ДЕТЕКТИВТІҢ ЖАНР РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫНА БАТЫС КЛАССИКТЕРІНІҢ РӨЛІ

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
ДЕТЕКТИВТІҢ ЖАНР РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫНА БАТЫС КЛАССИКТЕРІНІҢ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

5
1.1
Эдгар Аллан По - детектив жанрының атасы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
5
1.2
Мәңгі өлмейтін Шерлок Холмс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2
ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҚҰПИЯ ЖАНР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.1
Қазақ детективінің жай-күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2
Кемел Тоқаев - қазақ детективінің негізін қалаушы ... ... ... ... ... ... ...
41

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
66

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзекті мәселелері: детектив әлем әдебиетінде сонау ХІХ ғасырдың орта шенінде жанр ретінде қалыптаса бастады. Ең алғаш негізін қалаған психологиялық прозада кеңінен танымал Эдгар Аллан По болды. Осыдан бір ғасырға жуық уақыт өткенде Артур Конан Дойл дүниежүзіндегі тамаша ізкесуші - Шерлок Холмсты дүниеге әкелді. Бұдан кейін Агата Кристи, Жорж Сименон тағысын тағы деп толықтыра беруге болады. Қай детективист болмасын Америкалық не Батыс Еуропалық немесе көршілес Ресей қаламгерлері. Қазақ әдебиетінде әзірге тек Кемел Тоқаевпен шектелеміз.
Детектив - шытырман оқиғалы сюжетке құрылып жазылған шығарма. Ал көркем әдебиеттің байыпты сыншылары, тіпті байсалды прозаны қаузап жүрген қаламгерлер де бұндай үрдіспен өмірге келген туындыларды талдап, сыни айналымға кіргізуге онша ықыласты да бола бермейді. Оған себеп: шығармалардың басым бөлігінде шытырман оқиға алдыңғы қатарға шығып кетіп, кейіпкер образының солғын суреттелуі, әлеуметтік-моральдық тар - тыстардың аздығы, идеялық-эстетикалық астарлардың жоқтығы, мәтін тілінің қасаңдығы, шынайы бейнелі суреттердің кездесе бермейтіндігі. Бір сөзбен айтқанда, негізгі көркемдік факторларының әлсіздігі деп жатады. Көпшілік ғалымдар талабы мықты жанрды қазақ қоғамына тосын жанр деп есептейді. Сондықтан да детектив өз алдына жанр болып қараша қазақ ортасынан өз орнын таба алмай келеді.
Оқырманның да туындыны талдап, қорытынды шығара алуы үшін осы сынды зерттеулердің керек екенін көрсетеді. Детектив жазушыларға арналған нұсқаулық тағы да әлем әдебиетшілерінің еншісінде. Қазақ тілінде не аударылған, не өзінше талдау жасалған кітап жоқтың қасы десек те артық емес. Сондықтан жанрдың сюжеттік құрылымы мен кейіпкерінің ерекшелігін саралау қажеттігі диплом жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты, міндеттері: диплом жұмысының мақсаты: детективтің жанрлық ерекшелігін ғылыми тұрғыда дәлелдеу, сюжеттік құрылымын салыстыра зерттеу, кейіпкерлердің бейнесін жан-жақты саралау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
-Детективтің жанр ретінде қалыптасу тарихын зерделеу;
-Әлемнің озық детектив үлгілеріне талдау жасау барысында жанрдың сюжеттік құрылымын саралау;
-Туындылардағы кейіпкерлер бейнесін жасаудағы авторлардың жаңашылдығы мен көркемдік қиялын зерделеу;
-Шығармаға негіз болған шынайы оқиғаларға үңіліп, шындықты көркем бейнелеу сипатын айқындау;
-Қазақ детективінің ерекшелігі мен даму бағытын анықтау.
Зерттеу объектісі, теориялық және әдіснамалық негіздері: диплом жұмысының зерттеу обьектісі детектив жанрындағы сюжеттік құрылым және кейіпкер (әлем және қазақ прозасы мысалында). Дипломдық жұмыстың теориялық негізін құраған белгілі шетелдік ішінара отандық ғалымдардың талдау әдістері мен принциптері болды. М.Тугушева сондай-ақ Н.Ақыш, Қ.Райымбаева, А.Жүсіпованың еңбектеріндегі талдау нәтижелері диплом жұмысында әдістемелік бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды. Кемел Тоқаевтың өмірі мен шығармашылығына, қазақ детективін зерттеуге арналған ғылыми еңбектер, мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңызы: зерттеу нәтижелерін детектив жанрына қалам тартқалы жүрген жас таланттарға, Кемел Тоқаевтың шығармашылығын зерттеушілерге көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.

1 ДЕТЕКТИВТІҢ ЖАНР РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫНА БАТЫС
КЛАССИКТЕРІНІҢ РӨЛІ

1.1 Эдгар Аллан По - детектив жанрының атасы

Детектив (латын тілінен detego - әйгілеу, әшкерелеу) - тылсым жағдайларда орын алған оқиғалардың себептері мен оларды шешудің жолын қарастыратын әдеби жанр [1]. Әдетте мұндай оқиғалар ретінде қылмыстық істер қарастырылады және детектив жанры оны зерттеу мен кінәлілерді іздеудің шым-шытырық жолдарын суреттейді. Детективтің жанр ретіндегі басты белгісі де осы. Дегенмен, қылмыс болып табылмайтын оқиғалар да жанрдың негізгі өзегі бола алады. Мәселен, детектив туындыларын жаңаша белеске көтерген Шерлок Холмс туралы жазбаларда сегіз әңгіменің бесеуінде қылмыс жоқ. Жанрдың тағы бір ерекшелігі ретінде оқиғаның себептері тергеу аяқталғанша оқырманға белгісіз болып қалатынын атауға болады. Оның орнына оқырман автормен бірге қылмыстық зерттеудің өн бойына емін-еркін бойлап, өзіндік қорытынды шығарып, фактілерді талқылауға мүмкіндік алады.
Жанр өз ішінен бірнеше түрге бөлінеді: шектеулі детектив, психологиялық детектив, тарихи детектив, ирониялық детектив, фантастикалық детектив, саяси детектив, тыңшылық детектив, полициялық детектив, пісіп-жетілген детектив, криминалды детектив.
1.Шектеулі детектив. Детектив жанрының барлық талаптарына сәйкес келетін жанр. Мұндай туындының сюжеті шағын кейіпкермен бір ғана ортада жүзеге асырылады. Сол санаулы кейіпкерден өзге адам болуы мүмкін емес, сондықтан қылмыс тек осы арадағы адамдар арасында жасалады. Ізкесу жұмыстарын қылмыс орын алған жердегі біреу қолына алып, қалған қаһармандар көмегімен іс әшкереленіп отырады. Детективтің бұл түрінің ерекшелігі сюжет белгісіз қылмыскерді іздеуді қажет етпейді. Күдіктінің түр-тұлғасы белгілі, ізкесуші тек оқиға куәгерлерінен мейлінше көп мәлімет жинап, дәлел келтірсе болғаны. Қылмыскердің жақсы таныс, қасыңдағы адам болып шығатыны терең психологиялық жағдай тудырады. Жабық типті детективтің мысалы ретінде: Эдгар Поның Морг көшесіндегі кісі өлімі, Агата Кристидің Он қарадомалақ, Шығыс экспрестағы кісі өлімі, Борис Акуниннің Левиафан, Гастон Лерудің Сары бөлменің құпиясы сынды туындыларды жатқызуға болады.
2.Психологиялық детектив. Детективтің бұл түрі жанрдың талаптарынан біршама алшақтауы мүмкін. Әдетте, адамның жеке басына қатысты қызғаныш, кек сынды негізде жасалған қылмыс зерттеледі. Қылмыскердің жеке басы, оның ұстанымдары мен бауыр басқан дүниелері, өткенді қазбалау туындының басты элементі болып табылады. Француздарда тіпті психологиялық детективтің мектебі де бар. Мысал ретінде: Чарльз Диккенстің Эдвин Друдтың құпиялары, Агата Кристидің Роджер Экройдтің өлімі, Федор Достоевскийдің Қылмыс пен жаза туындыларын атап көрсетуге болады.
3.Тарихи детектив. Детективтік интрига арқылы жазылған тарихи туынды. Өткен күндерде болған немесе осы күні тексеріліп жатқан өткен күн оқиғасы суреттеледі. Эко Умбертоның Роза есімі, Агата Кристидің Өлім соңында келеді немесе Бес торай туындылары тарихи детективке жатады.
4.Ирониялық детекив. Жанрдың бұл түрінде тергеу юморлық тұрғыдан қарастырылады. Әдетте, бұндай туындылар детективтік романдарды сықақтау түрінде жазылады. Агата Кристидің Қылмыстық серіктес, Дональд Уэстлейктің Қарғыс атқан жауһар туындылары осындай типте жазылған.
5.Фантастикалық детектив. Туындыда фантастика мен детектив тоғысады. Оқиға болашақта немесе өткен шақта болуы мүмкін. Кейде тіпті ойдан шығарылған әлемде орын алуы да ғажап емес. Станислав Лемнің Тергеу, Эрик Фрэнк Расселлдің Кешкі жұмыс, Ара, Кук Гленнің ізкесуші Гаррет жайындағы әңгімелер циклін детективтің осындай түріне жатқызуға болады.
6.Саяси детектив.Бұл классикалық детективтен тым алшақ. Негізгі оқиға билік үшін күресетін саяси партиялар мен адамдардың арасында өрбиді. Кейде басты қаһарман саясаттан алшақ, дегенмен тергеу барысында билік өкілдерінің құпияларына кезігетін жайлар жиі кездеседі. Саяси детективтің басты ерекшелігі мұнда жағымды кейіпкер тек біреу ғана, ол - ізкесуші. Агата Кристидің Үлкен төрттік, Николай Свечиннің Патшаға шабуыл, Адам Холлдың Берлин меморандумы, Борис Акуниннің Кеңесші туындылары саяси детектив жанрында жазылған.
7.Тыңшылық детектив. Соғыста және бейбіт кезеңде көрінбейтін майданда кызмет ететін тыңшылар мен барлаушыларды суреттейтін туындылар. Стильдік жағынан алғанда саяси детективке жақын. Негізгі айырмашылығы: саяси детективте маңызды орынды саяси адамдар алса, тыңшылық детективте барлау, аңду секілді тергеу жұмыстарына баса назар аударылады. Агата Кристидің Көгершін арасындағы мысық, Сағат, Бағдаттық кездесулер, Джон Ле Карренің Суықтан келген тыңшы, Ян Флемингтің Джеймс Бонд туралы романдар циклі осы жанрда жазылған.
8.Полициялық детектив. Кәсіпқойлар тобының жұмысы суреттеледі. Мұндай түрде жазылған туындыларда қаһарман-ізкесуші я жоқ болады, я топтың өзге мүшелерінен лауазымы аз да болса жоғары тұрады. Әдетте қылмыскердің роман соңына дейін аты аталмайды немесе дәлел аздығы себебінен жазадан құтылып та кетіп жатады. Эд Макбейннің 87-полицей учаскесі туындысын айтуға болады.
9.Пісіп-жетілген детектив. Бұл жанрдың атауы ағылшын тілінен аударылған атау. Толыққанды аударма емес. Орыс тілінде Крутой детектив деп береді. Негізгі атау hard-boiled яғни орыс тіліне тура аударма круто сваренный деген мағынаны береді. Біз оны қазақшалап пісіп-жетілген деп алуды жөн көрдік. Сонымен бұл қандай жанр? Жанрдың ерекшелігі: оның негізгі өзегі құпия мен оны шешудің жолдары емес, басты қаһарман мен оның іс-әрекеті. Жалғызбасты ізкесуші, жасы отыз-қырықтар шамасындағы ер адам немесе шағын тыңшылық агенттігі сипатталады. Соңғы он шақты жылдың ішінде тыңшы ретінде ер адамдардан кем түспейтін әйел адам бейнесі берілетін туындылар көптеп жазылуда. Дэшил Хэмметтің туындылары осы жанрдың негізін қалаушы шығармалар. Сонымен бірге Раймонд Чандлердің Қош бол, сүйіктім және Росс Макдональдтың көптеген туындылары осы жанрда жазылған үздік шығармалар қатарына кіреді.
10.Криминалды детектив. Туындыны қамтитын бүкіл оқиға ізкесуші тарапынан емес, қылмыскер көзқарасымен баяндалады. Классикалық мысалы Джим Томпсонның ішімдегі кісі өлтіруші туындысы. Сонымен бірге Джеймс Хедли Чейздің Бүкіл әлем қалтамда романын осы жанрға жатқызуға болады.
Детективтің жанрлық түрлерінің соншалықты молдығы оның кейіпкерінің де ерекшелігін талап етеді. Образ жасаудағы детективтің қандай ерекшелігі бар, кейіпкердің саны шектеулі ме? Осы сұрақтар төңірегінде қарастыратын болсақ. Сонымен, детективте нақты мынадай образдар бейнеленеді:
Ізкесуші - тергеумен айналысатын кейіпкер. Ізкесуші әр түрлі адам бола алады: қауіпсіздік қызметкері, жеке ізкесуші, туысқандар, достар, зардап шегушінің танысы, кейде тіпті кездейсоқ адам т.б. Бірақ ізкесуші қылмыскер бола алмайды. Ол түсінікті де.
1.Кәсіпқой-ізкесуші - қауіпсіздік органдарының қызметкері. Ол жоғарғы деңгейдегі кәсіпқой болуы мүмкін немесе қатардағы полиция қызметкері болады. Екінші жағдайда көбінесе консультанттан кеңес сұрауы ықтимал.
2.Жеке-ізкесуші - ол үшін қылмысты әшкерелеу - негізгі жұмыс, алайда ол полиция қызметкері емес, кей жағдайда зейнеттегі қызметкер де болуы мүмкін. Ізкесушінің жоғарғы білімі мен түйсігін көрсету үшін қателіктер жіберетін, қылмыскердің көрсетіп кеткен жолына түсіп жаңылысатын кәсіпқой-ізкесуші де сюжет желісіне енеді.
3.Әуесқой-ізкесуші - жеке-ізкесуші секілді, бір ғана айырмашылығы қылмысты әшкерелеу оның мамандығы емес, ұнататын ісі. Бұрын-соңды ізкесумен айналыспаған, бірақ солай етуге мәжбүр болған кездейсоқ адам. Мәселен, жала жабылған туысқанын, немесе өзін күдіктен арашалап алғысы келген кейіпкерлер. Мұндай қаһармандар Дик Фрэнсистің бүкіл романында баршылық десек артық айтқан болмаймыз.
Қылмыскер - қылмыс жасаушы адам. Бүкіл классикалық детективте қылмыскер роман соңында анықталады. Оған дейін ол я күдікті, я куәгер, я зардап шеккен адам болып көрінеді.
Зардап шегуші - қылмыс жасалған кісі, немесе тылсым оқиға негізінде зардап шеккен кісі. Әдетте, көптеген сюжеттің шешімінде зардап шегуші өзі қылмыскер болып шығады.
Куәгер - тергеу жайында белгілі бір мәліметтерді білетін тұлға. Жоғарыда айтқанымдай көп жағдайда қылмыскер бірінші болып куәгер атанады.
Ізкесушінің компаньены - ізкесушінің білімі мен түйсігін меңгермесе де, тергеуге қатынасып, ізкесушінің жанында жүретін адам. Ол ізкесушіге техникалық көмек көрсетеді, немесе қарапайым адамнан ізкесуші маманның артықшылығын көрсету үшін сюжетке енеді. Сонымен бірге, компаньен ізкесушіге сұрақтар қойып, оқырманға оның ойынан хабар беру үшін де қажет. Мұндай компаньен мысалы ретінде Конан Дойлдың дәрігер Уотсоны мен Агата Кристидің Артурын алуға болады.
Консультант - ізкесушілік қабілеті жоғары, бірақ өзі тергеуге қатынаспайтын адам. Кей туындыларда, мәселен, Виктор Прониннің журналист Ксенофонты секілді консультант басты қаһарман болса, кейде ізкесушінің ақыл сұрап келетін ұстазы ретінде жай ғана эпизодта көрініс беруі мүмкін.
Көмекші - тергеуді өзі жүргізбейді, ол тек ізкесушіні немесе консультантты керек мәліметтермен қамтамасыз етуші адам.
Күдікті - тергеу барысында қылмыс жасады деген болжам жасалатын адам. Әдетте бірінші көзге түскен күдікті қылмыскер болмайды. Ал нағыз қылмыскер үш ұйықтасаң да түсіңе кірмейтін адам болып шыға келуі ғажап емес.
Сонымен, детектив әлдекiмдер ойлайтындай оңай жанр емес екендiгiн әдебиет тарихына зер салсақ айқын аңғарар едiк. Мысалы, шығармашылық ғұмырында бес мыңдай кейiпкердi сомдаған Оноре Бальзактың өз замандасы, Париждiң атақты iзкесушiсi Видокпен жақсы таныс болғандығы, одан ма - териалдар алып отырғандығы жазушының шығармашылығына қаншалықты әсер еткендiгiн бүгiнде дәл тап басып айту қиын. Бiрақ бұл таныстықтың жемiссiз болмағандығы анық. Оның бiр дәлелi жазушының шығармасынан шығармасына көшiп отыратын Вотрен образы.
Сондай-ақ, Достоевскийдiң романдарында да детектив элементтерi аз ұшыраспайтындығын ешкiм жоққа шығара алмайды. Газеттегi қылмысты iстер хроникасы айдарымен берiлген кiшкентай ғана хабарды Қылмыс пен жаза секiлдi ғажайып психологиялық романға айналдыру - хас шеберлiктiң үлгiсi болса керек. Бiздiңше, дәл осы шеберлiктi детектив басқа жанрлардан артық болмаса кем қажет етпейдi. Мәселе - автордың материалды қалай игеруiнде, оған қай қырынан келуiнде. Сөзiмiз дәлелсiз болмасын, аргентин жазушысы Хорхе Луис Борхестенің Иуда сатқындығының үш нұсқасы атты әңгiмесі бар. Сол нұсқалардың бiрiнде автор Иуда емес, Иса мәсiхтiң өзi сатқын едi дейдi. Автордың пайымдауына сүйенсек, расында да солай сияқты. Борхес Иуданы күнәһарлық жолға Иса мәсiхтiң өзi итермеледi, өйткенi осылай болуы оның өзiне қажет едi деп санайды. Iзбасарларымен бiрге отырғанда, Сендердiң бiреулерiң менi сатасыңдар деп жиi айтуы және бұл сөздi айтқанда содан күдiктенгендей әрдайым Иудаға қарайтындығы Иуданың жан дүниесiнде Исаға деген ренiштiң тууына әкелiп соқтыруы әбден заңды едi деп санайды автор. Әйтпесе, Иса мәсiхтiң өзiн кiмнiң сататындығын бiлiп отырып, оны ағат жолдан аман алып қалуға тырыспауы қалай? Борхес әңгiмесiн оқып отырып, автордың батыл жорамалдарына таңқалмасқа шараң жоқ. Ерiксiз Иуда опасыздығының мұндай да бiр нұсқасы өмiр сүруге қақылы екен-ау деген ойға қаласыз. Мiне, бұл - шеберлiк [2].
Өркениеттiң дамуымен бiрге, қылмыстың да күрделене түсетiндiгi, оның жаңа түрлерi пайда болатындығы заңдылық. Сонымен бiрге онымен күрестiң де жаңа тәсiлдерi дүниеге келетiндiгi ақиқат. Криминалистика тарихына қарасақ, бұл дамудың қандай қиын өткелдерден өткендiгiн аңғарар едiк. Иденфикация, дактилоскопия, баллистика, токсикология секiлдi криминалистика тарауларының әрқайсысы өз алдына бiр-бiр күрделi сала екендiгiн, ғылымның соңғы iзденiстерiнiң жетiстiктерiн молынан пайдаланып отыратындығын сезiнген адамға детектив жанрының үлкен әдебиеттегі орнының ерекше екені айқын аңғарылар едi. Мысалы, бiз ХIХ ғасырдағы Францияда қауiптi қылмыскерлердi есепке алудың бой өлшеу, аяқ киiм мөлшерiн тiркеу секiлдi қарапайым тәсiлдерi қолданылғандығын бiле бермеймiз. Ал осы тәсiлдермен бүгiнгi күнi қандай қылмысты аша алар едiңiз. Ешқандай да. Бiр ғана алып қалада бойы 180 см келетiн, аяқ киiмi 42 размерлi қаншама қылмыскер бар. Өзiңiз қолға алып отырған қылмысты iстiң осылардың қайсысының қолынан болғандығын қалай анықтаймын десеңiз де шарасыздыққа ұрынарыңыз анық. Ал адам саусағының таңбасы секiлдi бұлтартпас айғақпен кiрiссеңiз дәл қылмыскердi табуыңыз анағұрлым жеңiлдейтiндiгi дәлелдеудi қажет етпейдi. Бiрақ бедерi әр адамда мiндеттi түрде әртүрлi болатын сол саусақ құпиясына криминалистика бiр күнде ендеген жоқ қой. Сол секiлдi арғы-бергi тапанша мен мылтық түрлерiнiң барлығын бiр ортаға жинап, олардың оғының, атылу ерекшелiктерiнiң мiнездемелерiн жасау да адам миына бiр күнде келе қоймағандығы жасырын емес. Қазiр ғой қылмыс жасалған жерде қалған оқтың мылтықтың қандай түрiнен атылғандығын баллистикалық экспертиза әп-сәтте-ақ анықтап бере алады. Сырт қарағанда оп-оңай секiлдi. Мiне, детектив жазатын адамның криминалистиканың осындай жаңалық, ерекшелiктерiмен жан-жақты жақсы таныс болуы шарт. Ал, бұл детектившiден үлкен ғылыми дайындықты қажет етедi. Бiздiңше, осындай ұшқыр логика мен ғылыми негiзге құрылған және психологиямен өрiлген детектив қана шын мәнiсiндегi детектив бола алса керек.
Детектив жанрында алғаш қалам тербеген Эдгар По деп есептелінеді. Оның 1840 жылдары жазылған туындылары жанрдың іргетасын қалады деседі. Алайда, детектив элементтері одан да бұрынғы авторлардың туындыларында кездесіп отырды. Мәселен, Уильям Годвиннің 1794 жылы жазылған Калеб Вильмстің бастан кешкендері романы әуесқой-ізкесушінің бейнесін көз алдымызға келтіреді. Сонымен бірге, Э.Видоктың 1828 жылы жарыққа шыққан Жазбалар туындысы да детектив жанрының озық үлгілерінің қатарынан табылады. Алайда, әдебиет жазушы Еремей Парновтың айтуынша алғаш рет нағыз ізкесуші бейнесін жасаған ол - Эдгар Аллан По болды. Оның атақты Морг көшесіндегі кісі өлімітуындысындағы Дюпен бейнесі, одан келіп Шерлок Холмс, Браун, Лекок және мистер Каффаның ұмытылмас образдары туындады. Нақ сол Эдгар По сюжетке алғаш жеке ізкесуші мен қауіпсіздік қызметкерін қатар қосады. Мұнда әрине жеке ізкесуші әрдайым жоғарғы орыннан көрінеді.
Детектив жанры Англияда У.Коллинздың ақ киімді әйел және Айлы тас романдарынан кейін кең танымалдылыққа ие болды. Ал жалпы детективтің алтын ғасыры болып ХХ ғасырдың 30-70-жылдары саналады. Осы кезеңде А.Кристи мен Ф.Бидингтің туындылары жарыққа шыға бастады. Олар өз кезегінде жанрды одан әрі дамытты [3].
Эдгар Аллан По детектив жанрының атасы атағына әбден лайықты. Ол тек детективті-фантастикалық жанрдың негізін қалаушы ғана емес, әдебиеттегі психологиялық туындыларға алғаш қалам тартқан жазушы ретінде белгілі. Біртуар қаламгер атану үшін қиыншылық көру керек деп жатады. Автордың өмірінде ауыртпалықтар жеткілікті болды. Ол 1809 жылы 19 қаңтарда Американың Бостон қаласында дүниеге келеді. Ата-анасы ел аралап өнер көрсететін әртістер Элизабет Арнольд По мен Дэвид По жазушы небәрі екі жаста болғанда дүниеден өтеді. Содан Эдгар Поны Джон Аллан есімді саудагер асырып алады. Оның балалық шағы молшылықта өтті. Асыраушы ата-анасы одан ештеңені де аяған емес. Болашақ дарынды қаламгердің таланты ерте кезден көзге түседі. Бес жасында оқып, сурет салған, түрлі жазулар жазған, ат құлағында ойнайтын болған. Жастайынан тұрақсыз, жалынды, қызба мінезімен танылған. Десе де оның мінез-құлқындағы өзгешелікті көпшілігі байқайтын болған деседі. Ерте жастан өлең жазып, адам миына кіріп шықпайтын фантастикалық жоспарлар құрып, өзіне және өзгеге психологиялық тәжірибелер жүргізіп жүрген. Байлықтың астында шалқып өмір сүрген Эдгар Поның өмірі 17 жасында күрт өзгереді. 1826 жылдың күзінде әкелі-балалы екеуінің арасында келіспеушілік туындайды. Кім кінәлі екенін анықтап жату қазір қиын. Осыдан кейін Эдгар По өмірінде көшпенді тіршілік басталады. Алландар үйінен кеткен соң, туған қаласы Бостонға келеді. Сонда Бостондық деген атаумен өлеңдер жинағын жазады. Бірақ ол жинақ сол күйі баспа бетін көрмейді. Қолындағы қаржысының бәрі таусылған соң Эдгар аса жауапты қадамға барады. Жататын жері болмағандықтан, әскер қатарына қосылады. Тіпті жақсы қызметі үшін сержант-майор шенін де иемденеді.
Сөз жоқ жастық шағын Эдгар По бос өткізбей көп еңбектенген. 1833 жылдың күзінде Балтимор газеті ең үздік әңгіме мен өлеңге бәйге жариялайды. Эдгар По алты әңгіме мен Колизей өлеңін жібереді. Әділқазы алқасы Эдгардың екі туындысын да жақсы деп таныса да екі сыйақыны да бір адамға беруді жөн көрмей, Шөлмектегі қолжазба туындысымен ғана жеңімпаз атанады. Авторға 100 доллар сыйақы тапсырылады, ақша дер кезінде келген болатын. Өйткені автор ашығып жүрген еді. Өмірінің соңы автор үшін тым ауыр болды, жұбайы қатты науқастан көз жұмады. Ал оның өлімі тіпті жұмбақ. Ричмонда лекция оқыған жерінен Эдгар По қалтасында 1500 долларымен кетеді. Өзінің әдеттегі ауруының әсері ме, әлде ұрлықшылардың әрекетінен бе екен ол ес-түссіз жатқан жерінен табылады. Оны Балтимор ауруханасына алып келеді. Сол жерде талантты жазушы 1849 жылы 7 қазанда дүниеден өтеді. Оның өмірде көрген барша қиындығы артына өшпейтін мұра қалдыруға кедергі болмады.
Эдгар По өзінің атақты Морг көшесіндегі кісі өлімі туындысында ізкесуші Огюст Дюпеннің бейнесін дүниеге әкелді дедік. Бірақ, біз, кей сыншылардың айтуынша ойлаушы машина аталған Дюпеннің адам ретінде қандай қырларын білеміз? Мәселен, оның түр-тұлғасы қандай? Ол қалай киінген? Түп-тамыры қайда жатыр?
Дюпен - жұмбақ та тылсым кейіпкер. Ол бекзада тұқымынан тараған жас жігіт. Сонымен бірге біздің оның тиын-тебеннің басын құрап күнелтіп жүрген тіршілігінен де аздап хабарымыз бар.Сондай-ақ оның қызығушылығы мен өмір салтынан да хабардармыз. Оның түнге ғашық екенін, ымырт үйірілсе болғаны сенімді серігімен бірге кітаптар оқып, оқиғалар хақында қызу талқылауға түсетінін, салмақты, түсі суық, жүзін үлкен жасыл көзілдірігінің артында жасыратынын, кейде көзілдірікті байқатпай мызғып алу үшін қолданатынын Морг көшесіндегі кісі өлімі және Мари Роженің құпиясы туындыларынан көреміз. Оның жұмбақ бейнесі Жоғалған хатта аздап айқындала бастайды. Жазушы оқырманын жаңа мәліметтермен толықтыра түсті. Бұл кезеңде Дюпеннің алдындағыдай күнкөрісі нашар емес, өйткені үйінде байқаусызда алтын қобдишаны ұмытып кетеді. Осыны оқи отырып Дюпенді ақ жейде мен әдемі костюмге киіндіріп қойғың-ақ келеді. Осылай ол сымбатты болады ма? Біздіңше, жоқ. Оның көз алдымызға елестейтін түр әлпеті мен киім-киісінің өзінде-ақ бір тартымдылық бардай. Ол тартымдылық - шынайылықта. Көптеген әдебиет сыншылары Дюпен мен Эдгар Поның портреттері бір-біріне жақын деп көрсетеді. Жазушының атақты портреттерінде бейнеленгендей: солғын жүзді, терең қайғы мен шерге толы жанар өңменіңнен өтіп кетеді. Жоқ, ауыртпалық көрмеген Дюпеннің мінезі оған қарағанда әлдеқайда жарқын. Әрине, оған Эдгар По секілді аштықтың азабын көру жазылмаған. Әттең, жазушы өз өмірінде алтын қобдиша секілді бағалы дүниені тауып алып, молшылыққа кенелген емес. Ол америкалық жазушылардың ішіндегі сіңірі шыққан кедейі болды. Сол кезеңдерде оның тамаша туындылары қазіргідей өз бағасын алмаған. Ал, Дюпен мен екеуінің ұқсастықтары - олардың логикалық ойлаулары мен түйсіктерінде. Осы екеуі арқылы ешқандай құпияның беті ашылмай қоймайды.
Сонымен, әуесқой-ізкесуші Дюпен бізге дедукция мен индукция әдісін іс жүзінде көз алдымызға келтіреді. Алайда, бұл аналитикалық әдістерді По бірінші рет 1836 жылы Южный вестникте жарияланған Мельцельдің шахмат ойыншысы атты очеркінде айтып өтеді. Сонау 17 ғасырда ғалым барон Кемпелен шахмат ойнайтын құрылғы құрастырып шығады. Құрылғыға ағаш адам орнатылған, ол екі аяғын айқастырып , қорапшада отыратын көрінеді. Құрылғы іске қосылған сәтте, ол қорапшада отырып сол қолымен шахмат тастарын қозғалтып, ойынды бірінші бастайтын болған. Аңызға қарағанда ағаш шахматшының таланттылығы сондай, ол Екатерина ІІ, Бенджамин Франклин, Наполеон сынды тарихи тұлғаларды да жеңген көрінеді. Кемпелен дүниеден озғаннан кейін, шахматты Мельцель иемденіп, оны Америкаға әкеледі. Ойын құрылғысының шеберлігі миға сыймайтын құпияға толы болды. Бірақ Эдгар По оның құпиясын ашады. Оның пайымдауынша, шахмат ойыны мінсіз болатындай құрылғыға көне алмайды. Өйткені, ойын барысында күтпеген бұлтарыстарға құрылғы дайын болуы мүмкін емес. Айналып келгенде ол машина емес пе?! Сонымен ол мынадай қорытындыға келеді: құрылғының ішінде шахматтан сирек ұтылатын ойыншы адам отырады. Құрылғының сыйымдылығы сондай бір адам сиятындай етіп жасалады да, қызыққан көпшілік ішіне үңілгенде қара матамен қапталған тегіс беттен басқа ештеңе көре алмайды. Соған қарағанда ішіндегі кісі адамдарға көрінбей жасырынып, ойын басталғанда ағаш адамның иығында қондырылған тетікті оң қолымен басқарып, сол қолымен ойынды жүргізген. Оның құпиясы осындай еді [3].
Поның очерктегі логикасы дәл Дюпеннің түйсігімен бірдей. Осындай ұқсастыққа қарамастан неге оқиға орны Франция да, бас қаһарман француз деген сұрақ туады. Себебі қарапайым, ол кезеңде Америкада әлі де мемлекеттік іздеу-тергеу мекемелері болмаған еді. Ал Францияда бұл сала өз дәрежесінде дамып жатты.
Әдебиет зерттеушілерінің көпшілігінің пікірінше жазушы Дюпеннің прототипі шын өмірде болған деседі. Олар Францияда 14 ғасырда үлкен танымалдылыққа ие болған Андре Мари Жан Жак Дюпен мен Франсуа Шарль Пьер Дюпен есімді ағайындылар. Үлкені ұзақ жылдар сот төрағасы қызметін атқарып, өзінің жүргізген істері жөнінде көзқарастарын жинақтап, кітап етіп шығарады. Ол бірнеше тілдерге аударылып, 1839 жылы Эдгар По тұрып жатқан Бостан қаласында да баспа бетін көреді. Сол себепті, жазушының кітаппен танысып шығуы ықтимал [3]. Ал кіші Дюпен математикалық есептерді жаңғақша шағатын танымал экономист болды. Соған қарағанда, Эдгар По екі ағайындының осы ерекшеліктерін кейіпкер Дюпенге біріктірген сыңайлы. Бұдан өзге жазушы білімді ғалымдар Кювье мен Лапластың еңбектерімен де танысып, әдебиет қана емес, химия мен жаратылыстану ғылымдарынан жинақтаған білім қорымен мақтана алатын еді. Осы білімдерді ол Дюпеннің бейнесіне қоса жинақтады. Сол себепті Дюпен кез-келген әдеби туындыдан цитаталар келтіріп, тергеудің алгебралық тәсілін көрсетіп беріп тұрғанда оған тең келер ізкесуші болған емес. Детективтің мінсіз болуы үшін осы ғасырға дейін жазушылар нұсқаулықтар ұсынып келді. Мәселен Ван Дайн С.С. детектив жазудың жиырма әдісін жазып шықты [4]. Э.По да детектив туындыларын жазудың өз формуласын ұсынады:
1.Туындының өзегі жасалған қылмыстың құпия себептерін ашу болуы тиіс. Ол кісі өлімі болуы міндетті емес.
2.Құпияны шешумен әуесқой-ізкесуші айналысады. Оның қасында істің қалай өрбігенін хабарлап отыратын сенімді серігі болады. Серігі қарапайым адамша ойлайтын, сонымен бірге ізкесуші досының іс-әрекетін түсініп, бағамдай алатын өзіндік ақыл иесі. Қандай әрекетке болса да дайын белсенді образ.
3.Тапсырма, яғни құпияның да өзіндік шешімі болады, әр шешімге жеткізер шарттар қатар жүреді. Оқиға басталған сәтте ізкесуші де оқырманнан асып ештеңе біле қоймайды. Ол шешімге жеткізер жолда оқырманды бәсекеге шақырғандай болады.
4.Түйсігі жоғары дәрежеде дамыған әуесқой-ізкесуші тек заттай дәлелдер жинап, содан қорытынды шығара алмай қиналатын қауіпсіздік қызметкерлерін шаң қаптырады.
5.Тапсырманың алғышарттарын баяндау, әдетте, ізкесушінің бөлмесінде, досымен әңгіме түрінде беріледі.
6.Тергеу барысында көп жағдайда әділетсіз жала жабылған адам немесе кінәсі жоқ күдікті кездеседі.
7.Құпияның шешімі әрдайым таңқалдыруы тиіс.
8.Автор күрделі секілді көрінген құпияның қарапайым шешімін ұсынғаны дұрыс болады.
9.Кей жағдайда ізкесуші күдіктінің немесе қылмыскердің шындығын айтқызу үшін көрініс те құра біледі.
10.Соңғысы - қорытынды түсіндіру. Ол әдетте, оқытушының тақырыпты түсінбей қалған студентіне қайта оқыған лекциясына ұқсайды және көбінше ізкесушінің жеке бөлмесінде жүзеге асырылады [3].
Бірақ детектив жанрының іргетасын қалаушы ретінде ол өзінің туындыларын тұжырымдарына сүйеніп жазды ма? Мәселен, осы тұжырымдарын Морг көшесіндегі кісі өлімі туындысында қалай жүзеге асырады. Ең алдымен шығарманың прологы беріледі: Аналитикалық тәсілді керемет меңгерген талантты ізкесуші бір нәрсенің құпиясын ашып, соны түсіндіруден ләззат алады. Оның ойлау дәрежесі таңғажайып дүние секілді көрінеді [5]. Осыдан келіп, шымылдық көтеріліп, нағыз оқиғаға көшеді. Дюпен мен оның досы Сот газетінің кешке шығатын санының Құлақ естіп көрмеген қылмыс мақаласынан жасы келіп қалған мадам Дэспане мен оның қызының хайуандықпен өлтірілгенін оқиды. Кісі өлімі бесінші қабатта болады, бір қызығы пәтердің есігі жабық, терезесі берік бекітілген. Қауіпсіздік қызметкерлері бір кездері Дюпенге қол ұшын берген Лебонды тұтқындағанда, ол осы тылсым оқиғаны тергеу жұмыстарына кірісуге бел байлайды. Әлбетте, оның досы Дюпеннің кісі өлімі жайындағы ойын білуге құштар. Дюпен оның бұл қызығушылығын қанағаттандыруға асықпайды. Десе де, қылмыскердің терезеден ғана қашып шығуы мүмкін екенін жобалап айтады. Мұнымен қауіпсіздік қызметкерлері келіспейді, олардың ойынша берік жабулы терезеден қашу мүмкін емес, оның үстіне пәтердің бесінші қабатта орналасқанын ескерсек, бұл ой ақылға қонымсыз секілді. Егер, Дюпен айтқан тұжырымға сүйенетін болсақ, терезеден түсу адамға тән емес ептілікті талап етті. Одан өзге қауіпсіздік қызметкерлері терезе ашылуы мүмкін деген ойды миларына да алғысы келмеді. Ал, Дюпен болса ұсақ мәліметтердің өзін ескеріп, қылмыскер аса күшті, сондықтан ол адам емес, маймыл деген ой түйеді. Бұл тұжырымын мадам Дэспаненің сіресіп қалған қолдарынан бір уыс түсініксіз жүннің қалдығымен сабақтайды. Сол маймылдың иесі кім болуы мүмкін? Ол алыс сапардан келген матрос болуы ықтимал. Міне, сол матрос Дюпеннің бөлмесіне кіріп келіп, жан түршігерлік оқиға қалай болғанын баяндап береді.
Сонымен, жазушының шығарған формуласы көзге көрініп тұр. Алдымен достар газеттен қайғылы оқиға жайында естиді. Дюпен өзіне және оқырманның алдына қылмыскерді әшкерелеу тапсырмасын қояды. Ол қауіпсіздік қызметкерлеріне сенімсіздікпен қарап, кісі өлімі болған жерді мұқият зерттеп шығып, құпияның шешіміне алып баратын дәлелдер жинақтайды. Ойын қорытындылап, оған өзінің көзі жетпейінше досына жақ ашпайды. Содан келіп, көптен күткен, Вольтерден бастап күллі детектив жанрының майталмандарына мирас болып келген істің мән-жайын түсіндіру басталады. Тергеудің бұлтартпас ережесі - неге болса да күдікпен қарау. Дюпен соны еске алып, қылмыстың жабық терезе күйінде болуы мүмкін емес деп күдіктенеді. Соның негізінде Эдгар Поның күрделі сияқты көрінген құпияның қарапайым шешімі деген формуласы жүзеге асады.
Тергеу барысында Дюпен кейіннен әуесқой-ізкесуші Шерлок Холмс колдамайтын әрекетке барады. Мадам Дэспаненің қолынан тапқан бір уыс жүнді қауіпсіздік қызметкерлерінен жасырып қалады. Бұл енді әділ бәсеке болмай шығады. Мүмкін қызметкерлер оны білсе олар да кісі өлтіруші маймылдың ізіне түсер ме еді, кім білсін. Шерлок Холмс мұндай жағдайда өзі тапқан дәлелдің жартысын қауіпсіздік қызметкерлеріне тастап кетеді, олар көріп, қажет дәлелдер қатарына қосып, қажеттеріне жарата алатынына сенімсіз болса да.
Міне, соңында Дюпен бұлтартпас дәлелдерді қауіпсіздік қызметінің алдына ұсынып, олар Лебонды босатуға мәжбүр болады. Дюпеннің префекттің сықағына берген жауабы түсінікті де:
-Айта берсін - деді маған Дюпен, - Өзін тым құрыса осылай жұбатсын. Мен үшін оны өзінің жерінде жер жастандырғаным да жеткілікті - осылайша, Эдгар По әңгіменің экспозициясына қайта оралады. Мен префекттің құпияның шешемін таба алмағанына таңқалғаны бекер деп есептеймін. Қайдан тапсын, оның бар білімі тек жоғарыдан қарау [6],-дейді автор.
Сонымен, Эдгар По детективтік әңгімелерінің сюжетін басты үш тұлға арасында құрады. Олар: басты ойыншы - ізкесуші, бойы құлшынысқа толы оның досы және заң органдарының өкілі - қауіпсіздік қызметі. Осы трио Дюпен жайлы әңгімелер циклінің барлығында кездеседі. Бұл трио Артур Конан Дойлда да сақталады. Шерлок Холмс - дәрігер Уотсон - Лестрейд.
Жазушының шевалье Огюст Дюпен жайындағы әңгімелер циклін Мари Роженің құпиясы әңгімесі жалғастырады. Бұл туынды әңгімеге қарағанда индуктивті-дедуктивті әдісті зерттеу мақсатындағы еңбекке жақынырақ. Эдгар По үшін Мари Роже аса маңызды да емес, одан шығатын құпияны бірінші орынға қойды. Ол құпия қайрақ секілді, қайраған сайын түрлі тамаша болжамдар ұшқындатып тұрды. Әңгімені жазуға себеп болған 1841 жылғы америкалық бойжеткен Мэри Сесилия Роджерстің өлімі. Бойжеткен үйінен шыққан күйі қайта оралмаған, бірнеше күн өткен соң оның мәйіті Гудзон өзенінің жағалауынан табылады. Арада қанша уақыт өтсе де Нью-Йорк қауіпсіздік қызметкерлері ешқандай кісі өлтірушіні таба алмай дал болады. Сол кезде Эдгар По күнделікті шығып тұрған газет беттеріндегі мәліметтерден өзіне керегін жинақтап, өзінің Дюпенін іздестіру ісіне қосады. Бірақ қылмысты Сена өзінінің бойына көшіреді, ал Мэри Роджерс есімін французшалап Мари Роже есімді бойжеткенге айналдырады. Иә, қазаншының өз еркі қайдан құлақ шығарса. Автордың мұнысына айтар уәжіміз жоқ. Біз үшін ізкесуші Дюпеннің ары қарайғы әрекеттері маңызды.
1842 жылдың маусым айында Эдгар По өзінің танысы дәрігер Джозеф Снодграсқа жазған хатында: Әңгімем шын мәнінде осыдан бірнеше ай бұрын Нью-Йоркте үлкен шу шығарған Мэри Роджерстің қайғылы өліміне негізделіп жазылды. Мен қайшылықтарды айрықша, жаңаша бағытта өрбіттім. Мари Роже есімді жас гризетка тап Мэри Роджерс сықылды дүниеден өтеді. Осылайша, Дюпеннің Мари Роженің өлімін тергегендей етіп, шын мәніндегі Нью-Йоркте болған оқиғаны зерттеуге кірістім. Мен газет беттерінде жарияланған түрлі болжамдар мен аргументтерді оқып шығып, олардың құпияны шешудің маңайына да бармағанын ашып көрсеттім. Баспасөз адасып басқа жолмен кетті. Өзімнің зерттеуімде мен бойжеткенге көше қарақшылары қастандық жасамағанын дәлелдеп қана қоймай, шын мәніндегі қылмыскерді де атап көрсеттім [7], - дейді.
Эдгар Поның бұл әңгімесі 1842 жылдың қарашасында баспа бетінде жарияланады. Бірнеше жыл өткен соң бұл әңгіме өзге де туындылармен біріктіріліп, шын мәніндегі Мэри Роджерстің өлімінің құпиясын ашқан шығарма ретінде жинаққа енеді. Өкінішке орай, бойжеткеннің қайғылы қазасына себепкер қылмыскер табылмайды. Бірақ оқырман Дюпеннің дәлелдеріне сеніп, оқиғаға қатысты сондай ой қалыптастырады. Әрине, Дюпен ұсынған болжамдар сондай нанымды етіп берілген.
Бұл әңгіме пішіні жағынан Морг көшесіндегі кісі өліміне ұқсамайды. Дюпеннің лекциялары мен логикалық жаттығулары сюжетке аздап өзгеріс әкелген. Дегенмен, туынды америкалық сыншы Хаурд Хэйкрафт айтқандай мүлде қызықсыз емес [7]. Иә, ол әңгімеден гөрі эссеге жақындау, әйткенмен оны жалықтырып жіберетін шығарма дей алмаймыз.
Әңгіме соңында Эдгар По өзінің формуласына салып, Дюпеннің бөлмесінде оқиғаға қатысты досы екеуінің талқылауын ұсынады. Бұл қылмыс Морг көшесіндегі кісі өліміне қарағанда әлдеқайда шым-шытырық. Оның күрделілігі бір қарағанда қарапайым болып көрінуінде. Сол қарапайым қатардағы іс секілді болып көрінуі де қауіпсіздік қызметкерлерін жаңылысуға әкелді, - деп, оларды Гомердің туындысындағыдай мирмидондықтар деп атайды [7]. Яғни жатпай-тұрмай еңбек етсе де, ойлануға келгенде жалқау халық деп есептейді екен. Мари Роженің ісінде Дюпен бізге ізкесушінің басқа да әдістерін паш етеді. Дәлірек айтсақ, біреудің орнына өзін қойып көріп, болжам жасау. Бірінші ол өзін Мари Роженің орнына қойса, екіншісін қылмыскер деп болжаған кісінің орнына қояды. Осыдан келіп, заттық дәлелдерді негізге ала отырып, Мари Рожені көше қарақшылары емес, өзінің бұрынғы сүйгені өлтірді деген байламға келеді.
Дюпен жайындағы келесі әңгіме - Жоғалған хат. Бұл Эдгар Поның ең үздік туындысы десе де болады. Ол мұнда Морг көшесіндегі кісі өлімі әңгімесіндегі оқиға өрбіту тәсілі мен Мари Рожедегі аналитикалық әдістерді біріктіреді. Мұндағы Дюпен де аздап өзгеше, жоғарыда айтқанымдай күнкөрісі жақсарып қалған. Сонымен, әңгімелеуші досы мен шевалье Огюст Дюпен камин жанында әңгіме-дүкен құрып отырады, кенет есіктен мисье Г., Париж полициясының префекті кіріп келеді. Мұнда ол өзге туындыларға қарағанда тым таяз ойлайды, Дюпеннің өзі де қыршаңқылау, әңгімеші де аздап түсініксіздеу болып сипатталады. Дегенмен, детективтің сюжеті Э.Поның өзі ұстанатын принцип бойынша жазылған. Әңгімеде құпияның қарапайымдылығымен қатар күрделілігі, оны шешудегі түйсік пен болжам әдемі жарасым тауып безендіріледі. Әрине, соңында құпия міндетті түрде жария болуы тиіс, өйтпеген жағдайда оның несі құпия?! Полиция префекті де дәл осылай ойлайды. Дегенмен, министр Д.-ның саяжайын қанша тінтісі де ештеңе таба алмайды. Оқиға былай болған еді, министр Д. тапа-тал түсте қаншама адам отырған жерден бір В. есімді ханымның абыройына нұқсан келтіретін хатты қолды етеді. Шарасыздықтан В. ханым префекттен жәрдем сұрап келеді, бірақ олар қанша тырысса да хатты құдды жер жұтып қойғандай еш жерден таба алмайды. Амалсыздан префект Дюпеннің көмегіне жүгінуге мәжбүр болады.
Бір ай өткен соң, Дюпен іздеуге салынған хатты префекттің қолына ұстатып, сүйіншісіне тігілген бес мың франкты иемденеді. Бірақ, ол бұл құпияны қалай ашты? Әрине, әдеттегідей өзінің тәсіліне жүгіну арқылы. Дюпен префект ойлағандай министрді ақымақ адам ретінде көрмеді, ізкесушінің пікірінше оның ойлау дәрежесі өте жоғары. Префект маңызды хатты министр ешкімге көрінбейтін құпия жерде сақтайтын болар деп ойлаған, әйтсе де оған хаттың мүлде жасырын емес, көрінетін жерде тұруы мүмкін деген ой келмеген. Ал Дюпен оны түсінеді, бірден министр үйіне қонаққа келіп мұқият қарап шығады. Мұнтаздай таза бөлмеден оның көзіне сырты кірқожалақ конверт түседі. Сыртында әйел адамның қолтаңбасы бар. Тазалықты жаны сүйетін адамда лас конверттің болуы және жоғарғы лауазымдағы адамға келген махаббат хатының үстел үстінде жатуы күдік тудырды. Ол күмәнсіз біз іздеген хат еді. Кетіп бара жатып Дюпен өзінің алтын табакеркасын әдейі ұмытып кетеді. Келесі жолы оны алып кетуге келген адам сыңайын танытып, конвертті айнытпай жасалған көшірмесімен ауыстырып қояды.
Эдгар Поның детектив жанрындағы осы үшінші әңгімесі жинақы, қысқа әрі қарапайым. Баяндау бірден іс-әрекетке көшеді, ал шешімі әзілден құралақан емес. Дюпеннің түйсігі мен логикалық тұжырымдары кез-келген адамды бас игізеді. Ол бұрынғыдай бұлыңғыр, жұмбақ образ, көлеңке емес, тірі адам. Алдындағыдай дөрекілеу де емес, префектпен сыпайы қарым-қатынас ұстанады. Ал әңгімелеуші досымен тіпті ақжарқын сөйлеседі, оған түсіндіру барысында төзімділік танытады [8].
Эдгар По аз ғана ғұмыр кешсе де детективті қалыптастырып, өзге жанрларға да қалам тартып өшпес мұра қалдырды. Оқырмандар сүйікті жазушысының өміріне қатысты қызықты мәліметтерді жинастырды. Эдгар Конхиологтың бірінші кітабы (1839 жылы шыққан) атты реферат күйінде жазылған еңбегін тек ақша табу мақсатында жазады. Эдгар По Бейл криптограммасы атты мистификацияның авторы. Оның кітабындағы криптограммалар әлі күнге дейін шешімін таппаған. Оның құрметіне Меркурийдегі кратер аталған. Роджер Желязны есімді америкалық фантаст-жазушы Поның биографиясын толық қамтитын Қара тақ атты роман жазған. Балтимордағы Эдгар Поның мұражайында бір ғана қызметкер жұмыс істейді. Қаржының тапшылығынан мұражайдың жабылып қалу қаупі бар. 1988 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.