу және ағашқа зиян келтірмеу
үшін жерден 30 см қашықтықта диаметрі шамамен 1,5 см болатын кішкентай
тесік жүргізіледі. Ол арнайы саңылауды (импровизацияланған тәсілдермен оңай
жасалуы мүмкін) енгізеді. Шұңқырға түтік салып, оның шеті шырын жинау
жоспарланған контейнерге түсіріледі. Бір тесіктен максимум 30 литр дейін
шырынды алуға болады.
Сурет 4. Үйеңкі ағашының шырынын сақтауға арналған бөтелке
Шырынды салқын жерде сақтау керек. Егер оны ұзақ уақыт бойы сақтау
жоспарланса, оны дайындаудың ең жақсы тәсілі - бұл сиропты дайындау (бұл
түрде ол бір жылға сақталады) немесе герметикалық қақпақтармен жабылған
бөтелкелерде сақтау керек.[13]
Үйеңкінің шәрбатынан өте пайдалы үйеңкі майын алуға болады. Бұл майды
тамақ дайындау кезінде қолдануға болады. Сиропты алдымен + 112 ° C дейін
қыздырып , содан кейін + 52 ° C дейін салқындатылады.
Оны тұрақты араластыру керек, нәтижесінде крем секілді консистенция
пайда болады. Оны сондай-ақ ас мәзірінде құймақ, вафли, печенье, тосттар,
бәліштерге қосып беріледі.
Үйеңкі дайындауға арналған шәрбат шырыны тек бірнеше түрі қолданылады.
Атап айтқанда: қара, қызыл, күміс және қантты үйеңкі. Үйеңкі вирустық
инфекция, бүйрек аурулары, гепатит және бронхит ауруларын тиімді емдейді.
Піскен сиырдың сүті мен бір стақан үйеңкінің шырынын жақсылап
араластырамыз. Бір қасық үйеңкінің балын қосуға болады, бірақ бұл міндетті
емес. Бұл шырынды күніне 3 мезгіл қолдану керек. Бұл бүйрек ауруын емдеуге
көмектеседі.
Бір күнде үйеңкінің үш сары жапырағын бір жарым стақанға қайнату
керек. Оны салқындатып, тамақтанар алдында 15 минут бұрын күніне үш рет
жарты стақаннан ішу керек. Әр айдан кейін, он күндік үзіліс жасалуы тиіс.
Емдеу кезінде буын қабынуын босатады. Бұл курс үш айға есептелген.
Халық медицинасында түрлі күрделі жарақаттарды емдеу үшін қолданады.
Үйеңкінің шырынды балғын жапырақтарын дәкеге бір апта бойы орап, күнделікті
өзгеріп отыруы керек. Жапырақтарда таниндер тері мен бұлшықет тінін қалпына
келтіретін заттар кездеседі. Жаңа қалың жапырақтары қабынуға қарсы және
бактерияға қарсы қасиетке ие.[14]
Қызыл үйеңкінің жапырағында С витамині бар, олардың ретінде жем үшін
қой мен ешкі пайдаланылады. Бүршік жарған уақытта ағаштың қасында көп ара
жиналады, олар белсенді нектар жинайды. Таза және мөлдір шырын дұрыс өңдеу
кезінде қант қосуға болады. Күндіз шырын белсенді ағады, түнде бұл процесс
тоқтатылады.
Айта кету керек, шырын айналғанда бозарып және жасыл түске боялады.
Осындай түрде, қант дайындау үшін жарамды емес.АҚШ-та үйеңкіден дәмді және
пайдалы шырындар жасайды. Бұл ауруда қалталы саңырауқұлақ арқылы
қоздырылады. Ағаштың бұтақтарында және діңдерінде жара пайда болып, олар
жыл сайын үлкейеді.
Зақымдалған бұтақтарды кесу керек, діңдердегі жараларды кесіп, тазалап,
жарақаттарды сылау қажет, одан кейін 5% темір купоросы ерітіндісімен бүркеу
қажет.
Қызыл үйеңкі (Acer rubrum)нің жапырағынан матаға, қағазға арналған қара
май және сары бояу алынады. Жапырағының құрамында 29,5 % май, каучук пен
қара май бар. Өсімдік шырыны емдік мақсатта қолданылады. [15]
Шырыны 1,5 % сахарозадан тұрады. Дәрігерлердің айтуынша, Қызыл үйеңкі
(Acer rubrum) алынған қант қызылшаныкінен пайдалырақ екен.
Сондай-ақ, жөтел және суық тиген жағдайда сүт пен үйеңкі шырынын қоспасын
қолдануға болады. Бір стақан сүтті үш минут ысытып аламыз. Оны салқындатып
оған бір стақан үйеңкі шырынын қосамыз. Қажет болса, ас қасық бал қосуға
болады. Егер сіз күніне үш рет ішсеңіз, емделу тиімді болады.
1.4 Қызыл үйеңкі (Acer rubrum) қала безендіруде қолдану
Саябақтар мен бақтар – қаланы көгалдандырудағы ірі әрі маңызды зерзат.
Бақтардың көлемі 6-10га болса, саябақтар 100- 150га дейін жетеді. Олар
берілуіне қарай көп қызметті (мәдени және демалыс) және мамандандырылған
(балалар,спорттық, серуен және т.б) болып бөлінеді. Ал, көлемі мен орналасу
орнына қарай қалалық және аудандық болып бөлінеді.
Бақтар мен саябақтар қала аумағына кірмейтін табиғи өскен алқа
ағаштардан немесе екпе ағаштардан жасалады. Бақтар мен саябақтарды
жоспарлау кезінде ландшафты композиция элементтерін көбіне регулярлы
бағытта жасайды. Бұл үшін жер бедері мен өсімдіктерін жоғары деңгейде
есептейді. Құрылыс, инженерлік және агротехникалық жұмыстар аумақта
кезегімен жүргізіледі.
Отырғызуға әр түрлі стандартты көшет материалдары пайдаланылады. Ағаш
шоғыры мен тоғай құруға – тікпелер, ағаш тобын құруға – орташа көлемді
ағаштар, ал жекелеп (солитер) отырғызуға – ірі көшеттер пайдаланылады.
Шағын саябақтар - маңызды көгалдандыру зерзаты, көлемі 0,15-тен 2,5га дейін
болады. Шағын саябақтар көбіне қалалық алаңдарда, көше қиылысында, тұрғын
үйлер жанында, әкімшілік және қоғамдық кеңселер маңында орналасады. Бұл
қаладағы табиғи ортасы өте қолайсыз (шуы өте жоғары, ауасы лас, газды және
т.б) жерлерде орналасқан.
Шағын саябақтардың жоспары олардың қызметіне байланысты болып келеді.
Ол жерлерде партерлік учаскелер – көгал шөптер, гүлзарлар, ағаш және бұта
топтары, демалыс алаңшалары, транзитті және серуен жолдары болады. Шағын
саябақтарға қала жағдайына төзімді көшет материалдары пайдаланылады.
Жолдар мен алаңшалар әсем көркемделген болуы керек. Шағын саябақ
құрылысы кезінде ағаштар мен бұталарды отырғызу, көгал шөп және гүлзар құру
және ол жерде күтім жұмыстарын жүргізуде жоғары талаптар қойылады.
Агротехникалық күтім жұмыстарын (жүйелі суару, органикалық және минералды
тыңайтқыштар енгізу, жақсы өсуге арналған стимуляторлар пайдалану және т.б)
жоғары деңгейде жүргізу керек.
Бульварлар – халықтың қысқа мерзімде демалуына арналған көгалдандыру
зерзаты. Бульварлар көше мен аудандық магистраль жиегіне жолақ ретінде ені
кемінде 16-18м болып жасалады.
Бульварды жоспарлау кезінде серуен және транзитті жолдар, демалыс
алаңшалары салынады. Алқа ағаштар біріншіден, көшенің екі шетін қоршап
жауып тұруы керек, екіншіден төзімді ағаштар мен бұталардан сәнді топ
құрып, көгал шөптер құру керек.
Гүлмен безендіру маңызды бөлшектердің бірі. Отырғызылатын көшет
материалдарына жоғары талап қойылады: көшеттер ірі болуы керек, барлық
агротехникалық жұмыстар жоғары деңгейде жүргізілуі шарт. Алқа ағаштар
ретпен, қатарлап отырғызылады.
Топтап отырғызу – гүлзарлық композицияның ең кең таралған түрі болып
саналады.
Олар біржылдық және көпжылдық өсімдіктерден құрылуы мүмкін. Топтап
отырғызудың өлшемі мен пішінін сол жердің иесі өз қалауымен және талғамымен
өзгерте алады. Сонымен бірге бақтың аумағын және сол жердегі сәндік және
архитектуралық формасын білу керек.
Топтар құрамына байланысты екі түрге бөлінеді. Егер топтап отырғызуда
екпенің бір түрі бар болса, онда ол жәй деп аталып, аумаққа біртүсті жолақ
береді. Аралас топтар гүлдеу уақыты әртүрлі, екі түрден тұратын
өсімдіктерден тұрады. Көп бөлігі жуа тәрізді және кеш гүлдейтін
өсімдіктерден тұрады. Топтап отырғызуда биік емес, көпжылдық және гүлдейтін
бұталы өсімдіктер жақсы көрінеді.
Ағаш және бұталар-қалалар мен ауылдарды көгалдандыруда қолданылатын ең
басты өсімдік түрлері және көшет материалдары. Оларды таңдау барысында өте
мұқият болу керек. Ағаш өсімдіктерінің түрлерінің сан алуандығы мен
пішінінің әсемділігі инженерлер мен архитекторларға үлкен көркем жасыл
құрылысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Ағаш және бұталы өсімдіктер бөрікбасы пішіні мен дің келбетінің,
гүлдеуінің және гүлінің пішіні мен түсінің, жемістері, жапырақтары мен
өркендерінің әсемдігімен көз тартады. Кейбір ағаш түрлерінің жемістері
олардың әсемдік қасиетін төмендетіп, ажарын кетіреді (шаған жапырақты
үйеңкі,ақ акация, жұпаргүл, тобылғы, чубушник, буддлея), ауаны ластайтындар
(терек, шығыс шынары), жолдар мен тротуарларды (шегіршін, түт ағашы)
ластайды.
Бұндай ағаштардың жемісін кесіп немесе отырғызуға аталық түрлерін
пайдаланған жөн. Ағаш және бұта түрлерін таңдау барысында олардың ылғал
тапшылығына, топырақ тұздылығы мен ауаның ластығына салыстырмалы
шыдамдылығы және көлеңкеге төзімділігі ескерілуі шарт. [16]
Көгалдандыру кезінде жергілікті ағаш түрлерін көбірек пайдалану жақсы
нәтиже береді. Кейбір интродуцент өсімдіктердің елімізге жақсы
бейімделгендігі сондай, олардан құрылған екпе ағаштар (сары қарағай,
маньчжур жаңғағы, кәдімгі емен) тұрақтылығы мен өсу жөнінен жергілікті
түрлерден озып кеткен. Ағаш түрлерінің экзотикалық рөлі, қала немесе ауыл
кеңістігімен үйлесіп, алқа ағаштар топты, аллея, жеке ағаш композициясында
құрылады.
Бақ-саябақ құрылысы жұмысының сәтті болуы, ағаш және бұта түрлерін
дұрыс таңдауға, олардың көгалдандыру аумағының табиғи ортасына биологиялық
және экологиялық сәйкестігіне байланысты болады. Міне, сондықтан әрбір
түрдің ерекшелігін, әсемдік сапасын және өсімдіктің құрылымын жақсы білу,
жасыл құрылыс құру кезінде жұмыстарды тиімді жүргізуге, санитарлық-
гигиеналық талаптарды сақтауға, архитектуралық-көркемдік көрініс беруге,
эстетикалық қасиеттерін сақтауға мүмкіндік береді. Ағаш және бұталардың
әсемдік қасиеттерін бағалау кезінде, ең басты назарда ағаштың өлшемі, өсу
жылдамдығы мен өмір ұзақтығы, бөрікбасы пішіні мен келбеті, жапырағы, гүлі,
жемісі және бұтақтарының түсі мен пішіні, көлемі және діңінің бедері, түсі
және пішіні ескеріледі.
Ағаш және бұта түрінің өлшемі, оларды таңдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz