Халық шаруашылындағы жылқы шаруашылығының маңызы

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
"МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ АҢШЫЛЫҚТАНУ КАФЕДРАСЫ"

Курстық жұмыс

Пән: Жылқы шаруашылығы,қымыз және етін өндіру технологиясы.

Тақырыбы: Халық шаруашылындағы жылқы шаруашылығының маңызы.

Орындаған: Тұрсынәлі Н.Б
Топ: ТЖ-505 Тексерген: Татенов А.Б.

Қолы: ________ Қолы: __________
Тапсырған күні: _________ Бағасы: _________
Күні: ____________

Комиссия __________ ___________________
(Қолы) (Ф.И.О.)

__________ ___________________
(Қолы) (Ф.И.О.)

Семей , 2018

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1.Жылқының шығу тегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Қазақстандағы жылқы шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ.Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.Жылқыдан алынатын өнімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42

Кіріспе
Жылқы шаруашылығы -- мал шаруашылығының жылқы өсіретін саласы. Жылқы шаруашылығы бағалы азық-түліктік ет пен сүт өңдірумен қатар өнеркәсіпке - тері, қыл, ауыл шаруашылығы жұмыстарына - күш-көлік береді, жылқы қанынан емдік вакцина, сарысу, гамма-глобулин жөне қой мен сиырдың төлділігін арттыратын буаз бие қанының сарысуын дайындайды. Кең байтақ жайылымы бар Қазақстанның көптеген аудандарында жылқы шаруашылығымен айналысу тиімді. Қазақ, дала және жылқы
Халқымыздың ерекше қастерлеп және жанына жақын көрген төрт түлігінің ішіндегі қастерлеп пір тұтқан қасиетті түлігінің бірі жылқы.
Халқымызда қазақ, дала және жылқы деген сөздер бір - біріне жақын тамырлас та, тағдырлас та айтылады.
Тарих деректері бойынша адам баласы жылқыны біздің жыл санауымызға дейін 3 - 4 мың жыл бұрын қолға үйреткен. Негізгі отаны Шығыс Еуропаның далалы аймағы, Орталық Азия және Қазақстан алқабы деп саналады. Қолға үйретілген жылқы малының арғы тегі жабайы жылқылар - Тарпаң мен Керқұлан деп есептеледі. Бұлар ерте заманда Орталық Азия мен Қазақстанның кең байтақ далаларында мың - мыңдап, үйір - үйірімен жайылып жүрген. XVΙΙ - XVΙΙΙ ғасырларда қазақ халқы тарпаңды жылқы үйіріне қосып, тұқымын асылдандырып, етін пайдаланғаны жайлы мағлұматтар бар. Біздің тегіміз - түркі, түлігіміз жылқы. Содан да болар жылқы төрт түліктің төресі деп атам қазақ бекер айтпаған. Қазақ қазақ болып қалғаны үшін ана мен атқа қарыздар. Осындай байтақ жеріміздің бабаларымыз аттың жалы, түйенің қомында жүріп, білектің күшімен, найзаның ұшымен сақтап қалды. Ерте заманда қазақтар баласын кішкентайынан атқа мінгізіп үйреткен.
Жылқы қасиеттері. Жылқы түлігінің қасиеті ұшан теңіз. Ол мінсең көлік, жесең тамақ, ішсең сусын, кисең киім. Жылқының еті де, сүті де, қаны да дәрі. Қазысының майы адамның сүйегін балқытады. Адамның теріс біткен сүйегін осы майды пайдаланып қайта салады. Бие сауған әйел адамның дені сауы болады.
Жылқы - жаным, қымыз - қымыраным деген атам қазақ. Жылқының тағы бір қасиеті соғыстарда, бәйгеде, көкпарда, жорықтарда қаншалықты аласапыран қырғындарда мертіккен жаралы жауынгерлердің денесін баспаған. Тіпті кей жағдайларда аттан құлаған адам аман қалады, тіпті еш жері жарақаттанбайды. Қазақта Есек тұяғын төсейді, түйе шудасын төсейді, өгіз мүйізін, ат жалынын төсейді деген сөз бар. Бұл тұлпарға тән тазалықтың, пәктіктің белгісі. Өзі туған қанды, өзінен тараған қанды білетін жаза баспай танитын, өз денесінің иісін, тараған ұрпақ иісін жаңылмай танитын, өз тұқымының үн - дыбысын мінез құлқын жаза баспай табатын қазақы жылқы тұқымының естілігі мен ақылды қасиеттері кім - кімді де таң қалдырады.
Жылқының сүті - шекер, еті - бал, исі - жұпар, терісі - киім, мінсең тұлпар деп Досбол шешен жылқының халық өміріндегі алатын орнын өте жоғары бағаланған. Қазақ - өзі аттан, қазаны оттан түспеген халық, сондықтанда жылқы жайлы деректер өте көп - ақ.
Жылқы тақтұяқтылар отрядының бір тұқымдасы. Жылқы адамзат өркениетіндегі, әсіресе, дала өркениетіндегі дамудың жарқын да елеулі көрсеткіштерінің бірі болады. Жылқыны қолға үйрете бастау көшпелі шаруашылық пен өркениет дамуының негізін қалады. Қолға үйретілген жылқының шаруашылықта маңызы зор. Ол ет және қымыз өндіру, салт міну, арбаға не шанаға жегу, әскери және спорттық бағыттарда өсіріледі.
1. Қолға үйрету тарихы
Қазба қалдықтары жылқының б. з. б 7000 ж. бұрын - ақ Азия мен Еуропада қолға үйретілгендігін дәлелдеді. Жылқы тұқымдасы есек, құлан, зебр, жабайы жылқы болып 4 туысқа бөлінеді. Үй жылқысы жабайы жылқыға жатады, одан басқа оған керқұлан және қазірде жойылып кеткен тарпан жатады. Соңғысы 19ғ дейін Батыс Қазақстан, Батыс Сібір, Рейсейдің еуропалық бөлігінің оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтарын және кейбір Еуропа елдерін мекен еткен. Керқұлан үйірлері қазір Монғолияда ғана кездеседі. Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша үй жылқысының ең жақын тегі осы керқұлан. Жабайы жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған. Америкада жабайы жылқы болмаған, қолға үйретілген жылқылар кейін тағыланып кеткен.
Қазақстандағы тарихы
Ежелгі дәуірден - ақ қазіргі Қазақстан аумағы жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын археологиялық қазбалар дәлелдейді. Солтүстік Қазақтандағы Ботай мәдениеті энеолит дәуірінде (б. з. б. 4 - 3м. ж), Арқайым ескерткіштері орта қола дәуірінде (б. з. б. 2 - м. ж), Қазақстанның барлық аймақтарынан кездесетін арий, сақ, ғұн кезеңдерінің ескерткіштері (б. з. б. 1м. ж., б. з. 2ғ.) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға үйретіліп қана қоймай, бұл малдың ерекше қастерленіп әдеп - ғұрыптық рәсімдердің ажырымас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді.
Арийлер кезеңі
Арийлер жылқыны ерекше құрметтеген. Ғалымдар арийлерде жылқының үш түрлі тұқымы болғанын анықтады: тауда жүруге ыңғайлы аласа жылқы, ұзақ жүруге ыңғайлы шыдамды қазанат және қазіргі Түрікменстанның ақалтеке жылқысының арғы тегі саналатын ұшқыр тұлпар. Әсіресе, арийлер арасында ұшқыр тұлпар қатты қадірленген.
Әлемде алғаш рет екі доңғалақты арбаны ойлап тапқан арийлер. Оған ұшқыр тұлпарларды қос - қостан жегіп алып сары далада сағымша жүйіткіген. Қазақстан аумағында арийлер қалдырған құнды мәдениет ескерткіштері өте көп. Олардың көпшілігі жартастарға салынған суреттер. Суреттерден арийлердің дүниені қалай түсінгені, қандай рәсімдік билерді билегені, қалай аң аулағаны, қандай мал баққаны, екі доңғалақты арбалары, абыздар мен батырлар туралы түсініктері т. б туралы мағлұмат алуға болады,

Сақтар кезеңі
Сақтар Алтайдан Дунай өзеніне дейінгі кең байтақ аймақта үйір - үйір жылқы өсіріп, ат құлағында ойнауды өнер дәрежесіне көтерген. Сақтардың балалары мен әйелдеріне дейін ат үстінде соғысу тәсілдерін жас кезінен жетік меңгеріп, көрген жұрттың зәресін ұшырған. Олардың қанқұйлы жорықтарынан соң, Еуропада, кіші Азияда, Жерорта теңізінің бойында, Мысырда атпен бірге жаратылған кентаврлар туралы аңыз тараған. Ежелгі грек мифологиясындағы жауынгер әйелдер амазонкалар туралы аңыздар да осы сақ әйелдерінің бейнесінен алынған деген пікір бар. Қалай болған да, жылқығы салт мінуді қас өнерге айналдырып, оны әскери әдіс - тәсілдермен шебер ұштастыра білген сақтар өз заманының ең қуатты еліне айналған. Олар өздерінің жаңа жерлерді жаулап алуына, тіршілікке қажетті байлықтарға кенелуіне жағдай жасаған жылқы баласын аса қатты құрметтеп, жан серігі санаған. Олар аттарына да мыстан кеудені жауып тұратын сауыт кигізеді деп жазады. Ежелгі грек тарихшысы Геродот, ал жүгендерін, шылбырын алтынмен әшкейлейді. Сақтардың патшалары, қолбасшылары мен батырының тек өздерінің бас киімдеріне ғана емес, мінген аттарының төбесіне де лауазымдық белгі - жыға таққаны туралы деректер бар. Олардың қайтыс болған хандарды, ханзадаларды, батырларды т. б. жерлегенде, оның жан серігі болған атын жанына бірге қою ғұрпы да иесіне аты о дүние де серік болады деген сеніммен пайда болған.
Қазақстанда жылқы шаруашылығы асыл тұқымды жылқы өсіру, ет, сүт өндіру, спортта пайдалану бағыттарында дамуда. Сонымен қатар жылқыны кез келген шаруашылықтың күнделікті қажетін өтеу үшін салт мінуге, жүк тасуға т.б. жұмыстарды аткаруға пайдаланады. Асыл тұқымды жылқы өсірумен арнайы мемлекеттік жылқы зауыттарымен қатар, соңғы уақытта жеке азаматтар мен шаруашылықтар да айналысады. Қазақстан жағдайында табиғи жайылым отын мейлінше толық пайдалануға негізделген ет, сүт өндіру бағытындағы жылқы шаруашылығын дамыту мүмкіншілігі зор. Осы ретте жекелеген аймақтардың табиғи жақсы бейімделген етті-сүтті бағытағы көшім, мүғалжар атты жаңа жылқы тұқымдары мен қазақы жылқының таза етті бағыттағы жабы атты жаңа түрі шығарылды. Соңғы кезде жылқы саны Қазақстанда қайтадан көбеюде.

1.1 Жылқының шығу тарихы
Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы туралы ғасырлар бойы алуан түрлі гипотезалар, болжамдар қалыптасты. Ең соңында ғалымдар: эволюция тірі ағзаның қозғаушы күші дегенге тоқтам жасады. Эволюция ілімінің негізін қалап, оны ең биік шыңына жеткізген ағылшын ғалымы Ч.Дарвин еді. Дарвиннің "табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің шығу тегі" деген еңбегі, барлық эволюционер ғалымдардың еңбегіне арқау болғандығы белгілі. Бір түрден екінші түр пайда болды деген қағида, кез-келген түрдің арғы тегін анықтауына түрткі болды. Палеонтолог ғалымдар қазіргі жер бетіндегі түрлердің арғы ата тегін анықтауға құлшына кірісіп, қазба жұмыстарының арқасында табылған қаңқалар, сүйектер арқылы қалайда болсын қорытынды шығаруға әрекет жасады.
Қазіргі биология оқулықтарын ақтарып қарар болсақ, даму теориясын жақтаушылардың қажырлы еңбектері жалған теорияның негізінде, жер бетіндегі барлық тіршіліктің арғы шығу тегін анықтап қойғандығын байқайсын. Солардың бірі орыс ғалымы В.О.Ковалевский тұяқты жануарлардың тарихи дамуын зерттеді. Ол көптеген қазба жұмыстар жүргізіп, жылқылардың қаңқасын, тістерін, аяқтарын тексере келіп жылқы жануарының эволюциялық дамуы жөнінде ең алғашқы мағлұмат берді. Оның айтуынша жер бетіндегі жылқылардың арғы тегі түлкі сияқты кішкентай хайуан болған екен. Қазіргі жылқылардың бойшаң болып кетуі ғасырлар бойы жер бетінде болған климаттық өзгеріске байланысты екен - мыс. Егер климаттық ауытқулар болмаса онда біз "жылқы" деп түлкі сияқты хайуанды атап жүрер ме едік. Ең алғашқы жылқылар орман ішінде қысылып, тар жерде өскендіктен бойлары аласа, алдыңғы аяқтарында 4 башпай, артқы аяқтарында 3 башпай болыпты. Содан ауа райының өзгеруіне байланысты ормандардың көлемі азайып, ашық далалы жерлердің көбеюі жылқылардың ата тегінің тіршілік ортасын өзгерткен екен. Осылайша еркін, ашық далаға шыққан жылқылар жылдамырақ қозғалғандықтан түлкі сияқты жануардан, қазіргі күнгі жылқыға айналған екен (мүмкін запорожец көлігімен қатты жүрсек, бәлкім мерседеске айналып кетер эксперимент жасап көрген адам бар ма екен?). "Әуелде етпен қоректенген жылқылар, кейін ашық далаға шыққасын шөппен қоректенді" - дейді В.О.Каволевский. Бұл мысал маған жылқыдан көрі, сиырға келетін сияқты. Ауылда сиырлардың сүйек тауып алып, кәмпит сорғандай сілекейлері шұбырып тұрып шайнаңдайтының талай көргенбіз. Бұны эволюционер ғалымдар қалай байқамай қалған, әйтпесе олар үшін керемет факті емес пе? Яғни, қазіргі шөп қоректі сиырлардың бұрынғы ата тегінің ет қоректі болғандығын, қазіргі сиырлардың сүйек мұжуымен-ақ дәлелдеуге болар еді.
Ғалымдардың айтуынша, жылқы жануарын ең әуелі қазақтар қолға үйреткен екен. Ата-бабымыз хас тұлпарды 5 жарым мың жыл бұрын пайдалана бастапты. Солтүстік Қазақстан аймағына қарасты ежелгі Ботай қонысынан табылған археологиялық қазбалар жылқы малының о баста осы жерде қолға үйретілгендігін анықтап берді. Ер қанаты ат - деген қанатты сөз арқылы ұлттың жалпы мінезін жылқымен байланыстырған дана халқымыздың жылқыға қаншалықты жақын болғандығын айтпасада түсінікті. Жылқы мен қазақ егіз ұғымдай, бірін-бірі толықтырып, тұтастай көшпенділіктің образын қалыптастырды. Тіпті қазақтың ауыз әдебиетіндегі жыр толғауларда, ертегілерде де осы жылқы малы Қабыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, Ер Тарғынның Тарланы аталып ұмытылмастай жадымызда сақталып қалды емес пе? Осындай жылқы тұлпарының арғы тегін түлкі тектес хайуанға ұқсатуға қаншалықты дәтін барады. Эволюция ілімін жақтаушылардың ең басты ұстанымы Жаратушыны жоққа шығару болғандықтан, тіршіліктің пайда болып дамуын мынадай ережелермен іске асырды: өздігімен пайда болу, табиғи сұрыпталу, тіршілік үшін күрес, кездейсоқтық, өзгергіштік, бейімделушілік т.б.Яғни, осындай ережелерге сүйенген ғалымдар үшін Құдайдың қажеттілігі болмай қалды. Осының негізінде жалған теориялардың өміршеңдігі артып, ғылыми оқулықтарға бұл болжамдар емін еркін кіре алды. Әліде, ғылымилығы нақтыланбаған бұл болжамдардан тұратын теориялар белді-белді эволюционер ғалымдарының бір ауыздан мақұлдауының нәтижесінде гипотезадан бірден нақты ғылыми тұжырымға ауысты. Кешегі кеңестік атеизмге негізделген қоғамда қалыптасып, ғылыми негіздемесі нақтыланбаған осындай қарабайыр теориялар әліде еліміздің мектеп оқулықтарында еш өзгеріссіз оқытылуда. Алла тағала 18 мың ғаламды ешбір қиындықсыз, мінсіз, көркем түрде жарата білгенде жылқы тектес жануарды дәл осы күйінде жарата алмайды дегенге кім сенер? міндетті түрде бір түр, екінші түрге ауысуы керек пе?. Кейінгі ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде қазіргі өмір сүріп жатқан тірі ағзалар мен олардың миллиондаған жыл бұрынғы түрлерінің қаңқасының арасында ешқандай айырмашылық өзгерістің жоқ екендігі анықталды. Тіпті ғалымдар 100 миллион жыл бұрын өмір сүрген құмырсқаның табылған фосилі (таста қалған қаңқасы) мен қазіргі кездегі құмырсқаның арасында ешқандай айырмашылығы жоқ екенін айтады. Сол сияқты миллиондаған жыл бұрын өмір сүрген араның табылған қаңқасыда қазіргі түрінен ешбір өзгешелігі жоқ екен. Бұдан шығатын қорытынды жер бетіндегі барлық тірі ағзалар бір уақытта сол күйінде жаратылған деп, толық сеніммен айтуға болады. Тіпті, Дарвиннің өзі ғұмырының соңына дейін жүргізген қазба жұмыстарынан аралық түрді (бір түрдің, екінші түрге ауысқандағы аралық өзгеріске ұшыраған түрлерді) табалмай, ең соңында ізбасарларына мынадай өсиет айтқан еді: "Егер менің ізбасарларым меннен кейін аралық түрді іздеп табалмаса, онда менің теориямның өлгендігі" деп. Яғни, Ч.Дарвин бұл күнде тірі болса, өз теориясын өзі мойындаудан бас тартар еді. Себебі, осы күнге дейін аралық түр табылған емес, ал В.О.Каволевскийдің тауып алып зерттеп жүрген қаңқалары жер бетінен мүлдем жойылып кеткен жыртқыштардың қаңқасы, не болмаса қазіргі жыртқыш жануарлардың сүйектері болуы мүмкін. Яғни, жылқының арғы ата тегі түлкі сияқты хайуан болуы ешбір қисынға келмейді. Құдіреті күшті Алла Тағала кез-келген жануарды ешбір өзгеріссіз, сол қалпында жаратқандығы шындық. Осы күнге дейін ағылшын ғалымдары қасқырдан итті адам баласы қай кезден бастап қолға үйретіп алғандығын іздеп бас қатыруда. Ал шындығына келсек, Алла Тағала о баста итті ит қылдырып жаратып адамға қызмет етуге міндеттеп қойған. Иттің бар кінәсі қасқырға ұқсас болуында ғана. Яғни, ит уақыт өте келе өзгеріске ұшырап қасқырдан итке айналған жоқ. Сол сияқты жылқыныда Құран Кәрімде айтылғандай адам баласына мініс көлігі, азық ретінде, біздердің игілігіміз үшін жаратып берген. Эволюционер ғалымдарға сенер болсақ, құстардың арғы тегі - жорғалаушылар, ал жорғалаушылардың арғы тегі - балық тектес су жануарлары болмақ. Бұл теорияларға тіпті осы күнде сенетін адамдарда аз шығар деп ойлаймын. Бірақ, соған қарамастан биология оқулықтары Құдай жоқ деген ұғыммен жазылған эволюция ілімін насихаттап жатқандығы өкінішті. Төменде осы ғалымның жылқының эволюциялық өзгеруінің филогенетикалық қатармен, сатылай дамуы 11 сыныпқа арналған биология оқулығында жазылуы бойынша берілді. Байқап көріңіз.
В.О.Каволевский жылқылардың даму сатысын, қазіргі жылқылардың шығу эволюциясын зерттегенде берілген атауларды кайнозой заманының үштік кезеңінің ғасыр атымен атады. Жылқыларды аяқтарындағы башпай санының біртіндеп өзгеруі ретіне қарай орналастырды.
1. Фенакодус (палеоценде тіршілік еткен) - 5 башпайлы, үлкендігі түлкідей.
2. Эогиппус (эоценде тіршілік еткен) - биіктігі 30 см, алдыңғы аяқтарында 4 башпай, артқы аяқтарында 3 башпай.
3. Миогиппус (миоценде тіршілік еткен) - ортаңғы башпай өте жақсы жетілген, 2-4 башпайлары қысқа.
4. Мерикгиппус (миоценде тіршілік еткен) - ортаңғы башпайы жерге тиген, 2-4 башпайлары өте қысқа.
5. Гиппарион (плиоценде тіршілік еткен) - бір башпайлы, жанама башпайлары жойылған, тек қалдық ретінде сақталған.
6. Осы заманғы жылқы.

1.2 Қазақстандағы жылқы шаруашылығы

Біз, қазақ халқы - тегіміз - түркі, түлігіміз - жылқы деп өскен елміз. Осы бір қасиетті түліктің қазақ халқы үшін орны өте-мөте ерекше. Жылқы қазақтың ұлттық сана-сезімі, рухани болмысы, тұрмыс-салты, әдет-ғұрыпы. Ол - қазақтың мәдениет пен өнерінің айырылмас тұтас бір бөлігіне айналып кеткен.
Орталық Азия, оның ішінде қазақ даласы - жылқының отаны, оған дәлел - жүздеген жылқы сүйектері табылған энеолит дәуіріндегі Ботай қонысы. Ботайлықтар - әлемдегі алғашқы жылқышылар, жылқыны қолға үйреткендер.
Қазақта байлық жылқының санымен бағаланған, салтанат пен сұлулықтың өлшемі де жылқы болған. Қалыңмалға, бәйгеге, адамның құнына, сондай-ақ айыпқа ат-шапанмен қоса жылқы төлеген. Қазақ жылқысы осы тұрғыдан алғанда, тәуелсіз Қазақстанның ұлттық бренді ретінде сақтай білуіміз керек, сондықтан қазақ жылқысының қасиеттерін осы елдің азаматтары толық сезінсе екен дейміз. Әсіресе, қазақ үшін жылқының орны бөлек болуы тиіс!
Демек, XXI ғасырда егеменді ел атанғанда мемлекетіміздің басты шарушылығы - жылқы өсіру, халқымыздың сүйіп ішетін сусыны - қымыз, ұлттық идеямыздың тұғыры - тұлпар болуға тиіс.
Осыдан 6 мың жылдай уақыт бұрын кіндігі қазақ жері болып саналатын, арғы тегі тарпаңдар мен керқұлаңдардан тараған қораш жылқылардан бүгінде көпке әйгілі қылқұйрық тұқымдары: ақалтекелер, араб жылқылары, арғымақтар, қазанаттар, ағылшынның таза қанды сәйгүліктері, мініс, жегіс аттары, жүк тартатын ірі жылқылар іріктеліп, сұрыпталып шықты.
Қазақстан Республикасы - аграрлық мемлекет. Еліміздің барлық 272,5 млн гектар жер көлемінің 224,5 млн гектарға жуығы ауыл шаруашылығы өндірісіне қолданылатын жерлер, ал оның ішінде табиғи мал жайылымдық жерлер көлемі 180 млн гектардан астам немесе бүкіл республика жерінің 70 пайызы шамасында. Оның 71 млн. гектары - шөлді, 35 млн. гектары - шөлейтті, 68 млн. гектары - далалық және 6 млн. гектары - таулы аймақтағы жайылымдар. Барлық мал жайылымдық жерлердің 76 млн. гектары - көктемгі-күзгі, 79 млн. гектары - жазғы және 25 млн. гектары - қысқы жайылымдар. Осы жайылымдарда мал азығы ретінде жыл сайын өсетін шөптесін өсімдіктердің құндылығы 27-30 млн тонна азықтық бірлік шамасында, яғни құны ақшалай есептегенде 1 млрд АҚШ долларына бағаланатындай мөлшерге жетеді. Міне, мұндай жыл сайын жаңаланып өнім беріп отыратын сарқылмас байлық көзін тиімді пайдалану - еліміз үшін экономикалық әлеуеттілікті арттырудың мол ресурсы болып табылады.
Жылқы - аяқты мал. Аяқты малға жақсы жайылым, тұнық су керек. Елімізде бос жатқан жерді пайдалану жылқы жануарының көбеюіне жағдай туғызады.
Әлбетте, жылқы - қазақтың жаны мен қаны, қанатына баланған. Алайда біз қазақтың жылқысы дегенде сәйгүліктерді ғана ойлаймыз. Неге оның қымызы мен қазы-қартасын айтпаймыз? Осы жағын жарнамалауға болмай ма? Қазір Италия, Франция елдері бізге экологиялық таза өнім жіберіңдер деп отыр. Басқа елдердің жылқыларына қарағанда, қазақы жылқылардың сүті мен етінің қаншама ауруларға ем екенін екінің бірі біледі. Басқасын былай қойғанда, жылқы етiнiң адам ағзасын жақсартатын-жасартатын қасиетi бар екенін мамандар мойындап отыр. Бұл дегенің - Дүниежүзілік сауда ұйымына енді кірген біздің ел үшін үлкен мүмкіндік. Ат спортын дамыту, жылқының қымызын, етін, қазы-қартасын көптеп дайындау, жылқыларды шағын фермерлік шаруашылықтарда күш көлігі ретінде пайдалану қаншама пайда әкелер еді, бірақ осы жүйе бізде бір ізге түспей жүр. Бір сөзбен айтқанда, жылқының қадір-қасиетіне әлі толықтай жете алмай отырмыз.
Қазіргі таңда еліміздің жылқы шаруашылығындағы басты қызығушылық - ет пен сүт өнімдерін мол беретін, өндіріс шығыны аз қазақы жылқыны өсіру. Жабы типті қазақы жылқы басқа жылқыларға қарағанда өзіне тән ерекшеліктерімен артық: жыл бойы жайылымда тебіндеп жайылуға бейімділігімен, ірілігімен және тірілей салмағының жоғары болуымен ерекшеленеді. Қазақы жылқының басы дөрекі, жалпақ бетті, жақ сүйектері жетілген, мойны бұлшық етті, қысқа, тұрқы ұзындау, орта бойлы, арқасы тік, белі мықты әрі жалпақ, сауыры етпен білеуленген, аяқтары қысқа да сүйекті, артқы аяқтары түсіңкі, жалы қою, қылы ірі талшықты, терісі қалың, жүні қыс айларында түкті, ұзындығы 4-5 см-ге дейін келеді. Қоңдылығы жоғары жабы типті қазақы жылқының тірілей салмағы 450-530 кг-ға дейін жетеді. Көктемгі және күзгі жайып семірту кезінде тез қоң алу қабілеті өте жоғары болып келеді. Биелері тәулігіне орташа есеппен 10-15 литр, ал ең үздіктері құлынның емген сүтімен есептегенде 21 литрге дейін сүт береді.
Тәуелсіздікке тұлпар ізімен жеткен қазақ халқы үшін қазіргі таңда жылқы шаруашылығының орны бөлек. Жылқының адам бойына күш, рух сыйлайтын ала-бөтен қасиеті бар. Ол - намыс, ол - ұлттық сана-сезім, ол - тектілік рухы еді. Қазақ үшін қазір бұл тіптен қажет болып отыр.
Әрине, кешегі кеңестік кезеңге дейінгі қазақтың сайын даласында қаншама табынды жылқы еркіндікте жүрді. Қазақ халқының сол кездегі байлығы да осы - жылқы еді. Дегенмен осы шаруашылықты дамытуға аса мән берілмегендіктен, мұқият көңіл бөлінбегендіктен және экономикалық қиын жағдайларға байланысты оны біз біраз қожыратып алдық. Мұны мойындауымыз керек.
Қазір Қазақстан - 2050 стратегиясын жүзеге асыруға қадам бастық. Осы жолда қазақтың өз ұлттық бренді болуы тиіс. Бұл - заман талабы. Ал бұған ежелден келе жатқан ата кәсіп - мал шаруашылығын жетілдіру, оның ішінде жылқы малын асылдандыру арқылы жедел жетуге болады.
Кезінде Қазақстандағы табынды жылқы шаруашылығының сапасын арттыру мақсатында, селекционер-ғалымдар тұқымаралық будандастыру жұмыстарын кеңінен қолданды. Тіршілік ету ортасына жақсы бейімделген жергілікті қазақы жылқының биелерін, шабысы жақсы, ірі денелі зауыттық жылқы тұқымдарының айғырларымен шағылыстыру арқылы қазақы жылқыларға қарағанда ірілеу келген, бейімделу қабілеті кем түспейтін будандар ала бастады. Осындай селекциялық жұмыстар нәтижесінде, ғылыми түрде айтсақ, жергілікті қазақы биелерді таза қанды мініс, дон, желісті тұқымдардың аталықтарымен күрделі зауыттық будандастыру арқылы алынған ұрпақтарын өзара өсіру негізінде жаңа көшім тұқымдық топ жылқыларын шығарды. Алынған будандарды ұрпақтан-ұрпаққа жетілдіре отырып, 1976 жылы көшім жылқы тұқымын қалыптастырды.
1998 жылы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 30 қарашадағы №156 бұйрығы бойынша Мұғалжар жылқы тұқымы апробацияланды.
Бұл тұқымның шығуына да қазақы жылқының қатысы бар. Мұғалжар тұқымын шығару үшін жергілікті қазақы жылқының ең үздік жабы типті айғырларын тұқымдық және өнімдік қасиеттеріне қарай тиянақты іріктеп алып, Қазақстанның әр аймағына тарата отырып, таза тұқымды мал өсіру әдісімен көбейтіп жетілдіру нәтижесінде қол жеткізді. Бұл жылқылардың генетикалық құрылымдары анықталып, одан әрі оларды жетілдіруде жоспарлы асылдандыру жұмыстары жүргізіліп келеді. Аталған барлық типтің ішінде құнды тұқымдық айғырлардан бастау алатын, ата-тегінің шежіресі анықталып қаланған ұрпақтарынан зауыттық аталық іздері бар. Жабы типті қазақы жылқымен асылдандыру жұмыстары Павлодар (Кереку), Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында жүйелі жүргізіліп келеді. Асылдандырудың басты бағыты осы жылқыларды тиянақты іріктеу мен жұптастыра отырып, әрбір аймақтың табиғи-климаттық жағдайына байланысты ерекшеленетін өзіндік зауыттық типтерін, аталық іздері мен аналық ұяларын шығару. Павлодар (Кереку) облысында Қазақтың жабы жылқысының селеті зауыттық тұрпаты Алтай, Қарпық Сайдалы-Сарытоқа шаруа қожалығында негізі қаланды.
Жоғары өнімді үш аталық із Браслет 13-74, Задорной 51-76 және Памир 127-78 негізінде таза тұқым өсіру әдісі арқылы 2013 жылы қалыптасты. Тірі салмақтары: тұқымдық-айғырлар 505 кг, ал биелері - 450 кг. Биелердің құлындауы 85-90%. 2,5 жасар құнандардың таза ұшасы 215-220 кг дейін жетеді. Сойыс шығымы 56-57%. Биелердің 105 күндегі сүттілігі 1701 литр сүт береді. Аталған шаруашылықта 3400 бас жылқы, оның ішінде 56-бас тұқымдық-айғыр және 970 бас асыл тұқымды бие өсіріледі.
Алтай Қарпық Сайдалы-Сарытоқа асыл тұқымды жылқы шаруашылығы жылқыларының негізінде Қарағанды облысында Сенім, Павлодар облысында Алтай және Ащысай, Алматы обласында Жақсылық және Акимбеков, сонымен қоса Шығыс Қазақстан облысында Қызылащы, Сержан мен Саят асыл тұқымды жылқы шаруашылықтарының жылқылары асылдандырылып, асыл тұқымдық шаруашылық болып қалыптасты. Сол себептен Павлодар облысы қазақтың жабы типті жылқыларының құнды генефоны сақталған орталық болып табылады.
КСРО ыдыраған соң, оның құрамынан бөлініп шыққан мемлекеттердің экономикалық тоқырау кезеңдерінде біздің елде де жылқы саны күрт азайып кетті. Дегенмен Қазақстан Үкіметінің 2000 жылдардан кейінгі малшаруашылығын дамытуға бағытталған дұрыс саясатының нәтижесінде елімізде жылқы саны қайта өсе бастады. 2006 жылы еліміздегі жылқы саны - 1219,9 млн. бас болса, 2011 жылы саны - 1641 млн. басқа жетті, ал 2016 жылы саны - 2,1 млн. басқа жетті.
Бүгінде Қазақстанда дүниежүзіндегі жылқы тұқымының 20-дан астам түрі өсіріледі. Республикада жылқылардың 68 пайызы жеке үй шаруашылықтарында, ауыл шаруашылығы құрылымдарындағы үлесі 5 пайыздай, шаруа қожалықтарындағы бары - 27 пайыздай. Еліміздегі барлық жылқылардың 90 пайызы өнімді бағыттағы жылқы тұқымдары, ал 10 пайызы - әр-түрлі, спорт бағытындағы жылқылар.Жылқы - сүтқоректілер класы тақтұяқтылар отрядының өкілі. Жылқы тұқымдасына Африкада кездесетін жолат (зебр), домбай, құлан, керқұлан (онагра), тарпан, түзат жатады.
Қолға үйретілген жылқының арғы тегі жабайы жылқылар - тарпан мен түзат. Жабайы жылқылар тарихи дәуірлерде Еуразияның далалы, шөлейтті аймақтарында үйір-үйірімен тіршілік еткен. Олар ретсіз аулаудың нәтижесінде жойылған. Ерте кездерде тарпан мен түзат қазақ даласында көптеп кездескен. Тарпан XIX ғасырдың бас кезінде жойылған.
Жылқының алғаш қолға үйретілген жері Қазақстан даласы деп саналады. Жылқыны бұдан 5 -- 6 мың жыл бұрын қолға үйретілгенін археологиялық зерттеулер дәлелдеп отыр. Көкшетау өңіріндегі Ботай елді мекенінен қолға үйретілген жылқының қаңқа қалдықтары өте көп табылды. Қазір бұл археологиялық жаңалық дүние жүзіне белгілі. Жылқының Қазақстанда қолға үйретілгендігін дүние жүзі ғалымдары мойындап отыр.
Қазақ халқының ерекше қастерлеген және жанына жақын санаған қасиетті түлігінің бірі - жылқы. Ерте замандарда ең көп өсірген, төрт түліктің ішіндегі пір тұтатыны да - жылқы. Жылқының пірі - Қамбар ата. Жылқы көш көлігі және елді, жерді қорғау мақсатында қолға үйретілген.
Жылқы шаруашылығы -- мал шаруашылығының жылқы өсіретін саласы. Жылқы шаруашылығы бағалы азық-түліктік ет пен сүт өңдірумен қатар өнеркәсіпке - тері, қыл, ауыл шаруашылығы жұмыстарына - күш-көлік береді, жылқы қанынан емдік вакцина, сарысу, гамма-глобулин жөне қой мен сиырдың төлділігін арттыратын буаз бие қанының сарысуын дайындайды. Кең байтақ жайылымы бар Қазақстанның көптеген аудандарында жылқы шаруашылығымен айналысу тиімді.
Қазақстанда жылқы шаруашылығы асыл тұқымды жылқы өсіру, ет, сүт өндіру, спортта пайдалану бағыттарында дамуда. Сонымен қатар жылқыны кез-келген шаруашылықтың күнделікті қажетін өтеу үшін салт мінуге, жүк тасуға т.б. жұмыстарды аткаруға пайдаланады. Асыл тұқымды жылқы өсірумен арнайы мемлекеттік жылқы зауыттарымен қатар, соңғы уақытта жеке азаматтар мен шаруашылықтар да айналысады. Қазақстан жағдайында табиғи жайылым отын мейлінше толық пайдалануға негізделген ет, сүт өндіру бағытындағы жылқы шаруашылығын дамыту мүмкіншілігі зор. Осы ретте жекелеген аймақтардың табиғи жақсы бейімделген етті-сүтті бағыттағы көшім, мұғалжар атты жаңа жылқы тұқымдары мен қазақы жылқының таза етті бағыттағы жабы атты жаңа түрі шығарылды. Соңғы кезде жылқы саны Қазақстанда қайтадан көбеюде.
Жылқы малдарын өсіру көптеген шаруашылықтар үшін, әсіресе, табынды-жайып ұстауға қолайлы. Қазақстан, Қырғызстан, Башкирстан, Бурят, Якут, Алтай т.б елдерде кең тараған. Олардан тек құнарлы, сіңімді ет, сүт алып қана қоймай, міну мен жегіп жүк тасу жұмыстарына пайдаланады. Және көптеген жарыс ойындарына қосып, жүлделі орындарға ие болады.
Сондай-ақ, жылқылардан биологиялық препараттар (гипериммунді қан сөлдері, гамма-глобулиндер, қарын сөлдерін т.б) алуға пайдаланады.
Жылқылардың осындай ерекшеліктеріне негіздеп төрт бағытта өсіретін шаруашылықтар болады.

oo Жұмыс бағытына арналған жылқылар - шаруашылық ішіндегі жүк тасымалдау, бір жерден бір жерге қатынасу, малдарды айдау, жайып-бағу, шағын жерлерді жыртып өңдеу т.б үшін пайдаланады;

oo Өнімдік бағыттағы жылқылар - ет, қымыз, өндірістерді табында ұстау кезінде, жыл бойына, арзан құнарлы өнімдермен, әсіресе, жоғарғы сортты жылқы колбаса-шұжықтармен, ұлттық дәмді-қазы, қарта, жал, жая тағамдарымен, дем алу орындарына құнды емдік қасиеті мол сусын-қымыз дайындау, емдеу мекемелеріне арналған емдік биологиялық активті препараттар жасап шығару т.б. алуға;
oo Спорттық бағыттағы жылқылар- әртүрлі мәдени-спортты ойындарға, туристік-саяхаттарға, арнайы жарыстарға арналған;
oo Жаңа тұқымды жылқыларды өсіріп, ескіні жаңарту бағытындағы селекциялық жұмыстарды жүргізу.

Жылқы малдарын өсіріп дамыту үшін және бұл саладан ең жоғарғы өнімдер алуға зоогигиеналық талаптарға сәйкес күтіп бағу шараларын қолдану қажет.

1.2. Жылқы тұқымдары
Ахалтеке тұқымы. Әр дәуірдің әр кезеңінде, кез келген ұлттың өз алдына сүйікті жылқы тұқымдары болған. Бірақ олардың бәрі бірдей уақыт сынын көтере алмады. Көбісі жер бетінен мүлде жоғалып кетті. Алайда, Ахалтеке тұқымына өзгеше тағдыр бұйырыпты. Бұл жылқы тұқымы түрікмен халқының қазынасына жатады. Тіпті, ең ежелгі жылқы тұқымдастарының санатында. Шамамен алатын болсақ, б.ғ.д. III-IY ғасырларда пайда болған. Ахалтеке жылқылары шапшаңдық жағынан дес бермейді. 1935 жыдары түрікмен салт аттылары Ашхабат пен Мәскеу арасындағы 4 мың 300 км-ді еңсеріп өткен. Бар-жоғы 84 күнде желіп отырып, ең қиын өткел болып саналған Қарақұмды 3 күнде басып өткен.
Жәуміт тұқымы. Түркіменстанның оңтүстік бөлігінде пайда болған, ең ежелгі тұқым. Ахалтеке тұқымына қарағанда жәуміт тұқымы қайырымды. Бастары дәу, мойындары төмен, аяқ қолы мығым келеді. Жүрісі аса жайлы. Қиындықты талғамай-ақ, кез келген ауа райына төтеп береді. Олар Ашхабад-Мәскеу аралығындағы жарыста 800 шақырым жерді 7 күнде тәмәмдап отырған.
Қарабайыр тұқымы. Орталық Азиядағы ежелгі тұқым. Отаны - Өзбекстан. Әдебиет зертеушілерінің айтуынша, Өзбекстан бір кездері даван арғымақтарымен алыс шалғайларға танымал болған. Қарабайыр сөзінің мағынасы қолда туып өскен дегенді білдіреді. Екіншілердің пікірінше - "жүк артылатын көлік", үшіншілер - "қарабайыр" - "араб жылқыларының буданы" дейді. Қарабайыр жылқыларының болмыс бітімі бөлекше. Бас бөлігі төмен, қысқа мойынды, өнегелі жылқылар қатарынан. Арбаға жегуде таптырмас көлік ретінде саналады.
Араб тұқымы. Бұл тұқым үлкен атақтарға ие. Жаратылу табиғатының өзі мифтермен араласып жатады. Кезінде еуропалықтар бір араб жылқысының құнының өзін өте жоғары бағалаған. Жер шарының кез келген елі жылқы шаруашылығында араб жылқысын қажет қылған. Ол таза қанды ағылшын, американ, венгер жылқыларының пайда болуында біршама үлес атқарған.
Араб жылқыларын біздің елде де жоғары бағалайды. Париж көрмелерінде араб жылқылары ең таңдаулылар қатарында есептелген.

Таза қанды" салт атты тұқымы Араб тұқымы

Дон тұқымы Украинаның ұлттық тұқымы

Қазақ тұқымы Қостанай тұқымы

"Таза қанды" салт атты тұқымы. Бұл тұқымның жылқылары жүйріктік тұрғысында ешкімге дес бермейді. Сол үшін де бұл тұқымның жылқылары алтыннан да қымбат келеді.Аталған тұқым XYII ғасырда Англияда пайда болған. Басқа да тұқымдардың пайда болуына үлкен ықпал жасады: Германияда - тракенен, мекленбург, ганновер, Венгрияда - фуриозо, нордстрад, нониус, АҚШ-та - салт атты, Польшада - поляк, КСРО да - Қостанай тұқымдары. Салт атты тұқымның бойлары ұзын болады. Қозғауыш күштері аса жоғары. Өте қуатты, сезімтал саналады. Кей кезде еркеліктері шектен шығады екен. КСРО- ның, Қазақстанның, Грузияның, Өзбекстанның ат зауыттарынан табылады. Дон тұқымы. Дон өзенінің жанындағы аудан орталығында пайда болған. Бастау тарихы осы маңға XV-XVI ғасырларда казактардың қоныс аударуынан басталады. Казак шаруалары Россияның оңтүстік бөлігін қорғайтын болғандықтан, салт атты тұқымға зәру болатын. Соғыс алаңындағы шешуші жеңіске аттың да қатысы барын казактар жақсы білетін. Сол себепті де олар бар жігерлерімен жақсы тұқымдар шығаруға талпынды.
Дон тұқымы өте қатаң ережелерге де құлақ асады. Олар жаздың аптабында да, қыстың суығында да төзімділік көрсете алады. Тамақтану жағынан қолайсыздық алып келмейді.
Буденный тұқымы. Кеңестік мамандардың арқасында 1921-1948 жылы Ростов облысындағы дүниеге келді. Сол кездерде жетекшілік еткен КСРО-ның маршалы С. М. Буденный болатын. Дон жылқысы мен салт жүрісті жылқыларымен будандасуының арқасында, бұл тұқым бірден көзге түсті. Осы еңбегі үшін Буденный бастаған ең бірінші Атты әскерлерлер құрмет ордендерімен марапатталды.Аталған тұқым кез келген қашықтықта жақсы көрсеткіштерге жеткен. Олар - ұзын денелі, омыраулы, сүйекті, шапшаң болып келеді. Төзімділіктерінде де шек жоқ. 1946 жылы Сальск-Ростовтан Донға дейінгі қашықтықты 18 сағат 25 минутта басып өткен.
Украинаның ұлттық тұқымы. Соғысқа дейінгі жылдар орыстың салт атты тұқымдары жақсы тасымалданған. Біраз бөлігі фашистер құртып жіберген. Сол үшін де салт атты тұқымның жаңа үлгісі жасалуға тиісті еді. Және ол ұзақ күттірмеді. Украина, Александрвск зауыттары осы тұқымды ойлап тапты.
Бұл жылқылардың бойлары, мығым денелері, әдемі де еркін жүрістері, түр-түстері адам қызығушылығын тудырары сөзсіз.
Қазақ тұқымы. Жазиралы даланың бойындағы қазақ жылқылары аласа болып жайлып жүргенмен, шабыс жағынан келгенде ешкімнен кем түспейтін. Олар күніне үзіліссіз 70 шақырымды емін-еркін еңсеріп отырады. Ашық аспан астында, кез келген температурада көнбістік көрсетеді. Әрі шөп талғау дегенді білмейді де. Бұған қоса, жергілікті тұрғындар арасында ұлттық ат жарыстарында табандары қызады. Қазақ жылқылары сүт өнімін көп береді.Қазақ жылқысы бірнеше түрге бөлінеді. Соның бірі - Адай жылқысы. Адай жылқысы түрікменнің текежәуміт арғымағымен будандасқан делінеді. Ертеде түрікменнің теке руы жәуміт руына қарсы соғысқанда, өздеріне болысқаны үшін текелер адайларға бір сұлу қыз бен жүйрік ат берсе керек. Қыз жақсысы мен ат жақсысы теке түрікменде деген сөз содан қалса керек-ті. Қостанай тұқымы. Жергілікті қазақ жылқыларының дон, орлов, т.б. тұқымдарымен будандасу арқылы, Челябин мен Қостанай облыстарында дүниеге келген.Қостанай жылқылары қандай жағдай болмасын алғыр, еңбекте төзімді болып келеді. Қазақтың ұлттық спорт ойындарында жарысқа жиі түседі: теңге алу, көкпар, бәйге, т.б.с.с.
Алтай тұқымы. Осы өлкенің ең атақты тумасы болып саналады. Олар аласа болғанмен, ат үсті жүрісінде, таулы өлкелерді саяхаттауда ерекше көзге түседі. Тұрқылары мығым, салмақты, ширақ болып келеді. Сол үшін де үйірге жиі қосылып тұрады.

ІІ.Негізгі бөлім
2.1 Жылқыдан алынатын өнімдер.
Жылқы еті -- аса бағалы тағамдық шикізат, жылқы өнімі. Жылқы еті бірінші, екінші санаттағы және құлын еті деп үшке бөлінеді. 1 санаттағы жылқы етінің құрамында 69,6 % су, 19,5% белок, 9,9% май, 1,0% күл болса, екінші санаттағы жылқы етінде 73,9 % су, 20,9% белок, 4,1% май, 1,1% күл бар. Қазақ халқы төрт түліктің төресі деп төбесіне көтеретін жылқының қасиетін тауысып айту мүмкін емес. Ата-бабамыз еті мен сүті шипа жануарды бағалай білген.

Қазірде қазақ қана емес, көп ауруға ем саналатын жылқы етін дамыған Еуропа елдері де мойындап отыр. Шетелдік зерттеуші-дәрігерлер еттің ішіндегі ең пайдалысы - жылқының еті екендігін, жылқы майының адам организмінде ешқашан тұнбаға түспейтіндігін зерттеп білді. Олар жылқы етінің 17 түрлі ауруға ем болатындығын мойындады, деп жазады Facebook желісінің "Денсаулық, жансаулық- зор байлық" тобында.
Жылқы етінің ең басты қасиеті- жүрек, қан тамыр ауруларына, бүйрек жұмысын жақсартуға, буын сүйектерінің сырқырауына, ішкі ағзаның дұрыс жұмыс жасауына тигізер әсері мол. Ағза жасушаларын жаңартып отыратын қасиеті де дәлелденген. Ал бұл дегеніңіз қартаймаудың басты қағидасы.
Сонымен қатар, жылқының жүрегін жеу ми қызметін жақсартады. Мидағы миллиондаған жасушаларды жаңартып, есте сақтау қабілетіне жауап беретін талшықтарға көмек береді. Мамандардың айтуынша жылқы етін тұрақты жеу мидың ұзақ уақыт мүлтіксіз қызмет көрсетуіне септігін тигізеді. Ол үшін жылқы жүрегін пісіріп не қуырып жеу керек. Ал қақталған сүр ет бүйрек жұмысына пайдалы. Сүрленген етті әбден пісіріп, сүтпен бірге қабылдау бүйрек пен несеп жолдарына оң әсерін тигізеді.Жылқы етінде негізінен минералды заттар, оның ішінде темір көп. Әсіресе, жылқы бауыры темірге, А1, В2, В12 дәрумендеріне бай. Мамандар жылқы етін мұздатқышта сақтағаннан гөрі оны сүрлеп сақтаған әлдеқайда пайдалы екендігін айтады.Жылқы етінен көптеген ұлттық тағамдар жасаладыАдамның тамақтану рационында ет пен ет өнімдері алғашқы орындардың бірінде тұрады. Адамның тарихи дамуында ет тамақтарын пайдалануы маңызды роль атқарды. Ф.Энгельс өзінің еңбектерінде ет тағамының арқасында адамзаттың миы өзінің қоректенуі мен жетілуі үшін қажет болған заттарды бұрынғыдан әлдеқайда көп алатын болды, мұның өзі оның ұрпақтан ұрпаққа ауысқан сайын неғұрлым тез және толыса жетілуіне мүмкіндік берді деп атап көрсетеді.
Жылқы етін тамаққа тұтыну тарихы ғасырлар тереңіне кетіп жатыр. Сонау ерте заманда, плейстоцен дәуірінде, бұдан миллион жылдай бұрын, алғашқы қауым адамы басқа да хайуандармен бірге жабайы жылқыны да аулаған. Профессор Ю.Н.Барминцев бастапқыда адам жылқыны еті үшін қолға үйреткен деп санайды. Азия мен Европа елдерінде жылқы шаруашылығы біздің заманымызға дейінгі IV мыңжылдықта пайда болған. Африкаға жылқы біздің заманымызға дейінгі дәуірдің ІІ мыңыншы жылында Кіші Азиядан әкелінген. Америка континенті мен Австралияда жылқы тіпті кейініректе - біздің заманымыздың XVI-XVII ғасырында ғана пайда болады.
Жылқы етінің, бие сүтінің, ірімшік пен іркіттің аса бағалы тамақтық өнім екендігі жөнінде ежелгі грек ойшылдары Геродоттың, Страбонның еңбектерінде, сондай-ақ Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Әли ибн-Синнің еңбектерінде айтылады. Шығыс халықтары жылқы етін сиыр мен қой етінен қашан да жоғары санаған, тамаққа арнайы өсірілген жылқы тұқымының етін пайдаланған. Жылқы етін славян халықтары да жеген.
Өндіргіш күштердің, сауда қатынастарының дамуы, армияның құрылып, оның қатарының көбеюіне байланысты маңызды күш көлік және соғыс жүргізудің құралы ретінде жылқы түлігінің бағасы да ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.