Құрама жемнің сапасын арттыруға арналған пробиотикалық препараттарды зерттеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қанатбеков Берікбек Қанатбекұлы
Құрама жемнің сапасын арттыруға арналған пробиотикалық препараттарды
зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В070100 – Биотехнология мамандығы
Алматы, 2018 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Алматы Технологиялық Университеті
Факультет Тағам өндірісі
Кафедра Тағамдық биотехнология
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Құрама жемнің сапасын арттыруға арналған пробиотикалық препараттарды
зерттеу
Орындаушы:
5В070100 – Биотехнология мамандығының 4 курс студенті
Қанатбеков Б.Қ. ______________ _____ ______________________________ 2018
ж.
Жетекшісі:
ТБ кафедрасы
б.ғ.к., доцент м.а.
Сарсекеева Г.Ж. ________________ _____ _______________ 2018 ж.
Қорғауға жіберілді:
ТБ кафедрасының меңгерушісі,
т.ғ.к., доцент
Жаксылыкова Г.Н. ______________ _____ _____________ 2018 ж.
ТӨ факультетінің деканы,
т.ғ.д., профессор
Байболова Л.К. ______________ _____ __________________ 2018 ж.
Алматы, 2018 ж.
Aлмaты Тexнoлoгиялық Унивepcитeтi
Фaкультeт ___________________________________ ___________________
Кaфeдpa ___________________________________ _____________________
Мaмaндық ___________________________________ ___________________
Диплoмдық жұмыcты opындaуғa
ТAПCЫPМA
Cтудeнткe ___________________________________ ___________________
(фaмилияcы, aты, әкeciнiң aты)
ДЖ тaқыpыбы ___________________________________ ____________
___________________________________ _______________________
AТУ № ______________ ____ ___________________ бұйpығымeн бeкiтiлдi
Aяқтaлғaн ДЖ-ты тaпcыpу уaқыты
___________________________________ ________________________________
ДЖ-қa бacтaпқы мәлiмeттep ___________________________________ _______
___________________________________ ________________________________
Cұpaқтap тiзiмi нeмece ДЖ-тың қыcқaшa мaзмұны:
a) ___________________________________ ______________________________
б) ___________________________________ ______________________________
в) ___________________________________ ______________________________
Гpaфикaлық мaтepиaл тiзiмi (мiндeттi түpдeгi cызбaлapды нaқты көpceтумeн)
___________________________________ ________________________________
Ұcынылaтын әдeбиeт___________________________________ ________
___________________________________ ________________________
Тиeciлi жұмыc бөлiмдepi көpceтiлгeн кoнcультaциялap
Тapaу Кеңесші, кaфeдpa
Тaпcыpмaны тaпcыpу күнi _________________________________ __ 2018 ж.
Кaфeдpa мeңгepушici __________________________________ _______
ДЖ жeтeкшici __________________________________ ___________________
Тaпcыpмaны opындaуғa
қaбылдaғaн cтудeнт __________________________________ ______________
Күні _________________ 2018 ж Қорғау күні ___________ 2018 ж
Фaкультeт __________________ МАК хаттама № _______________
Кaфeдpa ______________________ МАК бағасы __________________
Кеңес беру
ДЖ-ың тaқыpыбы
___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________
Түciндipмeлік бөлім ___________________________________ _____ бeт
Гpaфикaлық бөлiм ___________________________________ ______ бeт
Cтудeнт_________________________ ____________________________
Жетекшісі _______________________ _________________________
Кеңес берушілер (нaқты мaмaндық бoйыншa бөлiмдep ғaнa тoлтыpылaды)
Әдебиеттік шолу __________________________________ ___________
Технологиялық бөлім бойынша ________________________________
Норма бақылаушы __________________________________ ________
Қopғaуғa жiбepiлдi:
ТБ кaфeдpaсының мeңгерушісі
Т.ғ.к., доцент
Жаксылыкова Г.Н.____________________ ______ _______ 2018 ж
РЕФЕРАТ
Тема дипломной работы: Исследование пробиотических препаратов для
улучшения качества комбикормов.
Дипломная работа состоит из 61 страниц, 12 рисунков, 7 таблиц, 25
источников использованной литературы.
Комбинированный корм представляет собой готовую смесь корма,
приготовленную по специальным рецептам. Зерна, крепкие растения, травы и
травы, технические, химические и микробиологические продукты включены в
состав смеси. Полный корм для корма производится как готовый рацион со
всеми питательными веществами, необходимыми для домашнего скота .
Ключевые слова:Пробиотики,силос,комбикорм, молочнокислые бактерии.
Объект исследования: Молочнокислые бактерии.
Цель дипломной работы:Улучшение качество комбикормов с использованием
молочнокислых бактерий.
Задачи дипломной работы: Изучение свойств молочнокислых бактерий,
выделенных из природных субстратов в составе комбикормов.
Полученные результаты и их новизна – используя молочнокислые бактерии,
изготовленные в сочетании с нетрадиционными растениями для улучшения
качества комбикормов.
Область применения: В сельском хозяйстве и в животноводстве.
МAЗМҰНЫ
НOPМAТИВТIК CIЛТEМEЛEP 7
AНЫҚТAМAЛAP 8
БEЛГIЛEУЛEP МEН ҚЫCҚAPТУЛAP 9
КIPICПE 10
1 ӘдeбиeТТEPГE шoлу 12
1.1 Құрама жемге жалпы сипаттама 13
1.2 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылату жолдары 14
1.3 Құрама жемді өндіру технологиясы 17
1.4 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылатуда түйіршіктеудің 19
маңызы
1.5 Еліміздегі құрама жем өндірісі 26
1.6 Нәруызды өсімдіктерді консервілеудегі микроорганизмдердің 28
атқаратын рөлі
1.7 Азықтағы ашу үдерісіне кейбір факторлардың әсері 31
1.8 Сүт қышқылы бактериялары және оларды өсімдіктерді сүрлеуде 32
қолдану
2 ЗEPТТEУДIҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ МEН ӘДІСТЕРІ 37
2.1 Зepттeу мaтepиaлдapы 37
2.2 Зерттеу әдістері 38
2.3 Зерттеу 38
3 ЗEPТТEУ НӘТИЖEЛEPI ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 41
3.1 Сүт қышқылы бактерияларында дәстүрсіз өсімдіктерді сүрлеуде 41
сынау
3.2 Аю балдырғаны мен қытай бұршағын қосып сүрлеу тәжірибелерінің 42
нәтижелері
3.3 Аю балдырғанына гүлтәжіні қосып сүрлегендегі нәтижелер 52
ҚOPЫТЫНДЫ 59
ҚOЛДAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI 60
НOPМAТИВТIК CIЛТEМEЛEP
Осы жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер пайдаланылған:
МЕМСТ 2237-75 – Өсімдік шикізаты. Гүлдер, жапырақтар, шөптер. 1 бөлім.
– М. – Стандарттар баспасы, 1994, 159 б.
МЕМСТ 2237-75 – Өсімдік шикізаты. Тамыры, жемісі, шикізат. 2 бөлім.
–М. – Стандарттар баспасы,1994, 191 б.
МЕМСТ 24027.0-80 – Өсімдік шикізаты. Үлгіні жинау әдістері мен
ережелері.
МЕМСТ 24027.1-80 – Өсімдік шикізаты. Шынайылығын, зиянды қосылыстармен
ластанбағандығын және қоспаларын анықтау әдістері.
МЕСТ 24027. 2-80 – Дәрілік өсімдік шикізаты. Ылғалдылығын, күлділігін,
экстрактивті заттар және илік заттарын, эфир майларын анықтау әдістері.
МЕМСТ 7.1-2003 – Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
Жалпы талаптар және құрастыру ережелері.
МЕМСТ 7.32-2001 – Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы және
дайындау ережелері.
МЕМСТ 4517-87 – Реактивтер. Зерттеуде қолданылатын қосымша реактивтер
мен ерітінділерді дайындау әдістері.
МЕМСТ 23932-90 Е. – Зертханалық жабдықтар және шыны ыдыстар.
МЕМСТ 1770-74 – Зертханалық өлшеуіш шыны ыдыс. Цилиндрлер,
мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалық шарттар.
МЕМСТ 20292-74 – Сыйымдылығы 100, 200, 500, 1000 мл өлшеуіш колбалар.
МЕМСТ 6709-72 – Дистилденген су.
МЕСТ 17299-78 – Этил спирті. Техникалық шарттар.
ҚР СТ 1613-2006 – Тиісті зертханалық тәжірибе.
AНЫҚТAМAЛAP
Ocы жұмыcтa анықтамалар мен cәйкec кeлeтiн терминдер қoлдaнылды:
Толық рационды құрама жем – негізінен құс, доңыз, жылқы, ірі қара және
жас малға арналған. Мұндай құрама жем мал мен организмін керекті тағамдық
затармен толық қамтамасыз етіп, жемнің басқа түрлерін қосуды қажет етпейді.
Ал жылқыға арналған толық рационды құрама жемге пішен шөп қосқан тиімді
болады.
Құрама жем конценраты – мал мен құстың ірі және құнарлы жем азықарына
қосуға арналған, оның құрамында протеин, минералды заттар мен
микроқосымшалар көп мөлшерде болады.
Нәруызды – витаминді қосымшалар - әдее ұсатылған дән қоспаларын байыту
үшін қолданылады. Олардың құрамында нәруызға, витаминдерге, минералды
заттарға, микроэлементтерге және антибиотиктерге бай шикізаттар болады.
Премикстердің құрамында белсенді биологиялық заттар көп. Сондықтан
құрама жем мен нәруызды витаминді қосымшаларды керекті биологиялық
заттармен байыту үшін қолданады.
Жем қоспасы – үш немесе төрт компоненттерден немесе дән өңдеу
өндірістерінің жанама өнімдерінен дайындалады. Оны ірі қара мен қойлардың
азығы ретінде қолданады.
Байытқыш қоспа дегеніміз – құрама жем кәсіпорындарының арнаулы жем
рецептісі бойынша жасалынатын біркелкі ұсатылған нәруызды, минералды және
микроқосымшалармен толықтандырылған заттар.
Карбамиді концентрат дегеніміз – ұсатылған дән, карбамид және
бентониттен бекітілген рецепт бойынша жасалынған біркелкі ұсатылған жем
азығы.
БEЛГIЛEУЛEP МEН ҚЫCҚAPТУЛAP
ҚP Қaзaқcтaн Pecпубликacы
ТМД тәуeлciз мeмлeкeттep дocтығы
Ca кaльций
Р фосфор
Na нaтpий
C дәpумeнi acкopбин қышқылы
A дәpумeні peтинoл
В1 Тиaмин
В2 pибoфлaвин
В6 пиpидoкcин
В12 циaнкoбaлaмин
pН aктивтi қышқылдық
0C Цeльций гpaдуcы
кг килoгpaмм
кгм3 килoгpaмммeтp куб
г грамм
л Литр
мггл милигpaмммилилитp
гмл гpaмммилилитp
% пaйыз
№ нoмep
мин минут
ceк ceкунд
А.б Аю балдырғаны
Қ.б Қытай бұршағы
t температура
КІРІСПЕ
Құрама жем – арнайы рецепт бойынша жасалған азықтың майдаланған дайын
қоспасы. Қоспа ретінде дән, қатқыл азықтар, өсімдік және шөп ұны,
техникалық, химиялық және микробиологиялық өнімдер алынады. Толық рационды
құрама жем құрамында малға қажет барлық қоректік заттар бар даяр азық
рационы ретінде шығарылады [1].
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кездегі еліміздің экономикалық
саясатының негізгі бір мәселесі – мал, құс шаруашылығындағы жемдік қорды
күшейту. Толыққұрамды азықтандыру – мал өнімділігін жоғарылатудың бірден –
бір шешімі. Ауылшаруашылығы малын, құсын ғылыми негізбен азықтандыруды
ұйымдастыруда құрама жемнің маңызы зор [2].
Мал шаруашылығының тиімділігін жоғарылату, одан жоғары нәтижелер алу
құрама жемнің сапасына тікелей байланысты.
Құрама жем өндірісін дамытудағы басты мәселе – оның шикізат қорларын
кеңейту және кәсіпорынның техникалық деңгейін жоғарылату негізінде сапасын
жақсарту [2].
Дайындау желілеріндегі ең маңызды орынды дәнді, гранулданған және
сусымалығы нашар минералды шикізаттардың алдын – ала қоспасын дайындау
желісі алады. Құрама жем кәсіпорындарында соңғы кезде жүргізілген қайта
жөндеу жұмыстары алдын – ала мөлшерлеу және араластыру желісін енгізуді
қарастырады [1, 2].
Алдын – ала қоспа желісін қолдану мөлшерлеудің дәлдігін жоғарылатып,
дайын құрама жемнің біркелкілігін жоғарылаталы, сусымалығы нашар
шикізаттардың технологиялық қасиеттерінің жақсаруынан технологиялық
жабдықтың өнімділігі жоғарылайды [2, 3].
Құрама жем зауыттарындағы тәжірибелер алдын – ала қоспа желілерін
енгізудің тасымалдау желілері мен мөлшрлеу желісіндегі мөлшерлегіштің
санын, қораптар санын азайту, өнім сапасын жақсартуға жіне сонымен қатар
өндіріске шикізатты дайындау уақытының 15-20% азаюына байланысты өндірістің
өнімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді [3].
Жемдік маңыздылығына қарай құрама жем келесі түрлерге бөлінеді: толық
рационды құрама жем концентраты, нәруызды (белокты) – витаминді қосымшалар,
жем қоспасы, премикс, байытқыш қоспа және карбамидті концентрат [2, 3].
Құрама жем, нәруызды – витаминді және минералды қосымшалар шашпа
немесе гранул түрінде шығарылады. Мөлшері процентпен берілген нәруыз немесе
протеин аса маңызды азықтық за болып табылады. Бірақ, іс жүзінде ірі
организм үшін оның сіңімді бөлігінің маңызы ғана ескеріледі.
Келтірілген негізгі көрсекіштермен қатар нәруызды құрайтын амин
қышқылдары минералды жемдердегі бөлек элементтер, мысалы, кальций, фосфор,
натрий, т.б [4].
Мал, құс шаруашылығы өнімдерін өндіруді жоғарылату және сапасын
жақсартудағы маңызды бағыттар – жоспарланған өнімділікке сәйкес қоректілігі
бойынша теңестірілген толыққұнды азықпен қамтамасыз ету. Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев халқына арнаған Қазақстан – 2050 Стратегиясы – орныққан
мемлекетіміздің жаңа саяси бағыты Жолдауында, ауыл шаруашылығын жаппай
модернизациялаудың қажеттігін, әсіресе ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген
өсіп келе жатқан сұраныс жағдайында әлемдік деңгейдегі мал шаруашылығының
жемдік қорын жасау қажеттігін көрсеткен [1].
ТМД елдерінде жеміс – жидек өнімдерін өңдеуде алынатын жанама өнімдер
мен қалдықтардың 80 % – дан астамы ауыл шаруашылығы малдарына балауса
немесе консервіленген күйде беріледі [4].
Аграрлық өндірістік кешенде ауыл шаруашылығы өндірістері шикізаттарын
қалдықсыз өңдеу қажеттілігі туып тұр. Өндіріс қалдықтарын қолданудың
маңыздылығы біріншіден, табиғи қорларды үнемді пайдалануға, ал екіншіден
қоршаған ортаны ластанудан қорғайды және үшіншіден арзан қалдық өнімдерді
қолдану арқылы дайын өнімнің өзіндік құны төмендейді [5].
Жыл сайын жеміс және көкөніс өңдеу кәсіпорындарында 7000 тонна күнжара
мен сығындылар, 820 тоннадай жемдік ұндар алынады, олар құрама жем өндірісі
үшін қосымша шикізат көздері болып табылады. Алайда бұл өнімдер өңделмеген
күйде ұзақ уақытқа сақталмайды, тез ашиды, нашар тасымалданады. Сонымен
қатар көлемдік салмағының аз болуы, клетчатка мөлшерінің көптеу болуы
жемдік азық ретінде пайдалануды тежейді [6].
Елімізде мал азығының берік және тұрақты қорын даярлауда құрама жемнің
алатын орны ерекше. Егістік жерлерде өсірілетін мал азықтық өсімдіктердің
шамамен алғанда 35% -ы осы сүрлемдер үлесіне тиеді. Осыған орай қоректік
сапасы жағынан толық бағалы мал азығын өндірудің бір тәсілі - құрама
азықтардан сүрлем даярлау. Ал мал азықтық өсімдіктер қоректік жағынан
бірдей бола бермейді. Мысалы, сүрлемдік жүгерінің құрамында көмірсулары мол
болса да, ол нәруызды азоттар қосылыстарына кедейлеу келеді. Ал жоңышқаны
алсаңыз бұған қарама-қарсы нәруызға бай болады да, көмірсулары онда өте аз
болады. Сондықтан бұларды әдеттегі тәсіл бойынша сапалы сүрлем алуға
болмайды [5].
Құнарлылылығы және қоректілігі мол сүрлемді даярлағанда азықта
көмірсулары қажетті мөлшерде болуы тиіс. Осы жағынан алғанда даярлаудың
өзіндік ерекшеліктері бар екенін ескеруге тура келеді. Сол ерекшеліктерді
шартты түрде орындамайтын сапалы азық алу өте қиынға соғады. Сол шарттардың
ішінде, әсіресе екеуі сүрлеуге міндетті түрде қатынасуы қажет және азықтың
сапалы болып шығуына кепіл бола алады [5].
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Құрама жемге жалпы сипаттама
Құрама жем-арнайы рецепт бойынша жасалған азықтың майдаланған дайын
қоспасы. Қоспа ретінде дән, қатқыл азықтар, өсімдік және шөп ұны,
техникалық, химиялық және микробиологиялық өнімдер алынады. Толық рационды
құрама жем құрамында малға қажет барлық қоректік заттар бар даяр азық
рационы ретінде шығарылады. Концентратты құрама жем – сусымалы біркелкі
азық, малға қатқыл, шырынды азықтармен қатар қосымша азық ретінде беріледі.
Үстеме құрама жем – құрамында протеин, минерал заттар және витаминдер көп,
құнарлы азық. Рацион құрамын теңестіру үшін пайдаланылады. Премикстер –
биологиялық белсенді заттардың байытылған қоспасы. Премикстерді құрам
жемнің құнарлылығын арттыру үшін және олардың мал организміне биологиялық
әсерін күшейту үшін пайдаланады. Құрама жемді азық ұны, балық ұны, жарма,
түйіршік, брикет, ұнтақ түрінде өндіреді. Минерал заттар мен витаминдер
жағынан теңестіру үшін рационға (оның салмағының 1-5%-ы) қосып беріледі [5,
6].
Бидай дәнін жемге өндеудін арнайы технологиясы.
Отандық және шет елдәк ғалымдардың анықтауынша әлемнің барлық
елдеріндегі жемге шығым жыл сайын көбеюде, ал оларды өндіретің ресурстар
күрт азайған. Сондықтанда жемнің көптеген компоненттері жеткіліксіз, ал
кейбіреулері басқа мақсатта қолданып жүр. Дәстүрлік және энергетикалық
ресурстардың қысқаруы мен қымбаттауы расионға 80% ға артық дәндік
компоненттердің болуына әкеп соқтырды. Бұндай жем толыққанды биологиялық
өнім болып табылмайды [6].
Осыған байланысты жаңа рациональды өнімдерді іздеу және шикізат
ресурстарын тиімді пайдаланудың рациональды технологиясын жасау актуалды
болып отыр. Қазірде өндіріс орындарында 0,8 млн тоннаға жуық жем және
0,2млн тонна түрлі жемдік қоспалар өндірілуде. Дегенмен, жем өндірудің қол
жеткен деңгейі сандық және сапалық жағынан мал шаруашылығын қанағаттандырып
отыр. Есептеулер бойынша 2015 жылғы мал шаруашылығы, құс шаруашылығы және
балық шаруашылығын қанағаттандыру үшін толық рационалды жем өндіруді жылына
3 млн тоннаға дейін жоғарлату керек. Мал шаруашылығының қажетіне жарататың
100ден астам түрлі рецепті жемдер бар. Әдебиеттердегі мәліметтерге
сүйенетін болсақ, кейбір жем түрлерінің құрамына 150 ден астам компоненттер
кіреді [8].
Шикізат ассортименттерін көбейту және олардың технологиялық
қасиеттерін жоғарлату – жем өндірісінің маңызды және актуалды мәселесі.
Көптеген 10 жылдықтар бойы шикізат мәселесі қолға алынып келеді.
Сондықтанда жемдік ресурстардың барлық түрлерін қолдану ерекше мәнге ие.
Мұндай жағдайда жергілікті және қол жетімді жемдік өнімдерді іздестіру
актуалды болып отыр [8, 9].
Қазақстандағы жем өндіретін өндіріс орындары негізінен облыс
орталықтары мен қалаларда орналасқан. Осы жерлерде сондай-ақ өндеу
кәсіпорындары орналасқан. Осы өндіріс орындарындағы қалдықсыз өндіріс
технологиясы комбикорм өндірісіне жарамды қалдық қоспалардың шикізат қорын
алуға көмектеседі. Қазіргі кездегі нарық жем сапасына жоғарғы талап қойып
отыр. Бұл талаптарды жемді байыту жолымен және жемге арнайы әсер ететін
әдістерді қолдана отырып жүзеге асыруға болады [9].
Шикізатты ұнтақтау аралас жемдерді өндіруде маңызды және энергияны
қажет ететін операция болып табылады. Мал азығының сіңімділігі олардың
құрамын құрайтын компоненттердің бөлшектер мөлшеріне тікелей сәйкес келеді.
Кез келген тегістеу мөлшерінде аралас азықтардың сапасы ондағы азық өнімін
азайтады . Бұл тамақ өнімдері жануарлардың ішектің перистальтикасын
балғындығына байланысты[6].
Құрама жем кәсіпорындарында соңғы кезде жүргізілген қайта жөндеу
жұмыстары алдын – ала мөлшерлеу және араластыру желісін енгізуді
қарастырады[7].
Алдын – ала қоспа желісін қолдану мөлшерлеудің дәлдігін жоғарылатып,
дайын құрама жемнің біркелкілігін жоғарылаталы, сусымалығы нашар
шикізаттардың технологиялық қасиеттерінің жақсаруынан технологиялық
жабдықтың өнімділігі жоғарылайды[8].
Құрама жем зауыттарындағы тәжірибелер алдын – ала қоспа желілерін
енгізудің тасымалдау желілері мен мөлшрлеу желісіндегі мөлшерлегіштің
санын, қораптар санын азайту, өнім сапасын жақсартуға жіне сонымен қатар
өндіріске шикізатты дайындау уақытының 15-20% азаюына байланысты өндірістің
өнімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді[11, 12].
Аралас жемдерді өндіру үшін түрлі жем, минералды өнімдер, биологиялық
белсенді заттардың кең ауқымын қолданады.Құрама жем өндірісін дамытудағы
басты мәселе – оның шикізат қорларын кеңейту және кәсіпорынның техникалық
деңгейін жоғарылату негізінде сапасын жақсарту[10].
Жем өнеркәсібі ең маңызды экономикалық проблемаларды бірін орындауға
арналған - ірі азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп шикізат халықтың өсіп келе
жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті болып табылатын қарқынды
дамуын мал өнімділігін арттыру үшін. Мал шаруашылығын табысты дамуы құрама
жем өнеркәсібі үлкен рөл атқарады құру, дамыған және тұрақты жемшөп
базасының негізінде мүмкін болады. Ол мал мен құс фермаларын жоғары сапалы
азықпен қамтамасыз етуге арналған: жануарларға арналған барлық маңызды
заттар: белоктар, көмірсулар, майлар, минералды элементтер және
витаминдер[9].
Сонымен қоса жемнің сапасымен игерілу дәрежесі көбіне ондағы
компоненттердің гранулеметриялық қасиеттерніне байланысты. Жануарлардың
барлық түрлерімен жасына қарай жемнің оптималды ірілігі болады. Осыған орай
жемнің құрамындағы бөлшектердің орташа оптималды көлемін анықтап алу қажет,
яғни өте ұсақ бөлшектер болмауы керек. Айтып өту қажет республикада емдік
профилактикалық жем рецептері зерттелмеген және жасалмаған. Жемдік
өнімдердің санитарлық жағы ерекше актуалды және ол қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін жоғарғы сапалы санитарлық талаптарға сай болуы керек. Жем өніміне
деген қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында 2015 жылға қарай қуаты 80
тоннакүн 88құрама жем цехы және қуары 10тк модульді типтегі 172 цех
құрылысы жоспарлануда, сондай-ақ жұмыс жасап жатқан 30 құрама жем өндіріс
орындарына жаңа технологиялар енгізу жоспарлануда [8].
Өндіріс орындарындағы технологиялық схемаларды анализдеу қазіргі кезде
технологиялық процестің бірнеше бағытта дамып жатқанын көрсетті [9].
1.2 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылату жолдары
Әлемдік құрама жем өндірісі 2014 жылы 2,1 % жоғарылап, алдыңғы жылмен
салыстырғанда 980,12 млн.т. құрады. Ал, 2014 жылы Қытай 180 млн.т., АҚШ
–173, Бразилия – 66, Мексика – 31, Үндістан және Испания – 29 млн.т., Ресей
– 26 млн.т., Жапония – 24 млн.т. құрама жем өндірген. Құрама жемнің негізгі
құрауышы – дәнді дақылдар. Дәнді дақылдың түріне, өсімдіктің сұрыбына, өсу
жағдайына және де басқа факторларға байланысты 56 – 70 % азотсыз
экстрактивті заттар болады, бұл мал және құстарда нашар қорытылады.
Қытайбұршақ пен рапс маңызды ақуыз бен қуаттылық құрауыштары болып
табылады. Қытайбұршақ ұны – бұл құрама жем өндірісіндегі негізгі ақуыз
көзі, ол 5 – 10 % ұйқы безі бөлетін ферменттерді жоюға септігін тигізетін
сіңімділігі нашар заттарды сақтайды [10].
Ингибиторларды залалсыздандырудың тиімді жолы жоғары қысымды қолданып
жылумен өңдеу. Құрама жемде 40-48 % май және қорытылу коэффициенті 84,4 –
93,4 % , 21-33 % шикі протеин сақтайтын рапс сұрыпы энергетикалық
құндылыққа ие. Алайда рапс тұқымы эрук қышқылын сақтайды, ол қан тамырлары
– жүрек жұмыстарын бұзады, бауыр ауруларын тудырады. 29 Рапс тұқымын терең
өңдеуден өткізу қажет. Эрук қышқылының ыдырауы – 3800С. Астық дақылдары
және құрама жемнің кейбір құрауыштарының микроағзалармен тұқымдануы көп
кезедеседі және бұл көгерткіштердің метаболизм өнімдері мал мен адам үшін
қауіпті болып табылады. Құрауыштарды залалсыздандыру құрама жемнің сапасын
жақсартады. Құрама жемде балық, ет – сұйек ұнының, меласса, майлар және
басқа дәнді емес құрауыштарды жылумен өңдемей пайдалану мүмкін емес. Құрама
жем өндірісінде заманауи технологияны пайдаланып жоғары температурада
өңдеу, жоғары қысымды қазандарда 12 – 21 МПа және 300 – 3740С-та өңдеу,
жылумен өңдеу бұл үрдісті тездетеді, электр қуатының шығынын азайтады және
экономикалық тиімділікке қол жеткізеді [11, 12].
Жоғарғы сапалы азық - мал шаруашылығы өндірісінде ең негізгі фактор
болып табылады. Бұл мәселені шешудің маңызды жолы болып, дәстүрлі емес
шикізат түрлерін пайдалану: май өнеркәсібінің қалдық өнімі, тағам, астық
өңдеу, крахмал өнеркәсібі, жеміс – жидек өнеркәсібі, ет, балық өңдеу
өнеркәсібі қалдық өнімдері және микробиология өнеркәсібі жатады. Минералды
азықтық қоспа ретінде табиғи минералдарды – бентонит, шунгит және цеолитті
қолдануға болады [12].
Құрама жемнің құрамына жемдік шунгитті қосу оның физикалық –
механикалық, құрылымдық қасиетінің жақсаруына, одан әрі де мал мен құстарды
азықтандырғанда алынатын өнімнің экологиялық таза болуына септігін тигізген
[13].
Бұл табиғи минералдар сорбенттер болып табылады және мал ағзасынан
метаболизмнің уытты өнімдері мен ауыр металдарды шығарады, өнімнің
технологиялық қасиеттерін ғана жақсартып қоймай, оны 40 астам минералды
элементтермен байытады. Кальций, магний, калий, алюминий, темір, кремний
сияқты микроэлемент тотықтарын сақтағандықтан ол өсудің тиімді био ынта-
ландырғышы болып табылады, стерильді, ауыр металдарды сақтамайды [14].
Жеміс – көкөніс қалдықтарынан дайындалған жемдік ұнның өзінің
физикалық қасиеттеріне байланысты әлсіз жағы да бар, ол құрама жем
құрауыштарының тиімділігін төмендетеді. Бұларды сақтау үлкен қоймаларды
қажет етеді. Шаң тәрізді ұндар нашар тасымалданады, олардың тағы бір бөлігі
тозаңданып жоғалады. Гигроскопиялық азықтық ұн сақтау кезінде қызып кетуі
мүмкін [13]. Кептірілген қызанақ қалдықтарында орташа есеппен 6,49 мДжкг
алмасу қуаты, 17 – 35 % шикі протеин, 20 – 30 % шикі клетчатка, 2,7 – 22,0
шикі май, 3 – 7 % шикі күл, АЭЗ- 19 – 30 %, кальций – 4,23 гкг, магний –
2,41гкг, 0,91 гкг фосфор, 0,14 гкг – натрий, мыс – 12,15 мгкг, мырыш –
5,02 мгкг, марганец – 30 31,7 мгкг, темір –551 мгкг, Е дәрумені – 6,6
мгкг, С дәрумені – 18,6 мгкг және каротиннің – 4,7 мгкг сақталады [14].
Зерттеу жұмысының мақсаты сапа көрсеткіштеріне кешенді сараптама
өткізіп, кепкен алма сығындысын ары қарай құрама жем өндірісінде пайдалану
болып отыр [14].
Құрамында С дәруменінің үлкен қоры, калий, натрий, көмірсулар,
ауыстырылмайтын аминқышқылдары, 5 % мөлшерде пектиннің болуы, бұл кепкен
алма сығындысын өте бағалы жемдік шикізат көзі ретінде қарауға, сонымен
қатар жемдік қоспа алудағы толықтырғыш ретінде қолдануға болатындығын
көрсетеді [15, 16].
Ұсынылған жұмыста сүйекті жемістерден чипсы жасау қарастырылған, ол
үшін лимон және аскорбин қышқылының сулы ертіндісі шикізат консистенциясына
байланысты араластырылады. Алманы алғашқы гидротермиялық өңдеу кезінде 5-7
минутта өңдеуде өнімнің кебу үрдісі күшейеді және ұзақтығы 20-25%
қысқарады. Бұл құрамындағы биологиялық белсенді заттар (дәрумендер, пектин
және басқалар) дайын өнім құрамында сақталатындығын көрсетеді. Алманы
гидротермиялық өңдеудің ерекшелігі ол көптеген ферменттердің белсенділігін
азайтып, оларды қарайтатын әрекетін тоқтатады. Ары қарай өңделген шикізат 2
кезеңде кебеді. Бірінші кезең конвективті түрдегі конвейерлі кептіргіш
қондырғыда, екінші кезең электромагнитті өрісті жоғары жиілік финишерінде
жүзеге асырылады. Жеміс көкөністен жасалған чипсы өнімі төмен салыстырмалы
ылғалдылықта 3-5%, инертті газды ортада гидротермиялық орауышта оралуы
керек, өйткені ауадан ылғал сіңіріп, өздерінің қытырлақтығын жоюы және
жарықпен ұшырасқан кезде дымдануы мүмкін. Чипсыларды механикалық үгітілуден
сақтау үшін оларды 2 – 3 қабатты ламинатталған қаптарда сақтау керек және
салмағына қарай 25 және 50 грамда таза салмақта жастықша түрінде
қаптағышта орайды, сапасын төмендетпей сақтау ұзақтығы 12 ай [17, 18].
Дәнді және басқа да құрауыштардың, дайын өнімнің қоректілігін, дәмдік
сапасын жақсарту, бірлік салмаққа кететін жем шығынын азайту, тауарлық
түрін, санитарлық көрсеткіштерін жақсарту үшін арнайы өңдеу түрлерін
қолданады. Ол үшін көптеген әдістер: термиялық, гидротермиялық және
термомеханикалық қолданылады. Термиялық әдіске ауамен құрғақ қыздыру
(конвективті) жатады, қуыру (кондуктивті), конвективті – кондуктивті, ИҚ
сәулемен өңдеу (микронизация) және жаншумен микронизациялау; гидротермиялық
әдіске – суық кондиционерлеу, ыстық кондиционерлеу, жаншу;
термомеханикалыққа – түйіршектеу, экструдерлеу, экспандерлеу жатады [16].
Қуыру азықтағы қоректік заттарды сіңіріп, қорытуға асқазан – ішек
жолдары әлсіз, енесінен айырған жас торайларды жем жеуге үйрету үшін 31
торайларға арналған құрама жем дайындағанда қолданылады. Ол үшін шошқаны
азықтандыру үшін көп қолданылатын дәнді дақылдар: арпа, бидай, жүгері,
асбұршақты қуырады. Булау және қайнату мал мен құс азығында көбінесе бұршақ
дақылдары: асбұршақ, қытайбұршақ, бөрібұршақ, жасымақты пайдаланғанда
қолданады. Дәнді алдымен ұнтақтайды, 2-3 мин жем булағышта булайды, ал
қайнатқанда – 1 сағат бойы қайнатады. Жемді бұлай өңдеу ондағы сіңімділігі
нашар заттардың әсерін азайтуға және дәндегі қоректік заттардың
сіңімділігін жоғарылатады [15].
Жануарларды азықтандыруда пайдаланылатын энергия рационының
тапшылығы, олар барлық тамақтану элементтері (ақуыздар, көмірсулар, макро-
және микроэлементтер, витаминдер) бойынша теңдестірілген болса да,
жануарлардың өнімділігін төмендетеді. Липидтер суда ерімейтін және
жануардың денесінде маңызды функцияларды орындайды. Олар метаболизм
реттегіштерінің шешуші ролін атқарады, олар энергияны тастайды, организмнің
қорғаныс функциясын орындайды, еріткіштер мен витаминдердің
тасымалдаушылары, гормондар, жүйке тінінің ажырамас бөлігі[20].
Өңдеуден кейін бұршақ дақылдарын ақуызды қосымша ретінде рационның
қоректілігі бойынша 25 – 30 % мөлшерде енгізеді. Дәнді жаныштау ылғалдылығы
35 % жоғары дәнді қолдануға және оны консерванттармен бірге ұзақ мерзімге
сақтауғақ қоюға мүмкіндік береді. Жаныштау егіс басында, сақтау қоймасының
жанында немесе ішінде жүргізіледі. Жапырылған консервіленген дәнде Е
витамині жеткіліксіз, сондықтан малды азықтандыру рационына витаминді
препараттар мен минералды заттардың қоспасын енгізу керек. Микронизация
үрдісінде дән инфрақызыл сәулемен өңделеді. Ішкі қарқынды қызудың
нәтижесінде дәндегі су буы қысымы жоғарылап, шикі крахмал құрылымы
бұзылады. Микронизациялаудың ең тиімді әсері 280 – 320 0С температурада 50
– 60с сәулемен өңдегенде байқалады. Дән жарылады, оның көлемдік салмағы
азаяды, ал ылғалдығы 14 – 15-тен 3,1 – 6,5 % төмендейді. Дәннің иісі мен
дәмі жақсарады, құрғақ заттағы протеин мен аминқышқылдарының құрамы
өзгермейді, ал қант мөлшері өңделмеген дәнмен салыстырғанда 22,2 – 43,3 %
жоғарылайды, яғни крахмалдың ыдырауы басталады. Декстриннің пайда болуы
дәнге тәтті дәм мен жағымды иіс береді. Микроорганизмдердің жалпы мөлшері
микронизациялау процесінде 5 – 6 есе азаяды. 45 с сәулелендіруден кейін
протеолитикалық бактериялар, ал 60с кейін көгерткіш саңырауқұлақтар толық
жойылады [16, с.13 – 14].
1.3 Құрама жемді өндіру технологиясы
Нақты мекемелерде құрама жемдерді өндірудің технологиялық процесінде
ол әр түрде, нұсқада таратылуы мүмкін:
1. Мөлшерлеуге (бір құрамды ұсақтау – бір сатылы өлшеу) шикізатты даярлау
құрама жем өндірудегі технологиялық процесс.
2. Бөлінген бидайларды, түйіршікті шикізаттар мен шроттар, ақуызды-
минералды шикізаттарды қоспа құрамымен өңдеу, екі сатылы мөлшерлеу арқылы
құрама жемді өндірудегі технологиялық процесс.
3. Өңдеумен бидай, түйіршікті шикізат және шроттар қоспа құрамымен, ақуызды-
минералды шикізат екі сатылы мөлшерлеуден өткен, өңделген құрама жем
өндірудегі технологиялық процесс.
4. Бидайды түйіршікті шикізат және шроттарды үлесті өңдеумен бірге, ақуызды-
минералды шикізат қоспа құрамымен, бір сатылы мөлшерленген өңделуден
өткен құрама жем өндірудің технологиялық процесі.
5. Барлық шикізаттар бір сатысы мөлшерленген, үлесті өңделген құрама жем
өндірудің технологиялық процесі [17].
Ақуызды-дәруменді қоспа, қосындылар барлық сатыларда қабылдау мен
шикізатты рационды қолдануды құрама жем өндірудің технологиялық процесі
қамтамасыз етуі тиіс, жедел өндіріске беру, технологиялық дайындықты және
барлық компоненттердің рецепт бойынша, технологиялық жабдықтармен жұмыс
істеу де тәртіпті сақтау, шикізаттың қарқынды өңделуі мен сапасы стандарт
талабына сай өнімнің шығуына септігін тигізуі қажет.
Құрама жем мекемелердің магнитті қорғанысын магнитті оқшаулаумен
Ереже-ге сай жолмен жүзеге асырылады.
Әр мекемеде Ереже негізінде Өнім шығарудың технологиялық ережесі
жасалуы керек, ол өзіне барлық өндірістік процестегі шикізаттың түсуі мен
өнімнің шығуына дейінгі аралықтағы жұмыстарды енгізеді:
- Шығарылатын өнім сипаттамасы;
- Шикізат және өнімді өндіруге арналған материал сипаттамасы;
- Технологиялық сызбанұсқа;
- Арнайы жабдықтар;
- Машиналардың параметрлері мен жұмыс істеу тәртібі көрсетілген
технологиялық процес сипаты;
- Өнімнің (материалды баланс) шығу нормасы;
- Технологиялық процесс, шикізат және өнімді бақылау;
- Техника қауіпсіздігі, еңбекті қорғау, өртке қарсы және жарылысқа қарсы
шаралар және т.б.өнімді өндірудің технологиялық сызбанұсқасы
графикалық түрде былай көрсетіледі:
- Шикізатты қабылдау құралы, олардың өнімділігі және түсіру тәсілдері;
- Барлық електердің көлемі мен мөлшері;
- Шикізатты өндіріске берудегі транспортты-технологиялық жол,
- Шикізатты дайындау және өңдеудің технологиялық жолы;
- Технологиялық және көмекші жабдықтардың мөлшері, маркалары, жұмыс
істеуші бөлімдердің сипаттамасы;
- Өнімдер және қалдықтардың бөлек машиналарға, барлық шикізат топтарының
бағытталуы;
- Магнитті қорғаныс құралдары;
- Тиеу орны, лоардың өнімділігі және тиеу тәсілдері;
- Аспирациялы желілер.
Бидай шикізатының екі қайтара түйіршіктелуі. Жас жануарларға арналған
құрама жем өндіруде бидай шикізатының сапасын жақсарту мен тағамдық
құндылығын жоғарлату мақсатында екі қайтара түйіршіктеу әдісімен өңдеу
жүргізіледі. Сақтау үшін күш әсерімен бидай 55-65С-ге дейін қыздырылады.
Түйіршік диаметрі 4,7 мм және одан көп болады. Қайтадан түйіршектеу
диаметрі 3,5-4,7 мм , тығыздығы 0,5 МПа жүргізіледі. Бидай шикізатын
экструдирлеуді бөлек цехтарда арнайы жабдықталған жүргізеді. Экструдирлеуге
бидай шикізаты (бөлек бидай түрі, олардың қоспасы) жіберіледі [19].
Өндіру технологиясы келесі әрекеттерді қамтиды:
- Бидайды экструдирлеуге дайындау;
- Экструдерде өңдеу.
- Ұсақтауды диаметрі 3-4 мм-лі електе бөлмеу арқылы жүргізеді.
Экструдирлеу булау қондырғысымен жабдықталған экструдирлерде КМЗ-2М,
КМЗ-2У,ПЭК-125*3, КМЗ-2-де жүргізіледі.
Экструдирлеу бұрын бидайды сумен немесе ылғалдылығы 17-18 пайыз бумен
ылғалдауды жүргізеді.
Экструдирлеу процесін келесі тәртіппен өткізеді:
- Өнімнің шыққандағы температурасы 120-130
- 1-3 кгсм будың қысымы (0,1-0,3 МПа)
- Бу шығымы 50-75 кгт;
- Булаудан шыққан булы қоспаның температурасы 70-80
Экструдатты салқындатуды көлденең суытқыштарда Б6-ДПБ жүргізеді.
Салқындаған түйіршіктерді ұсақтау стандартты ірілікті қамтамасыз ететін
електерді қолданып, балғалы ұсақтағыштарда жүргізіледі. Экструдирленген
бидай құрамы жас жануарларға құрама жем өндіруде қолданылады [19].
Бидай шикізатын (қауыздар өндірісінде) жаншу. Бидайды 4-5% суда
ылғалдайды, 3-4 сағат Р=0,2-0,4МПа-да булайды. Бидай ылғалдылығы 20-25% ,
температурасы 100С. Жаншу саңылауы 0,2-0,5 мм жаншығыш машиналарда
өткізіледі, қауыз қоршаған орта температурасы 10С болғанға дейін
салқындатылады. Кептірілген қауыздарды бөлшектегіште ұсақтайды [19].
Бидайды (инфрақызыл сәулемен өңдеу) микронизациялау микронизациялау
желісінде 6-15 мин аралығында бу шығыны 50-100 кгт булау қарастырылады.
Буланған бидай ылғалдылығы 10-25%, ИҚ сәулелерімен қыздыру 40-180 сек т=90-
98С-де қыздыру, салқындату, ұсақтау жүргізіледі.
Бидай шикізатының қуырылуы. Қуырушы аппарат 700 л сыйымдылықтағы
цилиндрлі камерадан тұрады. Қуырушы камера жылу тасымалдағыш – май мен АМТ-
300 250С температураға дейін қыздырылады.
Арпаны 1 мөлшерлегіште мөлшерлейді және тазалаудан кейін айырғышта 2,
қабыршақтану қабыршақтануда 3 жүргізіледі, кейін қабығы алынуы 4 үшін
аспирациялы құралдан өткізеді және 12т шанаққа құюға жіберіледі. Шанақтан
мөлшерлегіш 1 арқылы бидай булаушы шнекке 5 және одан қуырушы аппаратқа 6
жіберіледі [14].
Нәтижесінде бидайды қуыруда түсі қоңырға айналады, жартылай жарылады.
Жылу өңдеуден соң бидайдағы декстрин құрамы 1-1,5 дейін 10-12% дейін
артады.
Қуыру процесі айналымды болып өтеді. Аппаратты арпа үлесі жүктеледі,
бидайды қуыру жүгері және кейін ол аппараттан шығарылады, суытқыш 7-ге
жіберіледі,суытылған арпа сыйымдылығы 12 т.жинақтаушы шанаққа түседі.
Арпаны өңдеу айналымы 60-90 минут көлемінде тиеу мен аппараттан
түсіруден тұрады. Дайындалған арпа ұнтақталады, араластыру желісіндегі
басты мөлшерлеуші шанаққа түседі [16].
Экспондат патогенді микроорганизмдерден босағаны суды жақсы ериді және
өте жақсы електен ағады.Экстандирленген құрылымды жем көп құрамды бидай
дақылы болуы мүмкін, жоғары концентрат ауыстырылатын энергия құрамынан,
ақуызды концентрат және тұтынуға дайын құрама жемнен тұрады. Бидай және
бұршақ тұқымдастарды 2тс терең кездесу құрылымды жылулық өңдеу үшін жаңа
технология құрылды.
1.4 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылатуда түйіршіктеудің маңызы
Құрама жемді түйіршіктеу – бұл шашыранды ұсақ жемдік өнімнің белгілі
бір геометриялық өлшемдегі бөлшектерге, түйіршіктің қажетті физикалық
қасиетіне ие болатындай формаға айналуы. Бұған механикалық әсер, ұсақ
бөлшектердің өзгеруі әсерінен қол жеткізіледі. Байланыстырушы зат болып
сұйық, тұтқыр өнімдер, жемдік майлар пайдаланылады. Құрамды байланыстырушы
заттар, негізгі құрауыштар – көмірсулар – бұл моно, (глюкоза, сахароза)
олигосахароза және полисахаридтен (крахмал, 32 декстриннен және тағы
басқаларынан) тұрады. Құрама жемді түйіршіктеуде көмірсу құрамды
байланыстырушы заттар қосалқы қуат көзі болып табылады. Ақуызды
байланыстырушы заттардың негізгі құрауыштарына өсімдік және мал текті ақуыз
құрауыштары жатады. Ақуызды заттар гидролиз кезінде аминқышқылдарына
ыдырап, азық рационына қажетті құрауыштарды құрайды. Құрама жемді
түйіршіктегенде қосатын меласса оның сапасын жақсартады. Меласса
байланыстырушы, жабыстырушы ғана емес, сонымен бірге жемдік құндылығы
жоғары болғаны үшін де кеңінен қолданылады. Бұл өнім қызылша – қант
өндірісінің жанама өнімі [19, 20]. Химиялық құрамы жағынан меласса 75 – 85
% құрғақ заттарды құраса, 14,8 % азоттық заттар, 16,7 % азотсыз органикалық
заттар (қанттан басқа), 7,5 – 11,3 % күлден тұрады. Мелассаның минералдық
заттары көмірқышқыл, күкіртқышқыл, хлорлы, азотқышқылды тұздар және аз
мөлшерде фосфор қышқылының тұздарынан тұрады. Мелассаның құрамындағы
дәрумендер негізінен тиаминдер, пантотен, фоли қышқылы және т.б [21].
Негізгі жабыстырғыш құрауышқа дисахарид – сахароза жатады. Оның
құрамында құрғақ заттар мөлшері 54–63 %. Сахароза мелассаға жақсы дәмдік
сапа береді, сонымен қатар азықтағы қуат көзі ретінде бағалы. 100 кг
мелассада 77 жемдік бірлік бар. Мелассаның физикалық қасиетіне келсек, қара
қоңыр түсті тұтқыр сұйықтық, қату температурасы + 160 . Тұтқырлығы
құрамындағы кепкен заттар мен температураларына байланысты [21].
Мелассаның аққыштығын жоғарылату және мөлшерлеуді жеңілдету үшін және
сығымдағышқа беру үшін оны ысытады немесе су қосады. Оңтайлы температурада
45-500С форсункалар арқылы бумен жақсы бүркіледі. Температураны
жоғарылатқан сайын қант карамельге айналады, бұл фильтр форсункасы мен
өткізгіш құбырдың толуына әкеледі. Бу орнына сығылған ауаны пайдалануға
болады. Мелассаны құрама жем құрамына келесі мөлшерде енгізеді: құстар мен
балықтарға – 3 % дейін, шошқаларға – 5 %, ірі қара үшін – 7 % дейін.
Балапандар рационына енгізу олардың күлділік заттарының іш өткізу қасиетіне
байланысты ұсынылмайды. Барлық жағымды жақтарымен қатар, меласса
түйіршіктің жоғары үгілмейтіндігін қамтамасыз етпейді. Мысалы меласса
қосылмаған нұсқаға қарағанда түйіршіктің үгілгіштігін 4 – тен 3,5 % дейін
ғана төмендетеді [20].
Тағы бір байланыстырушы негізгі зат ретінде моносахаридті – глюкоза
тұзды гидрол қолданылуда. Құрама жем өндірісінде гидролдың 33 % көмірсулар,
бұлар глюкоза өндірісінен алынады. Тұзды гидрол - қара қоңыр түсті
сұйықтық, мелассаға ұқсас. Физикалық қасиеттері: гидролдың ылғалдылығы 20
0С температурада мелассаның 33 тұтқырлығынан 5 есе аз, ал 500С
температурада – 12,5 есе. Гидрол 220С температурада қатады, көлемдік
салмағы 1,338 гсм3 сағ. Бұны құрама жем құрамына жылытпай – ақ қосу
біркелкі араласуына мүмкіндік береді. Тұзды гидролдың 1 кг – ы 0,67 жемдік
бірлікке тең. Тұзды гидролды қолдануда шашыранды құрама жемге тұзды қоспай
– ақ қоюға болады. Бағалы ақуызды өнім болып жүгері экстрактісі – крахмал-
сірне өндірісінің қалдығы жатады. Концентрат алу үшін экстрактіні 48 – 52 %
құрғақ зат алғанға дейін қайнатады. Оның құрамында ылғал [114] 53 – 49,5 %,
протеин 15,5 – 23,2 %, күл 7,9 – 10,6 %, фосфор 1,64 – 4,44 гкг, май 34 %,
редуцирлеуші заттары 1 – 3 % құрайды. Құрама жемді түйіршіктеудегі жүгері
экстрактісінің ең жақсы байланыстырушы мөлшері балапан үшін 5 %, орташа
ұнтақтау туатын тауықтар үшін – 6 %. Жемдік май – азықтағы қуаттың бай көзі
болып табылады. Ақуыз құрамындағы қуат мөлшері 2,0 – 2,5 есе көп. Май
құрамды байланыстырушы заттар негізгі мал және өсімдік текті майлардың
негізі. Ол жоғары жабысуды қамтамасыз етпесе де, азықта қуаттың бай көзі
болып табылады [15-17].
Майлар құрама жемнің дәмдік сапасын жақсартады, дәрумендерді
тұрақтандырады, шаң бөлінуін азайтады, электр қуатының шығынын азайтып
матрицаның тозуын азайтады. Фосфотидті концентрат – бұл май өңдейтін
кәсіпорындардың өсімдік майын алғашқы тазартудан алынған өнімі. Химиялық
құрамына байланысты фосфотидті концентрат – күрделі фосфотидтерден
(лецитиннен), ақуыздардан, көмірсулар мен дәрумендер (Холин, инозит,
токоферол) май мен 30 – бен 50 % құрайды. Физикалық қасиеті қою қоймалжың
өнім, температура көтерілуіне байланысты тұтқырлығы төмендейді.
Зоотехникалық тәжірибеде көргеніміз құрама жемді фосфотидті концентратпен
байыту жас торайлар үшін – 2 %, жемдеудегі балапандар үшін 3 % тиімді болып
табылады. Лигносульфонат – ол лигниннің негізі полимер өнімі. Лигносульфат
жоғары жабыстырғыштық қасиетке ие, оны 3 % қосу сығымдағыштың өнімділігін
көтеріп, қиындыларды азайтады. Лигносульфонат спирттік барда қалдықтарының
құрамына кіреді [18].
Барда концентратындағы құрғақ заттар: минералдар (17 – 22 %),
органикалық заттар (78 – 83 %), кальций 4,0 – 4,9 %, натрий 1,9 – 4,9 %,
калий 0,02 – 0,32 %, күкірт – 0,05 %. Физикалық құрамына байланысты қою
сұйықтық, ақшылдан қара – қоңыр түске дейін, орташа 50 % құрғақ заттары
бар. Құрама жем құрамына 5 % енгізу, ол түйіршіктегі аминқышқылдарының
сақталуын қамтамасыз етеді. 34 Сапропель – бұл табиғи шикізат, оның қоры 44
млрд. құрайды. Құрама жемді түйіршіктеу үшін Одесса техникалық институтында
зерттеулер жүргізілген. Дәрумендер құрамында каротин, С дәрумендері, D,
рибофлавин және басқалары бар [19].
Физикалық қасиетіне байланысты желе тәрізді, бір текті қара түсті зат.
Ылғалдылығы 60 – 97 % арасында. Физикалық қасиетіне байланысты мелассаға
ұқсас. Тиімді байланыстырушы заттар тобына коллоидалды балшық жатады, оны
2,5 % қосу түйіршіктің қаттылығын жақсартып, сығымдағыштың өнімділігін
көтереді. Бейорганикалық байланыстырушы заттар түрінің негізгісі каолин, ол
үй малдары мен құстары үшін құрама жем түйіршіктеуде қолданады [12].
Балықтарға арналған түйіршіктелген құрама жемнің ісіну ұзақтығы 15 – 20
мин, суға шыдамдылығы 3 сағаттан артық. Құрама жемді түйіршіктеудің екі
әдісі бар: ылғалдап сығымдау, құрғақ сығымдау. Ылғалды сығымдау арқылы
алынған түйіршікті қолдану шашыранды құрама жемге қарағанда балықтың өсуін
25 % жоғарылатады, түйіршіктің сапасы құрғақ сығымдалған құрама жем
түйіршіктерімен салыстырғанда 19 % жоғары [19].
Құстарға арналған рацион негізінен бидайға негізделген. Қоректілік
қасиетіне байланысты олар жақсы азық болып саналады. Олардың құрамындағы
желімшеге байланысты әсіресе майда ұнтақтап құрама жем құрамында құстарды
азықтандырғанда құстардың қалқанша безінде жабысқақ масса пайда болады, бұл
өз кезегінде асқорытудың бұзылуына, азықтың нашарлауына әсер етеді. Осыған
байланысты бидайдың жоғары мөлшерін сақтайтын құстарға арналған құрама жем
дайындауда оның ұнтақтау ірілігіне де көңіл аудару қажет [20].
Құрама жемді түйіршіктеуде негізгі қоректік заттардың қорытылуы
жақсарады, алмастыру қуатының деңгейі 12 % дейін көтеріледі рецепке
байланысты. Түйіршіктеу үрдісі құрама жемді қымбаттатады, ыстық көтермейтін
дәрумендер, ферменттер және де басқа биологиялық белсенді заттар 10 % дейін
өзінің белсенділігін жоғалтады. Тәжірибелік топты бақылау тобымен
салыстырғанда азық шығыны барлық өсу кезеңінде 1,5 % көп болған, ал азық
шығыны 1 кг тірі салмақта 5,7 % аз болған. Екі топта да құстардың басының
сақталуы жоғары болды. Осылайша диаметрі 0,9-1,2 мм түйіршіктелген құрама
жем 14 күндік балапандар үшін зоотехникалық көрсеткішіне жақсы ықпал етеді
[22].
Түйіршіктеу үрдісі шашыранды құрама жем өнімдері бөлшектерін
түйіршіктеу арқылы физикалық қасиеттерінің өзгеруіне байланысты белгілі бір
пішінді қалыптастыруынан тұрады. Бірақ құрама жемді түйіршіктеудің 35
артықшылығы шашыранды құрама жемнің санитарлық сапасын жақсартып, сақтау
мерзімін ұзартады. Суда еритін дәрумендер, оның ішінде холин – хлорид (В4)
түйіршіктеуде тұрақты болады. В1, В2, В12 дәрумендері аз мөлшерде жоғалады.
С дәрумені түйіршіктеу кезінде, айтарлықтай бүлінеді 25 %, ал құрама жемді
жаз мезгілінде сақтағанда бұл көрсеткіш – 25 – тен 50 % жетеді. Түйіршіктеу
кезінде антибиотиктердің белсенділігі төмендейді, бірқатар деңгейде
ферменттер белсендендіріледі [21].
Жылумен өңдеу минералдық қоспалар құрамына әсер етпейді, бірақ
аминқышқылдарының сақталуы нашарлайды. Ішінара лейцин, треонин, глицин,
аспаргин қышқылы және синтетикалық метионин (50 % дейін) бүлінеді. Құрама
жемді түйіршіктеудегі маңызды фактор – ол азықтың бағалығы – бұл будың
стерилизация әсерінің нәтижесінде 95 % дейін уыт бөлетін саңырауқұлақтар
отарлары жойылады. Шашыранды құрама жем ыстық пен ылғалдың әсерінен бір
жағынан құрылымдық – механикалық, екінші жағынан биохимиялық өзгерістерге
ұшырайды [22].
Соның салдарынан өнім үшін қажетті тұтқырлыққа ие болады. Ылғал
қабылдаған коллойдтар ісінеді және түрін өзгертеді. Температура көтерілген
сайын ісіну қарқынды жүреді және құрама жемнің пластикалық қасиеті
жақсарады. Температураның көтерілуі майлардың ыдырауына әсер етеді, мысалы:
шроттар мен күнжараның тұтқырлығы төмендейді және құрама жемнің беті
ылғалданады. Май құрама жемнің бетін біркелкі ыстық және ылғалмен жабады.
Айтылған факторлар құрама жемнің физикалық қасиетінің, сонымен бірге
сығымдалу қасиетінің жақсаруына көмектеседі. Құрама жемді булаудағы
биохимиялық өзгеруі негізінен құрамындағы крахмал, ақуыз және белсенді
ферменттердің өзгеру жағдайына байланысты. Температураның көтерілуі мен
ылғалдылығынан крахмалдың жабысқақтылығы, оның еру күйіне өтуі, бұл крахмал
ферменттері үшін неғұрлым қол жетімді. Бумен өңдеу крахмалды ішінара
гидролизге жеткізеді, бұл құрама жемдегі (мысалы дәндік) көмірсулардың
құрамдас бөлігі болып табылады. Нәтижесінде декстриндер және жай қанттар
пайда болады. Бұлар құрама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қанатбеков Берікбек Қанатбекұлы
Құрама жемнің сапасын арттыруға арналған пробиотикалық препараттарды
зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В070100 – Биотехнология мамандығы
Алматы, 2018 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Алматы Технологиялық Университеті
Факультет Тағам өндірісі
Кафедра Тағамдық биотехнология
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Құрама жемнің сапасын арттыруға арналған пробиотикалық препараттарды
зерттеу
Орындаушы:
5В070100 – Биотехнология мамандығының 4 курс студенті
Қанатбеков Б.Қ. ______________ _____ ______________________________ 2018
ж.
Жетекшісі:
ТБ кафедрасы
б.ғ.к., доцент м.а.
Сарсекеева Г.Ж. ________________ _____ _______________ 2018 ж.
Қорғауға жіберілді:
ТБ кафедрасының меңгерушісі,
т.ғ.к., доцент
Жаксылыкова Г.Н. ______________ _____ _____________ 2018 ж.
ТӨ факультетінің деканы,
т.ғ.д., профессор
Байболова Л.К. ______________ _____ __________________ 2018 ж.
Алматы, 2018 ж.
Aлмaты Тexнoлoгиялық Унивepcитeтi
Фaкультeт ___________________________________ ___________________
Кaфeдpa ___________________________________ _____________________
Мaмaндық ___________________________________ ___________________
Диплoмдық жұмыcты opындaуғa
ТAПCЫPМA
Cтудeнткe ___________________________________ ___________________
(фaмилияcы, aты, әкeciнiң aты)
ДЖ тaқыpыбы ___________________________________ ____________
___________________________________ _______________________
AТУ № ______________ ____ ___________________ бұйpығымeн бeкiтiлдi
Aяқтaлғaн ДЖ-ты тaпcыpу уaқыты
___________________________________ ________________________________
ДЖ-қa бacтaпқы мәлiмeттep ___________________________________ _______
___________________________________ ________________________________
Cұpaқтap тiзiмi нeмece ДЖ-тың қыcқaшa мaзмұны:
a) ___________________________________ ______________________________
б) ___________________________________ ______________________________
в) ___________________________________ ______________________________
Гpaфикaлық мaтepиaл тiзiмi (мiндeттi түpдeгi cызбaлapды нaқты көpceтумeн)
___________________________________ ________________________________
Ұcынылaтын әдeбиeт___________________________________ ________
___________________________________ ________________________
Тиeciлi жұмыc бөлiмдepi көpceтiлгeн кoнcультaциялap
Тapaу Кеңесші, кaфeдpa
Тaпcыpмaны тaпcыpу күнi _________________________________ __ 2018 ж.
Кaфeдpa мeңгepушici __________________________________ _______
ДЖ жeтeкшici __________________________________ ___________________
Тaпcыpмaны opындaуғa
қaбылдaғaн cтудeнт __________________________________ ______________
Күні _________________ 2018 ж Қорғау күні ___________ 2018 ж
Фaкультeт __________________ МАК хаттама № _______________
Кaфeдpa ______________________ МАК бағасы __________________
Кеңес беру
ДЖ-ың тaқыpыбы
___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _________
Түciндipмeлік бөлім ___________________________________ _____ бeт
Гpaфикaлық бөлiм ___________________________________ ______ бeт
Cтудeнт_________________________ ____________________________
Жетекшісі _______________________ _________________________
Кеңес берушілер (нaқты мaмaндық бoйыншa бөлiмдep ғaнa тoлтыpылaды)
Әдебиеттік шолу __________________________________ ___________
Технологиялық бөлім бойынша ________________________________
Норма бақылаушы __________________________________ ________
Қopғaуғa жiбepiлдi:
ТБ кaфeдpaсының мeңгерушісі
Т.ғ.к., доцент
Жаксылыкова Г.Н.____________________ ______ _______ 2018 ж
РЕФЕРАТ
Тема дипломной работы: Исследование пробиотических препаратов для
улучшения качества комбикормов.
Дипломная работа состоит из 61 страниц, 12 рисунков, 7 таблиц, 25
источников использованной литературы.
Комбинированный корм представляет собой готовую смесь корма,
приготовленную по специальным рецептам. Зерна, крепкие растения, травы и
травы, технические, химические и микробиологические продукты включены в
состав смеси. Полный корм для корма производится как готовый рацион со
всеми питательными веществами, необходимыми для домашнего скота .
Ключевые слова:Пробиотики,силос,комбикорм, молочнокислые бактерии.
Объект исследования: Молочнокислые бактерии.
Цель дипломной работы:Улучшение качество комбикормов с использованием
молочнокислых бактерий.
Задачи дипломной работы: Изучение свойств молочнокислых бактерий,
выделенных из природных субстратов в составе комбикормов.
Полученные результаты и их новизна – используя молочнокислые бактерии,
изготовленные в сочетании с нетрадиционными растениями для улучшения
качества комбикормов.
Область применения: В сельском хозяйстве и в животноводстве.
МAЗМҰНЫ
НOPМAТИВТIК CIЛТEМEЛEP 7
AНЫҚТAМAЛAP 8
БEЛГIЛEУЛEP МEН ҚЫCҚAPТУЛAP 9
КIPICПE 10
1 ӘдeбиeТТEPГE шoлу 12
1.1 Құрама жемге жалпы сипаттама 13
1.2 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылату жолдары 14
1.3 Құрама жемді өндіру технологиясы 17
1.4 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылатуда түйіршіктеудің 19
маңызы
1.5 Еліміздегі құрама жем өндірісі 26
1.6 Нәруызды өсімдіктерді консервілеудегі микроорганизмдердің 28
атқаратын рөлі
1.7 Азықтағы ашу үдерісіне кейбір факторлардың әсері 31
1.8 Сүт қышқылы бактериялары және оларды өсімдіктерді сүрлеуде 32
қолдану
2 ЗEPТТEУДIҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ МEН ӘДІСТЕРІ 37
2.1 Зepттeу мaтepиaлдapы 37
2.2 Зерттеу әдістері 38
2.3 Зерттеу 38
3 ЗEPТТEУ НӘТИЖEЛEPI ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 41
3.1 Сүт қышқылы бактерияларында дәстүрсіз өсімдіктерді сүрлеуде 41
сынау
3.2 Аю балдырғаны мен қытай бұршағын қосып сүрлеу тәжірибелерінің 42
нәтижелері
3.3 Аю балдырғанына гүлтәжіні қосып сүрлегендегі нәтижелер 52
ҚOPЫТЫНДЫ 59
ҚOЛДAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТIЗIМI 60
НOPМAТИВТIК CIЛТEМEЛEP
Осы жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер пайдаланылған:
МЕМСТ 2237-75 – Өсімдік шикізаты. Гүлдер, жапырақтар, шөптер. 1 бөлім.
– М. – Стандарттар баспасы, 1994, 159 б.
МЕМСТ 2237-75 – Өсімдік шикізаты. Тамыры, жемісі, шикізат. 2 бөлім.
–М. – Стандарттар баспасы,1994, 191 б.
МЕМСТ 24027.0-80 – Өсімдік шикізаты. Үлгіні жинау әдістері мен
ережелері.
МЕМСТ 24027.1-80 – Өсімдік шикізаты. Шынайылығын, зиянды қосылыстармен
ластанбағандығын және қоспаларын анықтау әдістері.
МЕСТ 24027. 2-80 – Дәрілік өсімдік шикізаты. Ылғалдылығын, күлділігін,
экстрактивті заттар және илік заттарын, эфир майларын анықтау әдістері.
МЕМСТ 7.1-2003 – Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
Жалпы талаптар және құрастыру ережелері.
МЕМСТ 7.32-2001 – Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы және
дайындау ережелері.
МЕМСТ 4517-87 – Реактивтер. Зерттеуде қолданылатын қосымша реактивтер
мен ерітінділерді дайындау әдістері.
МЕМСТ 23932-90 Е. – Зертханалық жабдықтар және шыны ыдыстар.
МЕМСТ 1770-74 – Зертханалық өлшеуіш шыны ыдыс. Цилиндрлер,
мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалық шарттар.
МЕМСТ 20292-74 – Сыйымдылығы 100, 200, 500, 1000 мл өлшеуіш колбалар.
МЕМСТ 6709-72 – Дистилденген су.
МЕСТ 17299-78 – Этил спирті. Техникалық шарттар.
ҚР СТ 1613-2006 – Тиісті зертханалық тәжірибе.
AНЫҚТAМAЛAP
Ocы жұмыcтa анықтамалар мен cәйкec кeлeтiн терминдер қoлдaнылды:
Толық рационды құрама жем – негізінен құс, доңыз, жылқы, ірі қара және
жас малға арналған. Мұндай құрама жем мал мен организмін керекті тағамдық
затармен толық қамтамасыз етіп, жемнің басқа түрлерін қосуды қажет етпейді.
Ал жылқыға арналған толық рационды құрама жемге пішен шөп қосқан тиімді
болады.
Құрама жем конценраты – мал мен құстың ірі және құнарлы жем азықарына
қосуға арналған, оның құрамында протеин, минералды заттар мен
микроқосымшалар көп мөлшерде болады.
Нәруызды – витаминді қосымшалар - әдее ұсатылған дән қоспаларын байыту
үшін қолданылады. Олардың құрамында нәруызға, витаминдерге, минералды
заттарға, микроэлементтерге және антибиотиктерге бай шикізаттар болады.
Премикстердің құрамында белсенді биологиялық заттар көп. Сондықтан
құрама жем мен нәруызды витаминді қосымшаларды керекті биологиялық
заттармен байыту үшін қолданады.
Жем қоспасы – үш немесе төрт компоненттерден немесе дән өңдеу
өндірістерінің жанама өнімдерінен дайындалады. Оны ірі қара мен қойлардың
азығы ретінде қолданады.
Байытқыш қоспа дегеніміз – құрама жем кәсіпорындарының арнаулы жем
рецептісі бойынша жасалынатын біркелкі ұсатылған нәруызды, минералды және
микроқосымшалармен толықтандырылған заттар.
Карбамиді концентрат дегеніміз – ұсатылған дән, карбамид және
бентониттен бекітілген рецепт бойынша жасалынған біркелкі ұсатылған жем
азығы.
БEЛГIЛEУЛEP МEН ҚЫCҚAPТУЛAP
ҚP Қaзaқcтaн Pecпубликacы
ТМД тәуeлciз мeмлeкeттep дocтығы
Ca кaльций
Р фосфор
Na нaтpий
C дәpумeнi acкopбин қышқылы
A дәpумeні peтинoл
В1 Тиaмин
В2 pибoфлaвин
В6 пиpидoкcин
В12 циaнкoбaлaмин
pН aктивтi қышқылдық
0C Цeльций гpaдуcы
кг килoгpaмм
кгм3 килoгpaмммeтp куб
г грамм
л Литр
мггл милигpaмммилилитp
гмл гpaмммилилитp
% пaйыз
№ нoмep
мин минут
ceк ceкунд
А.б Аю балдырғаны
Қ.б Қытай бұршағы
t температура
КІРІСПЕ
Құрама жем – арнайы рецепт бойынша жасалған азықтың майдаланған дайын
қоспасы. Қоспа ретінде дән, қатқыл азықтар, өсімдік және шөп ұны,
техникалық, химиялық және микробиологиялық өнімдер алынады. Толық рационды
құрама жем құрамында малға қажет барлық қоректік заттар бар даяр азық
рационы ретінде шығарылады [1].
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кездегі еліміздің экономикалық
саясатының негізгі бір мәселесі – мал, құс шаруашылығындағы жемдік қорды
күшейту. Толыққұрамды азықтандыру – мал өнімділігін жоғарылатудың бірден –
бір шешімі. Ауылшаруашылығы малын, құсын ғылыми негізбен азықтандыруды
ұйымдастыруда құрама жемнің маңызы зор [2].
Мал шаруашылығының тиімділігін жоғарылату, одан жоғары нәтижелер алу
құрама жемнің сапасына тікелей байланысты.
Құрама жем өндірісін дамытудағы басты мәселе – оның шикізат қорларын
кеңейту және кәсіпорынның техникалық деңгейін жоғарылату негізінде сапасын
жақсарту [2].
Дайындау желілеріндегі ең маңызды орынды дәнді, гранулданған және
сусымалығы нашар минералды шикізаттардың алдын – ала қоспасын дайындау
желісі алады. Құрама жем кәсіпорындарында соңғы кезде жүргізілген қайта
жөндеу жұмыстары алдын – ала мөлшерлеу және араластыру желісін енгізуді
қарастырады [1, 2].
Алдын – ала қоспа желісін қолдану мөлшерлеудің дәлдігін жоғарылатып,
дайын құрама жемнің біркелкілігін жоғарылаталы, сусымалығы нашар
шикізаттардың технологиялық қасиеттерінің жақсаруынан технологиялық
жабдықтың өнімділігі жоғарылайды [2, 3].
Құрама жем зауыттарындағы тәжірибелер алдын – ала қоспа желілерін
енгізудің тасымалдау желілері мен мөлшрлеу желісіндегі мөлшерлегіштің
санын, қораптар санын азайту, өнім сапасын жақсартуға жіне сонымен қатар
өндіріске шикізатты дайындау уақытының 15-20% азаюына байланысты өндірістің
өнімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді [3].
Жемдік маңыздылығына қарай құрама жем келесі түрлерге бөлінеді: толық
рационды құрама жем концентраты, нәруызды (белокты) – витаминді қосымшалар,
жем қоспасы, премикс, байытқыш қоспа және карбамидті концентрат [2, 3].
Құрама жем, нәруызды – витаминді және минералды қосымшалар шашпа
немесе гранул түрінде шығарылады. Мөлшері процентпен берілген нәруыз немесе
протеин аса маңызды азықтық за болып табылады. Бірақ, іс жүзінде ірі
организм үшін оның сіңімді бөлігінің маңызы ғана ескеріледі.
Келтірілген негізгі көрсекіштермен қатар нәруызды құрайтын амин
қышқылдары минералды жемдердегі бөлек элементтер, мысалы, кальций, фосфор,
натрий, т.б [4].
Мал, құс шаруашылығы өнімдерін өндіруді жоғарылату және сапасын
жақсартудағы маңызды бағыттар – жоспарланған өнімділікке сәйкес қоректілігі
бойынша теңестірілген толыққұнды азықпен қамтамасыз ету. Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев халқына арнаған Қазақстан – 2050 Стратегиясы – орныққан
мемлекетіміздің жаңа саяси бағыты Жолдауында, ауыл шаруашылығын жаппай
модернизациялаудың қажеттігін, әсіресе ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген
өсіп келе жатқан сұраныс жағдайында әлемдік деңгейдегі мал шаруашылығының
жемдік қорын жасау қажеттігін көрсеткен [1].
ТМД елдерінде жеміс – жидек өнімдерін өңдеуде алынатын жанама өнімдер
мен қалдықтардың 80 % – дан астамы ауыл шаруашылығы малдарына балауса
немесе консервіленген күйде беріледі [4].
Аграрлық өндірістік кешенде ауыл шаруашылығы өндірістері шикізаттарын
қалдықсыз өңдеу қажеттілігі туып тұр. Өндіріс қалдықтарын қолданудың
маңыздылығы біріншіден, табиғи қорларды үнемді пайдалануға, ал екіншіден
қоршаған ортаны ластанудан қорғайды және үшіншіден арзан қалдық өнімдерді
қолдану арқылы дайын өнімнің өзіндік құны төмендейді [5].
Жыл сайын жеміс және көкөніс өңдеу кәсіпорындарында 7000 тонна күнжара
мен сығындылар, 820 тоннадай жемдік ұндар алынады, олар құрама жем өндірісі
үшін қосымша шикізат көздері болып табылады. Алайда бұл өнімдер өңделмеген
күйде ұзақ уақытқа сақталмайды, тез ашиды, нашар тасымалданады. Сонымен
қатар көлемдік салмағының аз болуы, клетчатка мөлшерінің көптеу болуы
жемдік азық ретінде пайдалануды тежейді [6].
Елімізде мал азығының берік және тұрақты қорын даярлауда құрама жемнің
алатын орны ерекше. Егістік жерлерде өсірілетін мал азықтық өсімдіктердің
шамамен алғанда 35% -ы осы сүрлемдер үлесіне тиеді. Осыған орай қоректік
сапасы жағынан толық бағалы мал азығын өндірудің бір тәсілі - құрама
азықтардан сүрлем даярлау. Ал мал азықтық өсімдіктер қоректік жағынан
бірдей бола бермейді. Мысалы, сүрлемдік жүгерінің құрамында көмірсулары мол
болса да, ол нәруызды азоттар қосылыстарына кедейлеу келеді. Ал жоңышқаны
алсаңыз бұған қарама-қарсы нәруызға бай болады да, көмірсулары онда өте аз
болады. Сондықтан бұларды әдеттегі тәсіл бойынша сапалы сүрлем алуға
болмайды [5].
Құнарлылылығы және қоректілігі мол сүрлемді даярлағанда азықта
көмірсулары қажетті мөлшерде болуы тиіс. Осы жағынан алғанда даярлаудың
өзіндік ерекшеліктері бар екенін ескеруге тура келеді. Сол ерекшеліктерді
шартты түрде орындамайтын сапалы азық алу өте қиынға соғады. Сол шарттардың
ішінде, әсіресе екеуі сүрлеуге міндетті түрде қатынасуы қажет және азықтың
сапалы болып шығуына кепіл бола алады [5].
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Құрама жемге жалпы сипаттама
Құрама жем-арнайы рецепт бойынша жасалған азықтың майдаланған дайын
қоспасы. Қоспа ретінде дән, қатқыл азықтар, өсімдік және шөп ұны,
техникалық, химиялық және микробиологиялық өнімдер алынады. Толық рационды
құрама жем құрамында малға қажет барлық қоректік заттар бар даяр азық
рационы ретінде шығарылады. Концентратты құрама жем – сусымалы біркелкі
азық, малға қатқыл, шырынды азықтармен қатар қосымша азық ретінде беріледі.
Үстеме құрама жем – құрамында протеин, минерал заттар және витаминдер көп,
құнарлы азық. Рацион құрамын теңестіру үшін пайдаланылады. Премикстер –
биологиялық белсенді заттардың байытылған қоспасы. Премикстерді құрам
жемнің құнарлылығын арттыру үшін және олардың мал организміне биологиялық
әсерін күшейту үшін пайдаланады. Құрама жемді азық ұны, балық ұны, жарма,
түйіршік, брикет, ұнтақ түрінде өндіреді. Минерал заттар мен витаминдер
жағынан теңестіру үшін рационға (оның салмағының 1-5%-ы) қосып беріледі [5,
6].
Бидай дәнін жемге өндеудін арнайы технологиясы.
Отандық және шет елдәк ғалымдардың анықтауынша әлемнің барлық
елдеріндегі жемге шығым жыл сайын көбеюде, ал оларды өндіретің ресурстар
күрт азайған. Сондықтанда жемнің көптеген компоненттері жеткіліксіз, ал
кейбіреулері басқа мақсатта қолданып жүр. Дәстүрлік және энергетикалық
ресурстардың қысқаруы мен қымбаттауы расионға 80% ға артық дәндік
компоненттердің болуына әкеп соқтырды. Бұндай жем толыққанды биологиялық
өнім болып табылмайды [6].
Осыған байланысты жаңа рациональды өнімдерді іздеу және шикізат
ресурстарын тиімді пайдаланудың рациональды технологиясын жасау актуалды
болып отыр. Қазірде өндіріс орындарында 0,8 млн тоннаға жуық жем және
0,2млн тонна түрлі жемдік қоспалар өндірілуде. Дегенмен, жем өндірудің қол
жеткен деңгейі сандық және сапалық жағынан мал шаруашылығын қанағаттандырып
отыр. Есептеулер бойынша 2015 жылғы мал шаруашылығы, құс шаруашылығы және
балық шаруашылығын қанағаттандыру үшін толық рационалды жем өндіруді жылына
3 млн тоннаға дейін жоғарлату керек. Мал шаруашылығының қажетіне жарататың
100ден астам түрлі рецепті жемдер бар. Әдебиеттердегі мәліметтерге
сүйенетін болсақ, кейбір жем түрлерінің құрамына 150 ден астам компоненттер
кіреді [8].
Шикізат ассортименттерін көбейту және олардың технологиялық
қасиеттерін жоғарлату – жем өндірісінің маңызды және актуалды мәселесі.
Көптеген 10 жылдықтар бойы шикізат мәселесі қолға алынып келеді.
Сондықтанда жемдік ресурстардың барлық түрлерін қолдану ерекше мәнге ие.
Мұндай жағдайда жергілікті және қол жетімді жемдік өнімдерді іздестіру
актуалды болып отыр [8, 9].
Қазақстандағы жем өндіретін өндіріс орындары негізінен облыс
орталықтары мен қалаларда орналасқан. Осы жерлерде сондай-ақ өндеу
кәсіпорындары орналасқан. Осы өндіріс орындарындағы қалдықсыз өндіріс
технологиясы комбикорм өндірісіне жарамды қалдық қоспалардың шикізат қорын
алуға көмектеседі. Қазіргі кездегі нарық жем сапасына жоғарғы талап қойып
отыр. Бұл талаптарды жемді байыту жолымен және жемге арнайы әсер ететін
әдістерді қолдана отырып жүзеге асыруға болады [9].
Шикізатты ұнтақтау аралас жемдерді өндіруде маңызды және энергияны
қажет ететін операция болып табылады. Мал азығының сіңімділігі олардың
құрамын құрайтын компоненттердің бөлшектер мөлшеріне тікелей сәйкес келеді.
Кез келген тегістеу мөлшерінде аралас азықтардың сапасы ондағы азық өнімін
азайтады . Бұл тамақ өнімдері жануарлардың ішектің перистальтикасын
балғындығына байланысты[6].
Құрама жем кәсіпорындарында соңғы кезде жүргізілген қайта жөндеу
жұмыстары алдын – ала мөлшерлеу және араластыру желісін енгізуді
қарастырады[7].
Алдын – ала қоспа желісін қолдану мөлшерлеудің дәлдігін жоғарылатып,
дайын құрама жемнің біркелкілігін жоғарылаталы, сусымалығы нашар
шикізаттардың технологиялық қасиеттерінің жақсаруынан технологиялық
жабдықтың өнімділігі жоғарылайды[8].
Құрама жем зауыттарындағы тәжірибелер алдын – ала қоспа желілерін
енгізудің тасымалдау желілері мен мөлшрлеу желісіндегі мөлшерлегіштің
санын, қораптар санын азайту, өнім сапасын жақсартуға жіне сонымен қатар
өндіріске шикізатты дайындау уақытының 15-20% азаюына байланысты өндірістің
өнімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді[11, 12].
Аралас жемдерді өндіру үшін түрлі жем, минералды өнімдер, биологиялық
белсенді заттардың кең ауқымын қолданады.Құрама жем өндірісін дамытудағы
басты мәселе – оның шикізат қорларын кеңейту және кәсіпорынның техникалық
деңгейін жоғарылату негізінде сапасын жақсарту[10].
Жем өнеркәсібі ең маңызды экономикалық проблемаларды бірін орындауға
арналған - ірі азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп шикізат халықтың өсіп келе
жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті болып табылатын қарқынды
дамуын мал өнімділігін арттыру үшін. Мал шаруашылығын табысты дамуы құрама
жем өнеркәсібі үлкен рөл атқарады құру, дамыған және тұрақты жемшөп
базасының негізінде мүмкін болады. Ол мал мен құс фермаларын жоғары сапалы
азықпен қамтамасыз етуге арналған: жануарларға арналған барлық маңызды
заттар: белоктар, көмірсулар, майлар, минералды элементтер және
витаминдер[9].
Сонымен қоса жемнің сапасымен игерілу дәрежесі көбіне ондағы
компоненттердің гранулеметриялық қасиеттерніне байланысты. Жануарлардың
барлық түрлерімен жасына қарай жемнің оптималды ірілігі болады. Осыған орай
жемнің құрамындағы бөлшектердің орташа оптималды көлемін анықтап алу қажет,
яғни өте ұсақ бөлшектер болмауы керек. Айтып өту қажет республикада емдік
профилактикалық жем рецептері зерттелмеген және жасалмаған. Жемдік
өнімдердің санитарлық жағы ерекше актуалды және ол қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін жоғарғы сапалы санитарлық талаптарға сай болуы керек. Жем өніміне
деген қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында 2015 жылға қарай қуаты 80
тоннакүн 88құрама жем цехы және қуары 10тк модульді типтегі 172 цех
құрылысы жоспарлануда, сондай-ақ жұмыс жасап жатқан 30 құрама жем өндіріс
орындарына жаңа технологиялар енгізу жоспарлануда [8].
Өндіріс орындарындағы технологиялық схемаларды анализдеу қазіргі кезде
технологиялық процестің бірнеше бағытта дамып жатқанын көрсетті [9].
1.2 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылату жолдары
Әлемдік құрама жем өндірісі 2014 жылы 2,1 % жоғарылап, алдыңғы жылмен
салыстырғанда 980,12 млн.т. құрады. Ал, 2014 жылы Қытай 180 млн.т., АҚШ
–173, Бразилия – 66, Мексика – 31, Үндістан және Испания – 29 млн.т., Ресей
– 26 млн.т., Жапония – 24 млн.т. құрама жем өндірген. Құрама жемнің негізгі
құрауышы – дәнді дақылдар. Дәнді дақылдың түріне, өсімдіктің сұрыбына, өсу
жағдайына және де басқа факторларға байланысты 56 – 70 % азотсыз
экстрактивті заттар болады, бұл мал және құстарда нашар қорытылады.
Қытайбұршақ пен рапс маңызды ақуыз бен қуаттылық құрауыштары болып
табылады. Қытайбұршақ ұны – бұл құрама жем өндірісіндегі негізгі ақуыз
көзі, ол 5 – 10 % ұйқы безі бөлетін ферменттерді жоюға септігін тигізетін
сіңімділігі нашар заттарды сақтайды [10].
Ингибиторларды залалсыздандырудың тиімді жолы жоғары қысымды қолданып
жылумен өңдеу. Құрама жемде 40-48 % май және қорытылу коэффициенті 84,4 –
93,4 % , 21-33 % шикі протеин сақтайтын рапс сұрыпы энергетикалық
құндылыққа ие. Алайда рапс тұқымы эрук қышқылын сақтайды, ол қан тамырлары
– жүрек жұмыстарын бұзады, бауыр ауруларын тудырады. 29 Рапс тұқымын терең
өңдеуден өткізу қажет. Эрук қышқылының ыдырауы – 3800С. Астық дақылдары
және құрама жемнің кейбір құрауыштарының микроағзалармен тұқымдануы көп
кезедеседі және бұл көгерткіштердің метаболизм өнімдері мал мен адам үшін
қауіпті болып табылады. Құрауыштарды залалсыздандыру құрама жемнің сапасын
жақсартады. Құрама жемде балық, ет – сұйек ұнының, меласса, майлар және
басқа дәнді емес құрауыштарды жылумен өңдемей пайдалану мүмкін емес. Құрама
жем өндірісінде заманауи технологияны пайдаланып жоғары температурада
өңдеу, жоғары қысымды қазандарда 12 – 21 МПа және 300 – 3740С-та өңдеу,
жылумен өңдеу бұл үрдісті тездетеді, электр қуатының шығынын азайтады және
экономикалық тиімділікке қол жеткізеді [11, 12].
Жоғарғы сапалы азық - мал шаруашылығы өндірісінде ең негізгі фактор
болып табылады. Бұл мәселені шешудің маңызды жолы болып, дәстүрлі емес
шикізат түрлерін пайдалану: май өнеркәсібінің қалдық өнімі, тағам, астық
өңдеу, крахмал өнеркәсібі, жеміс – жидек өнеркәсібі, ет, балық өңдеу
өнеркәсібі қалдық өнімдері және микробиология өнеркәсібі жатады. Минералды
азықтық қоспа ретінде табиғи минералдарды – бентонит, шунгит және цеолитті
қолдануға болады [12].
Құрама жемнің құрамына жемдік шунгитті қосу оның физикалық –
механикалық, құрылымдық қасиетінің жақсаруына, одан әрі де мал мен құстарды
азықтандырғанда алынатын өнімнің экологиялық таза болуына септігін тигізген
[13].
Бұл табиғи минералдар сорбенттер болып табылады және мал ағзасынан
метаболизмнің уытты өнімдері мен ауыр металдарды шығарады, өнімнің
технологиялық қасиеттерін ғана жақсартып қоймай, оны 40 астам минералды
элементтермен байытады. Кальций, магний, калий, алюминий, темір, кремний
сияқты микроэлемент тотықтарын сақтағандықтан ол өсудің тиімді био ынта-
ландырғышы болып табылады, стерильді, ауыр металдарды сақтамайды [14].
Жеміс – көкөніс қалдықтарынан дайындалған жемдік ұнның өзінің
физикалық қасиеттеріне байланысты әлсіз жағы да бар, ол құрама жем
құрауыштарының тиімділігін төмендетеді. Бұларды сақтау үлкен қоймаларды
қажет етеді. Шаң тәрізді ұндар нашар тасымалданады, олардың тағы бір бөлігі
тозаңданып жоғалады. Гигроскопиялық азықтық ұн сақтау кезінде қызып кетуі
мүмкін [13]. Кептірілген қызанақ қалдықтарында орташа есеппен 6,49 мДжкг
алмасу қуаты, 17 – 35 % шикі протеин, 20 – 30 % шикі клетчатка, 2,7 – 22,0
шикі май, 3 – 7 % шикі күл, АЭЗ- 19 – 30 %, кальций – 4,23 гкг, магний –
2,41гкг, 0,91 гкг фосфор, 0,14 гкг – натрий, мыс – 12,15 мгкг, мырыш –
5,02 мгкг, марганец – 30 31,7 мгкг, темір –551 мгкг, Е дәрумені – 6,6
мгкг, С дәрумені – 18,6 мгкг және каротиннің – 4,7 мгкг сақталады [14].
Зерттеу жұмысының мақсаты сапа көрсеткіштеріне кешенді сараптама
өткізіп, кепкен алма сығындысын ары қарай құрама жем өндірісінде пайдалану
болып отыр [14].
Құрамында С дәруменінің үлкен қоры, калий, натрий, көмірсулар,
ауыстырылмайтын аминқышқылдары, 5 % мөлшерде пектиннің болуы, бұл кепкен
алма сығындысын өте бағалы жемдік шикізат көзі ретінде қарауға, сонымен
қатар жемдік қоспа алудағы толықтырғыш ретінде қолдануға болатындығын
көрсетеді [15, 16].
Ұсынылған жұмыста сүйекті жемістерден чипсы жасау қарастырылған, ол
үшін лимон және аскорбин қышқылының сулы ертіндісі шикізат консистенциясына
байланысты араластырылады. Алманы алғашқы гидротермиялық өңдеу кезінде 5-7
минутта өңдеуде өнімнің кебу үрдісі күшейеді және ұзақтығы 20-25%
қысқарады. Бұл құрамындағы биологиялық белсенді заттар (дәрумендер, пектин
және басқалар) дайын өнім құрамында сақталатындығын көрсетеді. Алманы
гидротермиялық өңдеудің ерекшелігі ол көптеген ферменттердің белсенділігін
азайтып, оларды қарайтатын әрекетін тоқтатады. Ары қарай өңделген шикізат 2
кезеңде кебеді. Бірінші кезең конвективті түрдегі конвейерлі кептіргіш
қондырғыда, екінші кезең электромагнитті өрісті жоғары жиілік финишерінде
жүзеге асырылады. Жеміс көкөністен жасалған чипсы өнімі төмен салыстырмалы
ылғалдылықта 3-5%, инертті газды ортада гидротермиялық орауышта оралуы
керек, өйткені ауадан ылғал сіңіріп, өздерінің қытырлақтығын жоюы және
жарықпен ұшырасқан кезде дымдануы мүмкін. Чипсыларды механикалық үгітілуден
сақтау үшін оларды 2 – 3 қабатты ламинатталған қаптарда сақтау керек және
салмағына қарай 25 және 50 грамда таза салмақта жастықша түрінде
қаптағышта орайды, сапасын төмендетпей сақтау ұзақтығы 12 ай [17, 18].
Дәнді және басқа да құрауыштардың, дайын өнімнің қоректілігін, дәмдік
сапасын жақсарту, бірлік салмаққа кететін жем шығынын азайту, тауарлық
түрін, санитарлық көрсеткіштерін жақсарту үшін арнайы өңдеу түрлерін
қолданады. Ол үшін көптеген әдістер: термиялық, гидротермиялық және
термомеханикалық қолданылады. Термиялық әдіске ауамен құрғақ қыздыру
(конвективті) жатады, қуыру (кондуктивті), конвективті – кондуктивті, ИҚ
сәулемен өңдеу (микронизация) және жаншумен микронизациялау; гидротермиялық
әдіске – суық кондиционерлеу, ыстық кондиционерлеу, жаншу;
термомеханикалыққа – түйіршектеу, экструдерлеу, экспандерлеу жатады [16].
Қуыру азықтағы қоректік заттарды сіңіріп, қорытуға асқазан – ішек
жолдары әлсіз, енесінен айырған жас торайларды жем жеуге үйрету үшін 31
торайларға арналған құрама жем дайындағанда қолданылады. Ол үшін шошқаны
азықтандыру үшін көп қолданылатын дәнді дақылдар: арпа, бидай, жүгері,
асбұршақты қуырады. Булау және қайнату мал мен құс азығында көбінесе бұршақ
дақылдары: асбұршақ, қытайбұршақ, бөрібұршақ, жасымақты пайдаланғанда
қолданады. Дәнді алдымен ұнтақтайды, 2-3 мин жем булағышта булайды, ал
қайнатқанда – 1 сағат бойы қайнатады. Жемді бұлай өңдеу ондағы сіңімділігі
нашар заттардың әсерін азайтуға және дәндегі қоректік заттардың
сіңімділігін жоғарылатады [15].
Жануарларды азықтандыруда пайдаланылатын энергия рационының
тапшылығы, олар барлық тамақтану элементтері (ақуыздар, көмірсулар, макро-
және микроэлементтер, витаминдер) бойынша теңдестірілген болса да,
жануарлардың өнімділігін төмендетеді. Липидтер суда ерімейтін және
жануардың денесінде маңызды функцияларды орындайды. Олар метаболизм
реттегіштерінің шешуші ролін атқарады, олар энергияны тастайды, организмнің
қорғаныс функциясын орындайды, еріткіштер мен витаминдердің
тасымалдаушылары, гормондар, жүйке тінінің ажырамас бөлігі[20].
Өңдеуден кейін бұршақ дақылдарын ақуызды қосымша ретінде рационның
қоректілігі бойынша 25 – 30 % мөлшерде енгізеді. Дәнді жаныштау ылғалдылығы
35 % жоғары дәнді қолдануға және оны консерванттармен бірге ұзақ мерзімге
сақтауғақ қоюға мүмкіндік береді. Жаныштау егіс басында, сақтау қоймасының
жанында немесе ішінде жүргізіледі. Жапырылған консервіленген дәнде Е
витамині жеткіліксіз, сондықтан малды азықтандыру рационына витаминді
препараттар мен минералды заттардың қоспасын енгізу керек. Микронизация
үрдісінде дән инфрақызыл сәулемен өңделеді. Ішкі қарқынды қызудың
нәтижесінде дәндегі су буы қысымы жоғарылап, шикі крахмал құрылымы
бұзылады. Микронизациялаудың ең тиімді әсері 280 – 320 0С температурада 50
– 60с сәулемен өңдегенде байқалады. Дән жарылады, оның көлемдік салмағы
азаяды, ал ылғалдығы 14 – 15-тен 3,1 – 6,5 % төмендейді. Дәннің иісі мен
дәмі жақсарады, құрғақ заттағы протеин мен аминқышқылдарының құрамы
өзгермейді, ал қант мөлшері өңделмеген дәнмен салыстырғанда 22,2 – 43,3 %
жоғарылайды, яғни крахмалдың ыдырауы басталады. Декстриннің пайда болуы
дәнге тәтті дәм мен жағымды иіс береді. Микроорганизмдердің жалпы мөлшері
микронизациялау процесінде 5 – 6 есе азаяды. 45 с сәулелендіруден кейін
протеолитикалық бактериялар, ал 60с кейін көгерткіш саңырауқұлақтар толық
жойылады [16, с.13 – 14].
1.3 Құрама жемді өндіру технологиясы
Нақты мекемелерде құрама жемдерді өндірудің технологиялық процесінде
ол әр түрде, нұсқада таратылуы мүмкін:
1. Мөлшерлеуге (бір құрамды ұсақтау – бір сатылы өлшеу) шикізатты даярлау
құрама жем өндірудегі технологиялық процесс.
2. Бөлінген бидайларды, түйіршікті шикізаттар мен шроттар, ақуызды-
минералды шикізаттарды қоспа құрамымен өңдеу, екі сатылы мөлшерлеу арқылы
құрама жемді өндірудегі технологиялық процесс.
3. Өңдеумен бидай, түйіршікті шикізат және шроттар қоспа құрамымен, ақуызды-
минералды шикізат екі сатылы мөлшерлеуден өткен, өңделген құрама жем
өндірудегі технологиялық процесс.
4. Бидайды түйіршікті шикізат және шроттарды үлесті өңдеумен бірге, ақуызды-
минералды шикізат қоспа құрамымен, бір сатылы мөлшерленген өңделуден
өткен құрама жем өндірудің технологиялық процесі.
5. Барлық шикізаттар бір сатысы мөлшерленген, үлесті өңделген құрама жем
өндірудің технологиялық процесі [17].
Ақуызды-дәруменді қоспа, қосындылар барлық сатыларда қабылдау мен
шикізатты рационды қолдануды құрама жем өндірудің технологиялық процесі
қамтамасыз етуі тиіс, жедел өндіріске беру, технологиялық дайындықты және
барлық компоненттердің рецепт бойынша, технологиялық жабдықтармен жұмыс
істеу де тәртіпті сақтау, шикізаттың қарқынды өңделуі мен сапасы стандарт
талабына сай өнімнің шығуына септігін тигізуі қажет.
Құрама жем мекемелердің магнитті қорғанысын магнитті оқшаулаумен
Ереже-ге сай жолмен жүзеге асырылады.
Әр мекемеде Ереже негізінде Өнім шығарудың технологиялық ережесі
жасалуы керек, ол өзіне барлық өндірістік процестегі шикізаттың түсуі мен
өнімнің шығуына дейінгі аралықтағы жұмыстарды енгізеді:
- Шығарылатын өнім сипаттамасы;
- Шикізат және өнімді өндіруге арналған материал сипаттамасы;
- Технологиялық сызбанұсқа;
- Арнайы жабдықтар;
- Машиналардың параметрлері мен жұмыс істеу тәртібі көрсетілген
технологиялық процес сипаты;
- Өнімнің (материалды баланс) шығу нормасы;
- Технологиялық процесс, шикізат және өнімді бақылау;
- Техника қауіпсіздігі, еңбекті қорғау, өртке қарсы және жарылысқа қарсы
шаралар және т.б.өнімді өндірудің технологиялық сызбанұсқасы
графикалық түрде былай көрсетіледі:
- Шикізатты қабылдау құралы, олардың өнімділігі және түсіру тәсілдері;
- Барлық електердің көлемі мен мөлшері;
- Шикізатты өндіріске берудегі транспортты-технологиялық жол,
- Шикізатты дайындау және өңдеудің технологиялық жолы;
- Технологиялық және көмекші жабдықтардың мөлшері, маркалары, жұмыс
істеуші бөлімдердің сипаттамасы;
- Өнімдер және қалдықтардың бөлек машиналарға, барлық шикізат топтарының
бағытталуы;
- Магнитті қорғаныс құралдары;
- Тиеу орны, лоардың өнімділігі және тиеу тәсілдері;
- Аспирациялы желілер.
Бидай шикізатының екі қайтара түйіршіктелуі. Жас жануарларға арналған
құрама жем өндіруде бидай шикізатының сапасын жақсарту мен тағамдық
құндылығын жоғарлату мақсатында екі қайтара түйіршіктеу әдісімен өңдеу
жүргізіледі. Сақтау үшін күш әсерімен бидай 55-65С-ге дейін қыздырылады.
Түйіршік диаметрі 4,7 мм және одан көп болады. Қайтадан түйіршектеу
диаметрі 3,5-4,7 мм , тығыздығы 0,5 МПа жүргізіледі. Бидай шикізатын
экструдирлеуді бөлек цехтарда арнайы жабдықталған жүргізеді. Экструдирлеуге
бидай шикізаты (бөлек бидай түрі, олардың қоспасы) жіберіледі [19].
Өндіру технологиясы келесі әрекеттерді қамтиды:
- Бидайды экструдирлеуге дайындау;
- Экструдерде өңдеу.
- Ұсақтауды диаметрі 3-4 мм-лі електе бөлмеу арқылы жүргізеді.
Экструдирлеу булау қондырғысымен жабдықталған экструдирлерде КМЗ-2М,
КМЗ-2У,ПЭК-125*3, КМЗ-2-де жүргізіледі.
Экструдирлеу бұрын бидайды сумен немесе ылғалдылығы 17-18 пайыз бумен
ылғалдауды жүргізеді.
Экструдирлеу процесін келесі тәртіппен өткізеді:
- Өнімнің шыққандағы температурасы 120-130
- 1-3 кгсм будың қысымы (0,1-0,3 МПа)
- Бу шығымы 50-75 кгт;
- Булаудан шыққан булы қоспаның температурасы 70-80
Экструдатты салқындатуды көлденең суытқыштарда Б6-ДПБ жүргізеді.
Салқындаған түйіршіктерді ұсақтау стандартты ірілікті қамтамасыз ететін
електерді қолданып, балғалы ұсақтағыштарда жүргізіледі. Экструдирленген
бидай құрамы жас жануарларға құрама жем өндіруде қолданылады [19].
Бидай шикізатын (қауыздар өндірісінде) жаншу. Бидайды 4-5% суда
ылғалдайды, 3-4 сағат Р=0,2-0,4МПа-да булайды. Бидай ылғалдылығы 20-25% ,
температурасы 100С. Жаншу саңылауы 0,2-0,5 мм жаншығыш машиналарда
өткізіледі, қауыз қоршаған орта температурасы 10С болғанға дейін
салқындатылады. Кептірілген қауыздарды бөлшектегіште ұсақтайды [19].
Бидайды (инфрақызыл сәулемен өңдеу) микронизациялау микронизациялау
желісінде 6-15 мин аралығында бу шығыны 50-100 кгт булау қарастырылады.
Буланған бидай ылғалдылығы 10-25%, ИҚ сәулелерімен қыздыру 40-180 сек т=90-
98С-де қыздыру, салқындату, ұсақтау жүргізіледі.
Бидай шикізатының қуырылуы. Қуырушы аппарат 700 л сыйымдылықтағы
цилиндрлі камерадан тұрады. Қуырушы камера жылу тасымалдағыш – май мен АМТ-
300 250С температураға дейін қыздырылады.
Арпаны 1 мөлшерлегіште мөлшерлейді және тазалаудан кейін айырғышта 2,
қабыршақтану қабыршақтануда 3 жүргізіледі, кейін қабығы алынуы 4 үшін
аспирациялы құралдан өткізеді және 12т шанаққа құюға жіберіледі. Шанақтан
мөлшерлегіш 1 арқылы бидай булаушы шнекке 5 және одан қуырушы аппаратқа 6
жіберіледі [14].
Нәтижесінде бидайды қуыруда түсі қоңырға айналады, жартылай жарылады.
Жылу өңдеуден соң бидайдағы декстрин құрамы 1-1,5 дейін 10-12% дейін
артады.
Қуыру процесі айналымды болып өтеді. Аппаратты арпа үлесі жүктеледі,
бидайды қуыру жүгері және кейін ол аппараттан шығарылады, суытқыш 7-ге
жіберіледі,суытылған арпа сыйымдылығы 12 т.жинақтаушы шанаққа түседі.
Арпаны өңдеу айналымы 60-90 минут көлемінде тиеу мен аппараттан
түсіруден тұрады. Дайындалған арпа ұнтақталады, араластыру желісіндегі
басты мөлшерлеуші шанаққа түседі [16].
Экспондат патогенді микроорганизмдерден босағаны суды жақсы ериді және
өте жақсы електен ағады.Экстандирленген құрылымды жем көп құрамды бидай
дақылы болуы мүмкін, жоғары концентрат ауыстырылатын энергия құрамынан,
ақуызды концентрат және тұтынуға дайын құрама жемнен тұрады. Бидай және
бұршақ тұқымдастарды 2тс терең кездесу құрылымды жылулық өңдеу үшін жаңа
технология құрылды.
1.4 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылатуда түйіршіктеудің маңызы
Құрама жемді түйіршіктеу – бұл шашыранды ұсақ жемдік өнімнің белгілі
бір геометриялық өлшемдегі бөлшектерге, түйіршіктің қажетті физикалық
қасиетіне ие болатындай формаға айналуы. Бұған механикалық әсер, ұсақ
бөлшектердің өзгеруі әсерінен қол жеткізіледі. Байланыстырушы зат болып
сұйық, тұтқыр өнімдер, жемдік майлар пайдаланылады. Құрамды байланыстырушы
заттар, негізгі құрауыштар – көмірсулар – бұл моно, (глюкоза, сахароза)
олигосахароза және полисахаридтен (крахмал, 32 декстриннен және тағы
басқаларынан) тұрады. Құрама жемді түйіршіктеуде көмірсу құрамды
байланыстырушы заттар қосалқы қуат көзі болып табылады. Ақуызды
байланыстырушы заттардың негізгі құрауыштарына өсімдік және мал текті ақуыз
құрауыштары жатады. Ақуызды заттар гидролиз кезінде аминқышқылдарына
ыдырап, азық рационына қажетті құрауыштарды құрайды. Құрама жемді
түйіршіктегенде қосатын меласса оның сапасын жақсартады. Меласса
байланыстырушы, жабыстырушы ғана емес, сонымен бірге жемдік құндылығы
жоғары болғаны үшін де кеңінен қолданылады. Бұл өнім қызылша – қант
өндірісінің жанама өнімі [19, 20]. Химиялық құрамы жағынан меласса 75 – 85
% құрғақ заттарды құраса, 14,8 % азоттық заттар, 16,7 % азотсыз органикалық
заттар (қанттан басқа), 7,5 – 11,3 % күлден тұрады. Мелассаның минералдық
заттары көмірқышқыл, күкіртқышқыл, хлорлы, азотқышқылды тұздар және аз
мөлшерде фосфор қышқылының тұздарынан тұрады. Мелассаның құрамындағы
дәрумендер негізінен тиаминдер, пантотен, фоли қышқылы және т.б [21].
Негізгі жабыстырғыш құрауышқа дисахарид – сахароза жатады. Оның
құрамында құрғақ заттар мөлшері 54–63 %. Сахароза мелассаға жақсы дәмдік
сапа береді, сонымен қатар азықтағы қуат көзі ретінде бағалы. 100 кг
мелассада 77 жемдік бірлік бар. Мелассаның физикалық қасиетіне келсек, қара
қоңыр түсті тұтқыр сұйықтық, қату температурасы + 160 . Тұтқырлығы
құрамындағы кепкен заттар мен температураларына байланысты [21].
Мелассаның аққыштығын жоғарылату және мөлшерлеуді жеңілдету үшін және
сығымдағышқа беру үшін оны ысытады немесе су қосады. Оңтайлы температурада
45-500С форсункалар арқылы бумен жақсы бүркіледі. Температураны
жоғарылатқан сайын қант карамельге айналады, бұл фильтр форсункасы мен
өткізгіш құбырдың толуына әкеледі. Бу орнына сығылған ауаны пайдалануға
болады. Мелассаны құрама жем құрамына келесі мөлшерде енгізеді: құстар мен
балықтарға – 3 % дейін, шошқаларға – 5 %, ірі қара үшін – 7 % дейін.
Балапандар рационына енгізу олардың күлділік заттарының іш өткізу қасиетіне
байланысты ұсынылмайды. Барлық жағымды жақтарымен қатар, меласса
түйіршіктің жоғары үгілмейтіндігін қамтамасыз етпейді. Мысалы меласса
қосылмаған нұсқаға қарағанда түйіршіктің үгілгіштігін 4 – тен 3,5 % дейін
ғана төмендетеді [20].
Тағы бір байланыстырушы негізгі зат ретінде моносахаридті – глюкоза
тұзды гидрол қолданылуда. Құрама жем өндірісінде гидролдың 33 % көмірсулар,
бұлар глюкоза өндірісінен алынады. Тұзды гидрол - қара қоңыр түсті
сұйықтық, мелассаға ұқсас. Физикалық қасиеттері: гидролдың ылғалдылығы 20
0С температурада мелассаның 33 тұтқырлығынан 5 есе аз, ал 500С
температурада – 12,5 есе. Гидрол 220С температурада қатады, көлемдік
салмағы 1,338 гсм3 сағ. Бұны құрама жем құрамына жылытпай – ақ қосу
біркелкі араласуына мүмкіндік береді. Тұзды гидролдың 1 кг – ы 0,67 жемдік
бірлікке тең. Тұзды гидролды қолдануда шашыранды құрама жемге тұзды қоспай
– ақ қоюға болады. Бағалы ақуызды өнім болып жүгері экстрактісі – крахмал-
сірне өндірісінің қалдығы жатады. Концентрат алу үшін экстрактіні 48 – 52 %
құрғақ зат алғанға дейін қайнатады. Оның құрамында ылғал [114] 53 – 49,5 %,
протеин 15,5 – 23,2 %, күл 7,9 – 10,6 %, фосфор 1,64 – 4,44 гкг, май 34 %,
редуцирлеуші заттары 1 – 3 % құрайды. Құрама жемді түйіршіктеудегі жүгері
экстрактісінің ең жақсы байланыстырушы мөлшері балапан үшін 5 %, орташа
ұнтақтау туатын тауықтар үшін – 6 %. Жемдік май – азықтағы қуаттың бай көзі
болып табылады. Ақуыз құрамындағы қуат мөлшері 2,0 – 2,5 есе көп. Май
құрамды байланыстырушы заттар негізгі мал және өсімдік текті майлардың
негізі. Ол жоғары жабысуды қамтамасыз етпесе де, азықта қуаттың бай көзі
болып табылады [15-17].
Майлар құрама жемнің дәмдік сапасын жақсартады, дәрумендерді
тұрақтандырады, шаң бөлінуін азайтады, электр қуатының шығынын азайтып
матрицаның тозуын азайтады. Фосфотидті концентрат – бұл май өңдейтін
кәсіпорындардың өсімдік майын алғашқы тазартудан алынған өнімі. Химиялық
құрамына байланысты фосфотидті концентрат – күрделі фосфотидтерден
(лецитиннен), ақуыздардан, көмірсулар мен дәрумендер (Холин, инозит,
токоферол) май мен 30 – бен 50 % құрайды. Физикалық қасиеті қою қоймалжың
өнім, температура көтерілуіне байланысты тұтқырлығы төмендейді.
Зоотехникалық тәжірибеде көргеніміз құрама жемді фосфотидті концентратпен
байыту жас торайлар үшін – 2 %, жемдеудегі балапандар үшін 3 % тиімді болып
табылады. Лигносульфонат – ол лигниннің негізі полимер өнімі. Лигносульфат
жоғары жабыстырғыштық қасиетке ие, оны 3 % қосу сығымдағыштың өнімділігін
көтеріп, қиындыларды азайтады. Лигносульфонат спирттік барда қалдықтарының
құрамына кіреді [18].
Барда концентратындағы құрғақ заттар: минералдар (17 – 22 %),
органикалық заттар (78 – 83 %), кальций 4,0 – 4,9 %, натрий 1,9 – 4,9 %,
калий 0,02 – 0,32 %, күкірт – 0,05 %. Физикалық құрамына байланысты қою
сұйықтық, ақшылдан қара – қоңыр түске дейін, орташа 50 % құрғақ заттары
бар. Құрама жем құрамына 5 % енгізу, ол түйіршіктегі аминқышқылдарының
сақталуын қамтамасыз етеді. 34 Сапропель – бұл табиғи шикізат, оның қоры 44
млрд. құрайды. Құрама жемді түйіршіктеу үшін Одесса техникалық институтында
зерттеулер жүргізілген. Дәрумендер құрамында каротин, С дәрумендері, D,
рибофлавин және басқалары бар [19].
Физикалық қасиетіне байланысты желе тәрізді, бір текті қара түсті зат.
Ылғалдылығы 60 – 97 % арасында. Физикалық қасиетіне байланысты мелассаға
ұқсас. Тиімді байланыстырушы заттар тобына коллоидалды балшық жатады, оны
2,5 % қосу түйіршіктің қаттылығын жақсартып, сығымдағыштың өнімділігін
көтереді. Бейорганикалық байланыстырушы заттар түрінің негізгісі каолин, ол
үй малдары мен құстары үшін құрама жем түйіршіктеуде қолданады [12].
Балықтарға арналған түйіршіктелген құрама жемнің ісіну ұзақтығы 15 – 20
мин, суға шыдамдылығы 3 сағаттан артық. Құрама жемді түйіршіктеудің екі
әдісі бар: ылғалдап сығымдау, құрғақ сығымдау. Ылғалды сығымдау арқылы
алынған түйіршікті қолдану шашыранды құрама жемге қарағанда балықтың өсуін
25 % жоғарылатады, түйіршіктің сапасы құрғақ сығымдалған құрама жем
түйіршіктерімен салыстырғанда 19 % жоғары [19].
Құстарға арналған рацион негізінен бидайға негізделген. Қоректілік
қасиетіне байланысты олар жақсы азық болып саналады. Олардың құрамындағы
желімшеге байланысты әсіресе майда ұнтақтап құрама жем құрамында құстарды
азықтандырғанда құстардың қалқанша безінде жабысқақ масса пайда болады, бұл
өз кезегінде асқорытудың бұзылуына, азықтың нашарлауына әсер етеді. Осыған
байланысты бидайдың жоғары мөлшерін сақтайтын құстарға арналған құрама жем
дайындауда оның ұнтақтау ірілігіне де көңіл аудару қажет [20].
Құрама жемді түйіршіктеуде негізгі қоректік заттардың қорытылуы
жақсарады, алмастыру қуатының деңгейі 12 % дейін көтеріледі рецепке
байланысты. Түйіршіктеу үрдісі құрама жемді қымбаттатады, ыстық көтермейтін
дәрумендер, ферменттер және де басқа биологиялық белсенді заттар 10 % дейін
өзінің белсенділігін жоғалтады. Тәжірибелік топты бақылау тобымен
салыстырғанда азық шығыны барлық өсу кезеңінде 1,5 % көп болған, ал азық
шығыны 1 кг тірі салмақта 5,7 % аз болған. Екі топта да құстардың басының
сақталуы жоғары болды. Осылайша диаметрі 0,9-1,2 мм түйіршіктелген құрама
жем 14 күндік балапандар үшін зоотехникалық көрсеткішіне жақсы ықпал етеді
[22].
Түйіршіктеу үрдісі шашыранды құрама жем өнімдері бөлшектерін
түйіршіктеу арқылы физикалық қасиеттерінің өзгеруіне байланысты белгілі бір
пішінді қалыптастыруынан тұрады. Бірақ құрама жемді түйіршіктеудің 35
артықшылығы шашыранды құрама жемнің санитарлық сапасын жақсартып, сақтау
мерзімін ұзартады. Суда еритін дәрумендер, оның ішінде холин – хлорид (В4)
түйіршіктеуде тұрақты болады. В1, В2, В12 дәрумендері аз мөлшерде жоғалады.
С дәрумені түйіршіктеу кезінде, айтарлықтай бүлінеді 25 %, ал құрама жемді
жаз мезгілінде сақтағанда бұл көрсеткіш – 25 – тен 50 % жетеді. Түйіршіктеу
кезінде антибиотиктердің белсенділігі төмендейді, бірқатар деңгейде
ферменттер белсендендіріледі [21].
Жылумен өңдеу минералдық қоспалар құрамына әсер етпейді, бірақ
аминқышқылдарының сақталуы нашарлайды. Ішінара лейцин, треонин, глицин,
аспаргин қышқылы және синтетикалық метионин (50 % дейін) бүлінеді. Құрама
жемді түйіршіктеудегі маңызды фактор – ол азықтың бағалығы – бұл будың
стерилизация әсерінің нәтижесінде 95 % дейін уыт бөлетін саңырауқұлақтар
отарлары жойылады. Шашыранды құрама жем ыстық пен ылғалдың әсерінен бір
жағынан құрылымдық – механикалық, екінші жағынан биохимиялық өзгерістерге
ұшырайды [22].
Соның салдарынан өнім үшін қажетті тұтқырлыққа ие болады. Ылғал
қабылдаған коллойдтар ісінеді және түрін өзгертеді. Температура көтерілген
сайын ісіну қарқынды жүреді және құрама жемнің пластикалық қасиеті
жақсарады. Температураның көтерілуі майлардың ыдырауына әсер етеді, мысалы:
шроттар мен күнжараның тұтқырлығы төмендейді және құрама жемнің беті
ылғалданады. Май құрама жемнің бетін біркелкі ыстық және ылғалмен жабады.
Айтылған факторлар құрама жемнің физикалық қасиетінің, сонымен бірге
сығымдалу қасиетінің жақсаруына көмектеседі. Құрама жемді булаудағы
биохимиялық өзгеруі негізінен құрамындағы крахмал, ақуыз және белсенді
ферменттердің өзгеру жағдайына байланысты. Температураның көтерілуі мен
ылғалдылығынан крахмалдың жабысқақтылығы, оның еру күйіне өтуі, бұл крахмал
ферменттері үшін неғұрлым қол жетімді. Бумен өңдеу крахмалды ішінара
гидролизге жеткізеді, бұл құрама жемдегі (мысалы дәндік) көмірсулардың
құрамдас бөлігі болып табылады. Нәтижесінде декстриндер және жай қанттар
пайда болады. Бұлар құрама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz