ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ АСҚАР АЛТАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ АСҚАР АЛТАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

7
1.1
Асқар Алтай өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.2
Асқар Алтай шығармашылығының тақырыптық ерекшелігі ... ... ... ... ...
11
1.3
Қаламгер шығармашылығындағы авторлық идея ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2
АСҚАР АЛТАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АДАМ ЖӘНЕ ҚОҒАМ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

28
2.1
Жазушы шығармаларындағы заман көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.2
Автор туындыларындағы мифтік сарын ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
43

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
60

К І Р І С П Е

Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. XX ғасырдың 80-жылдарынан бастап қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлердің бірі - Асқар Алтай. Ғылыми жұмыста көрнекті қаламгердің жазушылық шеберлігі мен шығармаларының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері, көркем туындыларында заман көрінісін бейнелеудегі суреткерлік болмысы, сонымен қатар, автордың өзіндік қолтаңбасы мен өзіне тән стилдік ерекшелігі сараланып қарастырылды.
Қазіргі қазақ әдебиетінің өзекті мәселелерінің бірі - жазушының шығармашылық лабораториясын зерттеу болып табылады. Ұлттық әдебиетімізде бұл сала ХХ ғасырдың 30 - 40 жылдарынан бастап қолға алынды.
Қай заманды алып қарасақ та, қаламгерлеріміз уақытпен үндесіп, заманға үн қосып отыруды басты борышы санаған. Көркем әдебиетте халықтың озық дәстүрінің, ұлттық қасиетінің, мәдениетінің сипатталуы - қалың оқырман үшін рухани азық. Бұған көңіл бөліп отыру қаламгерлердің басты мұраты. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жолдауында: Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз[1, 3 б.], - деп азаматтық борышымызды нақтылап көрсетіп берген болатын.
Тәуелсіздік жылдары қазақ прозасында модернистік, постмодернистік бағыттар көрініс таба бастады. Қазіргі қазақ прозасының қаламгерлері адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынасты, адам болмысының мәнін айқындайтын дүниетанымдық шеңбері кең кейіпкерлерді өмірге әкеле бастады. Төл әдебиетіміздегі заманы ашыла жазуға, көсіле жазуға мүмкіндік бермеген модерндік әңгіме, жазушыларымыз тарапынан постмодерндік әңгіме үлгісіне айналды. Атап айтар болсақ, Нұрғали Ораз, Жүсіпбек Қорғасбек, Асқар Алтай, Дидар Амантай, Роза Мұқанова, тағы басқа жазушылардың постмодерндік бағытын түсіну үшін тұңғиық тереңіне бойлауымыз қажет. Постмодернисттер шағын әңгімеге бірнеше мәселелерді сыйдырып, оқыстан образдарды түрлендіріп, оқиғаны күтпеген жерден аяқтап тастап, оқиғаның шешімін оқырманның өзіне қалдырады.
Асқар Алтай - қысқа жазудың шебері. Ал, Шеберлік дегеніміздің өзі - тар шеңберде алғанда, адам бейнесі, табиғат көрінісі, қимыл, іс - әрекет сияқты әдебиеттік түрлі образдар жасау үшін қажетті сөздерді талғап, ұқыптылықпен қолдана білу [2, 47 б.].
Жазушы шеберлігі сол, екі бетке жүк болатын оқиғаны екі ауыз сөзбен көз алдыңа алып келеді. Бір қызығы, Асқар Алтайдың әңгімесін, повестерін, романын оқыған сайын, оқығың келе береді. Жазушы шығармаларында бүгінгі күндегі адамдардың болмыс-бітімін, тағдыр-талайын, күнде өзгеріп жатқан қоғамның сынаптай сиқын терең тұрғыдан ашып көрсетеді. Оқиға барысындағы кейіпкерлердің бейнелері мен мінездері оқырманын терең ой түбіне жетелейді. Асқар Алтай - аз сөзге көп мағына үстеп, оқырманын өзіне магниттей тартатын сөз шебері. Қаламгер шығармаларының тақырыбы мен идеясы адам мен қоғам мәселесіне құрылған. Тіпті, әңгіме-повестерінің тақырып атауының өзі оқырманын қызықтырары хақ. Мәселен, Казино, Түсік, Кентавр, Киллер сауысқан, Стақан, Шаһид, Мәйіт, Тұл, Лайбаран, Дық әңгімелерінің атауы қызық та күрделі екені айқын.
Жалпы, бұл жұмыс қазіргі қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, әдебиет айдынына жаңашыл серпіліс әкелген жазушы Асқар Алтайдың шығармашылық даралығын, қазіргі қазақ әдебиетіне қосқан үлесін саралап, шығармаларының тақырыбы мен идеясын айқындау өзекті мәселелердің бірі екенін сезінуге байланысты жазылды.
Қазіргі қазақ әдебиетінде талғампаз талантымен танылған шебер иесі Асқар Алтайдың шығармашылығы жайында құнды пікірлер айтылып, сыни пікірлер көптеп жазылды. Жазушы шығармаларының жанрлық ерекшелігі, композициялық құрылымы, стилі, әңгіме-повестеріндегі заман көрінісі, авторлық идея және тағы басқа мәселелер Ә.Меңдеке, Н.Түсіпхан, С.Тайманова, Б.Тұрсынбайұлы, Г.Мұқашева, А.Мантаева, Т.Әбдірайым, Н.Жұмаділова, А.Ментебаева, А.Шукирлаева, Д.Тұрантегі және т.б. мақалаларында жан-жақты талданды.
Г.Балтабаева Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасының көркемдік әлемі атты еңбегінде Асқар Алтайдың бірнеше әңгімелерін талдап, өзіндік ой-пікірін ұсынды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығыжәне практикалық маңыздылығы.Асқар Алтай шығармаларының тақырыбы мен идеясы, стилі, образдар жиынтығы жайлы құнды пікірлер айтылып, прозалық туындылары жүйелі түрде зерттеу өзегіне алынып, ғылыми мақсатта қаралу көзделді. Жұмыстың нәтижелерін мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында және сыныптан тыс жұмыстарға қолдануға болады. Жоғары оқу орындарында студенттергеқазіргі қазақ әдебиеті пәнінен пайдалануға көмекші құрал ретінде маңызы бар.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмыстың басты мақсаты - Асқар Алтай шығармашылығының тақырыптық-идеялық ерекшеліктерін, жазушының кейіпкерлер образын жасаудағы шеберлік қырларын, суреткерлік өзіндік қолтаңбасын, қысқа да нұсқа жазу шеберлігін бағдарлай отырып, қаламгердің қазіргі қазақ әдебиетіндегі алар орны мен қосқан үлесін айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер орындалды:
- Асқар Алтай шығармашылығымен толыққанды танысу;
- автордың шығармаларының тақырыптық-идеялық ерекшеліктерін айқындау;
- жазушының әңгіме кейіпкерін жасаудағы өзіндік ерекшелігін саралау;
- қаламгер шығармашылығындағы адам және қоғам мәселесіне жіті назар аудару ;
- автордың кейіпкерлерге көзқарасын бағдарлай отырып, жазушының идеясын тану;
Зерттеу объектісінің теориялық және әдіснамалық негіздері. Аталып отырған тақырыптың негізгі мәнін ашу мақсатында, Асқар Алтайдың Алтайдың алқызыл модағайы, Түсік, Прописка, Киллер сауысқан, Көзімнің қарасы, Казино, Кентавр, Сібір офицері, Лайбаран, Кержақтың монологы әңгіме-повестерін негізгі зерттеу нысанына алынды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылыған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ АСҚАР АЛТАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

0.1 Асқар Алтай өмірі мен шығармашылығы

ХХ ғасыр соңы адам, қоғам санасына өзгерістер әкелуімен ерекшеленеді. Қоғамдық құрылыстың өзгеруіне байланысты, бұрынғы сана мен бұрынғы идеалдар жойылып, жеке сана пайда болды. Осының нәтижесінде бір-біріне ұқсамайтын, өзіндік стилі бар жазушылар шығармашылығы дүниеге келді. Бұрыннан жазып жүрген қаламгерлер мен әдебиетке жаңа келген жазушылар арасында түсініспеушілік те болған жоқ емес, болды. Өйткені, әр жазушы өз шығармасында өз дүнетанымын бейнелейді, өз қабылдауын береді.
Қазіргі қазақ прозасында өзіндік орны бар, қара сөздің хас шеберлері, қоғамдықмәселелерді қарастырып жазып жүрген қаламгерлер қатарындаЖүсіпбек Қорғасбек, Нұрғали Ораз, Асқар Алтай, Дидар Амантай, Думан Рамазан, Нұржан Қуантайұлы және т.б. аталып жүр. Солардың ішінде,қазақ прозасында өзіндік қолтаңбасы бар, көркем туындылары көпшілікке танымал, көрнекті қаламгер - Асқар Алтай. Оқырманын өзіне баурап алып, қазақ елінің мақтанышы мен ыстық махаббатына бөленіп жүрген қаламгеріміз 1963 жылы 12 ақпанда Шығыс Қазақстан облысындағы Зайсан қаласында туған.
Алтайдың әйгілі Марқакөл өңірінде бес мыңнан, жеті мыңға дейін алалы жылқы біткен Шонжырбай бай - Асқар Алтайдың арғы атасы. Одан - Жылқышы, Жылқышыдан - Алпысбай, Алпысбайдан - Құмар. Алпысбай атақты Шәкәрімнің ұлы Зиятпен дос болған. Шығыс Түркістан Республикасы басшыларының бірі Сәліспен Семейде бірге оқыған. Арғы бетте генерал Мажунин дүнген көтерілісіне басшылық еткенде, оған қазақтар да қатысқан. Алпысбай ел басына күн туғанда әкесі Жылқышыдан қалған бес жүзден астам қыл-құйрықтан көтеріліске қатысқан қазақ жігіттеріне қосарлап ат та мінгізген.
Ал Құмар Мәскеу төңірегіндегі атақты Диверсиялық барлау мектебінің Шығыс барлау бөлімін (1936-1942) бітірген. Сонда жүріп советтің барлаушылық қатал тәжірибесінен өтіп, қытай, моңғол, тибет, ұйғыр, орыс тілдерінде еркін сөйлеп, еркін жазған.1942 жылы генерал Дәлелхан Сүгірбаевтың кеңесшісі болып, Совет одағынан Зайсан шекарасы арқылы Шығыс Түркістанға енгізілген. Ол тәуелсіз Шығыс Түркістан Республикасын құрысып, Алтай аймақтық Сақшы бастығы қызметіне тағайындалады.1951 жылы Оспан батыр ұсталғаннан кейін Құмарды қызметінен алып, Кеңес одағының ұйғаруымен Пекин Заң университетіне білімін көтеруге жібереді. Ол сол кездегі қазақтар арасында жоғары білімді заңгер азаматтардың санаулыларының бірі еді.
Құмар Алпысбайұлы Мағжанның Батыр Баянын, Жүсіпбектің Ақбілегін әңгімелеп отыратын. Алтайда ел нары екен қалың найман, Қытайға қалың найман қанат жайған деп әкесінің әнге қоса ыңылдап айтқан сөздері Асқардың құлағында бала шағынан қалып қойған. Ол Шәкәрімнің көптеген өлеңдерін білетін, көп сөйлемейтін. Ал сөйлеп кетсе, сөздің майын тамызатын. Асқардың өз анасы Меңке де сөзге ұста адам еді.
Асқардың балалық шағы өте бай һәм құнарлы болды деуге толық негіз бар. Алты, жеті жасына дейін көп адамды көрген жоқ, қалың жылқы мен малды көрді. Құдды суретпен сызып қойғандай, қыл қаламның да құдіреті жетпейтін сұлу Алтайдай арда табиғаттың ортасында өсті. Өз көзімен көрген жабайы аң-құс, жан-жануарлар бала Асқарды рухани түлетті. Бала кезінен бөрі мен бөлтірік аулауға, бұғы мен аю атуға аңшы Қауқай, Буратай, Нұрғали қариялармен, әкесі Құмармен бірге барып жүрді. Сондықтан да оның шығармаларында аңшылық туралы оқиғалар жиі ұшырасады [3,10 б.].
Асқар Алтай Абай атындағы мемлекеттік университеттің филология факультетін бітірген (1984). Алматы облысы Күрті ауданындық Шұғыла газетінде тілші, С.Мұқанов мұражай-үйінде кіші ғылыми қызметкер, Қазақ теледидары Алатау бағдарламасында жауапты редактор, Жұлдыз журналының әдеби сын бөлімінде редактор, бөлім меңгерушісі, Ер-Дәулет ақпараттық агенттігінде Бас редактордың орынбасары, Қаржы министрлігінің Қаржы-қаражат журналында Бас редактордың орынбасары, Бас редактор, Білім баспасында жетекші редактор, Атамұра баспасында редактор қызметін, 2004 жылдан бастап Арда баспасының директор қызметін атқарған.
Қыр мен қала хикаялары атты повестер мен әңгімелер жинағы (1998), Алтай новелласы атты прозалық жинағы (2001), Нарық нақыштары (2003) және Қызыл бөлтірік(2006) атты ұжымдық жинақтарда прозалық шығармалар, Казино әңгімелер жинағы (2008) жарық көрген. Қызыл бөлтірік (кітабы повестер мен әңгімелер, 1997) Халықаралық Сорос қорының бас жүлдесі грантын жеңіп алған. Қазақстан Жазушылар одағының Жастар арасындағы прозашылар форумының (1989, 1990), Т.Айбергенов атындағы сыйлықтың, Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының лауреаты [4, 25 б.].
Сонымен қатар, Ш.Айтматовтың Ақ кеме, Жәмилә, Ғасырдан да ұзақ күн, Қызыл алма әңгіме-повестер жинағы, М.Мақатаевтың Аманат жыр жинағы, Н.Ақбайдың Абай жолы энциклопедиясы, Қазақ балалар поэмасының антологиясы - Асқар Алтайдың қатысуымен жарыққа шыққан басылымдар. Қаламгер қазіргі қазақ әдебиетінің терең тамыр жайып өсіп-өркендеуіне өз үлесін қосып, Бұлыңғыр, Алтайдың алқызыл модағайы, АҚШ консулының тас лақаты, Алалық, Кержақтың монологы, Тараншы жолбарыстың сатқындығы, Ноқталы арман, Көрмеуім-ақ керек еді, Төребейіт, Бозақ, Инвестиция, Жылым, Жолаушы, Глазной палач, Жалғыз, Кентавр, Лайбаран, Сібір офицері, Қызыл қасқыр атты мақалаларын мерзімді басылымдар мен жинақтарға жазып отырды.
Асқар Алтайдың жазушылық шеберлігі, суреткерлік болмысы, өзіндік ерекше стилі жайлы құнды пікірлер көптеп айтылды. Мысалы, Әдебиетімізге өз үнімен, өз тілімен, өз шындығымен екпінді, қарқынды қаламгер келді. Асқардың тілі бай, Алтай топырағындай құнарлы, шөбіндей шүйгін. Қазақ тілінің қаймағы бұзылмаған, жал-құйрығы күзелмеген, бөгде сөзбен былғанбаған ортада ер жеткен жазушы екенін кітаптың әр бетін оқыған сайын біле түсесіз, - деп қазақтың көрнекті жазушысы Дулат Исабеков қалам тербеген екен [3, 10 б.].
Бүгінгі аға буынның көзімен қарасақ, Асқар Алтай жас жазушы. Жазушымен бірге әдебиет есігін ашқан оның буынының бәрі де жас жазушы. Ол өз тұстастарының арасында өндіре жазып, өнімді еңбек етіп жүрген шығармагер. Әдебиетте кеше де, бүгін де, тіпті ертең де бүгінгі тақырып жазыла береді. Тіпті солай болуы тиісті де. Заңдылық. Қазір проза мен драмматургия саласында бүгінгі тақырыпты көтерген дүние көрсек, шыны керек, қуанатын болдық. Асқар Алтай соңғы жылдары ешкім түрен салмаған тақырыптарға бірінші болып қалам сілтеп жүр десек артық айтпағанымыз болар[5, 9 б.], - деп А. Мантаева жазушы шығармашылығына деген өзіндік көзқарасын білдірген.
Автор жайлы белгілі журналист, жазушы Кәдірбек Сегізбайұлы:Асқардың шығармашылығымен алғашқы қадамынан таныспын деуге болады. Оның себебі менің Ертістің сол жағалауы Сауыр бетінде, Асқардың оң жағалауы - Алтай бетінде туғандығымыздан емес, жалпы өзінің замандастарының ішінен оза шапқан жүйрік қаламгер болғандықтан да назар аударған шығармыз деп ойлаймын. Асқар алғашқы әңгімелерінен бастап-ақ шығармашылық ерекшелігі, өзіндік стилі бар екенін бірден танытқан азамат. Асқармен Атамұра дейтін баспада біраз жыл қызметтес болдым. Сол кезде тынымсыз еңбек етіп жүрді. Менің бір сүйсінетінім, басқасын айтпағанда, біз жазатын уақыт алда деп жүрдік қой, сөйтіп жүріп 70 деген шіркіннің жетіп қалғанын да байқамай қалыппыз. Ал Асқар жуықта ғана елуге толған азамат. Бірақ қарап отырсам, Асқардың бүгінге дейін игерген жұмысы жетпіске, сексенге келген азаматтардың біразынан алда екен. Бұл сан жағынан айтқандағым. Екі-үш романы бар. Қырыққа жуық бір кітапқа сыйған әңгімелері бар. Қай еңбегіне қарасаңыз да Асқардың еңбекқорлығын көріп тұрасың. Қазір Асқар Алтай болып жарияланып жүр. Жақсы таңдап алған болуы керек, әдебиетшілерде бола беретін нәрсе. Әкесінің есімінде Алтай деген сөз жоқ болуы керек. Бірақ Асқар Алтай деген ат әдеби тұлғасын көрсететін атау болып қалды-ау деп ойлаймын[6, 7 б.], - дейді. Ал Жүсіпбек Қорғасбек: ...Казино, Туажат секілді туындыларына қарап отырсақ, бұл Асқар Алтайдың қолтаңбасы екенін жазбай танитын кезге жетіп қалдық. Асқар Алтайдың бір ерекшелігі, шығармаларынан байқадым, тәмсілдік, мифтік оқиғаларды, сюжеттерді бүгінгі өмірмен шебер шендестіре алады екен. Сосын оның қаламында өн бойынды дір еткізетін бір қатал реализм бар. Шығармаларында қаталдық бар. Кейіпкерлерін онша аяй қоймайды. Мысалы, Көзжендет деген әңгімесіне құсқа аңның көзін шоқытатын тосындау бір құбылысты арқау етіп алған. Содан кейін Туажат хикаясында да қақаған қыста қасқырды тірідей сойғызатын эпизод бар - деп автор шығармасына деген өз пікірін білдірген.
Қазіргі тәуелсіз қазақ әдебиетінде Асқар Алтай - өз бағытын айқындап, стилін танытқан жазушы. Оның шығармаларынан кезінде З.Қабдолов жазушыдан талап ететін сегіз қасиетті толық көруге болады. Оның Қара бура повесі, Қараштың қарасы әңгімесі қазақ басынан өткерген небір тарихи оқиғалардан сыр шертеді. Асқар Алтай шығармаларындағы бір ерекшелік - шығарма ішіне тағы бар шығармаға сюжет боларлық бір оқиғаны сыйғызып жіберуі. Мұндай тәсіл көбіне О.Бөкей шығармаларына тән болатын. Қара бурадағы ботасын іздеген ақ түйе туралы аңыз, Қараштың қарасындағы Қараш батыр туралы әңгіме мен Ереуілтөбе жайындағы тарихи оқиғалар шығарма құрылысына нұқсан келтірмей, негізгі оқиғамен жымын білдірмей кірігіп кеткен. Асқар Алтай көбіне қазақ елінің өткенін безбендеп, елдігін танытатындай тақырыпта жазады. Оның Көзжендет әңгімесінің өзі жазушылық шеберлік туралы көп мәлімет береді. Біреуге істеген қастандығың, тіпті аңға жасаған қатыгездігің өз алдыңнан шығады деген философиялық түйін жасайды. Талай аң-жануарды көзсіз қалдырған көзжендет сауысқанның иесінің немересі көзсіз туады. Әңгіме соңы адамға ой салады [7, 5 б.].
Жалпы прозаның көркемдік сапасы, идеялық мазмұны қоғамдық мәні бар өзекті мәселелерді көтеріп, соған байланысты тың ойлар түйіндеумен таразыланады. Біз қарастырғалы отырған жазушымыздың прозасында түрлі кейіпкерлер тағдырлары арқылы адам және қоғам мәселесі бейнеленіп, тағдырлар тартысының күнгейі мен көлеңкесіне талдау жасалады.
Автор әңгімелерінде кейіпкерлер қақтығысынан гөрі, кейіпкердің рухани әлеміндегі ой мен сезім қайшылықтары басым беріледі.Суреткер дәрежесіне көтерілген жазушы ешқашан персонаждарына тікелей авторлық мінездеме беріп, сырттай тон пішіп жатпай, оларды іс-қимылдары, ойлары, әсіресе өздерінің іштерінен жарып шыққан лебіздері арқылы танытады. Өйткені, адам баласы, жалпы, құлағымен естігеннен гөрі көзімен көргенге көбірек сенеді ғой, шын суреткер бұл жайды ескермей тұра алмайды, сондықтан да ол баяндаудан гөрі суреттеуге көп күш салуға тырысады.
Асқар Алтай шығармаларын оқи отырып, кейіпкер сөздерінен жан - дүниелік сезімді де, көңіл күйдің сәтін де байқай аламыз.
Көркем сөз суреткерiнiң қолындағы бояуы - сөз, тiл, бұл - жанды құбылмалы бояу, мұның мүмкiншiлiгiнiң шегi жоқ. Қандай қанық бояуларды қолына берсең де, олақ суретшi тартымды картина салып шығара алмайды. Алуан түрлi бояуды тиiстi мөлшерде пайдалана бiлген суретшi ғана жүрек тебiрентерлiк туынды жасай алады.
Халықтың тiл байлығын жете меңгерген сөз зергерi ғана көркем шығарма тудыра алады. М.Горький айтқандай, қолыңа балтаны жақсы ұстауды бiлмей тұрып, онымен ағаш жона алмайсың, ал тiлдi бiлмей тұрып, көркем де қарапайым және әркiмге де тартымды шығарма жаза алмайсың.
Жазушының шығармашылығына қатысты айтылған пікірлер молшылық екенін бағамдадық. Атақты академиктерден бастап, жас буын сыншыларға дейін оң бағасын беріпті. Бұл - жазушының жеткен жетістігі. Бүгінде сөз өнерін сүйетін әр оқырман Асқар Алтайдың кезекті туындыларын асыға күтеді. Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әбден зерттеп, зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып, табиғатын түгендемей тәуекелге бармайды. Орнықсыз ой балалатып, орынсыз күшену, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға жат [8, 7 б.].
Сыртқы сұлулық үшiн сөз тiзбегiн жоқтан қиыстыруға автор бармайды. Оның әрбiр сөзi, сөйлемi жатық, табиғи қаламынан ешбiр кiдiрiссiз, тау бұлағындай тоқтаусыз төгiлiп отырғандай әсер бередi. Бұл жазушының шығармасында суреттейтiн жайларды, сол ортаны аса қанық бiлетiнiн көрсетумен бiрге, оның тiл байлығын мүлтіксіз пайдалана отырып, жымдастыра алтынын дәлелдейдi.
Асқар Алтай шығармаларының ерекшелігі - автор оқырман назарын кейіпкердің ішкі сезімдеріне, түйсіктеріне назар аудартып отыратындығында. Адам болмысына қатысты терең философиялық толғаныстар бір ғана адамның өз басынан өз психологиясынан тартыс табасыз. Кейіпкерлердің мінезін, қоғамға көзқарастарын білдіру үшін автор небір қиын ситуацияларға араластырып отырады да бірегей образ жасайды.
Сондай-ақ, жазушы әр кейіпкерінің мінез ерекшеліктерін сыртқа көп шығара бермейтін толғаныстары, ойлары арқылы беруге тырысады. Адам баласына сырттай қарағаннан гөрі үңіле қарасаң шешуі қиын жұмбаққа толы екенін кейіпкерлерінің бір-бірімен байланыстыра отырып көрсетеді.
Бүгінгі таңда Асқар Алтайдың қазақ әдебиетіне қосқан және қосар үлесі зор. Автордың қайсыбір шығармасы болсын, оқырманын магниттей тартып, шығармашылығына деген қызығушылығын арттырары, біз айтпасақ та белгілі.

1.2Асқар Алтай шығармашылығының тақырыптық ерекшелігі.

Бүгінде қазақ оқырманы бір сарындас көркем туындылармен танысып келеді. Бұл шығармалардың ұқсастығы мазмұны мен сюжетінде, құрылысы мен композициясында емес, идеясы мен тақырыбында, образдылығында. Сол себепті, оқырмандардың қазақ прозасына деген қызығушылығы төмендеп, жастар шетел әдебиетімен сусындай бастағаны рас. Ол жастардың мінезіне, дүниетанымына, психологиясына, мәдениетіне әсер етеді. Бұлжастар қоғамының дерті емес, барша қазақ қоғамының дерті. Сондықтан жастарды қазақ прозасына қайта бет бұрғызу үшін жаңа тақырыптағы, өзінің жаңа кейіпкерлерімен ерекшеленетін шығармалар ауадай қажет. Осындай шығармалардың иесі - Асқар Алтай.
Әдеби шығарма туралы әңгімені тақырыптан бастаған жөн. Өйткені тақырып - өнер туындысының ірге тасы. Үйдің қабырғасын салып, төбесін жаппас бұрын ірге тасы қаланатын секілді, көркем шығарманың туу процесі де тақырыптан басталатыны даусыз. Бәрінен бұрын тақырып пайда болады, - дейді Валентин Катаев, - пайда болады да, жазушыны азапқа сала бастайды. Тақырып санаға сіңіп, ойға орныққан сайын, адам, зат образдары, болашақ пейзаж жұрнақтары туып, тұтаса береді.
Өнер өмірден туатын болса, суреткердің өмірден ең алдымен іздеп табары - өз шығармасының тақырыбы. Ал тақырып дегенін ұйықтаған балық сияқты қарның жоғары қаратып, өмірдің бетінде қалқып жүрмейді. Тақырып - тереңде ағыс арасында, нағыз тұнып және тегеурінді иірімдер ішінде: оны сол арадан іздеп таба біл, төңбекшіген толқын, сарқырама сел астынан тауып алып шыға біл. Демек, тақырып табу - бір күннің не бірер әрекеттің шаруасы емес, жазушының күллі қалың ерлік қимылының өн бойында жататын, творчестволық процестің барлық кезеңдеріне бірдей ортақ жұмыс. Егер творчестволық процестің үш түрлі (материал жинау, жиналған материалды қорту, қорытылған материалды жазу) кезеңі бар десек, тақырып осынау үш кезеңнің өн бойында тұтас желі тартып жатады.
Сөйтіп, осы айтылғандарды әдебиет теориясының тіліне салсақ, жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобын тақырып дер едік [9, 161 б.].
Жазушы қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Сондықтан да көркем әдебиет те қоғамнан тыс тумайды. Яки қаламгердің жазар тақырыбы да, айтар ойы да - біз өмір сүріп жатқан уақыт пен кеңістік, қоғам, заман жайлы. Тәуелсіздік, нарық қоғамы жазушыларға түрлі тақырыптар ұсынып жатыр. Тек, оны әр сөз зергері өзінше түйсе керек.
Оқырманының жүрегінен ойып тұрып орын алған Асқар Алтай - тақырып қоюға шебер суреткер.Қай шығармасының болсын тақырыбын алып қарасаңыз, көзге оттай басылады. Оқырманның есінде тез сақталып қалуының да бірден-бір себебі - осы. Казино, Түсік, Кентавр, Киллер сауысқан, Стақан, Шаһид, Мәйіт, Тұл, Лайбаран, Дық, Салбурын, Қабірші, Прописка, Мар, Мең-зең тағы да басқа тақырыбы да, идеясы да қызық та күрделі туындылары баршылық. Қаламгердің шығармаларын қарапайым оқырманның бәрі түсіне бермейді. Шығарманың тілі де, көтерген мәселесі де күрделі. Ол үшін біраз білім мен ізденіс, өз тарапыңыздан ой қорыта алуыңыз керек. Сондай-ақ шығарманы бір-екі рет оқығаннан түсіне аласыз деп ойламаймын. Бірнеше рет қайталап оқып, сараптап, автордың не айтқысы келгенін санаңызда саралауыңыз қажет. Мүмкіндігіңіз болса, арнайы уақыт бөліп, тып-тыныш жерде оқыңыз. Туындыларының күрделілігі біршама уақыт бөлуді талап етеді.
Жалпы, Асқар Алтайдың шығармашылығын әдебиетші ретінде үшке бөліп қараймын. Біріншісі, табиғи тақырыпқа баруға тырысады. Мысалы, Қайың сауған, ел ауған шығармасы тарихи тақырып. Өмірде болған адамдардың басынан кешкен оқиғалары негізінде жазылған. Екіншіден, шығармалары мифтік сюжетке негізделеді. Алтайдың алқызыл модағайын роман-миф деп көрсеткен. Үшіншісі, қазіргі қоғамға арнап жазып жүр. Туажат, Көзжендет деген сияқты. Осындай үш салаға бөліп қарастыруға болады. Бұлар жеке-жеке емес, бір-бірімен байланысып, бір-бірімен кірігіп тұрады, - дейді Айман Ментебаева. Енді жазушының шығармаларының тақырыпттық ерекшеліктеріне тоқталайық.
Түлен түртті пендені...
Түсінде түсік көрді. Түсік - түсік емес, түсікке айналған мұның өзі.[10, 124 б.], - деп басталатынТүсік әңгімесінің тақырыбы - адам баласының өзіне-өзі өз қолымен жасап жатқан қиянаты, трагедиясы. Әйелінің арқасында балқып-шалқып жүрген Биболдың құдай қосқан жарының да, нақсүйерінің де бойына бала бітеді. Не істерін білмеген Бибол екеуінен де түсік жасатуын сұрайды.
Бүгінде қоғамымызда жылдан-жылға тастанды бала мен түсік жасату көбейіп келе жатыр. Өкінішке орай, бейресми мәліметтерге сүйенсек, еліміз ислам мемлекеттерінің ішінде түсік жасатуға рұқсат берген жалғыз мемлекет екен. Автор тасбауыр әкеден безбүйрек бала туады деген ойды меңзеп, қазіргі қоғамның ащы шындығын айқын жеткізе білген. Дәл осы тақырыпта қалам тербеген Асқар Алтайдан басқа жазушы жоқ десек қателеспейміз. Бұл - ешкім қозғай қоймаған тың тақырыпты қозғап, бүгінгі қоғамымыздың бет-пердесін шешіп берген қаламгердің шеберлігі.
Қоғамымызда соңғы жылдары саны артқан қайыршылар жайында қазақ әдебиетінде қадау-қадау дүниелер жазылып жатыр. Олардың кейбірінің мазмұны бірін-бірі қайталапкеткен. Қалай десек те нарық заманы тілдік қорымызды біршама сөздермен байытты. Бомж. Үйсіз-күйсіз жүрген қаңғыбастарды осылай атайтынын сіз жақсы білесіз. Қоғамның жегі құртына айналған бұл мәселе Асқар Алтай шығармашылығынан қалыс қалмады. Лайбаран - Әкөн есімді бомж жігіттің тіршілігінен сыр шерткен. Бомж да - адам. Оның да бір кездері арман-мақсаттары болған. Ол да кезінде жұрт қатарлы институтта оқыды, білім алды, белгілі бір маман иесі болуды мақсат тұтты. Ол дәрменсіз еді, өмірмен күресе алмады, оңбай жеңілді. Кейбіреулер бомждар жайында олар енді ешқашан түзелмейді. Адам болудан кеткен жандар деп олардың тағдырлары жайлы кесіп-пішкен пікірлер айтып жатады. Түзеледі екен. Асқар Алтайдың кейіпкері бомыждық өміріне жиіркене қарады [5, 9 б.].
Асқар Алтайдың аталмыш әңгімесінің тақырыбы ұлттық діл, дін жайлы. Яғни Әкөнге Ваня-кочегар иттің күштеп сойғызып жегізбекші болады. Дегенмен, Әкөн оған көнбейді, алған бетінен қайтпайды. Әңгіме соңыда Әкөн итті емес,Ваня-кочегарды өлтіреді. Автор кейіпкері кезбе болғанымен, дініне, діліне берік. Себебі, ол - мұсылман. Мұндай жиіркенішті тірлік қазақтың ұлттық діліне (менталитетіне) жат.
Казино әңгімесінің тақырыбы құмар ойынға, байлық пен мансапқа құныққан қоғам жайлы. Жошы, Жошының әкесі сынды адамдар өмір сүрген қоғамның барар жері - шыңырау! Апат! Сол шыңырауға өздерін және маңайындағыларды бірге құлатады. Шыңдығында, қай адам, қай қоғам болсын, өз жағдайын өзі өзгертпесе, олардың жағдайын Алла өзгертпейді. Себебі, барлық нәрсе ниетіне қарай болады. Өмір де бірыңғай шуақты емес. Қатыгездік те қалыс қалмайды. Жер бетіндегі бүгінгі былықтар мен қырғи-қабақ қақтығыстар, түрлі апаттарға кінәлі - адамдар! Сол үшін адам баласы өзін-өзі жақсы жаққа өзгертуі керек. Жемқорлықтан, жағымпаздықтан, мақтаншақтықан, көреалмаушылықтан, қызғаныштан, көрсеқызарлықтан, тойымсыздықтан, ысырапқорлықтан, тыраштықтан, арақ-шараптан тағы басқа толып жатқан жағымсыз істерден бойымызды аулақ ұстауымыз қажет.
Бүгінгі қоғамымызда бұл дертпен, адам бойындағы дәл осы әдетпен бірге өмір сүріп жатқан пенделеріміз жетерлік. Автор шығармасында қоғамның олқы тұстарын боямасыз шебер бейнелей білген.
Автор шығармаларыңдағы Желтоқсан тақырыбына тоқталсақ.Халқымыз егемен ел болу үшін талай жыл күреспен арпалысып келдік. Иә, дана халқымыз бірлік болмаса, тірлік болмайтындығын бекер айтпаған. Бірлік болмай, патшаның отарлық саясатының қыл бұрауы мойынға мықтап түскенде ғана, халық өзінің кешегі азат өмірінің көзден ұшқанын аңғарады. Тек аңғарып қоймай, кешегі даланы еркін жайлаған халық атқа қонды.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіздік тұғырын қолымызға қондырғалы өткенімізге көз жібергелі бұрын айтуға тыйым салынған, жабық тақырыптардың бірі - Желтоқсан тақырыбы. Ел тарихында өзінің қанды ізін қалдырған, жан жарасын сыздатып келген ауыр тақырып еді. Күңгейі ашылса да, әлі де санамызда көлеңкесі қалып қойған мәселені қазақ қаламгерлері өз шығармашылықтарына арқау етіп, сөз қозғай алды ма? Н.Ә.Назарбаев өзінің Ғасырлар тоғысында атты кітабында: 1986 жылғы Желтоқсан оқиғалары қазақ жастарының сана-сезімінің қаншалықты өскендігін көрсетті. Олар жүз жылға жуық уақыт бойы халықты казармалық тәртіпте ұстап келген тоталитарлық жүйенің алдында бірінші болып айылдарын жиған жоқ. Жастар бұдан әрі кез-келген ұлтқа тән ұлттық мақтаныш сезімін қорлауға жол бермейтінін өз халқының атынан ашық мәлімдеді, - деп дәл бағалаған. Өйткені белгілі бір ел әдебиетінің тарихы сол халықтың қоғамдық санасының және мәдениетінің тарихымен тығыз байланысты. Әр дәуірдің әдебиеті - сол дәуірдің айнасы. Сөз өнерінің өмір шындығы шындап қана қоймай, келешекке, келер ұрпақтың шегелеп қалдырған құдіретті күші де осы арада жатыр, - дейді белгілі сөз зергері, академик З.Қабдолов. Егер бұл тақырыпты қозғай алды десек, қандай дәрежеде, қандай формамен бейнеледі деген сауал еріксіз туындайды. Тақырыпты мазмұн деп қарайтын болсақ, ол мінездер, адамдардың қақтығысы, көркем бейнелер арқылы эстетикалық ой, көркем ой, идеяға айналады [11, 191 б.].
Қазақтың қылшылдаған қыз-жігіттерінің көз жасынан тұратын бұл тақырыпты біраз қаламгерлер өз шығармаларына арқау еткені белгілі. Р.Нұрғалиевтың, Т.Сәукетаевтың Ай қараңғысы атты романы мен Н.Құнантайұлының Қараөзек романы бұл тақырыптың үлкен прозада сөз болуына негіз болса, әңгіме-повестерде - А.Алтай, М.Байғұтұлы, Ж.Қорғасбек пен К.Түменбайлар түрен салды [12, 40 б.].
Әрине, бұл тақырыпта жазылған шығармалар саны санаулы. Себебі, оқиғаның тарихи бағасы да күні бүгінге дейін шынайы берілген жоқ. Десе де қалам иелерінің бұл тақырыпқа түрлі көркемдік тұрғыдан қалам тербеуі де бүгінгі прозаның жарқын белгілерінің бірі деуге болады. Желтоқсан оқиғасының қайғы-шері, дағы қазақтың жүрегінен еш кетпек емес. Дегенмен, арада уақыт өте келе, егемендігіміз еңселе келе, осы бір жүрек сыздатар, жан ауыртар мәселенің жай-жапсары көркем прозада қалай көрініс тапқан екен деген сауалға жауапты Асқар Алтайдың Прописка әңгімесінен табамыз. Өз кезінің өзекті шыңдығын қандай қаламгер болсын кесек-кесек толыққанды образдармен елестетіп көрсетеді.
Мысалы: Асқар Алтайдың Прописка әңгімесінің тақырыбы да желтоқсан. Урбанизация - қалаға қуған қазақ ұлтының наласы мен шері. Пропискаға отырудың соры. Қала қазақты қабылдағысы жоқ. Әңгіме жолға Арқат есімді жігіттің бір сәт басынан кешкен драмасына құрылған. Алайда бұл жеке бастың қайғысы емес, бүкіл қазақ қоғамының басына түскен ауыртпалықты таңбалайды. Алтайдың қысы әлі кетпеген бұрқасынында автобус толы адам жолда үсіп қала жаздайды. Ал бұрқақта бұлаңытып кеткен бұландай жігіттер сол бойы оралмады. Арқат ымырт аязынан тітіркенді. Соңы осылай аяқталады. Әңгімедегі автобус пен оның ішіндегі жүргінші - аллегория. Аллегория - әдебиетте, көркемөнерде белгілі бір идеяны, нақты ұғымды образ арқылы суреттеу әдісі [13, 433б.].Желтоқсан кезеңін автор осылай тұспалдайды. Алтайда көктем келсе де, бораны басылмай тұрғаны ол да тұспал. Бұландай жігіттер деп автор тегін айтып отырған жоқ. Махамбетте Бұландай ерді кескен күн деген өлең жолдары бар. Ер жігіттердің майдан даласындағы ажалы. Анау үш жігіт образы - желтоқсан құрбандары. Сол боздақтарды тұспалдайды.Жалғыздың үні, жаяудың шаңы шықпас. Автор ұлт республикаларында қалыптасқан ахуалды беруге күш салған. Арқат қалаға пропискаға отыру үшін төрт ай қаңғиды. Қала қазақ баласына өгей шешеден бетер. Қоғамды жегі құрттай жеген жалғыздықтың түпкі себептері сан алуан. Абайша айтқанада, бір қайғы мың қайғыны қозғайды. Ол қазақ қоғамындағы шыңдық.
Бұл әңгімеде Архат атты әскерден Отан алдындағы міндетін абыроймен атқарып оралған жігіттің Алматыда еш жерге жұмысқа орналаса алмай, сандалып жүрген жүрісі сөз болады. Бұның бәрі желтоқсан оқиғасынан кейінгі сергелдең. Енді міне сегіз айдан соң Қазақстанның қиыр шығысындағы ауылына кетіп барады. Ақыры ұйытқыған боранмен алысып, еліне әрең жетеді.
Шығармада ә дегенде, жолаушыларды жанама мінездеу, шендестіру тәсілінде әр қайсысының портреті беріледі;
Осы жағдайдан бірте-бірте психологиялық сурет өрбиді. Желтоқсан оқиғасына қатысқан жас жігіттің бойындағы жастарға тән ұшқыр қиял, жүрек жалыны мен тойтолғанысы әңгімені оқыған сайын баурайды. Жазушы осы жастың жан-дүниесіндегі өзгерістерді, өмірге деген көзқарастарын, ой-пікірлерін жол үстіндегі ой-толғанысы арқылы өткенді еске алудағы диалогтары арқылы ашып көрсетеді.
- Легендаңның түкке де қажеті жоқ мен үшін. Отырмайсың! Қалаға кіргенше - қараспаған алған сорлысыңдар, кірсеңдер-бас бұзар бұзақысыңдар...Сенсіз де қаладағы кердеңдердің лаңы аз емес.
Жолдас подполковник, менсізге бұзық емеспін! Арғысы - әскерден төрт ай бұрын келген солдатпын, бергісі - запастағы офицермін өзіңдей.
-Енді неғыл дейсің, фамилияң бөлек...Марш! - Сонда қайда бармақпын? Конце до концов шет елден қашып келгем жоқ қой...
-Қайда барсаң - онда бар. Мен сені шақырғам жоқ. Давай, марш отсюда! - деп зілденді.
-Сіздің олай деуге хақыңыз жоқ. Мен - Совет азаматымын[10, 306 б.].
Жазушы диалогты ситуацияға қарай құрады. Мысалы, Алтайдың аязды қысында, суық автобуста тоңып отырған жолаушылардың диалогы мынадай: Жол қиындады. Автобус тасбақаша елден төрттағандап ілбіп келеді ... Айнала ақ топан. Жолаушылардың Қап, қырсық шалды-ау! Мына күн қайтеді? деп те елден ақ құла өкініш білдірді. Бірақ оның сөзін ешкім елемегендей қосыла жөнелмеді. Мұндай құқайды талай көріп жүрген алтайлықтардың әдетінше тым-тырыс іштен тынған. Соған қарағанда, мына келе жатқан жолаушы бұл өңірдікі емес екені болмысынан білініп қалған[10, 302 б.].
Осылай кете береді. Бұл жерде диалогтың салқын қандылығы Алтайдың табиғатының суықтығымен қатарластыра алынады. Асқар Алтай осы арқылы өмір қайшылықтарын ашады.А.Алтай повесте аңыз-әңгімелерді араластыра отырып, оқиғаны психологиялық - тұрғыда шиеленістіре отырып, шешуге тырысады.Повесте негізінен психологизм кейіпкер монологтарындағы философиялық ойларда ғана емес, сонымен қатар диалогтарында да анық байқалады.
Кез-келген жазушы психолог бола білуі керек. Ол кейіпкерлерлердің типтік характерін суреттеп қана қоймай, сол характердің бұлтартпай сендіретін психологиялық мотивировкасын көрсете білген жөн. [14, 42 б.]. Демек, әр жазушы үшін кейіпкер жанындағы психологиялық нәзік те сырлы әрі күрделі құбылыстарды аша отырып, характер логикасына сай келетін шешімдер табу басты мақсаттың бірі болуға тиіс, кейіпкердің характері сонда ғана жан-жақты ашылады. Қазіргі әңгіме, повесть, романдардың кейіпкерлер саны аз болып келеді. Сондай-ақ, алдымен монологқа құрылады да диалогқа ұласады.
Жазушылар кейіпкер характерін ашу үшін диалог қолданады. Әрине кейіпкердің іс-әрекеті мен сөйлер сөзінде тамырластық болуы шарт. Әдебиетзерттеушісі М.Базарбаев: Тіл көркемдігінің бір байқалар тұсы диалог пен монолог құруда. Мұнда шеберлік керек-ақ. Өйткені диалог адам мінездерін ашуға бірден-бір қолайлы форма[15, 53 б.], - деп атап өтеді.
Кейіпкер санасында алма-кезек ауысып жатқан Алматы мен Алтайдың табиғатын суреттеу кейіпкер өмірінің ғана емес, тұтас бір адамның өмір тарихын береді.
Автор мұнда тек пейзаж емес, айналадағы табиғат тіршілігін қатыстырып, бүкіл алқапты қайғы мен мұң билегендей, бірте-бірте үдете, бүкіл табиғатқа жан бітіріп, кейіпкер ойымен қабаттастыра суреттейді.
Шығармажелісінде кездесетін көркем пейзаждар осылай әңгіменің ішкі мазмұнын, идеялық сапасын байытып, композиция тұтастығын қамтамасыз етуге қызмет етіп, кейіпкер характерін аша түскен.
Жоғарыда келтірілген үзіндідегі пейзаж - әлдебір сұмдықтың боларын сездіргендей суық та тылсым суреттің контуры. Пейзаж - табиғат көрінісін бейнелеген сурет, картина және табиғатты көркем тілмен суреттеу [16, 347 б.]. Жапан даладағы қатаң қыстың ызғарын аңғартатын бояулар. Автор қабылдауында берілген жалпы көрініс, қатаң пейзаж оқырманның басындағы, ел басындағы көңілсіз бір жағдайдың көрінісін бергендей. Әңгімедегі пейзаж көрінісі тек табиғаттың үскірігі, табиғаттың бораны ғана емес, шығармада сөз болатын өмір бораны, әлеуметтік жағдайдың бет қарыған ащы шындығымен пара-пар.
Прописка әңгімесінде адамның характерін көрсетуде жаңа бір ырғақ бар. Артық мінездемеден, құрғақ баяндаудан іргесін аулақ сала отырып, ол кейіпкер жан-дүниесін ішкі монолог арқылы ашып көрсетеді.
Ішкі монолог - кейіпкердің ішкі ойы, көңіл-күй сырын білдіретін, эмоциялық әсерді байқататын көркемдік құралдардың бір түрі... Формасы мен мәні адам психикасындағы ғылыми және этикалық ойлау жүйесінің дамуына байланысты өзгеріп отырған [17, 371 б.], - деп Г.Пірәлиева анықтама берсе, профессор Б.Майтанов Монолог арқылы мінездер ерекшелігі, ойлау сипаттары, образдың дүниетанымдық арналары өрнектеледі. Шығарма идеясының не бір нәзік тұстары, кейде автор мақсатының басты дәні көп ретте ішкі сөздер ағымымен бейнеленеді [18, 291 б.], - дейді монологқа жан-жақты тоқтала келе. Бұған қосарымыз - монологтағы кейіпкер сырында көп ешкімге айтыла бермейтін астарлы сыр жатады. Мәселен аталмыш жазушының әңгімелерінде кейіпкерлердің образы ішкі монологтарына негізделген. Кейіпкердің өзіне тән болмысын, мінез-құлқын, ой-өрісін тапқыр әрі ұтымды, қысқа да мағыналы бейнелеу үшін, Асқар Алтай әңгіме, повесть, романдарында монологты да, диалогты да тиімді қолдана білген.
Бәрінен де төрт ай бойы сергелдеңге салынғанын айтсаңшы. Сол бір сұмдық көтеріліске тайқы маңдайы тап келіп, қызуқандылықпен килікпегенде қалың тұманда адасып қалған адамдай сандалмас па еді...Желтоқсанның ызғары армиядан запастағы офицер болып оралған мұны да қарыды ғой. Ақыры, астана түгілі, маңындағы өзі тұрған ауылға да тұрақтай алмады.
Тұрақтатпады ғой...көрші-қолаң Желтоқсаншы екен деп шығармағанда, ал Николай бригадир мұның туған ағасы Дәуреннен өшін бір алуға қолайлы сәт туды 21-не дейін үйінде қонған жоқ. Ел декабристермен бірге Алматыда болыпты деп жүр... анық-қанығын анықтаңыздар! Ағасы коммунистік партия мүшелігіне кандидат болса да сенімсіз адам, інісінің іс-әрекетін жасырып отыр. Тексеріңіздер! Деп донос жазып, Мемлекеттік Қауіпсіздік комитеті мен Ішкі істер орнына жазбағанда құйрығына қалжуыр байланбаған болар еді. Өкініш жоқ бірақ, көтеріліске 18-і күні дәрігер жездесін әдейілеп ертіп барып тұрып қатысты. Таяқты да жеді...жегізді де! Көңілде ғана әлдеқандай алаң, шарасыздығына налу ғана бар. Ал органдағылар Қаскелеңде тергеп-тексеріп үш сағат ұстады. Дәлел болмағандықтан қоя берді. Ана бір Базиев деген капитан, өзінің ұлты балқар екен, сол қол ұшын берді... Иә,енді міне... - деп, автор жас жігіт Арқаттың толғаныстары арқылы замана мәселелері көтереді. Өмір жөнінде ой толғайды. Әңгімеде жас жігіт психологиясы бір күйден екінші күйге, бір арнадан екінші арнаға ойысып, құбылып отырады. Яғни, шығарма кейіпкерінің адамзаттық тұлғасы, өмірлік ұстанымы мен іс-әрекеті бүгінгі күннің талабымен ұштасып жатыр.
...геройлары - біздің бүгінгі замандастарымыз. Кәрісі бар, жасы бар - қайсысы болса да қазіргі дәуірдің азаматтық міндеттерін белсенді атқарып жүрген іс адамдары. Жазушы кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінез-құлқы, көзқарасы арқылы бүгінгі өмір шындығын оның алуан түрлі сырларын ғана ашып қоймайды, өткенімізге де ой тоқтатып қарайды, болашағымызға да көз жібереді. Ол характерлерді шебер ашады, солардың көзқарасы, ұғым-түсінігі арқылы дәуірдің өзекті проблемаларын батыл көтереді[19, 98 б.], - дейтін академик С.Қирабаевтың пікірі көркем әдебиетте, соның ішінде, әңгіме жанрында әлеуметтік талдау сипаты өзгергеніне және бір айғақ. Бұрын социалистік реализм тап күресін - әлеуметтік талдау деп, мұны таптық тартыс мағынасында түсінсек, ендігі талдаудың адамдар қатысындағы мәні күрт өзгерген.
Желтоқсан тақырыбына арнап жазылған қазіргі қазақ әңгімелерінің ішінде А.Алтайдың Сібір офицері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.