ҚАЗАҚ ӨЛЕҢІНІҢ ЖЫРДАРИЯСЫ
КІРІСПЕ
Көрнекті ақын Жұбан Молдағалиев адамзаттық, азаматтық мәселелерді
көркем поэзия тілімен бейнелеп, ұлттық поэзиямызды қайталанбас жыр
жауһарымен байытқан, соңына үлкен шығармашылық мұра қалдырған талант иесі.
Ол бүкіл саналы өмірін Отаны мен халқының, ұлтының тарихын, тыныс –
тіршілігін жырлауға арнады. Жұбан жырлары мен поэмалары заман өзгеріп,
күллі саяси жүйе қайта жаңғырып жатқан тұста өз маңызы мен мазмұнын
жоғалтпай, еліне, туған халқына рухани азық болып келеді. Зерттеу жұмысында
көрнекті қаламгердің поэма жанрындағы ақындық шеберлігі мен эпикалық
туындыларындағы көркемдік – стильдік ізденістері кеңінен қарастырылып,
ақынның өзіндік қолтаңбасы айқындалды.
Өзекті мәселелері: Жұбан Молдағалиевтің лирикасы мен әдеби сын
еңбектерін айтпағанның өзінде артына қомақты эпикалық мұра қалдырған ақын.
Оның шығармаларынан еліміздің кеңес дәуіріндегі күллі шындығын тануға
болады. Ақын лирикасынан замандастарының нәзік жүрек сырларын ұғар болсақ,
поэмаларынан сол дәуірдегі көркем жинақталған елеулі оқиғалардың тарихы мен
реалистік болмысын, адамдар арасындағы қайшылықтар мен қоғамдық
өзгерістерді айқын аңғарамыз. Жұбан Молдағалиев – азамат ақын,
шығармаларының бойынан азаматтық әуен еседі және тақырып ауқымы кең түйіп
айтар ойы сабақтасып келеді. Ақын саяси тақырыптан азаматтық ұғымды, туған
жер тақырыбынан философиялық толғам тудыруға оңай ауысып отырады.
Диплом жұмысының мақсаты, міндеттері, зерттеу объектісін, теориялық
және әдіснамалық негіздері: дипломдық жұмысты жазу барысында Ж.Молдағалиев
поэзиясының көркемдік ерекшеліктерін, оның ішінде символ мен пейзажды
жасауда тапқан көркемдік тәсілдері мен өлең жүйесіндегі соны өлшем –
өрнектерді, замандас ақындарынан ерекше көрінетін даралық сипатын ғылыми
тұрғыда талдап, зерделеуді негізгі мақсат тұттық. Ол үшін төмендегі
мақсаттар мен міндеттерді іске асыру көзделді:
1.Жұбан Молдағалиевтің поэзия жанрын игерудегі шеберлігін ұштау
нәтижелерін айқындау;
2.Жұбан Молдағалиевтің тақырып табу, сюжет, композиция құру,
образ жасау жолындағы ізденістерін анықтау, сөзбен сурет салудағы өзіне тән
стильдік даралығын, шығармаларының жанрлық сипаттарын ашып көрсету;
3.Жұбан Молдағалиевтің поэмалары мен өлеңдеріндегі табиғат
көріністерін жасауда, символдық қолданысты игеру барысындағы көркемдік
тәсілдерді талдау;
4.Ақынның өлең құрау шеберлігіне, шығармашылық жетістіктеріне,
үлгі алған мектебіне нақтылы барлау жасау.
Зерттеу нысаны ретінде Ж.Молдағалиевтің : Туған жер, Кісен ашқан,
Мен Қазақпын, Қыран дала, Сел, Байқоңыр баспалдақтары, Жеңіс
жырлары, Жесір тағдыры, Жыр туралы жыр поэмалары және тағы басқа
туындылары алынды. Отандық және шет елдік ғалымдардың әдебиеттану
саласындағы зерттеулері мен тұжырымдары құрайды. Ақын поэмаларының
көркемдік табиғатын ашып көрсетіп, көтерілген басқа да мәселелердің шешімін
табуда қазақ әдебиеттануының көрнекті өкілдерінің құнды ой – пікірлеріне,
әдеби – сын зерттеулеріне сүйендік. Олардың теориялық таным – түсініктері,
жекелеген қағидалары негізге алынды. М.Қаратаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев,
З.Ахметов, М.Базарбаев, С.Сейітов, З.Бисенғали, Б.Сарбалаев, К.Ахметов,
Е.А.Маймин, К.Караулин, Р.Нұрғали, Қ.Мырзалиев, т.б. зерттеулеріндегі ой –
тұжырымдарды басшылыққа алдық. Сонымен қатар, орыс әдебиеттану ғылымындағы
теориялық еңбектердің де өз мақсатымызға қол жеткізуде үлкен септігін
тигізгенін атап өту қажет.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
1.Жұмыста Ж.Молдағалиевтың шығармашылық қалыптасу,
шеберлікке төселу бағыттары эпика жанр саласындағы туындыларын
сабақтастыққа, салыстыра талдау барысында айқындала түсті;
2.Жазушының шығармашылық мұраты, қаламгерлік ұстанымы,
қоғамдық әлеуметтік көзқарас мәселесі көркемдік таным аясында зерделенеді;
3.Оқиға желісін баяндаудағы соны сюжеттік – композициялық
тәсілдері, пейзаж жасау ерекшелігі, символды орынды қолдана білу шеберлігі,
кейіпкер психологиясын бейнелеудегі әдістері сараланды;
4.Ж. Молдағалиев поэтикасы, көркем тіл нақыштары талданып,
таразыланды;
5.Ақын поэмаларындағы ортақ тақырыптар мен авторлық және
обьективті идея мәселесі нақтылы жүйеленіп, зерделенді;
6.Ақынның өзіне ғана тән дара стилі салыстырмалы түрде
қарастырылып, анықталды.
Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары
мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай – ақ жоғарғы оқу
орындарында қазақ әдебиеті тарихын оқытуда, дәрістер мен арнайы курстарда,
семинарларда пайдалануға болады.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу: Қазақ поэзиясында өзіндік орны бар
талантты ақындарымыздың бірі Жұбан Молдағалиев шығармашылығы осы уақытқа
дейін көптеген әдеби - сын мақалаларда сөз етілді. Ол еңбектерде суреткер
ақынның өзіндік шеберлік қырлары туралы әртүрлі пайымдаулар жасалған.
Қазіргі қоғамдық - әлеуметтік даму күйі мен ұлттық сананың жаңғыру
деңгейіне сәйкес ұлттық болмыс пен мәдениетті таныту мүддесі жұбантану
проблемасын кеңірек те жан -жақты қарауды қажет етеді. Осыған орай біз өз
жұмысымызда ақын шығармаларының көркемдік ерекшелігіне ғылыми талдау жасап,
ондағы символдық қолданыс пен пейзаж ,олардың жасалу жолдары мен көркемдік
сипатын ашып, арнайы зерттеп, ашып зерттеуді жөн көрдік.
1 ҚАЗАҚ ӨЛЕҢІНІҢ ЖЫРДАРИЯСЫ
1.1 Өлеңде де, өмірде де Жұбан ақын
Қазақтың көрнекті ақыны, республиканың халық жазушысы, өмір шындығын
өзіндік өрнекпен тапқыр бейнелеп, оқырмандарын лирика шәрбатынан
сусындатқан ақынның бірі – Жұбан Молдағалиев. Әдебиет саласындағы
жартығасырлық шығармашылық еңбегінде оның қаламынан көптеген жырлар туды,
сондай – ақ еңбек жолында қоғамдық қызметтерді де абыроймен атқара білген
қайраткер.
Жұбан Молдағалиев Ақжайық (бұрынғы Тайпақ) ауданының Жыланды деген
жерінде, 1920 жылдың 5 қазанында дүниеге келген.
1940 жылы Жұбан міндетті әскери қызметке шақырылады да, сонда жүріп
Ұлы Отан соғысын қарсы алады. Ақынның одан кейінгі шығармашылық өмірі
майдан жағдайында өтеді. Оның жас қаламы жауға қарсы ұрыстың ауыртпалық
сезімін бастан кеше отырып қаз тұра бастайды. Ақын өзі Отан үшін, Майдан
ақиқаты, Жеңіс туы атты майдан газеттерінде қызмет істеп, өлеңдерін
жариялайды.
Совет Армиясы қатарынан кейін Жұбан Лениншіл жас, Қазақ әдебиеті
газеттері мен Жұлдыз журналының редакцияларында, Қазақстан жазушылар
Одағында басшы қызметтер атқарды. 1949 жылы оның Жеңіс жырлары атты
тұңғыш өлеңдер жинағы жарық көрді. Одан бергі дәуірде ақын Қызыл галстук
, Нұрлы жол , Бастаушымыз партия , Жыр туралы жыр , Заман тынысы ,
Жесір тағдыры , Ғашық көзбен , Мен – қазақпын тағы басқа кітаптарын
жариялады.
Майдан газетінде істеп жүргенде орыстың белгілі ақын – жазушыларын,
журналистерін кездестіреді. Олардың ішінде Александр Исбах, Михаил
Матусовский, Борис Бялик, майдан газеттері редакциясына келіп-кетіп
жүргендердің ішінде Михаил Светлов, Сергей Михалков, Степан Щипачев, тағы
басқалары болған. Татар газеті редакциясында Хатип Усманов, Шараф Мударис,
Ғұмер Насри сияқты белгілі ақындар, жазушылар істеген. Жұбан Молдағалиев
істейтін Отан үшін (кейін Майдан ақиқаты) газетінің редакциясында ақын
Сағынғали Сейітов, журналист Ахмет Елшібеков болады. Соғыс соңында, -
дейді Жұбан Молдағалиев – қазақтың қуатты ақындарының бірі Қалижан
Бекхожинмен кездесіп, бірнеше қуанышты күндерді бірге өткіздік [1, 4 б.].
1943 жылдың қарашасында Жұбан Молдағалиев арнаулы тапсырмамен Алматыға
келеді. Отан үшін атты майдандық газетте басылған Қазақ деген өлеңін
ала келеді. Өзі сияқты соғыстан уақытша келген Әбу Сәрсенбаевқа жолығады.
Әбекең өлеңді оқып, аяқ – қолын жерге тигізбей Жазушылар одағына апарады,
Сәбит Мұқанов алдында оқиды. Өлең ақырында радиодан беріліп, Социалистік
Қазақстан газетінде басылады. Сонан кейінгі жағдайда коммунистік идеология
талабына сай келмеген өлең 35 жыл бойы еш жерде басылмай, ақын жинағына да
кірмей, тек 1979 жылы шыққан үш томдыққа енеді. Бұл томдарда Мен –
қазақпын деген поэмамен қатар, өз орнын тапқан. Бұған ақын да көңіл
тоқтықпен қарайтын. Поэмаға сол өлең түрткі болды, - дейді [2, 16 б. ].
Жұбанның алғашқы жинағы Жеңіс жырлары 1949 жылы шықты. Жұбан әлі 29-
да ғана еді. Сөйтсе де оның алғашқы өлеңінің ауқымынан алыстап, өскені
көрінеді. Айналасы он-ақ жылдық тәжірибе оны ақын қатарына қосты. Оның
үстіне оқ пен оттың жырларын бастан кешті. Өлең жазу емес, окоп қазу
күндерінен өтті. Дегенмен, сол оқ пен от арасында өлең де жазылды - бірақ
бұл соғыс шежіресі, соның күнделігі сияқты еді. Үзіліп қалған бейбіт
өмірдің елесін аңсағандай, гүл мен күлген күннің өзін көрмей, бірақ барын
сезінгендей жырлар туды. Бұл жай ақынды бірден есейтіп, әлеуметтік, саяси
құлашы кең поэзияға бағыттады. Қалам үшкірлігі әлі де жастықты аңғартса,
айтып отырған пікірі – өлім мен өмір арпалысындағы жанның ойын, көңілін
сездіреді. Отан, Бір бассаң да алға бас, Туған елге, Қазақ,
Шығыста туған елім бар, Жеңімпаздар сәлемі деген 1942 – 45 жылдары
жазылған өлеңдерден осы жайды аңғарамыз. Мұның бәрі – балғын ақынның есейіп
қалған өлеңдері. Жеңіс жырларына енген осы және басқа өлеңдер, жырлар
ақынның ойлы, қоғамдық мән – мағынасы биік поэзияға ұмтылатынын байқатады.
Бұл жылдар сол сәттің ауыр, қиын – қыстау жағдайынан, сұрапыл қанды соғыс
шындығынан туғаны анық. Ақын күнбе – күнгі өмірден алыстап кете алмайды.
Алыстау ғана емес, қайсыбір өлеңінде болса да, сол шындыққа соқпай, оны
айтпай тұра алмайды. Ж. Молдағалиев – қазақ поэзиясындағы, әдебиетіміздегі
ірі құбылыс. Ол – Оралдың ғана ақыны емес, қазақтың Жұбаны. Оны Ұлы Отан
Соғысы жылдарындағы ерліктерімен де ерен істері, поэзиямен де дәлелдеді.
Жұбан ақын Лениншіл жас газетінде бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы,
редактордың орынбасары, одан кейінгі кездері Жұлдыз журналының бас
редакторы қызметтерінде болған.
Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының екінші хатшысы, КСРО
Министрлер Кеңесі жанындағы әдебиет, көркемөнер және архитектура
саласындағы Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитетінің,
Новый мир журналы редколлегиясының және Библиотека поэта басылымы
редколлегиясының мүшесі болған.
Жеңіс жырлары деген атпен тұңғыш өлеңдер жинағы шыққан. Содан бергі
жылдары ішінде Нұрлы жол, Жыр туралы жыр, Ғашық көзбен, Заман
тынысы, Айттым сәлем, Байқоңыр баспалдақтары, Ақ жалын, т.б.
барлығы 60 – тан астам кітабы, әр кезеңде қазақ, орыс тілдерінде таңдамалы
шығармаларының бір томдығы, қос томдығы, үш томдығы жарық көрді.
1970 жылы Кісен ашқан поэмасы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығына,
1978 жылы Қыран дала және Сел поэмалары үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығына
ие болды. КСРО Қорғаныс Министрлігі сыйлығының лауреаты және А. Фадеев
атындағы Алтын медальдің иегері. Көптеген шығармалары ағылшын, неміс,
француз, поляк, испан, венгер, араб, монғол, словак және басқа шетел
тілдеріне аударылған. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің, Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесі Президиумының мүшесі болды.
Ұлы Отан соғысы кезінде жауға қару мен қаламды қатар жұмсаған айбынды
жауынгердің ақындық таланты да өмірдің сол бір ауыр кезеңдерінде, қан
майданның өлім мен өмір қазанында қайнап қалыптасты. Жас талаптың алғашқы
өлеңдері Отан қорғау тақырыбына арналды.
Өмірдің сын сағаттары жас талапты тез есейтіп, ер жеткізді. Ол
күндерде оның қаламы ұшталып қана қойған жоқ, ой-сезімі идеялық жағынан да
шынығудың дәуірі болды. Өйткені, оның осы тұстағы өлеңдерінің қай-қайсысын
алсақ та азаматтық пафоска, патриоттық ой-сезімге толы.
Өмір шындығын шынайы бейнелап, образ жасауға талпынған алғашқы
адымдары мен ізденістерін Атака, Батыр туралы баллада, Ер қабірі,
Әлия, Солдат сыры, Жауынгер хаттары сияқты өлеңдерінен көруге болады.
Батыр туралы баллада жаумен бетпе-бет айқасқан нағыз жалынды
күрескер, күрес майданында көтерілген қызыл жалаудың құдіретті рухын
танытады.
Ал, Ер қабірі өлеңінде автор соғыста қаза тапқан ерлер өлімінің
басқа өлімдерден өзгешелігіне ой жіберіп, дүниені азат еткен жауынгерлер
қабіріне әркімнің де бас июге қарыздар екенін еске салады.
Жас талаптың майдан өміріне, Отанға, туған жерге, ерлер ерлігін
жырлауға арналған, ыстық ықыластан туған шағын лирикалары соғыс кезінде
осылайша туындап жатты.
Жас ақын соғыстан кейінгі дәуір шындығын азаматтық сезіммен бейнелей
білді. Оның 1945 жылы Жеңіс күніне арнаған Жеңімпаздар сәлемі атты
өлеңінде туған халқын тарихи Ұлы жеңіспен құттықтайды.
Жең түріп түстің, енді сен
Жолына бейбіт еңбектің, [3, 12 б.]
деген өлең жолдары соғыс табы кетпей жатып, жаңа дәуірдің кезек
күттірмейтін міндеті, бейбіт еңбекке көшу, соғыс салған жараны жазу екенін
түсінгеннің белгісі болатын.
Бейбіт еңбекті, соғыстан кейінгі ауыл өміріндегі өзгерістерді туған
даланың бейбіт еңбекпен түлеуін өз поэзиясының өзекті тақырыбы етіп алды.
Ауыл түтіні, Ақ Жайық, Бұлақ, Жаңалық, Кең жайылып барады деген
өлеңдерінен ауыл өмірін нақты, үлкен оймен жырлай бастағанын көреміз.
Өмірді нақты жырлаумен бірге, уақыт тынысына ой жүгірту, жаңа
адамдардың қарапайым, адал махаббаты, сезім сырларына үңілу ақынды жаңа бір
белеске талпыныс жасатты. Оның Уақыт, Жол туралы аңыз өлеңдерінде
біздің дәуіріміздегі уақыттың айрықша қоғамдық қызметіне философиялық мән
берілген.
Бұл тұстағы Махаббатты таңдасам, Аққу өлеңдері де образға бай
туындылар. Ақын махаббат ұғымына тек жастықтың сүю сезімін сыйғызып қана
қойған жоқ, ел мен туған жерді сүю, жар сүю, ананы сүю - жалпы алғанда
сүйе білу сезімінің байлығын сыйғыза білді.
Менің де махаббатқа жаным құмар,
Сол ғана табындырар, жалындырар.
Сол маған ана сыйлап, бала өсірткен
Сол маған жар сүйдірген жанын қияр.
Сол үшін - өмір тілеп жүргенім де,
Сол үшін қанат ұрам жыр көгіне.
Сол ғана ел мен жерді сыйғызады
Адамның жұдырықтай жүрегіне, - [3, 25 б.] дейді.
Жұбан Молдағалиевтің соңғы жинақтарының бірі Жиырма бес деп аталады.
Бұл кітап – жиырма бес жылғы ақындық еңбектің жемісі десе болғандай.
Өйткені, бұл кітапқа ақынның таңдамалы туындыларының біразы енген.
Халқымыз ақынға да, азаматқа да ежелден кенде емес. Әр ақын мен
азаматтың өз биігі бар десек, ұлт тарихында сондай бір асқар биіктен
көрінген ақын – Жұбан Молдағалиев. Ақын Жұбан Молдағалиев туралы сөз
қозғала қалса, оған Азамат деген тіркесті қосақтай айту әдетке айналған
сықылды. Бұл жай ғана тіркес емес, ақынның шығармашылық мұратын айқындайтын
мағыналы айқындауыш. Жарты ғасырға жуық шығармашылық жолында Жұбан осы бір
азамат деген абыройлы атағына дақ түсірмей, қайта оны бар болмысымен
жарқырата танытып кеткен талант. Ұлт тағдыры таразыға түскен 1986 жылдың
желтоқсанындағы Мен – қазақпын. Өз халқымды мақтан етемін. Маған оның көп
қатпарлы тарихы қымбат, ал оның бүгінгі күні одан да қымбат - деп үлкен
мінберден өзінің шынайы жүрек сөзін жалтармай жария еткен майталман азамат.
Азамат пен азаматтық – егіз ұғым. Халық азаттық үшін арпалысқан асыл
ұлдарын азамат деп ардақтап, әулие тұтқан. Ал, Жұбанның сондай азамат болып
қалыптасуы да бір күннің немесе бір жылдың жемісі емес екендігі рас. Оның
қиыры мен шиыры мол өмір жолы әрқашан да ақын бойынан қайсарлық пен
жігерлілікті талап етіп қана қоймай, ойының да ұштала түсуіне, айналасына
салиқалы салмақты оймен таразылай қарауға үйретті.
Қазақ халқы қай кезеңде де ақындық пен батырлықты қатар қойған.
Демек, қол бастаған батырлары ақын болған, халқын сиқырлы сөзімен соңынан
ерте білген ақындары батыр болған. Жұбанның бойында осы екі қасиет қатар
өріліп жатты. Басқалары руымыз түгілі, ұлтымыздың кім екенін айтуға
жасқанып жүрген сол бір тұста Мен – қазақпын! деп, жарты әлемге жар
салған дарынды ақын Жұбан Молдағалиев есімін ерекше ардақ тұтуымыз орынды.
Бұған Жұбан жұлдызының тек жырда ғана емес, оның ешкімге жалтақтамайтын өр
мінезі мен көкірегіне келгенді құйып салатын ақжарма турашылдығы да мәжбүр
етеді бізді. Ал Жұбанның осыншама өр мінезді де турашыл болуына табиғи
таланты мен өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі сәйкес келуі себепкер
болса керек. Жұбан – менің жерлесім. Ұлы Отан соғысы жылдарында ақынның
анасы Зеріп шешемізбен көрші отырдық. Жұбақаңның әскер қатарынан оралған
соң, анасын Алматыға көшіріп әкеткен сәті де күні кешегідей көз алдымда.
Сондықтан оның шығармашылық еңбегі де, өмір жолы да маған етене жақын.
Әсіресе, алпысыншы жылдардан бері өз туған өлкесіне қарай жиі қанат қағып
және келген сайын өзі өскен ортаның өткендегісі мен бүгінгісін салыстыра
қарап, қай сапарында да жерлестерінің мерейін үстеп, жігерін ұштауымен
бірге, өзі олардан тың тақырып тауып, желдірте жазып кеткен жерлес
ақынымызбен талай рет жүздесіп, тіпті Туған жер, Жесір тағдыры сынды
әрқайсысы ұлттық поэзиямыздың алтын қорына өз орнын ала қосылған
поэмаларына деректер іздеу жене оны жазу сәттерінің де куәсі болғанымыз
бар. Сондықтан да Жұбақаң творчествосы туралы бірер сағат қиналмай
әңгімелеуге болатын сияқты [ 4,6 б.].
Қиындығы – бір өлеңі бір өлеңінен басым түсіп, бір жинақтан бір
жинаққа дейін шырқау биікке қарай самғап өткен, сол өлең өнерінің қандай
қиындығын да маңдай терімен көтеріп, әсіресе, Қыран дала, Сел сынды
эпикалық туындыларында заман ұлылығын, адам даналығын, солардың ұлан-ғайыр
ұйымдастырушылық қызметін шыңға көтере шынайы суреттеуінің нәтижесінде
бұрынғы КСРО және Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты атанып,
азаматтық, адамгершілік сынды абзал қасиеттерінің арқасында КСРО Жоғарғы
Кеңесінің депутаттығына және бұрынғы Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық
Комитетінің мүшелігіне, қоғами ортақ істерді ұйымдастырушылық қабілетіне
сай Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшылығына сайланған
дауылпаз жыршы Жұбан Молдағалиев туралы көп айтылып та, көп жазылып та
жүрді. Тіпті, оның шығармашылық жолы басталған сонау Ұлы Отан соғысы
жылдарында – ақ, Соқ, сағатым атты бас – аяғы үш шумақ өлеңнен – ақ сол
кездегі барлық Кеңес жазушыларының жетекшісі Александр Фадеев өміршең идея
тауып, оны шегіне жеткізе мақтағанын да естіп, біліп жүрдік. Ақынның алпыс
жасқа толуына байланысты академик-жазушы, Социалистік Еңбек Ері Ғабит
Мүсірепов сынды ғұлама ғалым – ұстаздардан бастап, Жұбанның өзі Сәт сапар
өлеңін жазып, өлең өлкесіне өзі қосқан жас таланттарға дейін азамат ақынның
арқалы жырларына деген шексіз сүйіспеншілігі мен ризашылығын білдірді. Ал
Мұзафар Әлімбаев, Серік Қирабаев, Зейнолла Қабдолов сынды қазақ әдебиетінің
ыстық – суығын бірдей көрген қаламдас жолдастары әртүрлі деңгейдегі газет
редакцияларының тапсырмасы бойынша арнайы мақалалар жазды. Оған қоса
лирикалық көңіл-күйден шыққан шағын өлең-жырларды есептемегенде, әрқайсысы
бір дәуірдің жүгін арқалап тұрған он төрт поэма жазған талмас талант
иесінің жеке шығармалары мен жинақтары туралы әр кезеңде сын-рецензиялар да
жарияланды. Ара-тұра өзіміздің де жеке поэмалары туралы ой-пікірімізді
ортаға салғанымыз бар. Міне, осының бәрі Жұбан туралы жазудың
жауапкершілігін арттыра түсетіні анық.
Бірақ көңілге ұялаған бір жұбаныш – Жұбан ақынның шығармашылығы сан
қырлы. Соған қарамастан қазақ поэзиясының туын қай салада да берік ұстап
өткен. Ол туралы жарық көрген мақалалар Жұбан қаламынан туған азаматтық,
адамгершілік сарыеға толы өлең-жырларды атай келіп, оның, әсіресе, партия,
Отан, туған жер тақырыптарында өндіре жазып, өміршең идея тастап
отырғандығын атап өтумен ғана шектеліп қалды. Мұның сыры, негізінен, Жұбан
шығармашылығының күрделілігінде болса керек. Ол жетімдіктің тақсіретін
тартты, өмір мен өлімнің айқасында сыналды, ақындық өнерінде үлкен
жетістікке жетіп, ел құрметіне де бөленді. Осынау күрделі өмір жолы оны
өмірді сүюге, адамды сүюге, ұлтын қадірлеуге үйретті. Қазақпын деуге
ұлтшыл атанудан қорқып, көбі жалтақтап жүрген заманда, 1963-64 жылдары-ақ:
Мен - қазақпын, мың өліп, мың тірілген,
Жөргегімде таныстым мұң тілімен.
Жылағанда жүрегім, күн тұтылып,
Қуанғанда күлкімнен түн түрілген [3, 46 б.] -
деп өз ойын батыл айта алған азамат. Шынында да қай қазақ болмасын бұл
поэманы тебіренбей, толқымай оқи алмасы сөзсіз. Себебі, тіршілігі, тұрмысы,
мінезі, құлқы кең дала – табиғат анамен тұтастырыла суреттелген ұлттық
ерекшелік ә дегеннен-ақ көзіңе оттай басылып, санаңдағы беймәлім бір
сағыныштың сым пернесін басып өткендей әсерде қаласың. Бұл шумақ поэманың
алғашқы бөлімінің идеялық түйіні іспетті. Тарих атты ұлы көш көз алдыңнан
тізбектеліп өтіп жатады. Прозаға қарағанда поэзия тілі бейнелеп, салыстырып
айтуға, кестелі сурет салуға бейім келеді [5, 12 б.].
Жинақтағы Мен қазақпын деген поэма қазақ поэзиясының соңғы
жылдардағы көрнекті табысы болып бағалануда.
Қазақ халқының ерте заманғы бастан кешкені мен өмір жолы баяндалады.
Ақын бұл арқылы бүгінгі өмірдегі өзгерістерді бейнелеуге мүмкіндік тапқан.
Поэма халық тағдырын тұтас танытуға құрылған, қазақ халқының азаттыққа
дейінгі өмір жолы суреттеледі.
Автор ажалсыз ананы да, пәк сәбиді де, батыр жігітті де, қара көз
сұлуды да көріп, жол таппай қараңғыда қамалған халық трагедиясын көркем
образдармен де аша білген.
Халықтың жауынгерлік салты, күрес үстінде туғаны, әр-түрлі жорықтар
шабуылы оны ерлік пен ізгілік мінездерге шыңдағаны қазақ бейнесінің
қалыптасуына тарих қосқан үлестей елестейді. Ол Шыңғыс шабуылын да,
Темірдің жезтырнағын да көрді. Ақ табан шұбырындылықты бастан кешірді.
Осының бәріне төтеп беріп, өзінің ерлік салтын сақтап қалған халық
характерін ашады. Қазақ характерін ашуда оның ұлттық тәуелсіздік жолындағы
күресі тарихының да едәуір маңызы бар. Ол хан мен патшаға қарсы күресте
Исатай найзасы болып жарқылдап, Махамбет боп тілінен жыр төгеді. Орыс,
қазақ шаруаларының достығын, азаттық пен тәуелсіздік жолындағы күрестердің
жолын әңгімелейді [6, 23 б.].
Халықтың революциялық күрес кезіндегі өмірінде қазақ мінезінің жаңа
сипаттары қалыптаса бастайды. Енді ол мың өліп, мың тірілген тарихын емес,
мың бірінші рет тіріліп, енді өлмеске бел буғанын айтады.
Қазақ, халқының қазіргі дәуіріндегі шат-шадыман өмірі мен тұрмысын,
өзгерген даланы, салтанатты қаланы, Байқоңырдан бастау алып жатқан алып
кемелерді, қазақтың дарынды ұл – қыздарын мақтан етеді.
Поэманың құндылығы – образдылығы мен ойлылығында, сезімталдығы мен
тіл шұрайлығында.
1967 жылы жарық көрген Жұбанның Айттым сәлем жинағын оқи отырып,
ақынды азаматтық, саяси лирикалар саласында өсу, іздену жолында көреміз.
Абай атындағы республикалық сыйлыққа ұсынылған бұл жинаққа ақынның
отыздан астам лирикалық өлеңдері мен Айттым сәлем және Туған жер атты
дастандары енген. Жинақтағы өлеңнің негізгі тақырыбы – туған жер, ана,
шынайы махаббат, халқымыздың өткені мен бүгінгі тарихы, оның нұрлы
болашағы.
Кітаптағы ана тақырыбына арнаған жырдың бірі - Мен қазақ әйеліне
қайран қалам. Бұл өлең қазақ әйелдерінің өмір шежіресі десе болғандай.
Жұбан әйел туралы ескі ұғымға дау айтып, әйел анаға деген халықтық
көзқарасты дәріптеп, қоғамдағы алатын орнымен қадір – қасиетіне
жүгіндіреді.
Жұбан Молдағалиев лирик қана емес талантты эпик ақын. Қазақ
поэзиясының бұл саласын дамытуда үлкен үлес қосып келеді. Ол өмір
фактілерін нақты жырлап, одан қоғамдық үлкен түйін жасауға көбірек барады.
Жұбанның Қиял қанаты, Дала дастарқаны, Жыр туралы жыр т. б.
дастандарын оқудың өзі бір ғанибет.
Жұбан Молдағалиев эпикалық жырларында қазақ поэзиясында бұрыннан
қалыптасқан сөз өрнегіндегі бояуы қанық ұлттық нақышты, қазақ халқына тән
поэтикалық ерекшілікті жаңа мазмұнмен байытып, еңселі бір белеске көтерген
ақын. Бүкіл дүние өлеңінде есімі мағлұм Жұбан қазақ әдебиетіне өзіндік үн,
нақыш әкелді. Бүкіл шығармашылығы біртұтас көрініп, алғашқысы мен соңғысы,
үлкені мен кішісі бір үн, бір ән болып естіліп жатқан ақын поэзиясы
әдебиетіміздің үлкен бір жетістігі, жемісі екенінде дау жоқ.
Ақын шығармашылығындағы азаматтық рух, азаматтық үн туралы айтқандағы
мақсатымыз - ол тек поэзия ғана емес, жалпы өнер атаулының ең бір өміршең,
өр қасиетті екенін еске салу. Азаматтық – ақынның шығармашылық поэзиясын,
дүниетанымын белгілейді, сөйте тұра, өлең сөзге өлмес өмір сыйлайды. Жұбан
Молдағалиев поэмаларындағы азаматтық үн, оның жеке дүниетанымымен біте
қайнасып, бірігіп кеткен қасиеті. Қай шығармасын алмайық оның идеялық
мұраты, айтар ойы азаматтық бітімімен ерекше көзге түседі.
Жұбан поэмаларында поэзиямызда бұрын үлгісі бар тақырыптардың өзіне
соны сипат берерлік кілт тапты. Ол Отанға, туған жерге, қазақ даласына
деген шексіз сүйіспеншілік, махаббат сезімі. Ақын сол сезімді жалаң сөз,
жаттанды ой арқылы емес, ішкі сезім толқынын, жан тебіренісін ақтара, аша
суреттеу арқылы жырлады. Ең бастысы, сол ыстық сезімді оятқан, соны
тудырған, соған түрткі болған себептерді ашып, негізгі бағыт етіп ұстады.
Соған орай әсерлі де пәрменді, жан сезіміңді баурап, төбе құйқаңды
шымырлатып, өзегіңді өртейтін, ұлттық намысыңды оятатын эмоциялық әсері
ерекше көркем тіл тапты.
Ақынның туындыларындағы көркем тіл, тапқыр ой, шебер қиюласқан
образдар лирикалық толғауға айналып жатады. Жұбан шығармаларын оқығанда,
оның оқырмандар ойынан дәл түсіп, олармен сырласа отырып жазғандай әсер
аласың. Ол қазақтың тіл байлығын, мақал – мәтелі, қанатты сөздерін тұрақты
сөз тіркестерін орынды пайдаланады [7, 45 б.].
Адамгершілікті, жан тазалығын, ар тазалығын ардақтайтын Жұбанның асыл
жырлары саф алтындай күйінде туындай беретініне сенім мол.
Жұбан Молдағалиев өмір университетінен тәлім ала жүріп,
шығармашылығының жолында ізденгіш те тапқыр, сөз зергері, жыр жампозы
атанды. Ол Мұхтар, Сәбит, Ғабит, Ғабиден, Әбділдә сияқты, әдебиеттің ірі
өкілдерімен қызметтес, қаламдас болды. Олардан үйрене жүріп, өзгеше жазған,
өзінше жазған.
Жұбан Молдағалиев – республикамыздағы әдеби бірлестіктерді
ұйымдастырушылардың бірі.
Жұбан Молдағалиев Қазақ КСР-і және КСРО Жоғарғы Кеңестерінің депутаты
болып бірнеше мәрте сайланған халық қалаулысы. Ол Ленин, Еңбек Қызыл
Ту, Отан соғысы, Құрмет белгісі ордендерімен марапатталған.
1985 жылы Қазақ КСР-інің Халық жазушысы атағына ие болған сөз
зергері, қазақ көркем сөзінің жырдариясына айналды.
Еліміз үшін ауыр болған 1986-87 жылдарда сол оқиғаға байланысты
Колбиннің алдында сөйлеген сөзі бүгін де нағыз азаматтықтың эталонындай
аңызға айналды. Қазақ халқына ұлтшылдар, шовинистер деген ауыр кінәлар
тағылып, Мәскеудің қылышынан қан тамып тұрған кезде олай сөйлеу - Мен
қазақпын дейтін қайсар қазақ Жұбанның ғана қолынан келсе керек.
Жұбақаң ұсақ-түйек мәселеге мүлде бас ауыртпайды. Жазушылар одағының
ішкі шаруаларына да араласа бермейтін. Жігіттер біледі деп, ондай
шаруаларды одақтың хатшылары Қалтай Мұхаметжанов пен Қалаубек Тұрсынқұловқа
тапсыратын. Жұбан Молдағалиев маған әрқашан аса үлкен мәселелермен
айналысып жүргендей болып көрінетін. Шынында да, солай еді. Ол ірілігін,
үлкен тұлға екендігін жер басып жүрген жылдарында сан мәрте дәлелдеді.
Соның бірі – 1986 жылдың 31 желтоқсанында Жазушылар одағында болған жиында
жасаған ерлігі. Қазақстанның жаңа басшысы Г.Колбин сол күні бүкіл
нөкерлерін ертіп, Жазушылар одағына келген. Сол жолы мың өліп, мың
тірілген ұлтының намысын жыртып, ешкім айта алмаған сөзді Жұбан
Молдағалиев айтты. Баршамыз басқаға тәуелді етіп қойған тағдырға налып,
іштей егіліп отырдық. Халқы үшін басын оққа байлап, тәуекел деп тас жұтатын
нағыз ердің, қандай қиын жағдайда да қазағының намысын жыртатын абзал
ағамыздың барына тәуба деп, арқаланып отырдық. Ол ешқандай үлкен лауазымның
алдында бас имейтінін, туған халқының тағдырын бәрінен жоғары қоятынын
танытты. Ол сондай еді. Сондай болып туған тұлға еді - дейді Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты жазушы-драматург Баққожа
Мұқай.
Ақынтану деген біртоға әдеби терминге айналды. Жұбан тану үшін қыр
мен судың қасиетін тану керек. Ұлы Жайық теңізге барар жолда екі мың жерді
құнарландырып келеді де, Та йпақ деген қырға барын төгеді. Ұлы Жайық өзімен
бірге Қалдығайты, Бұлдырты, Өлеңті деген өзендермен байып отырған. Сонау
Жыланды, Мыңшұқыр деген жерінде туып – өскен. Жері байдың – жаны бай.
Жұбағанның руы – әйгілі Байұлының Байбақтысы, одан бергісі өзі жырлағандай
Құл бұтақшасы. Әкесі Молдағали Атыраудан балық аулап нәпақасын ажыратқан,
кейін сүзек індетінен қайтыс болған. Жесір тағдыры поэмасы – жұбантанудың
қайнар бастауы.
Жұбанды адамдық, қаламгерлік биікке көтерген Зеріп шешей. Зер заманда
да, кер заманда да қатарынан озғын болған анамыз балаларын таза қазақы
тәрбиемен ұядан ұшырған. Жұбағаң 1940 жылдан 1947 жылға дейін Совет армиясы
қатарында болған. Қатардағы жауынгер емес, төрт жұлдызды капитан. Соғыс,
сұрапыл ұрыс, қасіретке белшесінен батқан елдер мен жерлерді көріп есейген.
Орыс, беларусь, неміс жерлерінің сұлулары сұқтанған. Бірақ ешкімді
ілестірмей соқабасы оралады. Зеріп шешей көп қызды таңдап, соның ішінен
Софья деген сұлуды Жұбанға ұсынды. Бұл – әйгілі Қазақстанның Жоғары
Кеңесінің төрағасы Сейітқали Мендешевтің жиені еді. Зеріп шешей Софьяның
анасы Тамара, әжесі Разия халық жауы жанұясы екенін білген. Қан
тазалығын, жан мөлдірлігін табиғи түсінетін анамыз тағдыр тепершініне
пысқырып та қарамаған [8, 20 б.].
Егер академик Қажым Жұмалиевтің Жайсаң жандар естелік – өнегелі
кітабын оқысаңыз, Сейітқали Мендешев Орынборға білім іздеп келген Қажым
секілді талантты балаларды оқуға орналастырып, Ал Разия апай 20-жылдары
жетісіне бір рет ашық есік күнін жариялап, жетім-жесір, аштар мен
қасіреттілерге тегін тағам, ескі киімдер таратыпты.
Жұбан Молдағалиев алғашқы білімді Оралдан алған. Оралдың орысы орман
болғанмен, 30 – жылдары оқуға ұмтылған қазақтың талантты жастары көп
болған. Ол кезде Оралдың мәдени ұйытқысы – Александр Сергеевич Пушкин
атындағы педагогика институты еді. Әсіресе, мәдени – әдеби ортаның күшті
генераторы – болашақ жұлдызды ғалым Қажым Жұмалиев бар - ды. Өзі ақын-
зерттеуші, прозаик Қажекең кіл ығай да сығай Қасым Аманжолов, Хамит
Ерғалиев, Жәрдем Тілеков, Батыр Қыдырниязов, Қуан Тастайбеков секілді
таланттарды тәрбиелеген. Әрине, Жұбан ақынға Қажым ағаның нұры жұқты деп
айта аламыз.
Қазақтың жойқын ақыны Хамит Ерғалиев бір көңілді шағында: Оралдың
жігітінің бәрі Ғали, Бәрінен артық маған Сағынғали деп шалқыған. Маған
салсаң, ақындардың алды да – Жұбан, соңы да – Жұбан десем, көп жақсы
ағалар мен апалар қол беруден қалар [7, 54 б.].
Уақыттың ең әділ төрешісі адамның парасат-пайымы, ой-өрісі дейді.
Солай дұрыс та секілді. Дегенмен, өмірдің ащы-тұщысына айрықша сезімталдысы
да, төзімдісі де – әйел жүрегі. Тарих қойнына еніп бара жатқан дәуреннің
аяулы кезеңінің әсерлі әңгімелерін әспеттеп айтып отыратын да - аналар.
Сондай жандардың бірі – қазақ халқының ақиық ақыны, Жұбан Молдағалиевтің
жары София Мәлікқызы.
Қазақтың көрнекті ақыны Жұбан Молдағалиев 1988 жылғы 6 қазанда
дүниеден кетті. Бірақ оның қалдырған мұрасы, тындырған еңбегі саптан шығып
қалмайтын, келешекте де оқырманын табатын құнды дүниелер. Ол жылдар озған
сайын бүкіл бітім-болмысымен, мәнімен де, нәрімен де жарқырай түсетін асыл
қазына.
Ж. Молдағалиев бақилық сапарға аттанып кетсе де, ол біздің барша
оқырмандарымыздың жадында, зердесінде мәңгілік қалатын арқалы ақын, айбынды
азамат.
1.2 Жұбан ақын поэзиясындағы көркемдік ерекшеліктер
Жұбан Молдағалиев поэзиясына тән нәрсе – ой жүйесі мен тұжырым, түйін
жалғастығы, яғни айтылмақ ойдың, мән – мағынаның дәл түйінін табу,
шашырамай, жалпыламай жетелеген ой барысының жарасымды шешім табуы, өлеңнің
белгілі бір нәтижелі түйінмен аяқталуы. Бұл, әрине, жалғыз Ж.Молдағалиевқа
ғана тән деген сөз емес. Сонда да болса, Жұбан өлеңдерінің биіктеп,
шарықтап барып, нысанаға дәл тигендей қорытынды оймен бітуі айрықша,
алабөтен көрініп тұрады. Сырт қарағанда , ақынның сөз бастауынан өлеңнің
немен тынатыны белгілі сияқты болуы мүмкін. Бірақ оқи келе қайсібір өлеңі
болса да, күтпеген шешіммен, күтпеген түйінмен аяқталатынын көреміз.
Көп мысалдың бірі ретінде ақынның Махамбет қабірі басында деген
өлеңінен алалық.
Жермен жексен, шөп басқан төмпешіктен
Көз ала алмай тұрмыз біз көп кешіккен [8, 65 б.].
Әрі қарай арманда кеткен ақын жайы, батырдың қаны төгіліп, бармағын
шайнап өткен жер, қанжығаға басы байланып, барымта болып кеткен жер деп
Қарой жерін жырлайды ақын. Толғаныс, ойланыс, өткенді көзге елестету жағы
тартымды, мәнді айтылумен бірге, Махамбеттің өз ырғағы өлеңге еніп, ажар
беріп тұр. Бұл да ақынның өнері. Өз өрнегімен жүре берсе де болар еді.
Бірақ, ақын Махамбеттің өзін сөйлеткендей, оның отты жырының үлгісін өз
өлеңіне қалып етіп алып, ой мен сезімге бірдей әсер ететін толғау туғызған.
Көркемдік, тапқырлық деген осылай келу орынды. Ой қанша жақсы көрінгенмен,
сезім қоздырарлық қиыстырулар болмаса, оның өзі дұрыс өлең, бірақ сидаң
өлең боп шығар еді. Осы өлеңде Жұбанның алып отырған тақырыбына қарай,
Махамбет өрнегіне әдейі барғаны жарасып-ақ тұр. Соңғы төрт жол былай:
Әркім толқып, томсырап әр ойда тұр.
Әр жүректе от жырдан арай да тұр.
Жырдың басын алатын күш жоқтығын,
Көзбен көріп көгерген Қарой жатыр [8, 65 б.].
Жастық шақ туралы көп өлеңдерінің бірі Қоштасу. Дұрысын айтсақ, жастық
шақтың өтіп кеткені жайлы өлең.
Кеше мен, уыз жігіт тоя таттым
Қызығын сен окоптың, от құшақтың , -
немесе:
Әлі де ырызық көп желінбеген,
Кім алды жігіттіктің желін менен, -[8, 66 б.]
дейді ақын. Тағы да осылай өкінулер, кейін қалған жас дәурен, хас
сиқырмен арбасулар айтылады. Өлең солай бітеді екен деп ойлайсыз, өйткені
ол өкініштерден кейін ақын:
Жас дәурен, қимасам да қоштасайын,
Жарасам ағалыққа, аталыққа, -
дейді. Ой да, өлең де аяқталғандай. Бірақ, мынандай қорытынды ұсынады:
Тән емес, жан сұлуын сұрады ерлер.
Ардақтап адамдықты тұрады ерлер.
Жастық пен махаббатты жырлаймын мен,
Жырлаймын сендер үшін, мұрагерлер [3, 54 б.].
Бұл ақынның елуге келгендегі өлеңі, жастықпен қоштасқан кезі. Әрине,
әр ақын, ойшыл, философ, кезең, мезет жайында ой түйіп, алды-артын болжау
сияқты дегендей толғаныстар жасауы болады. Мәселен Абай болса:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан, -
деген ғой. Сол кезде Абай небәрі қырықтан жаңа ғана асқан екен.
Келесі Елуден асқанда деген өлеңінде ақын сол ой-идеяны әрі қарай
өсіргендей.
Артымда –сүрлеу сайраған,
Алдымда тың бар.
Ілгері ғана!-деймін мен,
Жүрісті үзбен.
Іздемен бақыт кейіннен –
Сүрлеуден , ізден [3, 29 б.].
Ой салар, толғантар жолдар әрі сәтімен табылып, әрі орнымен айтылған.
Өмірдің, немесе әрбір сәт-мезеттің өзіне тән жәй-күйлері болмақ. Лирикалық
кейіпкер сондай күйде. Шүбәсіз, күмәнсіз ештеңе істелінбек те, орындалмақ
та емес. Өзіңе сенбе жас ойшыл деп Абай айтқандай, істің, өмірдің дені
артта ма деген күдік ойландырады. Өлең былай аяқталады:
Көлеңке қашан ұзарды?-
Байқамай қалдым.
Көкжиек неге қызарды?
Батар ма бұл күн... [9, 87-90б]
Жұбан ақындығының айрықша белгісі – Отан алдындағы борышты сезіну,
соны орындауға ұмтылу, өзін миллиондардың бірі деп ұғыну – егер лирикалық
кейіпкер еңбекқор болса, әйтпесе, өлеңмен, жырмен бақытты өмір
тұрғызушылардың бірімін деп есептеу- егер лирикалық кейіпкер ақын
болса–міне осы ұғым-түсініктер ақынның көр жырының қайталап айтатын
қайырмасындай болып отырады. Достық, туыстық жайы да ақын жырының бір
өзегі.
Азаматтық поэзия, қазіргі тұрмыс – жайымыздың өміршең жақтарын үлгі
етіп жырлайтын поэзия, қоғамымыздың, халқымыздың бүгінгі орасан
жасампаздық, жеңімпаздық қалпын айқындай түсетін поэзия – бүгінгі өскен,
көркейген әдебиетіміздің жемісті бір тармағы. Жұбан поэзиясының түп қазығы
осында. Ақынның туған жер, ел, халық жайлы өлеңдері тебіренген жүректен
шыққан, отан ұлының сөзі. Ақын бақыты, Сенсің – өлеңім, Ұлы саз,
Шыңның шыңы , Санаттамын, саптамын және басқа өлең- толғауларында ақын
биік парасатты ой-ұғымдар төгеді. Бұл азаматтық жырлар ақын өзі бастан
кешкен жайға толық ұйқасады. Яғни, қаршадай басынан соғысқа аттанып, елін
қарумен де, қаламмен де қорғаған, кейінгі қиыншылық жылдарды басынан кешкен
жан нағыз халық перзенті ретінде көкірегіндегі ой-арманын, ризалық, көңілін
ашық, қалтқысыз білдіреді. Бұлар – Жұбан жырға қосқан қасиетті өнегелі, әрі
өнімді тақырып.
Жұбан ақынның өзіндік қолтаңбасын байқататындай белгілі, танымал болып
кеткен басқа да өлеңдері мол. Соның бірі Ат дүбірі , Мен сені өлең үшін
ойлап таптым ,Жығайын десе мені кім , Көңіл , Армандар, Тарих
туралы , Адамдар, бақытты болыңдар деп аталатын өлеңдері және басқа
бірсыпыра толғаныстары оқырманға әсер етпей қоймайды. Қазақ өмірінің
кешегісі мен бүгінін жақсы білетін ақын адамның, халықтың, тарихтың тоқсан
түрлі дегендей түкпір-түкпірлеріне дейін барып, бүгінгі қалып, сипатты
суреттеп көрсетуге ұмтылады. Ақынның айта қаларлықтай тапқырлығы сол
ұлағатты ой-сезімдерді суретпен, бейнемен көрсетуінде.
Ат дүбірі - ақынның өте сәтті шыққан өлеңі. Кезінде бұл өлең жұртқа
дереу танылып, жүрегіне ұялаған еді. Өлеңнің мағынасына қарай формасы да
өзгеше. Ежелден ат құлағында ойнап өскен елдің көші-қонысы көп, атыс-
шабысы да мол болған халықтың атқа деген, жылқы тұқымына деген қалыптасқан
көзқарасы бар. Ер басына күн туса, етігімен су кешер, ат басына күн туса,
ауыздықпен су ішер деген сияқты ат пен адамның бір-бірінсіз күні жоқ жайын
аңғартатын ұғым-түсініктер көп-ақ және оның өзі ен даланы билеген жұрттың
тұрмыс қалпын байқатады. Ұлттық бояуы қанық, өрнек бедері де ұйқас, ырғағы
жаңаша, бөлекше шыққан туынды.
Қазақ тілі жайындағы ойлы, сырлы өлеңдер де көңілге қонымды. Аманат,
Қазақшадан аударылған , Қазақ тілі деген өлеңдерінде туған тіл, оның
жер мен халық, сахара даламен біте қайнасқан ата мен ана тілі екенін терең
толғаныспен айтады.
Тірілерге тіл қату монологы жаралы жауынгердің өлім алдындағы жан
сырын жеткізуге арналған. Соғыстың, арпалыстың, азаптың ортасында от оранып
жатқан жауынгердің тіршілікке, жарық дүниеге құштарлығы оқушыны бей-жай
қалдырмайды. Ажалмен арпалысқан жанға шипа болған, тыныс берген, асыл
сезімді, махаббатты паш етеді. Бұл пенделік емес, адамзаттық асыл сезім,
үзілген өмір қосқан сезім екенін айқындай түседі. Көптеген лирикалық
өлеңдер жазған ақынның эпикалық талантының да жоғары екенін көреміз. Ол
жазған поэмалар стильдік, жанрлық үлгілері жағынан әр түрлі және қазақтың
эпикалық поэзиясын биікке көтеріп, жаңа сапамен байытқан туындылар болды.
Алғашқы поэмаларында - Нұрлы жол, Қызыл галстук, Қиял қанатында -
ақын жастарды патриоттыққа тәрбиелеу, еңбекке баулудың проблемаларын
көтерді. Балалардың келешегі үшін, олардың болашағы әрқашан күн тәртібінен
түспейтіні кімді болса да толғантар мәселе екенін ақын айқын, дәл суреттей
отырып, жастарға үлкен сеніммен қарайды. Заман, дәуір шындығын шебер
суреттеуде ақын жеткен табыстар аз емес.
Жұбан Молдағалиев лирикасы – мол дүние, әрі алуан сипатты сырлы
жырлар [10, 12.].
Жұбан ақынның лирикасын айтқанда, оның өзіндік ерекшелігі мол,
қолтаңбасы айқын азаматтық поэзиясын танимыз. Өлең тегін тексергенде
портрет, ой – күй, пейзаж лирикасы немесе, сұлулық жайында, шабыт жайында
деп бөлетін әдет бар. Жастық туралы, махаббат туралы деп те айтамыз. Жұбан
поэзиясын талдағанда ондай бөліске бармадық. Себебі қай мағынадағы өлеңін
алсақ та, ақын ең алдымен азаматтық, қоғамдық жайды, адамгершілік, ізеттік
жайды бірінші етіп қояды. Әлгі айтылған тақырыптың бәрі де Жұбанда бар.
Әсіресе, көңіл-күйі, шабыт, ой мен ақыл, сана мен сезім дегендей ұғымдарға
көп барады. Және олары әдемі, жарасымды шығады. Көңіл деген өлеңінде.
Теңіздей тебіреніп тыншымайсың,
Қумасаң – көлеңкесіз күнсің, айсың,
Қамықсаң – қамаудағы қара күшік,
Кеудеңді тырналайсың, қыңсылайсың, [3, 67 б.]
-дейді. Көңілге берілген бірден – бір дұрыс мінездеме осындай –ақ болар.
Анықтығы, дәлдігі, бейнелеу құралдарының бұлтартпастай туралығы бірден
ұғылып, оқырманды сендіреді, иландырады. Поэзиядағы ең негізгі қасиет – сөз
тығыздығы, ой қалыңдығы, сыйымдылығы, айқындылығы болса, мұнда ақын
шеберлігі біртіндеп таныла түседі. Ақын өлеңдерінде жалтыраған сөз қатары
емес, әр сөз өзіндік мағына арқылы көрінеді:
Ризамыз бүгінге, біз кешеге,
Бір ғұмырды таныттық бірнешеге,
Не тілесе туған ел – сол болдық біз.
Бірде семсер, бірде орақ, бірде шеге [3, 65 б.].
Осы шумақта бейбітшілік егінін, жемісін егу, шеге арқылы құрылыстағы
еңбекті дәріптеу – бәрі үйлесе келіп, туған елге деген ақын сүйіспеншілігін
таныта түседі.
Шашылып Алатаудың ұршығындай,
Шабыттың шырқап биік ыршуындай,
Шолып тұр шартарапты Абай шыңы,
Шытырман, жақпар – жақпар жыр шыңындай [3, 65 б.].
Осы өлеңінде ақын теңеуді қолданды. Теңеумен қоса аллитерацияны да
жарасымды етіп берген.
Әдебиеттегі деталь – суреткердің шабытты еңбегінің нәтижесі, аса сирек
ұшырасатын сәтті табысы. Мұнда азғана сөз айқын суретке айналады да, шалқар
шындықты танытады, көл-көсір мағынаға ие болады, сол арқылы оқырманды қызық
сезімге бөлеп, қызықтарға жетелеп әкетеді.
Естимін, шымшық торғай шықылықтап,
Жырлайды ықылықтап, сықылықтап.
Сеземін шоршып ұшып қонғанын да,
Кірпіктей қанаттары жыпылықтап [3, 66 б.].
Бұтақтан бұтаққа секіріп жүрген шымшық торғайдың ықылықтап, сықылықтап
жырлағаны, өзіміз күнде байқап жүрген көрініс болған соң, көп мән бере
қоймай, өлеңді жосылтып оқып келе жатыр едік, соңғы жолдың тұсында дір етіп
тоқтап, көз алдымыздағы соны суретке қадала қалғандай болдық: бір ұшып, бір
қонып, тыпыр-тыпыр етіп жүрген әлгі шымшықтың қанаттары кірпіктей
жыпылықтап тұр. Кірпіктей жыпылықтайды! Торғай қанатының осы құбылысына
кішкене құстың бүкіл сыртқы тұрқы, ішкі құлқы барлық діріл-тынысымен түгел
сиып тұрғандай. Міне, шымшық торғай: кірпіктей жыпылықтайды. Осы қимыл әрі
таныс, әрі бейтаныс, әрі тың, әрі тосын. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көрнекті ақын Жұбан Молдағалиев адамзаттық, азаматтық мәселелерді
көркем поэзия тілімен бейнелеп, ұлттық поэзиямызды қайталанбас жыр
жауһарымен байытқан, соңына үлкен шығармашылық мұра қалдырған талант иесі.
Ол бүкіл саналы өмірін Отаны мен халқының, ұлтының тарихын, тыныс –
тіршілігін жырлауға арнады. Жұбан жырлары мен поэмалары заман өзгеріп,
күллі саяси жүйе қайта жаңғырып жатқан тұста өз маңызы мен мазмұнын
жоғалтпай, еліне, туған халқына рухани азық болып келеді. Зерттеу жұмысында
көрнекті қаламгердің поэма жанрындағы ақындық шеберлігі мен эпикалық
туындыларындағы көркемдік – стильдік ізденістері кеңінен қарастырылып,
ақынның өзіндік қолтаңбасы айқындалды.
Өзекті мәселелері: Жұбан Молдағалиевтің лирикасы мен әдеби сын
еңбектерін айтпағанның өзінде артына қомақты эпикалық мұра қалдырған ақын.
Оның шығармаларынан еліміздің кеңес дәуіріндегі күллі шындығын тануға
болады. Ақын лирикасынан замандастарының нәзік жүрек сырларын ұғар болсақ,
поэмаларынан сол дәуірдегі көркем жинақталған елеулі оқиғалардың тарихы мен
реалистік болмысын, адамдар арасындағы қайшылықтар мен қоғамдық
өзгерістерді айқын аңғарамыз. Жұбан Молдағалиев – азамат ақын,
шығармаларының бойынан азаматтық әуен еседі және тақырып ауқымы кең түйіп
айтар ойы сабақтасып келеді. Ақын саяси тақырыптан азаматтық ұғымды, туған
жер тақырыбынан философиялық толғам тудыруға оңай ауысып отырады.
Диплом жұмысының мақсаты, міндеттері, зерттеу объектісін, теориялық
және әдіснамалық негіздері: дипломдық жұмысты жазу барысында Ж.Молдағалиев
поэзиясының көркемдік ерекшеліктерін, оның ішінде символ мен пейзажды
жасауда тапқан көркемдік тәсілдері мен өлең жүйесіндегі соны өлшем –
өрнектерді, замандас ақындарынан ерекше көрінетін даралық сипатын ғылыми
тұрғыда талдап, зерделеуді негізгі мақсат тұттық. Ол үшін төмендегі
мақсаттар мен міндеттерді іске асыру көзделді:
1.Жұбан Молдағалиевтің поэзия жанрын игерудегі шеберлігін ұштау
нәтижелерін айқындау;
2.Жұбан Молдағалиевтің тақырып табу, сюжет, композиция құру,
образ жасау жолындағы ізденістерін анықтау, сөзбен сурет салудағы өзіне тән
стильдік даралығын, шығармаларының жанрлық сипаттарын ашып көрсету;
3.Жұбан Молдағалиевтің поэмалары мен өлеңдеріндегі табиғат
көріністерін жасауда, символдық қолданысты игеру барысындағы көркемдік
тәсілдерді талдау;
4.Ақынның өлең құрау шеберлігіне, шығармашылық жетістіктеріне,
үлгі алған мектебіне нақтылы барлау жасау.
Зерттеу нысаны ретінде Ж.Молдағалиевтің : Туған жер, Кісен ашқан,
Мен Қазақпын, Қыран дала, Сел, Байқоңыр баспалдақтары, Жеңіс
жырлары, Жесір тағдыры, Жыр туралы жыр поэмалары және тағы басқа
туындылары алынды. Отандық және шет елдік ғалымдардың әдебиеттану
саласындағы зерттеулері мен тұжырымдары құрайды. Ақын поэмаларының
көркемдік табиғатын ашып көрсетіп, көтерілген басқа да мәселелердің шешімін
табуда қазақ әдебиеттануының көрнекті өкілдерінің құнды ой – пікірлеріне,
әдеби – сын зерттеулеріне сүйендік. Олардың теориялық таным – түсініктері,
жекелеген қағидалары негізге алынды. М.Қаратаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев,
З.Ахметов, М.Базарбаев, С.Сейітов, З.Бисенғали, Б.Сарбалаев, К.Ахметов,
Е.А.Маймин, К.Караулин, Р.Нұрғали, Қ.Мырзалиев, т.б. зерттеулеріндегі ой –
тұжырымдарды басшылыққа алдық. Сонымен қатар, орыс әдебиеттану ғылымындағы
теориялық еңбектердің де өз мақсатымызға қол жеткізуде үлкен септігін
тигізгенін атап өту қажет.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
1.Жұмыста Ж.Молдағалиевтың шығармашылық қалыптасу,
шеберлікке төселу бағыттары эпика жанр саласындағы туындыларын
сабақтастыққа, салыстыра талдау барысында айқындала түсті;
2.Жазушының шығармашылық мұраты, қаламгерлік ұстанымы,
қоғамдық әлеуметтік көзқарас мәселесі көркемдік таным аясында зерделенеді;
3.Оқиға желісін баяндаудағы соны сюжеттік – композициялық
тәсілдері, пейзаж жасау ерекшелігі, символды орынды қолдана білу шеберлігі,
кейіпкер психологиясын бейнелеудегі әдістері сараланды;
4.Ж. Молдағалиев поэтикасы, көркем тіл нақыштары талданып,
таразыланды;
5.Ақын поэмаларындағы ортақ тақырыптар мен авторлық және
обьективті идея мәселесі нақтылы жүйеленіп, зерделенді;
6.Ақынның өзіне ғана тән дара стилі салыстырмалы түрде
қарастырылып, анықталды.
Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары
мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай – ақ жоғарғы оқу
орындарында қазақ әдебиеті тарихын оқытуда, дәрістер мен арнайы курстарда,
семинарларда пайдалануға болады.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу: Қазақ поэзиясында өзіндік орны бар
талантты ақындарымыздың бірі Жұбан Молдағалиев шығармашылығы осы уақытқа
дейін көптеген әдеби - сын мақалаларда сөз етілді. Ол еңбектерде суреткер
ақынның өзіндік шеберлік қырлары туралы әртүрлі пайымдаулар жасалған.
Қазіргі қоғамдық - әлеуметтік даму күйі мен ұлттық сананың жаңғыру
деңгейіне сәйкес ұлттық болмыс пен мәдениетті таныту мүддесі жұбантану
проблемасын кеңірек те жан -жақты қарауды қажет етеді. Осыған орай біз өз
жұмысымызда ақын шығармаларының көркемдік ерекшелігіне ғылыми талдау жасап,
ондағы символдық қолданыс пен пейзаж ,олардың жасалу жолдары мен көркемдік
сипатын ашып, арнайы зерттеп, ашып зерттеуді жөн көрдік.
1 ҚАЗАҚ ӨЛЕҢІНІҢ ЖЫРДАРИЯСЫ
1.1 Өлеңде де, өмірде де Жұбан ақын
Қазақтың көрнекті ақыны, республиканың халық жазушысы, өмір шындығын
өзіндік өрнекпен тапқыр бейнелеп, оқырмандарын лирика шәрбатынан
сусындатқан ақынның бірі – Жұбан Молдағалиев. Әдебиет саласындағы
жартығасырлық шығармашылық еңбегінде оның қаламынан көптеген жырлар туды,
сондай – ақ еңбек жолында қоғамдық қызметтерді де абыроймен атқара білген
қайраткер.
Жұбан Молдағалиев Ақжайық (бұрынғы Тайпақ) ауданының Жыланды деген
жерінде, 1920 жылдың 5 қазанында дүниеге келген.
1940 жылы Жұбан міндетті әскери қызметке шақырылады да, сонда жүріп
Ұлы Отан соғысын қарсы алады. Ақынның одан кейінгі шығармашылық өмірі
майдан жағдайында өтеді. Оның жас қаламы жауға қарсы ұрыстың ауыртпалық
сезімін бастан кеше отырып қаз тұра бастайды. Ақын өзі Отан үшін, Майдан
ақиқаты, Жеңіс туы атты майдан газеттерінде қызмет істеп, өлеңдерін
жариялайды.
Совет Армиясы қатарынан кейін Жұбан Лениншіл жас, Қазақ әдебиеті
газеттері мен Жұлдыз журналының редакцияларында, Қазақстан жазушылар
Одағында басшы қызметтер атқарды. 1949 жылы оның Жеңіс жырлары атты
тұңғыш өлеңдер жинағы жарық көрді. Одан бергі дәуірде ақын Қызыл галстук
, Нұрлы жол , Бастаушымыз партия , Жыр туралы жыр , Заман тынысы ,
Жесір тағдыры , Ғашық көзбен , Мен – қазақпын тағы басқа кітаптарын
жариялады.
Майдан газетінде істеп жүргенде орыстың белгілі ақын – жазушыларын,
журналистерін кездестіреді. Олардың ішінде Александр Исбах, Михаил
Матусовский, Борис Бялик, майдан газеттері редакциясына келіп-кетіп
жүргендердің ішінде Михаил Светлов, Сергей Михалков, Степан Щипачев, тағы
басқалары болған. Татар газеті редакциясында Хатип Усманов, Шараф Мударис,
Ғұмер Насри сияқты белгілі ақындар, жазушылар істеген. Жұбан Молдағалиев
істейтін Отан үшін (кейін Майдан ақиқаты) газетінің редакциясында ақын
Сағынғали Сейітов, журналист Ахмет Елшібеков болады. Соғыс соңында, -
дейді Жұбан Молдағалиев – қазақтың қуатты ақындарының бірі Қалижан
Бекхожинмен кездесіп, бірнеше қуанышты күндерді бірге өткіздік [1, 4 б.].
1943 жылдың қарашасында Жұбан Молдағалиев арнаулы тапсырмамен Алматыға
келеді. Отан үшін атты майдандық газетте басылған Қазақ деген өлеңін
ала келеді. Өзі сияқты соғыстан уақытша келген Әбу Сәрсенбаевқа жолығады.
Әбекең өлеңді оқып, аяқ – қолын жерге тигізбей Жазушылар одағына апарады,
Сәбит Мұқанов алдында оқиды. Өлең ақырында радиодан беріліп, Социалистік
Қазақстан газетінде басылады. Сонан кейінгі жағдайда коммунистік идеология
талабына сай келмеген өлең 35 жыл бойы еш жерде басылмай, ақын жинағына да
кірмей, тек 1979 жылы шыққан үш томдыққа енеді. Бұл томдарда Мен –
қазақпын деген поэмамен қатар, өз орнын тапқан. Бұған ақын да көңіл
тоқтықпен қарайтын. Поэмаға сол өлең түрткі болды, - дейді [2, 16 б. ].
Жұбанның алғашқы жинағы Жеңіс жырлары 1949 жылы шықты. Жұбан әлі 29-
да ғана еді. Сөйтсе де оның алғашқы өлеңінің ауқымынан алыстап, өскені
көрінеді. Айналасы он-ақ жылдық тәжірибе оны ақын қатарына қосты. Оның
үстіне оқ пен оттың жырларын бастан кешті. Өлең жазу емес, окоп қазу
күндерінен өтті. Дегенмен, сол оқ пен от арасында өлең де жазылды - бірақ
бұл соғыс шежіресі, соның күнделігі сияқты еді. Үзіліп қалған бейбіт
өмірдің елесін аңсағандай, гүл мен күлген күннің өзін көрмей, бірақ барын
сезінгендей жырлар туды. Бұл жай ақынды бірден есейтіп, әлеуметтік, саяси
құлашы кең поэзияға бағыттады. Қалам үшкірлігі әлі де жастықты аңғартса,
айтып отырған пікірі – өлім мен өмір арпалысындағы жанның ойын, көңілін
сездіреді. Отан, Бір бассаң да алға бас, Туған елге, Қазақ,
Шығыста туған елім бар, Жеңімпаздар сәлемі деген 1942 – 45 жылдары
жазылған өлеңдерден осы жайды аңғарамыз. Мұның бәрі – балғын ақынның есейіп
қалған өлеңдері. Жеңіс жырларына енген осы және басқа өлеңдер, жырлар
ақынның ойлы, қоғамдық мән – мағынасы биік поэзияға ұмтылатынын байқатады.
Бұл жылдар сол сәттің ауыр, қиын – қыстау жағдайынан, сұрапыл қанды соғыс
шындығынан туғаны анық. Ақын күнбе – күнгі өмірден алыстап кете алмайды.
Алыстау ғана емес, қайсыбір өлеңінде болса да, сол шындыққа соқпай, оны
айтпай тұра алмайды. Ж. Молдағалиев – қазақ поэзиясындағы, әдебиетіміздегі
ірі құбылыс. Ол – Оралдың ғана ақыны емес, қазақтың Жұбаны. Оны Ұлы Отан
Соғысы жылдарындағы ерліктерімен де ерен істері, поэзиямен де дәлелдеді.
Жұбан ақын Лениншіл жас газетінде бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы,
редактордың орынбасары, одан кейінгі кездері Жұлдыз журналының бас
редакторы қызметтерінде болған.
Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының екінші хатшысы, КСРО
Министрлер Кеңесі жанындағы әдебиет, көркемөнер және архитектура
саласындағы Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитетінің,
Новый мир журналы редколлегиясының және Библиотека поэта басылымы
редколлегиясының мүшесі болған.
Жеңіс жырлары деген атпен тұңғыш өлеңдер жинағы шыққан. Содан бергі
жылдары ішінде Нұрлы жол, Жыр туралы жыр, Ғашық көзбен, Заман
тынысы, Айттым сәлем, Байқоңыр баспалдақтары, Ақ жалын, т.б.
барлығы 60 – тан астам кітабы, әр кезеңде қазақ, орыс тілдерінде таңдамалы
шығармаларының бір томдығы, қос томдығы, үш томдығы жарық көрді.
1970 жылы Кісен ашқан поэмасы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығына,
1978 жылы Қыран дала және Сел поэмалары үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығына
ие болды. КСРО Қорғаныс Министрлігі сыйлығының лауреаты және А. Фадеев
атындағы Алтын медальдің иегері. Көптеген шығармалары ағылшын, неміс,
француз, поляк, испан, венгер, араб, монғол, словак және басқа шетел
тілдеріне аударылған. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің, Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесі Президиумының мүшесі болды.
Ұлы Отан соғысы кезінде жауға қару мен қаламды қатар жұмсаған айбынды
жауынгердің ақындық таланты да өмірдің сол бір ауыр кезеңдерінде, қан
майданның өлім мен өмір қазанында қайнап қалыптасты. Жас талаптың алғашқы
өлеңдері Отан қорғау тақырыбына арналды.
Өмірдің сын сағаттары жас талапты тез есейтіп, ер жеткізді. Ол
күндерде оның қаламы ұшталып қана қойған жоқ, ой-сезімі идеялық жағынан да
шынығудың дәуірі болды. Өйткені, оның осы тұстағы өлеңдерінің қай-қайсысын
алсақ та азаматтық пафоска, патриоттық ой-сезімге толы.
Өмір шындығын шынайы бейнелап, образ жасауға талпынған алғашқы
адымдары мен ізденістерін Атака, Батыр туралы баллада, Ер қабірі,
Әлия, Солдат сыры, Жауынгер хаттары сияқты өлеңдерінен көруге болады.
Батыр туралы баллада жаумен бетпе-бет айқасқан нағыз жалынды
күрескер, күрес майданында көтерілген қызыл жалаудың құдіретті рухын
танытады.
Ал, Ер қабірі өлеңінде автор соғыста қаза тапқан ерлер өлімінің
басқа өлімдерден өзгешелігіне ой жіберіп, дүниені азат еткен жауынгерлер
қабіріне әркімнің де бас июге қарыздар екенін еске салады.
Жас талаптың майдан өміріне, Отанға, туған жерге, ерлер ерлігін
жырлауға арналған, ыстық ықыластан туған шағын лирикалары соғыс кезінде
осылайша туындап жатты.
Жас ақын соғыстан кейінгі дәуір шындығын азаматтық сезіммен бейнелей
білді. Оның 1945 жылы Жеңіс күніне арнаған Жеңімпаздар сәлемі атты
өлеңінде туған халқын тарихи Ұлы жеңіспен құттықтайды.
Жең түріп түстің, енді сен
Жолына бейбіт еңбектің, [3, 12 б.]
деген өлең жолдары соғыс табы кетпей жатып, жаңа дәуірдің кезек
күттірмейтін міндеті, бейбіт еңбекке көшу, соғыс салған жараны жазу екенін
түсінгеннің белгісі болатын.
Бейбіт еңбекті, соғыстан кейінгі ауыл өміріндегі өзгерістерді туған
даланың бейбіт еңбекпен түлеуін өз поэзиясының өзекті тақырыбы етіп алды.
Ауыл түтіні, Ақ Жайық, Бұлақ, Жаңалық, Кең жайылып барады деген
өлеңдерінен ауыл өмірін нақты, үлкен оймен жырлай бастағанын көреміз.
Өмірді нақты жырлаумен бірге, уақыт тынысына ой жүгірту, жаңа
адамдардың қарапайым, адал махаббаты, сезім сырларына үңілу ақынды жаңа бір
белеске талпыныс жасатты. Оның Уақыт, Жол туралы аңыз өлеңдерінде
біздің дәуіріміздегі уақыттың айрықша қоғамдық қызметіне философиялық мән
берілген.
Бұл тұстағы Махаббатты таңдасам, Аққу өлеңдері де образға бай
туындылар. Ақын махаббат ұғымына тек жастықтың сүю сезімін сыйғызып қана
қойған жоқ, ел мен туған жерді сүю, жар сүю, ананы сүю - жалпы алғанда
сүйе білу сезімінің байлығын сыйғыза білді.
Менің де махаббатқа жаным құмар,
Сол ғана табындырар, жалындырар.
Сол маған ана сыйлап, бала өсірткен
Сол маған жар сүйдірген жанын қияр.
Сол үшін - өмір тілеп жүргенім де,
Сол үшін қанат ұрам жыр көгіне.
Сол ғана ел мен жерді сыйғызады
Адамның жұдырықтай жүрегіне, - [3, 25 б.] дейді.
Жұбан Молдағалиевтің соңғы жинақтарының бірі Жиырма бес деп аталады.
Бұл кітап – жиырма бес жылғы ақындық еңбектің жемісі десе болғандай.
Өйткені, бұл кітапқа ақынның таңдамалы туындыларының біразы енген.
Халқымыз ақынға да, азаматқа да ежелден кенде емес. Әр ақын мен
азаматтың өз биігі бар десек, ұлт тарихында сондай бір асқар биіктен
көрінген ақын – Жұбан Молдағалиев. Ақын Жұбан Молдағалиев туралы сөз
қозғала қалса, оған Азамат деген тіркесті қосақтай айту әдетке айналған
сықылды. Бұл жай ғана тіркес емес, ақынның шығармашылық мұратын айқындайтын
мағыналы айқындауыш. Жарты ғасырға жуық шығармашылық жолында Жұбан осы бір
азамат деген абыройлы атағына дақ түсірмей, қайта оны бар болмысымен
жарқырата танытып кеткен талант. Ұлт тағдыры таразыға түскен 1986 жылдың
желтоқсанындағы Мен – қазақпын. Өз халқымды мақтан етемін. Маған оның көп
қатпарлы тарихы қымбат, ал оның бүгінгі күні одан да қымбат - деп үлкен
мінберден өзінің шынайы жүрек сөзін жалтармай жария еткен майталман азамат.
Азамат пен азаматтық – егіз ұғым. Халық азаттық үшін арпалысқан асыл
ұлдарын азамат деп ардақтап, әулие тұтқан. Ал, Жұбанның сондай азамат болып
қалыптасуы да бір күннің немесе бір жылдың жемісі емес екендігі рас. Оның
қиыры мен шиыры мол өмір жолы әрқашан да ақын бойынан қайсарлық пен
жігерлілікті талап етіп қана қоймай, ойының да ұштала түсуіне, айналасына
салиқалы салмақты оймен таразылай қарауға үйретті.
Қазақ халқы қай кезеңде де ақындық пен батырлықты қатар қойған.
Демек, қол бастаған батырлары ақын болған, халқын сиқырлы сөзімен соңынан
ерте білген ақындары батыр болған. Жұбанның бойында осы екі қасиет қатар
өріліп жатты. Басқалары руымыз түгілі, ұлтымыздың кім екенін айтуға
жасқанып жүрген сол бір тұста Мен – қазақпын! деп, жарты әлемге жар
салған дарынды ақын Жұбан Молдағалиев есімін ерекше ардақ тұтуымыз орынды.
Бұған Жұбан жұлдызының тек жырда ғана емес, оның ешкімге жалтақтамайтын өр
мінезі мен көкірегіне келгенді құйып салатын ақжарма турашылдығы да мәжбүр
етеді бізді. Ал Жұбанның осыншама өр мінезді де турашыл болуына табиғи
таланты мен өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі сәйкес келуі себепкер
болса керек. Жұбан – менің жерлесім. Ұлы Отан соғысы жылдарында ақынның
анасы Зеріп шешемізбен көрші отырдық. Жұбақаңның әскер қатарынан оралған
соң, анасын Алматыға көшіріп әкеткен сәті де күні кешегідей көз алдымда.
Сондықтан оның шығармашылық еңбегі де, өмір жолы да маған етене жақын.
Әсіресе, алпысыншы жылдардан бері өз туған өлкесіне қарай жиі қанат қағып
және келген сайын өзі өскен ортаның өткендегісі мен бүгінгісін салыстыра
қарап, қай сапарында да жерлестерінің мерейін үстеп, жігерін ұштауымен
бірге, өзі олардан тың тақырып тауып, желдірте жазып кеткен жерлес
ақынымызбен талай рет жүздесіп, тіпті Туған жер, Жесір тағдыры сынды
әрқайсысы ұлттық поэзиямыздың алтын қорына өз орнын ала қосылған
поэмаларына деректер іздеу жене оны жазу сәттерінің де куәсі болғанымыз
бар. Сондықтан да Жұбақаң творчествосы туралы бірер сағат қиналмай
әңгімелеуге болатын сияқты [ 4,6 б.].
Қиындығы – бір өлеңі бір өлеңінен басым түсіп, бір жинақтан бір
жинаққа дейін шырқау биікке қарай самғап өткен, сол өлең өнерінің қандай
қиындығын да маңдай терімен көтеріп, әсіресе, Қыран дала, Сел сынды
эпикалық туындыларында заман ұлылығын, адам даналығын, солардың ұлан-ғайыр
ұйымдастырушылық қызметін шыңға көтере шынайы суреттеуінің нәтижесінде
бұрынғы КСРО және Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты атанып,
азаматтық, адамгершілік сынды абзал қасиеттерінің арқасында КСРО Жоғарғы
Кеңесінің депутаттығына және бұрынғы Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық
Комитетінің мүшелігіне, қоғами ортақ істерді ұйымдастырушылық қабілетіне
сай Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшылығына сайланған
дауылпаз жыршы Жұбан Молдағалиев туралы көп айтылып та, көп жазылып та
жүрді. Тіпті, оның шығармашылық жолы басталған сонау Ұлы Отан соғысы
жылдарында – ақ, Соқ, сағатым атты бас – аяғы үш шумақ өлеңнен – ақ сол
кездегі барлық Кеңес жазушыларының жетекшісі Александр Фадеев өміршең идея
тауып, оны шегіне жеткізе мақтағанын да естіп, біліп жүрдік. Ақынның алпыс
жасқа толуына байланысты академик-жазушы, Социалистік Еңбек Ері Ғабит
Мүсірепов сынды ғұлама ғалым – ұстаздардан бастап, Жұбанның өзі Сәт сапар
өлеңін жазып, өлең өлкесіне өзі қосқан жас таланттарға дейін азамат ақынның
арқалы жырларына деген шексіз сүйіспеншілігі мен ризашылығын білдірді. Ал
Мұзафар Әлімбаев, Серік Қирабаев, Зейнолла Қабдолов сынды қазақ әдебиетінің
ыстық – суығын бірдей көрген қаламдас жолдастары әртүрлі деңгейдегі газет
редакцияларының тапсырмасы бойынша арнайы мақалалар жазды. Оған қоса
лирикалық көңіл-күйден шыққан шағын өлең-жырларды есептемегенде, әрқайсысы
бір дәуірдің жүгін арқалап тұрған он төрт поэма жазған талмас талант
иесінің жеке шығармалары мен жинақтары туралы әр кезеңде сын-рецензиялар да
жарияланды. Ара-тұра өзіміздің де жеке поэмалары туралы ой-пікірімізді
ортаға салғанымыз бар. Міне, осының бәрі Жұбан туралы жазудың
жауапкершілігін арттыра түсетіні анық.
Бірақ көңілге ұялаған бір жұбаныш – Жұбан ақынның шығармашылығы сан
қырлы. Соған қарамастан қазақ поэзиясының туын қай салада да берік ұстап
өткен. Ол туралы жарық көрген мақалалар Жұбан қаламынан туған азаматтық,
адамгершілік сарыеға толы өлең-жырларды атай келіп, оның, әсіресе, партия,
Отан, туған жер тақырыптарында өндіре жазып, өміршең идея тастап
отырғандығын атап өтумен ғана шектеліп қалды. Мұның сыры, негізінен, Жұбан
шығармашылығының күрделілігінде болса керек. Ол жетімдіктің тақсіретін
тартты, өмір мен өлімнің айқасында сыналды, ақындық өнерінде үлкен
жетістікке жетіп, ел құрметіне де бөленді. Осынау күрделі өмір жолы оны
өмірді сүюге, адамды сүюге, ұлтын қадірлеуге үйретті. Қазақпын деуге
ұлтшыл атанудан қорқып, көбі жалтақтап жүрген заманда, 1963-64 жылдары-ақ:
Мен - қазақпын, мың өліп, мың тірілген,
Жөргегімде таныстым мұң тілімен.
Жылағанда жүрегім, күн тұтылып,
Қуанғанда күлкімнен түн түрілген [3, 46 б.] -
деп өз ойын батыл айта алған азамат. Шынында да қай қазақ болмасын бұл
поэманы тебіренбей, толқымай оқи алмасы сөзсіз. Себебі, тіршілігі, тұрмысы,
мінезі, құлқы кең дала – табиғат анамен тұтастырыла суреттелген ұлттық
ерекшелік ә дегеннен-ақ көзіңе оттай басылып, санаңдағы беймәлім бір
сағыныштың сым пернесін басып өткендей әсерде қаласың. Бұл шумақ поэманың
алғашқы бөлімінің идеялық түйіні іспетті. Тарих атты ұлы көш көз алдыңнан
тізбектеліп өтіп жатады. Прозаға қарағанда поэзия тілі бейнелеп, салыстырып
айтуға, кестелі сурет салуға бейім келеді [5, 12 б.].
Жинақтағы Мен қазақпын деген поэма қазақ поэзиясының соңғы
жылдардағы көрнекті табысы болып бағалануда.
Қазақ халқының ерте заманғы бастан кешкені мен өмір жолы баяндалады.
Ақын бұл арқылы бүгінгі өмірдегі өзгерістерді бейнелеуге мүмкіндік тапқан.
Поэма халық тағдырын тұтас танытуға құрылған, қазақ халқының азаттыққа
дейінгі өмір жолы суреттеледі.
Автор ажалсыз ананы да, пәк сәбиді де, батыр жігітті де, қара көз
сұлуды да көріп, жол таппай қараңғыда қамалған халық трагедиясын көркем
образдармен де аша білген.
Халықтың жауынгерлік салты, күрес үстінде туғаны, әр-түрлі жорықтар
шабуылы оны ерлік пен ізгілік мінездерге шыңдағаны қазақ бейнесінің
қалыптасуына тарих қосқан үлестей елестейді. Ол Шыңғыс шабуылын да,
Темірдің жезтырнағын да көрді. Ақ табан шұбырындылықты бастан кешірді.
Осының бәріне төтеп беріп, өзінің ерлік салтын сақтап қалған халық
характерін ашады. Қазақ характерін ашуда оның ұлттық тәуелсіздік жолындағы
күресі тарихының да едәуір маңызы бар. Ол хан мен патшаға қарсы күресте
Исатай найзасы болып жарқылдап, Махамбет боп тілінен жыр төгеді. Орыс,
қазақ шаруаларының достығын, азаттық пен тәуелсіздік жолындағы күрестердің
жолын әңгімелейді [6, 23 б.].
Халықтың революциялық күрес кезіндегі өмірінде қазақ мінезінің жаңа
сипаттары қалыптаса бастайды. Енді ол мың өліп, мың тірілген тарихын емес,
мың бірінші рет тіріліп, енді өлмеске бел буғанын айтады.
Қазақ, халқының қазіргі дәуіріндегі шат-шадыман өмірі мен тұрмысын,
өзгерген даланы, салтанатты қаланы, Байқоңырдан бастау алып жатқан алып
кемелерді, қазақтың дарынды ұл – қыздарын мақтан етеді.
Поэманың құндылығы – образдылығы мен ойлылығында, сезімталдығы мен
тіл шұрайлығында.
1967 жылы жарық көрген Жұбанның Айттым сәлем жинағын оқи отырып,
ақынды азаматтық, саяси лирикалар саласында өсу, іздену жолында көреміз.
Абай атындағы республикалық сыйлыққа ұсынылған бұл жинаққа ақынның
отыздан астам лирикалық өлеңдері мен Айттым сәлем және Туған жер атты
дастандары енген. Жинақтағы өлеңнің негізгі тақырыбы – туған жер, ана,
шынайы махаббат, халқымыздың өткені мен бүгінгі тарихы, оның нұрлы
болашағы.
Кітаптағы ана тақырыбына арнаған жырдың бірі - Мен қазақ әйеліне
қайран қалам. Бұл өлең қазақ әйелдерінің өмір шежіресі десе болғандай.
Жұбан әйел туралы ескі ұғымға дау айтып, әйел анаға деген халықтық
көзқарасты дәріптеп, қоғамдағы алатын орнымен қадір – қасиетіне
жүгіндіреді.
Жұбан Молдағалиев лирик қана емес талантты эпик ақын. Қазақ
поэзиясының бұл саласын дамытуда үлкен үлес қосып келеді. Ол өмір
фактілерін нақты жырлап, одан қоғамдық үлкен түйін жасауға көбірек барады.
Жұбанның Қиял қанаты, Дала дастарқаны, Жыр туралы жыр т. б.
дастандарын оқудың өзі бір ғанибет.
Жұбан Молдағалиев эпикалық жырларында қазақ поэзиясында бұрыннан
қалыптасқан сөз өрнегіндегі бояуы қанық ұлттық нақышты, қазақ халқына тән
поэтикалық ерекшілікті жаңа мазмұнмен байытып, еңселі бір белеске көтерген
ақын. Бүкіл дүние өлеңінде есімі мағлұм Жұбан қазақ әдебиетіне өзіндік үн,
нақыш әкелді. Бүкіл шығармашылығы біртұтас көрініп, алғашқысы мен соңғысы,
үлкені мен кішісі бір үн, бір ән болып естіліп жатқан ақын поэзиясы
әдебиетіміздің үлкен бір жетістігі, жемісі екенінде дау жоқ.
Ақын шығармашылығындағы азаматтық рух, азаматтық үн туралы айтқандағы
мақсатымыз - ол тек поэзия ғана емес, жалпы өнер атаулының ең бір өміршең,
өр қасиетті екенін еске салу. Азаматтық – ақынның шығармашылық поэзиясын,
дүниетанымын белгілейді, сөйте тұра, өлең сөзге өлмес өмір сыйлайды. Жұбан
Молдағалиев поэмаларындағы азаматтық үн, оның жеке дүниетанымымен біте
қайнасып, бірігіп кеткен қасиеті. Қай шығармасын алмайық оның идеялық
мұраты, айтар ойы азаматтық бітімімен ерекше көзге түседі.
Жұбан поэмаларында поэзиямызда бұрын үлгісі бар тақырыптардың өзіне
соны сипат берерлік кілт тапты. Ол Отанға, туған жерге, қазақ даласына
деген шексіз сүйіспеншілік, махаббат сезімі. Ақын сол сезімді жалаң сөз,
жаттанды ой арқылы емес, ішкі сезім толқынын, жан тебіренісін ақтара, аша
суреттеу арқылы жырлады. Ең бастысы, сол ыстық сезімді оятқан, соны
тудырған, соған түрткі болған себептерді ашып, негізгі бағыт етіп ұстады.
Соған орай әсерлі де пәрменді, жан сезіміңді баурап, төбе құйқаңды
шымырлатып, өзегіңді өртейтін, ұлттық намысыңды оятатын эмоциялық әсері
ерекше көркем тіл тапты.
Ақынның туындыларындағы көркем тіл, тапқыр ой, шебер қиюласқан
образдар лирикалық толғауға айналып жатады. Жұбан шығармаларын оқығанда,
оның оқырмандар ойынан дәл түсіп, олармен сырласа отырып жазғандай әсер
аласың. Ол қазақтың тіл байлығын, мақал – мәтелі, қанатты сөздерін тұрақты
сөз тіркестерін орынды пайдаланады [7, 45 б.].
Адамгершілікті, жан тазалығын, ар тазалығын ардақтайтын Жұбанның асыл
жырлары саф алтындай күйінде туындай беретініне сенім мол.
Жұбан Молдағалиев өмір университетінен тәлім ала жүріп,
шығармашылығының жолында ізденгіш те тапқыр, сөз зергері, жыр жампозы
атанды. Ол Мұхтар, Сәбит, Ғабит, Ғабиден, Әбділдә сияқты, әдебиеттің ірі
өкілдерімен қызметтес, қаламдас болды. Олардан үйрене жүріп, өзгеше жазған,
өзінше жазған.
Жұбан Молдағалиев – республикамыздағы әдеби бірлестіктерді
ұйымдастырушылардың бірі.
Жұбан Молдағалиев Қазақ КСР-і және КСРО Жоғарғы Кеңестерінің депутаты
болып бірнеше мәрте сайланған халық қалаулысы. Ол Ленин, Еңбек Қызыл
Ту, Отан соғысы, Құрмет белгісі ордендерімен марапатталған.
1985 жылы Қазақ КСР-інің Халық жазушысы атағына ие болған сөз
зергері, қазақ көркем сөзінің жырдариясына айналды.
Еліміз үшін ауыр болған 1986-87 жылдарда сол оқиғаға байланысты
Колбиннің алдында сөйлеген сөзі бүгін де нағыз азаматтықтың эталонындай
аңызға айналды. Қазақ халқына ұлтшылдар, шовинистер деген ауыр кінәлар
тағылып, Мәскеудің қылышынан қан тамып тұрған кезде олай сөйлеу - Мен
қазақпын дейтін қайсар қазақ Жұбанның ғана қолынан келсе керек.
Жұбақаң ұсақ-түйек мәселеге мүлде бас ауыртпайды. Жазушылар одағының
ішкі шаруаларына да араласа бермейтін. Жігіттер біледі деп, ондай
шаруаларды одақтың хатшылары Қалтай Мұхаметжанов пен Қалаубек Тұрсынқұловқа
тапсыратын. Жұбан Молдағалиев маған әрқашан аса үлкен мәселелермен
айналысып жүргендей болып көрінетін. Шынында да, солай еді. Ол ірілігін,
үлкен тұлға екендігін жер басып жүрген жылдарында сан мәрте дәлелдеді.
Соның бірі – 1986 жылдың 31 желтоқсанында Жазушылар одағында болған жиында
жасаған ерлігі. Қазақстанның жаңа басшысы Г.Колбин сол күні бүкіл
нөкерлерін ертіп, Жазушылар одағына келген. Сол жолы мың өліп, мың
тірілген ұлтының намысын жыртып, ешкім айта алмаған сөзді Жұбан
Молдағалиев айтты. Баршамыз басқаға тәуелді етіп қойған тағдырға налып,
іштей егіліп отырдық. Халқы үшін басын оққа байлап, тәуекел деп тас жұтатын
нағыз ердің, қандай қиын жағдайда да қазағының намысын жыртатын абзал
ағамыздың барына тәуба деп, арқаланып отырдық. Ол ешқандай үлкен лауазымның
алдында бас имейтінін, туған халқының тағдырын бәрінен жоғары қоятынын
танытты. Ол сондай еді. Сондай болып туған тұлға еді - дейді Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты жазушы-драматург Баққожа
Мұқай.
Ақынтану деген біртоға әдеби терминге айналды. Жұбан тану үшін қыр
мен судың қасиетін тану керек. Ұлы Жайық теңізге барар жолда екі мың жерді
құнарландырып келеді де, Та йпақ деген қырға барын төгеді. Ұлы Жайық өзімен
бірге Қалдығайты, Бұлдырты, Өлеңті деген өзендермен байып отырған. Сонау
Жыланды, Мыңшұқыр деген жерінде туып – өскен. Жері байдың – жаны бай.
Жұбағанның руы – әйгілі Байұлының Байбақтысы, одан бергісі өзі жырлағандай
Құл бұтақшасы. Әкесі Молдағали Атыраудан балық аулап нәпақасын ажыратқан,
кейін сүзек індетінен қайтыс болған. Жесір тағдыры поэмасы – жұбантанудың
қайнар бастауы.
Жұбанды адамдық, қаламгерлік биікке көтерген Зеріп шешей. Зер заманда
да, кер заманда да қатарынан озғын болған анамыз балаларын таза қазақы
тәрбиемен ұядан ұшырған. Жұбағаң 1940 жылдан 1947 жылға дейін Совет армиясы
қатарында болған. Қатардағы жауынгер емес, төрт жұлдызды капитан. Соғыс,
сұрапыл ұрыс, қасіретке белшесінен батқан елдер мен жерлерді көріп есейген.
Орыс, беларусь, неміс жерлерінің сұлулары сұқтанған. Бірақ ешкімді
ілестірмей соқабасы оралады. Зеріп шешей көп қызды таңдап, соның ішінен
Софья деген сұлуды Жұбанға ұсынды. Бұл – әйгілі Қазақстанның Жоғары
Кеңесінің төрағасы Сейітқали Мендешевтің жиені еді. Зеріп шешей Софьяның
анасы Тамара, әжесі Разия халық жауы жанұясы екенін білген. Қан
тазалығын, жан мөлдірлігін табиғи түсінетін анамыз тағдыр тепершініне
пысқырып та қарамаған [8, 20 б.].
Егер академик Қажым Жұмалиевтің Жайсаң жандар естелік – өнегелі
кітабын оқысаңыз, Сейітқали Мендешев Орынборға білім іздеп келген Қажым
секілді талантты балаларды оқуға орналастырып, Ал Разия апай 20-жылдары
жетісіне бір рет ашық есік күнін жариялап, жетім-жесір, аштар мен
қасіреттілерге тегін тағам, ескі киімдер таратыпты.
Жұбан Молдағалиев алғашқы білімді Оралдан алған. Оралдың орысы орман
болғанмен, 30 – жылдары оқуға ұмтылған қазақтың талантты жастары көп
болған. Ол кезде Оралдың мәдени ұйытқысы – Александр Сергеевич Пушкин
атындағы педагогика институты еді. Әсіресе, мәдени – әдеби ортаның күшті
генераторы – болашақ жұлдызды ғалым Қажым Жұмалиев бар - ды. Өзі ақын-
зерттеуші, прозаик Қажекең кіл ығай да сығай Қасым Аманжолов, Хамит
Ерғалиев, Жәрдем Тілеков, Батыр Қыдырниязов, Қуан Тастайбеков секілді
таланттарды тәрбиелеген. Әрине, Жұбан ақынға Қажым ағаның нұры жұқты деп
айта аламыз.
Қазақтың жойқын ақыны Хамит Ерғалиев бір көңілді шағында: Оралдың
жігітінің бәрі Ғали, Бәрінен артық маған Сағынғали деп шалқыған. Маған
салсаң, ақындардың алды да – Жұбан, соңы да – Жұбан десем, көп жақсы
ағалар мен апалар қол беруден қалар [7, 54 б.].
Уақыттың ең әділ төрешісі адамның парасат-пайымы, ой-өрісі дейді.
Солай дұрыс та секілді. Дегенмен, өмірдің ащы-тұщысына айрықша сезімталдысы
да, төзімдісі де – әйел жүрегі. Тарих қойнына еніп бара жатқан дәуреннің
аяулы кезеңінің әсерлі әңгімелерін әспеттеп айтып отыратын да - аналар.
Сондай жандардың бірі – қазақ халқының ақиық ақыны, Жұбан Молдағалиевтің
жары София Мәлікқызы.
Қазақтың көрнекті ақыны Жұбан Молдағалиев 1988 жылғы 6 қазанда
дүниеден кетті. Бірақ оның қалдырған мұрасы, тындырған еңбегі саптан шығып
қалмайтын, келешекте де оқырманын табатын құнды дүниелер. Ол жылдар озған
сайын бүкіл бітім-болмысымен, мәнімен де, нәрімен де жарқырай түсетін асыл
қазына.
Ж. Молдағалиев бақилық сапарға аттанып кетсе де, ол біздің барша
оқырмандарымыздың жадында, зердесінде мәңгілік қалатын арқалы ақын, айбынды
азамат.
1.2 Жұбан ақын поэзиясындағы көркемдік ерекшеліктер
Жұбан Молдағалиев поэзиясына тән нәрсе – ой жүйесі мен тұжырым, түйін
жалғастығы, яғни айтылмақ ойдың, мән – мағынаның дәл түйінін табу,
шашырамай, жалпыламай жетелеген ой барысының жарасымды шешім табуы, өлеңнің
белгілі бір нәтижелі түйінмен аяқталуы. Бұл, әрине, жалғыз Ж.Молдағалиевқа
ғана тән деген сөз емес. Сонда да болса, Жұбан өлеңдерінің биіктеп,
шарықтап барып, нысанаға дәл тигендей қорытынды оймен бітуі айрықша,
алабөтен көрініп тұрады. Сырт қарағанда , ақынның сөз бастауынан өлеңнің
немен тынатыны белгілі сияқты болуы мүмкін. Бірақ оқи келе қайсібір өлеңі
болса да, күтпеген шешіммен, күтпеген түйінмен аяқталатынын көреміз.
Көп мысалдың бірі ретінде ақынның Махамбет қабірі басында деген
өлеңінен алалық.
Жермен жексен, шөп басқан төмпешіктен
Көз ала алмай тұрмыз біз көп кешіккен [8, 65 б.].
Әрі қарай арманда кеткен ақын жайы, батырдың қаны төгіліп, бармағын
шайнап өткен жер, қанжығаға басы байланып, барымта болып кеткен жер деп
Қарой жерін жырлайды ақын. Толғаныс, ойланыс, өткенді көзге елестету жағы
тартымды, мәнді айтылумен бірге, Махамбеттің өз ырғағы өлеңге еніп, ажар
беріп тұр. Бұл да ақынның өнері. Өз өрнегімен жүре берсе де болар еді.
Бірақ, ақын Махамбеттің өзін сөйлеткендей, оның отты жырының үлгісін өз
өлеңіне қалып етіп алып, ой мен сезімге бірдей әсер ететін толғау туғызған.
Көркемдік, тапқырлық деген осылай келу орынды. Ой қанша жақсы көрінгенмен,
сезім қоздырарлық қиыстырулар болмаса, оның өзі дұрыс өлең, бірақ сидаң
өлең боп шығар еді. Осы өлеңде Жұбанның алып отырған тақырыбына қарай,
Махамбет өрнегіне әдейі барғаны жарасып-ақ тұр. Соңғы төрт жол былай:
Әркім толқып, томсырап әр ойда тұр.
Әр жүректе от жырдан арай да тұр.
Жырдың басын алатын күш жоқтығын,
Көзбен көріп көгерген Қарой жатыр [8, 65 б.].
Жастық шақ туралы көп өлеңдерінің бірі Қоштасу. Дұрысын айтсақ, жастық
шақтың өтіп кеткені жайлы өлең.
Кеше мен, уыз жігіт тоя таттым
Қызығын сен окоптың, от құшақтың , -
немесе:
Әлі де ырызық көп желінбеген,
Кім алды жігіттіктің желін менен, -[8, 66 б.]
дейді ақын. Тағы да осылай өкінулер, кейін қалған жас дәурен, хас
сиқырмен арбасулар айтылады. Өлең солай бітеді екен деп ойлайсыз, өйткені
ол өкініштерден кейін ақын:
Жас дәурен, қимасам да қоштасайын,
Жарасам ағалыққа, аталыққа, -
дейді. Ой да, өлең де аяқталғандай. Бірақ, мынандай қорытынды ұсынады:
Тән емес, жан сұлуын сұрады ерлер.
Ардақтап адамдықты тұрады ерлер.
Жастық пен махаббатты жырлаймын мен,
Жырлаймын сендер үшін, мұрагерлер [3, 54 б.].
Бұл ақынның елуге келгендегі өлеңі, жастықпен қоштасқан кезі. Әрине,
әр ақын, ойшыл, философ, кезең, мезет жайында ой түйіп, алды-артын болжау
сияқты дегендей толғаныстар жасауы болады. Мәселен Абай болса:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан, -
деген ғой. Сол кезде Абай небәрі қырықтан жаңа ғана асқан екен.
Келесі Елуден асқанда деген өлеңінде ақын сол ой-идеяны әрі қарай
өсіргендей.
Артымда –сүрлеу сайраған,
Алдымда тың бар.
Ілгері ғана!-деймін мен,
Жүрісті үзбен.
Іздемен бақыт кейіннен –
Сүрлеуден , ізден [3, 29 б.].
Ой салар, толғантар жолдар әрі сәтімен табылып, әрі орнымен айтылған.
Өмірдің, немесе әрбір сәт-мезеттің өзіне тән жәй-күйлері болмақ. Лирикалық
кейіпкер сондай күйде. Шүбәсіз, күмәнсіз ештеңе істелінбек те, орындалмақ
та емес. Өзіңе сенбе жас ойшыл деп Абай айтқандай, істің, өмірдің дені
артта ма деген күдік ойландырады. Өлең былай аяқталады:
Көлеңке қашан ұзарды?-
Байқамай қалдым.
Көкжиек неге қызарды?
Батар ма бұл күн... [9, 87-90б]
Жұбан ақындығының айрықша белгісі – Отан алдындағы борышты сезіну,
соны орындауға ұмтылу, өзін миллиондардың бірі деп ұғыну – егер лирикалық
кейіпкер еңбекқор болса, әйтпесе, өлеңмен, жырмен бақытты өмір
тұрғызушылардың бірімін деп есептеу- егер лирикалық кейіпкер ақын
болса–міне осы ұғым-түсініктер ақынның көр жырының қайталап айтатын
қайырмасындай болып отырады. Достық, туыстық жайы да ақын жырының бір
өзегі.
Азаматтық поэзия, қазіргі тұрмыс – жайымыздың өміршең жақтарын үлгі
етіп жырлайтын поэзия, қоғамымыздың, халқымыздың бүгінгі орасан
жасампаздық, жеңімпаздық қалпын айқындай түсетін поэзия – бүгінгі өскен,
көркейген әдебиетіміздің жемісті бір тармағы. Жұбан поэзиясының түп қазығы
осында. Ақынның туған жер, ел, халық жайлы өлеңдері тебіренген жүректен
шыққан, отан ұлының сөзі. Ақын бақыты, Сенсің – өлеңім, Ұлы саз,
Шыңның шыңы , Санаттамын, саптамын және басқа өлең- толғауларында ақын
биік парасатты ой-ұғымдар төгеді. Бұл азаматтық жырлар ақын өзі бастан
кешкен жайға толық ұйқасады. Яғни, қаршадай басынан соғысқа аттанып, елін
қарумен де, қаламмен де қорғаған, кейінгі қиыншылық жылдарды басынан кешкен
жан нағыз халық перзенті ретінде көкірегіндегі ой-арманын, ризалық, көңілін
ашық, қалтқысыз білдіреді. Бұлар – Жұбан жырға қосқан қасиетті өнегелі, әрі
өнімді тақырып.
Жұбан ақынның өзіндік қолтаңбасын байқататындай белгілі, танымал болып
кеткен басқа да өлеңдері мол. Соның бірі Ат дүбірі , Мен сені өлең үшін
ойлап таптым ,Жығайын десе мені кім , Көңіл , Армандар, Тарих
туралы , Адамдар, бақытты болыңдар деп аталатын өлеңдері және басқа
бірсыпыра толғаныстары оқырманға әсер етпей қоймайды. Қазақ өмірінің
кешегісі мен бүгінін жақсы білетін ақын адамның, халықтың, тарихтың тоқсан
түрлі дегендей түкпір-түкпірлеріне дейін барып, бүгінгі қалып, сипатты
суреттеп көрсетуге ұмтылады. Ақынның айта қаларлықтай тапқырлығы сол
ұлағатты ой-сезімдерді суретпен, бейнемен көрсетуінде.
Ат дүбірі - ақынның өте сәтті шыққан өлеңі. Кезінде бұл өлең жұртқа
дереу танылып, жүрегіне ұялаған еді. Өлеңнің мағынасына қарай формасы да
өзгеше. Ежелден ат құлағында ойнап өскен елдің көші-қонысы көп, атыс-
шабысы да мол болған халықтың атқа деген, жылқы тұқымына деген қалыптасқан
көзқарасы бар. Ер басына күн туса, етігімен су кешер, ат басына күн туса,
ауыздықпен су ішер деген сияқты ат пен адамның бір-бірінсіз күні жоқ жайын
аңғартатын ұғым-түсініктер көп-ақ және оның өзі ен даланы билеген жұрттың
тұрмыс қалпын байқатады. Ұлттық бояуы қанық, өрнек бедері де ұйқас, ырғағы
жаңаша, бөлекше шыққан туынды.
Қазақ тілі жайындағы ойлы, сырлы өлеңдер де көңілге қонымды. Аманат,
Қазақшадан аударылған , Қазақ тілі деген өлеңдерінде туған тіл, оның
жер мен халық, сахара даламен біте қайнасқан ата мен ана тілі екенін терең
толғаныспен айтады.
Тірілерге тіл қату монологы жаралы жауынгердің өлім алдындағы жан
сырын жеткізуге арналған. Соғыстың, арпалыстың, азаптың ортасында от оранып
жатқан жауынгердің тіршілікке, жарық дүниеге құштарлығы оқушыны бей-жай
қалдырмайды. Ажалмен арпалысқан жанға шипа болған, тыныс берген, асыл
сезімді, махаббатты паш етеді. Бұл пенделік емес, адамзаттық асыл сезім,
үзілген өмір қосқан сезім екенін айқындай түседі. Көптеген лирикалық
өлеңдер жазған ақынның эпикалық талантының да жоғары екенін көреміз. Ол
жазған поэмалар стильдік, жанрлық үлгілері жағынан әр түрлі және қазақтың
эпикалық поэзиясын биікке көтеріп, жаңа сапамен байытқан туындылар болды.
Алғашқы поэмаларында - Нұрлы жол, Қызыл галстук, Қиял қанатында -
ақын жастарды патриоттыққа тәрбиелеу, еңбекке баулудың проблемаларын
көтерді. Балалардың келешегі үшін, олардың болашағы әрқашан күн тәртібінен
түспейтіні кімді болса да толғантар мәселе екенін ақын айқын, дәл суреттей
отырып, жастарға үлкен сеніммен қарайды. Заман, дәуір шындығын шебер
суреттеуде ақын жеткен табыстар аз емес.
Жұбан Молдағалиев лирикасы – мол дүние, әрі алуан сипатты сырлы
жырлар [10, 12.].
Жұбан ақынның лирикасын айтқанда, оның өзіндік ерекшелігі мол,
қолтаңбасы айқын азаматтық поэзиясын танимыз. Өлең тегін тексергенде
портрет, ой – күй, пейзаж лирикасы немесе, сұлулық жайында, шабыт жайында
деп бөлетін әдет бар. Жастық туралы, махаббат туралы деп те айтамыз. Жұбан
поэзиясын талдағанда ондай бөліске бармадық. Себебі қай мағынадағы өлеңін
алсақ та, ақын ең алдымен азаматтық, қоғамдық жайды, адамгершілік, ізеттік
жайды бірінші етіп қояды. Әлгі айтылған тақырыптың бәрі де Жұбанда бар.
Әсіресе, көңіл-күйі, шабыт, ой мен ақыл, сана мен сезім дегендей ұғымдарға
көп барады. Және олары әдемі, жарасымды шығады. Көңіл деген өлеңінде.
Теңіздей тебіреніп тыншымайсың,
Қумасаң – көлеңкесіз күнсің, айсың,
Қамықсаң – қамаудағы қара күшік,
Кеудеңді тырналайсың, қыңсылайсың, [3, 67 б.]
-дейді. Көңілге берілген бірден – бір дұрыс мінездеме осындай –ақ болар.
Анықтығы, дәлдігі, бейнелеу құралдарының бұлтартпастай туралығы бірден
ұғылып, оқырманды сендіреді, иландырады. Поэзиядағы ең негізгі қасиет – сөз
тығыздығы, ой қалыңдығы, сыйымдылығы, айқындылығы болса, мұнда ақын
шеберлігі біртіндеп таныла түседі. Ақын өлеңдерінде жалтыраған сөз қатары
емес, әр сөз өзіндік мағына арқылы көрінеді:
Ризамыз бүгінге, біз кешеге,
Бір ғұмырды таныттық бірнешеге,
Не тілесе туған ел – сол болдық біз.
Бірде семсер, бірде орақ, бірде шеге [3, 65 б.].
Осы шумақта бейбітшілік егінін, жемісін егу, шеге арқылы құрылыстағы
еңбекті дәріптеу – бәрі үйлесе келіп, туған елге деген ақын сүйіспеншілігін
таныта түседі.
Шашылып Алатаудың ұршығындай,
Шабыттың шырқап биік ыршуындай,
Шолып тұр шартарапты Абай шыңы,
Шытырман, жақпар – жақпар жыр шыңындай [3, 65 б.].
Осы өлеңінде ақын теңеуді қолданды. Теңеумен қоса аллитерацияны да
жарасымды етіп берген.
Әдебиеттегі деталь – суреткердің шабытты еңбегінің нәтижесі, аса сирек
ұшырасатын сәтті табысы. Мұнда азғана сөз айқын суретке айналады да, шалқар
шындықты танытады, көл-көсір мағынаға ие болады, сол арқылы оқырманды қызық
сезімге бөлеп, қызықтарға жетелеп әкетеді.
Естимін, шымшық торғай шықылықтап,
Жырлайды ықылықтап, сықылықтап.
Сеземін шоршып ұшып қонғанын да,
Кірпіктей қанаттары жыпылықтап [3, 66 б.].
Бұтақтан бұтаққа секіріп жүрген шымшық торғайдың ықылықтап, сықылықтап
жырлағаны, өзіміз күнде байқап жүрген көрініс болған соң, көп мән бере
қоймай, өлеңді жосылтып оқып келе жатыр едік, соңғы жолдың тұсында дір етіп
тоқтап, көз алдымыздағы соны суретке қадала қалғандай болдық: бір ұшып, бір
қонып, тыпыр-тыпыр етіп жүрген әлгі шымшықтың қанаттары кірпіктей
жыпылықтап тұр. Кірпіктей жыпылықтайды! Торғай қанатының осы құбылысына
кішкене құстың бүкіл сыртқы тұрқы, ішкі құлқы барлық діріл-тынысымен түгел
сиып тұрғандай. Міне, шымшық торғай: кірпіктей жыпылықтайды. Осы қимыл әрі
таныс, әрі бейтаныс, әрі тың, әрі тосын. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz