Қ.Жұбановтың тілдік мұрасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қ.Жұбановтың тілдік
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қ.Жұбанов – қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған тұңғыш
лингвист ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Қ.Жұбановтың фонетикаға қатысты зерттеулері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Қ.Жұбановтың морфология мен синтаксис салаларына қатысты
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
1.4 Қ.Жұбановтың терминология саласына қатысты
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... 38
2 Қ.Жұбановтың қазақ тілінен білім мазмұнын түзу және оқыту мәселесі
туралы ғылыми
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.1 Қ.Жұбанов – қазақ тілі бағдарламасын
түзуші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
2.2 Қ.Жұбанов – оқулықтану теориясының негізін
қалаушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Фонетиканы оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .. 48
2.3 Сөзжасам мен морфологияны оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
2.4 Синтаксисті оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
Кіріспе
Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алып, қазақ тілінің
мемлекеттік мәртебеге ие болуы ұлттық дидактиканың күрмеуі көп күрделі
мәселелерінің арнайы ғылыми-зерттеу нысанына айналып, зерттеліп-
зерделенуіне толық мүмкіндік берді. Осымен байланысты қазақ тілін оқыту
әдістемесі ғылымының қалыптасып, дамуы ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин, ұлы ғалым
А.Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алады. ХХ ғасырдың 20-30-жылдары
Құдайберген Жұбанов, Телжан Шонанұлы, Қошке Кемеңгерұлы, Мағжан Жұмабаев,
Міржақып Дулатов, Сейіл Жиенбайұлы сияқты белгілі алаш азаматтары орта және
жоғары мектептерге арналған қазақ тілі оқулықтарын даярлаумен қатар, қазақ
тілін оқыту әдістемесінің ғылым саласы ретінде қалыптасып, дамуына ерекше
үлес қосты. Алайда қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының дамуына өлшеусіз
үлестерін қосқан аталған азаматтардың әдістемелік мұраларын зерттеу және
оларға лайықты баға беру әлі де болса кең көлемде қолға алынбай, арнайы
зерттеу нысанына айналмай келеді. Осы мәселелердің басын ашуда алғашқы
ғылыми ізденістер ретінде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының негізін
қалаушы А. Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасын зерделеген А. Қыдыршаевтың,
белгілі әдіскер – ғалымдар С.Жиенбайұлы пен Ш.Сарыбаевтың әдістеме ғылымын
дамытудағы орнын анықтауға арналған Л.Ерменбаева мен А.Орынбаевтың ғылыми
еңбектерін атап айтуға болады.
Біртума ғалым, қазақ халқының тұңғыш лингвист-профессоры Құдайберген
Қуанұлы Жұбановтың мол мұрасын кейінгі ұрпақ игілігіне айналдыру бағытында
соңғы жылдары лингвистикалық тұрғыдан бірқатар зерттеу жұмыстары
жүргізілді.
Атап айтқанда, Ж.Тектіғұлова, Н.Сәдуақас, М.Миров, А.Омарова,
Ф.Терекова, Ж.Сұлтан, А.Жұбанова, Ә.Оралбайдың ғылыми еңбектері – құнды
зерттеулер. Аталған еңбектерде профессор Қ.Жұбановтың тіл білімі, тарихи
грамматика, әлеуметтік лингвистика және психолингвистика проблемаларына
қатысты іргелі ой-тұжырымдары мен ғылыми ұстанымдары жан-жақты сараланып,
ғалымның аталмыш ғылым салаларын дамытудағы орнына жоғары баға берілген.
Диплом жұмысының өзектілігі: Қ.Жұбанов қазақ лингвистикасының ғылыми
негізін қалыптастырушы ғана емес, қазақ тілін пән ретінде орта мектептер
мен жоғары оқу орындарында оқытудың ғылыми-дидактикалық өзекті мәселелерін
шешуді жаңа танымға негіздеген әдіскер-ғалым, түрлі әдіс-тәсілдерін өз
еңбектері арқылы көрсете білген шебер әдіскер болғаны анық. Белгілі
ғалымдар Р.Сыздықова, Н.Оралбаева, Ф.Оразбаева, А.Калюжный, М.Жұбанова,
О.Бүркіт, Н.Берікұлы, Ж.Нұржанова, А.Кенжеғұлова және тағы басқалар
Қ.Жұбановты қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының бастауында тұрған ірі
әдіскер-ғалым ретінде танып, оның әдістемелік тұрғыдан құндылығы жоғары
еңбектеріне жоғары баға беріп, әдістемелік мұрасының үздік тұстарының күні
бүгінге дейін ғылыми-зерттеу нысанына айналмай отырғанын атап көрсетеді.
Олай болса, зұлмат жылдары арамыздан жазықсыз аластатылып, кешегі тоқырау
заманында мол мұраларын оқып-зерделеуге тыйым салынған біртума ғалымның
әдістемелік тұрғыдан құнды еңбектерін зерттеп, зерделеп, қазақ тілін оқыту
әдістемесі ғылымының бастауында тұрған профессор Қ.Жұбанов еңбектерінің
маңыздылығын анықтауға, оның әдістемелік мұрасын ағарту саласы
қызметкерлері арасында насихаттауға және кейінгі ұрпақтың игілігіне
айналдыру жолдарын көрсетуге мүмкіндік тумақ. Бұл әдістеме ғылымының
дамуындағы сабақтастық пен дәстүрлер жалғастығын көрсетуге, оның қазіргі
даму деңгейін саралап, келешек даму жолдарын болжауға ықпал етері ақиқат.
Диплом жұмысының міндеті мен мақсаты: диплом жұмысының негізгі
мақсаты – Қ.Жұбановтың тілдік және әдістемелік мұраларына шолу жасау.
-ғалымның қазақ тіліне, қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты
еңбектерін жинақтау, саралау және оның ғылымның дамуындағы маңызын көрсету;
-ғалымның ғылыми-шығармашылық өсу жолын тілдік және әдістемелік
еңбектері тұрғысынан анықтау;
-ғалымның тілдік және әдістемелік ізденістерінің тіл білімінің
барлық салаларын қамтығанын көрсете отырып, тарихи-салыстырмалы тұрғыдан
талдау жасау;
-профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік көзқарастарының
қалыптасуына ықпал еткен тарихи-әлеуметтік жағдайды анықтау;
-Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік ой-пікірлерінің өміршеңдігін, оның
қазіргі қазақ тілі және әдістеме ғылымымен сабақтастығын дәлелдеу.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы:
профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік мұрасының жалпы қазақ тілін және
қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымын дамуытудағы орны, ғалымның тілдік және
әдістемелік ой-тұжырымдарының қазақ тілі және әдістеме ғылымының қазіргі
дамуына ықпалы, ғалымның пайымдауларының қазіргі қазақ тілі және әдістеме
ғылымының негізгі қағидаларымен сабақтастығы.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қ.Жұбановтың тілдік мұрасы
1.1 Қ.Жұбанов – қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған тұңғыш
лингвист
Қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған тұңғыш лингвист-
профессор, белгілі қоғам қайраткері, өз заманының озық ойлы азаматы
Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың ғылыми-шығармашылық еңбегі тіл білімінің әр
түрлі салаларын қамтиды. Қазақтың тұңғыш жоғары оқу орны – Мемлекеттік
Педагогикалық институтының қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі
және профессоры (1932-37), Ағарту Халық комиссариатының коллегия мүшесі,
бағдарламалар мен оқулықтар бөлімінің меңгерушісі, мемлекеттік терминология
комиссиясының төрағасы, Мемлекеттік Терминком бюллетенінің бас редакторы
(1933-37), КСРО Ғылым Академиясы Қазақстан филиалының лингвистика
секторының меңгерушісі, қазақ тілінің Академиялық сөздігінің бас редакторы,
КСРО Ғылым Академиясы қазақ филиалы Ғылыми Кеңесі мен Президиум мүшесі
(1936-37), Қазақстандық Ұлт мәдениеті Ғылыми-зерттеу институтының Ғылыми
Кеңес мүшесі (1935-36), Бүкілодақтық жаңа әліп орталық комитетінің
Қазақстандық мүшесі (1935-37) сияқты сан-салалы қызмет түрлерін өмірінің
соңғы жылдарын дейін қатар атқара отырып, Қ.Жұбанов қазақ тіл білімі
ғылымының іргетасын қалап қана қоймай, оның орта мектептен бастап жоғары
оқу орындарында оқытылуының өзекті мәселелерімен айналысты.
Жалпы, Қ.Жұбановтың ағартушы ретінде еңбек жолын бастаған шағы мен
танымал ғалым, қоғам қайраткері атанған кемелдену кезі ел өміріндегі үлкен
тарихи-әлеуметтік оқиғаларға толы ХХ ғасырдың басымен тұспа-тұс келді. Бұл
кездегі қоғамдық-әлеуметтік жағдай, ғылым мен мәдениеттің даму деңгейі Қ.
Жұбановты ірі тіл маманы – ғалым, қоғам қайраткері ғана емес, тілді оқыту
әдістемесінің ғылыми негізде қалыптасып, жан-жақты дамуына үлкен үлес
қосқан әдіскер- ғалым ретінде де танытады.
Жалпы, ХХ ғасырдың басы қазақ даласына үлкен өзгерістер әкелгені
белгілі. Бұл өзгерістердің халық үшін тиімді тұстарымен қатар жағымсыз
жақтары болғаны анық. Алдымен ХІХ ғасырдың аяғындағы патша үкіметінің
отарлау саясатының күшейе түсуі, қазақтардың өз ата-мекендерінен күштеп
қуылып, құнарлы жерлерге ішкі Ресейден қоныс аударушылар мен казак
әскерлерінің орналастырылуы қазақ қоғамындағы аграрлық және ұлттық
мәселелердің шиеленісе түсуіне әкелді. Алайда қазақ халқы отарлық езгіні
тек әлеуметтік-экономикалық жағынан ғана емес, рухани жағынан да бірдей
көрді. Мұның бәрі 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына ұласқаны тарихтан
белгілі. Осындай күрделі кезеңде қазақ қоғамының демократтық-ағартушылық
бағыттағы зиялы қауым өкілдері елде өрістей бастаған жаңа қоғамдық-саяси
қозғалыстың көшбасшысы ретінде ұлттық-демократиялық мақсат-мүдделерді
алдыңғы орынға қоя бастады. Олардың ішінде, әсіресе, Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, М.Жұмабаев және тағы басқа қайраткерлердің рөлі
ерекше болды. Олар сол кезде шығып тұрған қазақ ұлттық басылымдары
төңірегіне жиналып, бірлесе қимылдау, қосылып іс-әрекет ету мәселелерін жиі
қозғай бастады. Мұның өзі кездейсоқтық емес еді. Ғасыр басында шығып тұрған
қазақ басылымдары сол кездегі қоғамдық хал-ахуалдың айнасы ретінде қалың
көпшілікке жол сілтеп, ұлттық сана-сезімді оятуға үлес қосты, болашаққа
бағыт-бағдар берді. Мұндай басылымдар қатарында Серке, Айқап, Қазақ,
Сана, Еңбекші қазақ сияқты газет-журналдар болды. Солардың ең ірісі де,
өмірлісі де 1911-15 жылдары белгілі ақын, журналист М.Сералиннің
редакторлығымен шығып тұрған Айқап журналы еді. Бұл журнал халықтың
рухани ағарып, оң-солын тануына, өнер-білімге ден қойып, ғылымға ұмтылуына
жағдай жасады. Журнал бетінде қазақ оқығандары заманалық мәселелерді
көтеріп, өз ой-пікірлерін ортаға салып отырды. Халық арасында өнер-білімді
таратып, рухын ұштауда, санасын тәрбиелеуде аталған демократиялық
баспасөздің ықпалы күшті болды.
1913 жылдан бастап шыға бастаған Қазақ газеті оның редакторы
А.Байтұрсынұлының анықтағанындай, Халықтың көзі, құлағы һәм тілі бола
білді [1, 146 б.]. Аталмыш басылымның халық өміріндегі ерекше орны туралы
белгілі ғалымдар Б.Әбілқасымов пен А.Мектептегі былай тұжырымдайды: Газет
төңірегіне топтасқан білімпаз азаматтар жер мен ұлт тағдыры, оқу-ағарту
ісі, мемлекеттік құрылыс сияқты маңызды мәселелер туралы өз пікірлерін ашық
жазып, патша үкіметінің отарлау саясатын қатты сынға алып отырды. Үкіметке
демократиялық бағыттағы талаптар қоюмен қатар қазақ зиялылары халықтың
саяси сана-сезіміне әсер етуге ұмтылды. М.Дулатовтың Оян, қазағындағы,
А.Байтұрсыновтың Масасындағы ұлттық намысты қайрау, халық санасын ояту
идеялары Қазақтың беттерінде нақтылана, өткірлене түсті. Қазақ газеті
ұлт мүддесіне байланысты қай мәселені болмасын батыл көтеріп, ой-пікірлерін
өткір айтуға машықтанды. Әсіресе, ана тілінде білім беру мен оқыту
әдістері, бағдарлама, әліпби және емле мәселелері туралы ұсыныстары күні
бүгін де өзінің мән-маңызын жойған жоқ деуге болады. Қазақ газеті ұлт
ақыл-ойының қайнар көзі бола білді [2].
Заңғар жазушы М.Әуезов А.Байтұрсынұлының 50 жылдық мерейтойына арнап
жасаған баяндамасында бұл газет туралы төмендегідей пікір айтқан: Сол
уақыттарда Қазақ газетінің бетінен анда-санда оқып отырған әсерлі анық
сөздер қауіптің пішінін айқын қылып көрсетіп, мектептегі жас балалардың
сезімін түзу жолға беттеткендей болушы еді. Жас буынның жаңа туып келе
жатқан әлсіз ойын жол мұндалап, жетегіне алып бара жатқандай байқалушы
еді. Мектептегі сабағын оқымайтын бала Қазақ газетін көрген жерде қадалып
тұрып қалатын.
Бөтен қалада қыр есіне түсіп, елін ойлап жүрген балаға Қазақ
газеті ауылынан келген сәлемдемедей болатын, ал басына келген бәленің атын
білмей, түсін танымаса да, елі мінген еспесі жоқ қайықты теңіздің ішінде
жылжытып бара жатқан жел мен құйынның бар екенін оқып жүрген бала да
сезетұғын. Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп,
өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіріп, күзгі таңның салқын
желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған Қазақ газеті болатын[3].
Бұл пікірдің дұрыстығын газеттің 1913 жылғы санында жарияланған
А.Байтұрсынұлының Оқу жайы атты мақаласы дәлелдей түседі. Мұнда ғалым
мәдениетті елдер мен мәдениетсіз елдерді салыстыра келіп: Оқусыз халық
қанша бай болса да, біраз жылдардан кейін оның бар байлығы өнерлі
халықтардың қолына көшпекші. Мұның себебі бұл заманда не нәрсе болмасын
машинаға айналды. Қазақ пайдаланып отырған шөп шабатын, киім тігетін
машиналар, соқа-сайман, арба-шана, киім-кешек, ыдыс-аяқ – бәрі де завод,
фабрикаларда істеліп шыққан. Бұл істеліп шыққан нәрселердің сүйегінен іс
ақысы он есе қымбат... Қазақ басқа жұрттың өнерін қымбатқа сатып алып отыр.
Осы заманғы жан таңқаларлық нәрсенің бәрі ғылыммен табылған. Адам баласын
көкте құстай ұшырған, суда балықтай жүздірген - ғылым. Дүниенің бір шетінен
бір шетіне шапшаң хабар алдырған да ғылым, - [1] деп, өнер мен ғылымның
ұлт мәдениеті мен экономикасын өркендетудегі маңызын атап көрсетті. Мұнан
әрі ғалым: Халық түзелуінің үміті – жастарда. Сондықтан жастардың қалай
оқып, қалай тәрбиеленуін бәрінен бұрын ескеріп, бәрінен жоғары қоятын
жұмыс,- [1] деп қорытады.
Міне, осындай тарихи-әлеуметтік тартысқа толы жағдайда қазақ
даласында 1917 жылғы төңкерістің нәтижесінде жер-жерде кеңес үкіметі
орнады. Кеңес үкіметі езілген халықты жаппай сауаттандыру ісімен
айналысатындығын бірінші күннен-ақ жариялағанымен, қазақ қоғамының зиялы
өкілдері бұл сөздерге сене қоймады. Сондықтан 1917 жылы Орынбор қаласында
қазақ даласындағы шиеленіскен мәселелерді шешу үшін Алаш партиясы
құрылды. Бұл қазан төңкерісі нәтижесінде орнаған большевиктік билікке қарсы
тосқауылдың бір түрі еді.
Қазақ қоғамындағы осындай шиеленіскен тарихи жағдай туралы белгілі
тарихшы-ғалым М.Қойгелдиев былай пайымдайды: Алашордашылардың
бағдарламасында ұлт қамы, мемлекеттік құрылыс, жер, дін, сот, оқу-білім
мәселелері толық қамтылды. Алайда 1919 жылы қазақ жерінде жаппай кеңес
үкіметінің орнап, күш алуына байланысты Алаш партиясы өз жұмысын
тоқтатты. Ал оның кейбір белсенді мүшелері кеңес үкіметі жағына шығып,
жұмыс істей бастады. Олар кеңес үкіметінің білімді, оқыған ұлт кадрларына
аса зәру екенін жақсы түсіне отырып, сауатты қазақ азаматтарын мемлекет
басқару жүйесіне енгізу арқылы халыққа идеялық ықпал жасауды көздеді.
Сөйтіп, кеңес үкіметі ескермей отырған ұлттық мүдделерді қорғау үшін оқу-
ағарту, мерзімді баспасөз, ғылыми орталықтарды кеңінен пайдалану бағытында
ауқымды шараларды қолға алды. Кеңестік билікке ұлттық мүддені жоғары қойып,
ол үшін күресе алатын сауатты ұлт кадрлары қажет емес еді, оларға керегі
орталықтың түрлі директиваларын бұлжытпай орындап отыратын басқарушы
кадрлар еді. Осындай кадрлардың басшылығымен 1932-33 жылдардағы жалпы
ұлттық трагедияға алып барған байлардың мүлкін тәркілеу, көшпелі қазақтарды
отырықшыландыру, ұжымдастыру сияқты күрделі әлеуметтік-экономикалық және
саяси реформалар іске асырылды. Ұлттық кадрларды жүйелі түрде ылғи да саяси
қудалауға алып, жазалап отыру, әсіресе, 1937-38 жылдардағы оның ең белсенді
және кемел бөлігін репрессиялау саясаты элитаның азып-тозуына алып
келді[4].
Әйтсе де, қазан төңкерісі нәтижесінде дүниеге келген кеңес мемлекеті
бастапқы кезде халықты феодалдық езгіден құтқару, жер және тағы басқа
табиғат байлықтарын бөліп беру, халықты жаппай сауаттандыру сияқты ізгі
мақсат-мүдделерді де алға тартқаны белгілі. Осыған орай халықты жаппай
сауаттандыру, қоғам өмірінде қолданысқа еніп жатқан жаңа ұғымдарды қалың
жұртшылыққа түсіндіру сияқты кезек күттірмейтін мәселелерді шешу қажет
болды. Жаппай ілім-білімге ден қойған қалың жұртшылықтың сұранысын өтеу
үшін қазақ зиялылары ғылымның әр түрлі салаларына арналған оқу құралдарын,
сөздіктерді, әдістемелік және ғылыми-танымдық әдебиеттерді көптеп шығара
бастады. Олардың қатарында сол жылдары жарық көрген Қ.Жаленовтің
Есептану, Е.Омарұлының Пішіндеме, Қ.Сәтбаевтың Алгебра,
А.Байтұрсынұлының Тіл-құрал, Әдебиет танытқыш, Т.Шонанұлының Қазақтың
жер мәселесі тарихы, Қ.Кемеңгерұлының Қазақ халқының тарихы, М.Әуезовтің
Әдебиет тарихы, М.Жұмабаевтың Педагогика және тағы басқа көптеген
еңбектер болды. Бұл еңбектер өз заманындағы ілім-білімге ұмтылған қалың
көпшіліктің игілігіне айналды.
Осы тұста қоғамдағы жаңа қатынастар мен жаңа ұғымдарды халық
санасында қалыптастыруда қазақ тілінің бар мүмкіндігін пайдалану мәселесі
алдыңғы орынға шықты. Сонымен қатар қазақ тілін ғылыми негізде зерттеу
мәселесі де күн тәртібіне қойылып, бұл міндетті әдістемелік тұрғыда шешу
туралы талап-тілектер қойыла бастады. Қазақ зиялылары ұлттық тілдің
ерекшеліктеріне, оның қоғамдағы орны мен әлеуметтік мәніне назар аударумен
қатар, тілді оқыту туралы құнды ой-пікірлерін Айқап, Қазақ, Жаңа
мектеп, Еңбекші қазақ, Ауыл мектебі сияқты басылымдарда жариялап
отырды. Бұдан қазақ тілінің сол кездерде қоғам өмірінде айтарлықтай орын
ала бастағанын көреміз. Сондай-ақ өткен ғасырдың 20-30-жылдары қазақ
зиялылары ана тіліміздің болашақтағы орнын анықтауға ұмтылды. Сондықтан
халқымыздың зиялы қауым өкілдерінің еңбектерінде Ыбырай Алтынсарин негізін
салған ағартушылық бағыт жалғасын тапты. Өткен ғасырдың 20-жылдарындағы
қазақ зиялыларының заман жүктеген абыройлы міндетті үлкен қажырлылықпен,
табандылықпен орындап шыққанын айта отырып, белгілі ғалым М.Мырзахметов
былай дейді: ...бодандық езгісіне түскен Ресей империясындағы барлық түрік
халықтарынан шыққан зиялы топ, әсіресе, ең артта қалды деген көшпелі қазақ
қауымының дарынды ұлдары таудан атылған вулкандай от бүркіп, саясат пен
ғылым саласында айрықша көзге түсті. Саясат арбасын одақ көлемінде ұршықша
үйіріп, дөңгелете жөнелген Тұрар Рысқұлов, ғылым мен өнер саласында Ахмет
Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, тағы басқалар, ал тіл ғылымы саласында
Құдайберген Жұбанов жаңа туған шолпан жұлдыздай жарқырап, туған халқының ой-
санасына нұр сәулесін шаша түсті [5].
Қоғамның саяси өміріндегі қарама-қайшылық, әсіресе, 30-жылдардың
аяғында өрши түсті. Бұл кезде кеңес мемлекетінің басшылары қуғын-сүргін
саясатын тереңдету әрекетін жүзеге асырды. Бұл туралы белгілі тарихшы,
профессор Н.Абдоллаев былай деп жазады: Билеуші партияның мемлекеттегі
ұйымдастырушылық, саяси-көпшілік бағыты кеңес халықтарының дәстүрлі қарым-
қатынасын, этникалық ерекшелігін шектеуші сипат алды. Рухани қазына иелері,
яғни ұлттық интеллигенцияның көрнекті өкілдерінің көзқарастары мен
еңбектерінен мемлекеттік саясатқа қарсы ұмтылыстар ізделіп, зиялылары қуғын-
сүргінге ұшырады... [6]. Осы заманда мемлекеттік жүйенің нығая түсуімен
қатар бірте-бірте бұрынғы Алаш партиясына қатысқандарды, сондай-ақ
өлкедегі әлеуметтік-экономикалық қайта құрылыстардың қарқыны мен әдістері
туралы мәселеде өзіндік ой-пікірлері бар республиканың басшы қызметкерлерін
саяси қудалау мақсатты түрде жүзеге асырыла бастады. 1937-38 жылдары
Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Т.Рысқұлов,
Н.Нұрмақов, С.Қожанов, Ұ.Құлымбетов, О.Жандосов, Ә.Досов, А.Асылбеков,
Л.Мирзоян, Ж.Сұлтанбеков, Т.Жүргенов және тағы басқалар өтірік жаламен
жазаланды. Сонымен қатар қазақтың ғылымы мен мәдениеті де орны толмас
шығынға ұшырады. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Асфендияров, Қ.Жұбанов, Ж.Шанин,
Т.Шонанов, Қ. Кемеңгеров және тағы басқалар кінәсіз жазалаудың құрбаны
болды.
Сөйтіп, 20-жылдардың соңы мен 30-жылдары терең бой алған мемлекеттік
саяси ахуал қоғамдық-саяси өмірдің барлық салаларында бекіді. Олар күшпен
ұжымдастыру мен 1937-38 жылдардағы саяси жазалау дәуірінің қайғылы
оқиғаларымен ұштасып жатты. Өлкедегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер,
Қазақстанға одақтас республика дәрежесін беру, мәдени құрылыстағы, халық
ағарту ісіндегі және ғылымдағы табыстар тоталитарлық жүйенің қатаң
идеологиялық қыспағында өтті. Осының бәрі Қазақстанның КСРО құрамындағы
болашақ даму жолын айқындап берді [6].
Міне, қазақтың тұңғыш профессоры Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың
ғалым, қоғам қайраткері, ұлт жанашыры ретінде танылып, кемелдене түскен
шағындағы мемлекеттік саясат осындай сипат алған болатын. Туған халқының
қамын жеп, қазақ елінің Кеңес Одағы құрамында ұлттық бояуын сақтай білген
демократиялық мемлекет ретіндегі құрылымын жақтаған, қалың жұртшылықты
білім-ғылым жолына бастаған алаш азаматтары репрессия құрбаны болып, көп
жыл арамыздан алыстатылды. Олардың еңбектерін оқып-зерделеу түгілі, аттарын
айтуға да тыйым салынды. Тек өткен ғасырдың 80-жылдары соңындағы демократия
мен жариялылық, 90-жылдардағы еліміздің егемендік алуы ғана 30-жылдары опат
болған арыстарымыздың мол мұрасымен сусындап, оларды зерттеп-зерделеуге
мүмкіндік берді. Олардың арасында қазақтан шыққан тұңғыш профессор, ұлы
лингвист-ғалым Қ. Қ. Жұбанов та бар еді.
Басқа да өз заманының озық ойлы қайраткерлері сияқты Құдайберген
Қуанұлы Жұбанов та өзінің жарық жұлдыздай қысқа өмірінде қазақ қоғамында
болып жатқан әртүрлі жаңалықтардан хабардар болып қана қоймай, оларды
талдап, түсіндіріп отырды. Білгір ғалым, білікті әдіскер, дарынды
публицист, қоғам қайраткері ретіндегі сан-салалы қызметі бірін-бірі
толықтыра келе, халқының мұң-мұқтажын өтеуге мүмкіндік берді. Сол сан-
салалы міндеттердің бірі – халықты жаппай сауаттандырып, ілім-ғылым
негіздерімен сусындату және осы жолда ана тілінің бар мүмкіндігін пайдалану
болса, бұл міндет қазақ тілін ғылыми пән ретінде бастауыш мектептен бастап
жоғары оқу орындарына дейін оқытудың әдістемесін ғылыми негізде жасау
арқылы ғана шешілетінін профессор Қ.Жұбанов терең түсінді. Сондықтан өзінің
әдістемелік еңбектерінде өзіне дейінгі және өз заманындағы әдістемеге
қатысты әдебиеттермен (әлемдік және отандық) танысып қана қоймай, оларды
қазақ халқының ұлттық дүниетанымына сәйкестендіріп беруге ұмтылды.
Қ.Жұбанов өмір сүрген кездегі тілді оқытудың жай-күйі мен осы салада сол
кездері еңбек еткен ағартушы-әдіскерлердің мұрасына шолу жасау ғалымның
әдістемелік еңбектерінің қайнар көздерін анықтауға, оның ғылыми-әдістемелік
еңбектерінде басшылыққа алған ұстанымдары мен әдіс-тәсілдеріне талдауға
мүмкіндік береді. Осы ретте қазақ даласына ағартушылық идеясын таратып,
алғаш мектеп ашқан, қазақ балаларының өз ана тілдерінде сауат ашуы үшін
аянбай тер төккен тұңғыш ағартушы Ыбырай Алтынсариннің жаңашыл бағытын
өткен ғасырдың 10-жылдары ірі ғалым, қоғам және мемлекет қайраткері, ақын-
аудармашы Ахмет Байтұрсынұлының жалғастырғанын атап айту қажет. Ол қазақ
тіл білімінің барлық салаларында өз қолтаңбасын қалдырумен қатар бұл салада
ірі жаңалықтар да енгізген ғалым. Оның көп жылдық ағартушылық еңбегі
негізінде жинақталған тәжірибесі мен өз заманындағы алдыңғы қатарлы
әдістемелік ой-пікірлерді басшылыққа алуы нәтижесінде туған Сауат ашқыш,
Тіл –құрал, Оқу құралы, Баяншы, Нұсқаушы және тағы басқа оқулықтары
мен әдістемелік еңбектерінде тілді оқытудың өз заманындағы озық әдіс-
тәсілдері айтылып қана қоймай, бұл әдіс-тәсілдерді қалай пайдалану
қажеттілігі туралы нұсқау да беріледі. Себебі ғалым оқулықтарды қалай
пайдалану керектігін көрсетпейінше, олардың пайдасы жоқ екенін терең
түсінді. Ғалымның бұл еңбектері өзінің әдістемелік мәнін күні бүгінге дейін
жойған жоқ.
Көрнекті ғалым, Ахметтану ілімінің негізін қалаушы, академик
Р.Сыздықова А.Байтұрсынұлының тілді оқытудың өзекті мәселелеріне қатысты
еңбектерін зерделей келе, төмендегідей қорытынды жасайды: Ахмет
Байтұрсынов қазақ тілін оқыту методикасының ірге тасын қалаушы болып
табылады. Ол – қазақ тілінде дыбыс негізінде сауаттандыру әдісінің негізін
салушы [7, 36 б.]. Кейін А.Байтұрсынұлының қазақ тілін оқыту әдістемесі
ғылымының негізін салушы ғалым екенін Н.Оралбаева [8], А.Сейдімбек,
С.Қалиев [9], Ә. Қайдари, Ө.Айтбайұлы [10], Қ.Есенов [11], Н.Құрманова [12]
т. б. ғалымдар да атап көрсетеді.
Қазақ тіл білімі және оны оқыту әдістемесі ілімі салаларының ғылыми
негізін қалыптастыруда А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов сияқты ғұламалардың орны
ерекше. Олардың еңбектерін зерттеп, зерделеп, салыстырып, анықтауда
көптеген сындарлы пікірлер айтылып жүр. Осы ретте белгілі ғалым, академик
Ә.Қайдаров қос ғұламаның қазақ ғылымы мен мәдениетіндегі орнын былай
пайымдайды: Қ.Жұбановты А.Байтұрсыновпен салыстыра келіп, айырмашылық олар
өмір сүрген уақытта; ағарту ісі мен тіл біліміне қосқан үлесі мен шешпек,
шешілмек проблемаларында; әр ғалымның өзіне ғана тән қайталанбас тамаша
ерекшеліктерінде деген болар едім. Мәселен, А.Байтұрсынов тіл табиғатын
терең түсінуі арқылы халық ағартуға қажетті мәнді де маңызды еңбектерімен
танылған ғұлама. Ал Қ.Жұбанов болса, сол кездегі Европаша жан-жақты білім
алған, бүкіл отандық түркологияның классикалық тамаша дәстүрінде
тәрбиеленген, ғылыми даярлығының молдығымен де, өресінің биіктігімен де өз
ортасынан оқшау тұрған бірден-бір дарынды ғалым еді. Біз бұл ғалымдардың
екеуін де қазақ тілінің іргетасын қалаушылар деп айтуға праволымыз. Бірақ
Қ.Жұбанов басқалардан ерекше, қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаушы
деп аталуға тиісті [13].
Сондай-ақ қос алыптың қазақ ғылымы мен мәдениетін дамытудағы ерекше
орындары туралы сүбелі пікірді профессор Р.Сыздықованың төмендегі
пайымдауларынан да анық аңғаруға болады: ...осыған дейін тарихи бір
шындықты айта алмай келдік. Ол – қазақ тілін белгілі бір жүйемен зерттеп,
ана тілімізді талдап-таныту ісі үстіміздегі (20-шы – М.Ж.) ғасырдың 10-
жылдарында басталғандығы, оны қолға алған А.Байтұрсынов екендігі еді. Тілді
зерттеудің мақсаты мен сипаты әр түрлі болады. Солардың бірі – тілдің
фонетикалық-грамматикалық құрылымын мектепте оқытып-үйрету қажеттілігінен
туған зерттеу, яғни мектеп оқулықтарында талдап баяндау. Бұл орайдағы
ізденістер тіл білімінің алғашқы нышандары болмақ. Міне, А.Байтұрсыновты
қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ретінде танығанда, ғылымның бұл
саласының практикалық мақсат көздей басталған кезеңін сөз етеміз. Іргелі
ғылымның алдында сол ғылым саласының қаңқасы тұрғызылып, обьектілері
айқындалып, терминдері жасалып, негізі салынуы керек. Осындай негізді
салған А. Байтұрсынов болса, қазақ тіл білімінің таза ғылыми, теориялық
сипат ала дамуының өрісі Қ. Жұбановтан басталады. Сондықтан қазақ тілін
зерттеу тарихында бұл екі асқардың әрқайсысы өз орнында, өз биігінде
танылады [7].
Олай болса, ХІХ ғасырдың аяғында қазақтың тұңғыш ағартушысы Ыбырай
Алтынсарин негізін салған ағартушылық идеясы ХХ ғасырдың басында
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Көбеев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанұлы еңбектерінде жалғасып, халықтық сипат алды деуге
толық негіз бар. Қазақтан шыққан тұңғыш лингвист-профессор Қ.Жұбанов та сол
кезде дәл осы қатардан табылды. 1929 жылға дейін ағарту саласында, атап
айтсақ, уездік, губерниялық, республикалық оқу-ағарту бөлімдерінде
инспектор, әдіскер (методист), педтехникум мұғалімі бола жүріп, ол мектеп
мұғалімдерінің жол сілтейтін басшысы бола білді. Ғалымды кейін мектеп
бағдарламалары мен оқулықтарымен айналысуға түрткі болған осы
ағартушылықтан басталған іс-тәжірибесі болатын. Сондықтан Қ.Жұбановты тек
ірі ғалым деп қана танып қоймай, қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының
негізін салушылар қатарындағы ірі ағартушы ретінде танығанымыз абзал.
Қ.Жұбановтың ірі ағартушы, білгір ғалым ретінде танылып, құнды
ғылыми-әдістемелік ой-пікірлерінің қалыптасуына сол жылдары осы салада
қызмет еткен жоғарыда аттары аталған қазақ зиялыларының ықпалы орасан зор
болды. Ғалымның өзі қазақ тілін зерттеушілердің алдыңғы қатарында қазақтан
шыққан ірісі Ш.Уәлиханов екенін айта келе: Беріде қазақтың өз ішінен
шығып, қазақ тілін зерттегендер қазақтың ескі оқығандары болды. Олар –
Байтұрсынұлы Ахмет, Кемеңгерұлы Қошке, Омарұлы Елдес, Шонанұлы Телжан,
Досмұхамбетұлы Халел..., - [14] дейді. Мұнан кейін Т.Шонанұлы мен
А.Байтұрсынұлының қазақ тілін зерттеуге арналған еңбектеріне тоқтап
кетеді. Сөйтіп, Қ.Жұбанов өзіне дейінгі ғалымдар еңбегін байыпты қарап,
лайықты бағасын береді.
ХІХ ғасырдың аяғында дүниеге келіп, ХХ ғасырдың 20-30-жылдары қазақ
қоғамындағы түрлі мәдени, қоғамдық, ғылыми ізеністердің басы-қасында болған
қазақ зиялыларының қай-қайсысы да өздеріне заман жүктеген міндеттерді үлкен
азаматтық парыз ретінде абыроймен атқарып, кейінгі ұрпаққа жеткізе білгені
анық. Бұған халқымыздың көрнекті тұлғаларының бірі Ә.Бөкейхановтың
А.Байтұрсынұлына жазған хатындағы төмендегі сөздер дәлел бола алады: Аса
қадірлі Ахмет! Егер Ыбырай заманында сен туған болсаң, оның жасағанын -
сен, бүгінгі сенің жасап отырғаныңды – ол жасаған болар еді [15]. Бұл
сөздерді қазақ зиялыларының қай-қайсысы да өзінен кейінгі ізбасарларына
айтары анық. Бұл сөздер қазақ зиялылары үшін туған халқын сауаттандырып,
ілім-білімге жол сілтеудің қай кезде де үлкен қоғамдық мәні бар мәселе
болғанын аңғартады. Сондықтан қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының
бастауында тұрған қазақ зиялыларының шығармашылығына талдау жасау олардың
еңбектерінің маңыздылығын айқындауға, жалпы ғылым дамуындағы терең
сабақтастықтың сырын түсінуге мүмкіндік береді деп есептейміз.
Әдістемелік мұрасы зерттеліп-зерделеніп отырған қазақтың тұңғыш
профессоры, көрнекті ғалым Қ.Жұбанов – өз алдына үркердей боп тұрған ерекше
тұлға. Ол қазақ тілінің теориялық өзекті мәселелерін жан-жақты зерттеп,
зерделеп, оның ғылым мен техника тілі ретінде қалыптасып, ілгері дамуына
сара жол салды. Оған ғалымның сол кездері қазақ тілінде шығарылған
математика, химия, физика, жаратылыстану оқулықтарының жалпы редакциясын
басқарғаны дәлел бола алады. Ғалым қазақ тілінің бастауыш мектептен бастап
жоғары оқу орындарына дейін оқыту жүйесін талдап, мұғалімдерге арналған
әдістемелік еңбектер жариялады. Көрнекті қазақ жазушысы Ғ.Орманов өткен
ғасырдың 30-жылдары республикалық баспасөз беттерінің бірінде жас ғалым
Қ.Жұбанов туралы төмендегідей пікір айтады: Астанамыздың орта, жоғары
дәрежелі мектептерінің отыз оқушысы осыдан үйреніп, енді біраз уақытта тіл
ғылымы жөнінде жоғарғы дәрежелі білім иесі боламыз деп қуанып отырған жоқ
па? Талай институттарымыздың тіл кафедраларында қаншама жастарымыз ұйып,осы
жігіттің ғылыми сабағын тыңдап отырғанын көресің. Ол - оқу істері халық
комиссариатының председателі, жаңа әліп комитетінің секретары, ғылым
Академиясы қазақ бөлімшесі Тіл ғылымы секторының бастығы. Ол қазақтың
әдебиет тілі мен басқа ғылымдар жөніндегі терминдерін жасасты. Орта
мектептердегі қазақ тілінің ғылыми грамматикасын жасап беріп отыр.
Мұғалімдерге орта мектеп грамматикасының жайын түсіндіретін Емле, термин
мәселелері деген кітап жазып жатыр. Қазақ тілі жайын зерттеу деген
тақырыпта орыс тілінде он кітапша жазып алды, баспадан шықты. Қазақ тілі
мәселелері деген ғылыми жинақтың редакциясын басқарды. Қазақтың ғылыми
академиялық сөздігі жасалып жатыр. Бұл жұмыс 1942 жылы бітеді. Соны да
бұл басқарады [16].
Қай салада еңбек етсе де, ғылымның қай тармағына қалам тартса да,
Қ.Жұбанов өзінің өзгелерден ерекше дарын иесі екенін көрсете білді.
Профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-шығармашылық жолын зерттеп-зерделей
отырып, оны үш кезеңге бөлуге болады:
1. 1918-1927-жылдар. Ғалымның Темір уездік және Ақтөбе губерниялық
ағарту бөлімдерінде инспектор қызметінде жүрген кезеңі.
2. 1928-1932-жылдар. Ғалымның Республика халық ағарту
Комиссариатында қызмет еткен және Ленинград аспирантурасында білім алған
жылдары.
3. 1932-1938-жылдар. Ғалымның ғылым жолындағы ізденіс жылдары: ғалым
- ұстаз, мемлекет және қоғам қайраткері ретінде кемелдену кезеңі.
Қ.Жұбановтың ғылыми-шығармашылық және ағартушылық жолын осындай
кезеңдерге бөлу оның ғылыми-әдістемелік мұрасының қайнар көздерін
анықтауға, оны жан-жақты зерттеп-зерделеп, бүгінгі күні өміршеңдігін
айқындауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ оның ғұлама ғалым, ірі әдіскер,
қоғам қайраткері ретінде қалыптасуына тарихи-әлеуметтік тұрғыда қайшылығы
мол сол дәуірдің ықпалы күшті болғаны нақты көрінеді. Ғалымның өз
заманындағы және өзіне дейінгі әлемдік және отандық әдістеме ғылымының
алдыңғы қатарлы идеяларын терең меңгеріп, әдістеме мәселесін басқа ғылымдар
саласымен бірлікте, біртұтастықта қарастырғаны анық. Бұл Қ.Жұбановтың қазақ
тілін оқыту әдістемесі ілімінің іргетасын қалауда ерекше орын алатынын,
оның күрмеуі көп күрделі мәселелерді шешуде алдыңғы топтың қатарында болған
ірі әдіскер-ғалым екенін дәлелдейді.
1918-1927-жылдар. Қ.Жұбановтың өмірі мен шығармашылығын алғаш
зерттеушілердің бірі, танымал ғалым, профессор Р.Сыздықова оның оқу оқып,
сауаттану кезеңінің өткен ғасырдың алғашқы он жылдығымен тұстас келетінін
ескерте отырып, былай дейді: ...бұл-еліміздегі түркі халықтарының оқу-
ағарту тарихында төте оқу немесе жадид деген жаңа белес етек алған
кезең болатын. Төте оқу- бұрынғы арабша хат танытып, мұсылман діні
негіздерін үйрететін оқудың орнына, азаматтық білім беретін, яғни есеп,
география, жаратылыстану, шаруашылық негіздерін үйрететін жаңа оқу түрі
болды. Бұл жаңа ағым заман талабынан, атап айтқанда, Ресейде дамып келе
жатқан капиталистік қарым-қатынас мүддесінен, 1905 жылғы буржуазиялық-
демократиялық революциядан кейін ояна бастаған халықтық сананың, елдегі
жалпы революциялық-демократиялық хал ахуалдың тікелей ықпалымен туған
құбылыс болғаны аян. Бұл құбылысты қазақ даласында халық бұқарасы қоштап,
қабыл алғаны да белгілі. Бұл құбылыс 20-ғасыр басында-ақ қазақ бұқарасының
ояна бастағанын, қазақ қауымының рухани дүниесі көрсоқыр болмағанын
танытады.
Өткен ғасырдың соңғы ширегінде Кел, балалар, оқылық! деп жар
салған Ы.Алтынсариннен бастап, Оян, қазақ! деп ашық үгітке кеткен
М.Дулатовтың, сары маса болып, қазақты оянсын деп сөзбен шаққан
А.Байтұрсыновтың шаққан ұрықтары құнарлы топыраққа түсіп, көктей бастағанын
көрсетеді. Қ. Жұбанов – осы егіндіктің өркені! [7].
Қазақ даласындағы осындай тартысты кезеңде сауатын ашып, білім
іздеп, шарқ ұрған Құдайберген Жұбановтың ағартушылық жолды таңдауы да
кездейсоқтық емес еді. Алдымен болашақ ғалымның бұл жолды таңдауына ұстазы,
сол замандағы Ақтөбе өңіріне танымал көзі ашық азамат Ғабдолла Беркіновтің
ықпалы күшті болғанын атап айтқымыз келеді. Ол шәкірті Құдайбергеннің
білімге деген құштарлығын байқап, Орынбордағы Хұсайния медресесіне оқуға
дайындап, өмірге жолдама береді. 1915 жылы Хұсайнияның алғашқы оқу жылын
аяқтаған 16 жастағы білімді балаң жігіт Құдайберген Жұбанов сол кездері аты
біршама танылып қалған ағартушы - журналист Ж.Тілепбергеновпен бірлесіп,
атақты Қазақ газетінің бетінде Өнегелі мұғалім атты хабарлама
жариялайды. Бұл мақалада төмендегідей жолдар бар: Темір уезі, Темір-Орқаш
болысының 3-ауылында өткен октябрьден бастап, бір мұғалім төте жол, қазақ
емлесімен отыз шамалы бала оқытып жатыр, ай ішінде балалары тіпті жақсы
болып кетті. Баста жадит деп жақтырмаған адамдар осы күні дұрыстығын түсіне
бастады. Бұл мұғалім-Ғабдолла Беркінов, ескіше оқыса да, пікірі түзу, зерек
көрінеді. Ағайындарға айтып қарағанмен, ештеңе шықпаған соң, өзінің шағын
дәулетімен ықтият етіп, 50-60 сом ақша шығарып, балаларға керекті кітап-
саймандар алып, өз үйінде оқытып жатыр [17].
Кейін ағарту саласында көп жыл тынымсыз еңбек еткен қарт ұстаз
Абдолла Беркінов өз естелігінде былай деп жазады: Сексеннің сеңсең бөркін
кисем де, осыдан жарты ғасырдан астам уақыттағы сол бір кездің суреттері
сол қалпында көз алдымда. Ащықұдықтан Үміт мектебі ашылып, Құсайын
Ашығалиев екеуміз сабақ беріп жүрдік. Бірде орта шаруа Қуан екі баласын
ертіп келіп мектебімізге қосты. Үлкені - Құдайберген, кішісі-Ахмет, осы
Үміт мектебінде алғаш рет қалам ұстап, білім тарауларын ашты. Қуанның екі
баласы да зеректігімен көзге түсті. Бір ерекшелігі-үлкені салмақты, ойшыл
еді, ал Ахмет-күлдіргі, ұтып сөйлейтін. Құдайберген 14 жасқа келгенше осы
біздің мектепте білім алды. Одан кейін Жиенғали екеуі Орынбордағы
Хұсайния медресесінде білімін жалғастырды [18].
Жас шәкірттердің өз ұстаздары туралы тырнақалды мақаласын Қазақ
газеті бетінде жариялауының өзі кездейсоқтық емес еді. Газеттің төңкеріс
алдындағы кезеңде қазақ даласында кең тарағанын жоғарыда айтқанбыз.
Қ.Жұбанов пен Ж.Тілепбергенов те газеттің тұрақты оқырмандары ретінде оның
бетінде көтерілген мәселелерге үлкен қызығушылықпен қарап, өз ой-пікірлерін
ортаға салып отырғаны анық. Шәкірт Қ.Жұбановтың Ж.Тілепбергеновпен бірлесе
жазған туындысын Қазақ газеті бетінде жариялауын ұстазының өнегелі
істерін қалың қазаққа үлгі етуді мақсат тұтқаны және ағартушылық идеясын
уағыздаудың бірден-бір жолы деуге болады.
Сөйтіп, 1916 жылы Қ.Жұбанов Орынбордағы атақты Хұсайния медресесін
бітіріп, еңбекке араласады. Осы ретте болашақ ғалымды алғаш білім нәрімен
сусындатып, өмірге қадам бастырған Хұсайния медресесі туралы тарихи
деректерді келтіре кету қажет. Бұл оқу орны сол заманда гуманитарлық білім
салалары бойынша ұлт зиялыларын дайындауға айтарлықтай ықпал еткен және
мұсылман қауымы арасында ағартушылық идеяларды таратуды мақсат еткен бірден-
бір алдыңғы қатарлы оқу орны болды. Медресенің негізін 1891 жылы 1-қаңтарда
Орынбор өңірінің атақты көпестері ағайынды Хұсайыновтар қалаған. Олар өз
заманының озық ойлы, көкіректері ашық азаматтары ретінде медреседе тек дін
негіздерін оқытып қана қоймай, әр түрлі ғылым салаларынан хабар беретін
басқа пәндерді де оқытуды көздейді. Мұны тарихшы Б.Алимбаеваның төмендегі
деректері дәлелдейді: Они (братья Хусаиновы М.Ж.) были сторонниками нового
метода обучения, основывавшегося на фонетическом принципе чтения–звуковом,
в отличие от старого метода – буквослогательного, также сторонниками
внедрения в образовательный процесс светских знаний, отсутствовавших в
программах обучения мусыльманских школ: арифметики, русского языка,
географии и истории. В медресе преподавали выдающиеся педагоги: Ризатдин
ибн Фахретдин (1874-1947) – ученый, писатель, создатель историко-
биографической энциклопедии Аскар, Мусса Бигиев (1884-1937) – писатель,
публицист, автор учебников по географии, истории и многие другие. Медресе
Хусаиния представляло собой в большей степени гимназию, нежели духовное
учебное заведение, шакирды получали реальные знания и полезные навыки,
обучаясь в медресе [19].
Жалпы, ағайынды Хұсайыновтар негізін қалаған оқу орындарының
барлығында да (оның ішінде медреседе де) шәкірттерге білім беру, оларды
тамақтандыру және жататын орынмен қамтамасыз ету тегін болғанын да атап
айту керек. Мұнда екі үлкен кітапхана жұмыс істеп, оларда әдебиет,
философия, педагогика, медицина, ауыл шаруашылығы, тарих салаларына қатысты
орыс, татар, қазақ, араб, түрік, неміс, француз, ағылшын тілдеріндегі
әдебиеттер, энциклопедиялық сөздіктер мен анықтамалықтар болды. Сондай-ақ
кітапхана сол кездері Орынборда орыс, қазақ, татар тілдерінде шығып тұрған
барлық педагогикалық басылымдарды жаздырып алып отырды.
Медресе қабырғасында білім алғандардың ішінде түркі тілдес халықтар
өкілдерінен шыққан (татар, башқұрт, қазақ, өзбек, Кавказ халықтары) ірі
мәдениет, ғылым, ағарту салаларының білгір мамандары болды. Олардың
барлығына тән басты қасиет білімге деген құштарлық болатын. Сондай білімге
құштар, көкірегі ояу, көзі ашық шәкірттердің бірі Құдайберген Қуанұлы
Жұбанов болды. Медресені бітіргеннен кейін, ол білім ордасы – Күйікқаладағы
(Илецк) екі кластық орыс училищесін аяқтайды. Осылай болашақ ғалымның білім
нәрімен қуаттанып, елге оралу уақыты қазан төңкерісінен кейінгі елдегі
әлеуметтік-саяси өзгерістермен тұспа-тұс келеді. Сөйтіп, ол еңбек жолын
туған жері–Темір-Орқашта бастайды. Қ.Жұбановтың өмірі мен шығармашылығының
дәл осы тұсы туралы доцент Ғ.Ниязова төмендегідей мәлімет береді:
Қ.Жұбанов Ақтөбе губерниясы Темір уезінің оқыту-ағарту қозғалыстарының
ұйымдастырушысы, мектеп мұғалімі, уездегі оқу бөлімінің меңгерушісі бола
жүріп, сауатсыздықты жою қозғалысының қызыл штабын ұйымдастырады, оны
басқару, елге шығып, сауатсыздар тізімін алып, шұғыл көмек көрсету тәрізді
шараларды жүзеге асырудың басы-қасында болады [20].
1922 жылы Темір уездік оқу бөлімінде нұсқаушылық қызметте жүрген
кезінде Қ.Жұбанов Ай атты қолжазба журнал шығарып, оның беттерінде
Шекті, Қараша бала деген бүркеншек аттармен мақала, фельетон, өлең,
пьесалар жариялап тұрады. Журналдың эпиграфы ретінде алынған болашақ
ғалымның өзі шығарған Ай деген өлеңінде төмендегідей жолдар бар:
Сұлуларды мақтаса жұрт айдай дер,
Болар ма еді нағыз айдай, бай-бай!-дер.
Арыстан да Айға ұмтылып мерт болған,
Оған жету қайда бізге,ойбай,-дер.
Жарық қылдың,сиқырладың жер жүзін
Сен–сұлудан айырмайды ел көзін.
Бір қараңғы түкпірге әкеп туғыздым,
Ал, нұрландыр, ал, қызықтыр, кербезім... .
Бұл өлең автордың қазақ халқын надандық пен сауатсыздық түнегінен
шығарып, өнер-білімге жетелеу мақсатында қолжазба журнал мүмкіндігін
барынша кең пайдаланғанын көрсетеді.
Кейін, дәлірек айтсақ, 1925 жылы, Қ.Жұбанов Ақтөбедегі губерниялық
оқу бөліміне жұмысқа шақырылып, мұнда да білім беру, ағартушылық бағыттағы
жұмыстарын жалғастыра түседі. Ғалым өміріндегі Ақтөбе кезеңі оның ұстаздық,
ағартушылық, ұйымдастырушылық қабілеттерін жан-жақты танытқан жылдар болды.
Бұл кезде ол оқу бөліміндегі жұмыстарымен бірге жергілікті педтехникумның
оқытушысы қызметін де атқарады. Сондай-ақ ағарту мәселесіне байланысты
ойларын мерзімді баспасөз беттерінде жариялап, ұтымды ұсыныстарын халыққа
жеткізуді әдетке айналдырады. Болашақ ғалымның осы тұстағы сан-салалы
қызметін Ақтөбе облыстық мұрағаты материалдары негізінде зерттеген доцент
Ғ.Ниязованың төмендегі деректері сөзімізге айқын дәлел болмақ: Ақтөбе
құжатханасында Ақтөбе техникумы педагогикалық кеңесінің хаттамалары
сақталған. 10Х, 22Х, 27Х, 8ХІІ, т. б. 1925 жылғы №1, 2, 3, 4-
хаттамаларда Қ.Жұбанов пен Ж.Тілепбергенов есімдері қатар жүр. Хаттамаларда
бағдарлама әзірлеу үшін арнайы комиссия құрылып, оның мүшелері болып
Қ.Жұбанов, Ж.Тілепбергенов, С.Құрбанов; жоспарлау-әдістемелік кеңестің
мүшелері болып Қ.Жұбанов пен Ж.Тілепбергенов сайланғаны айтылған [17].
Осы ретте Есімі Қ.Жұбановпен бірнеше мәрте қатар аталатын
Ж.Тілепбергенов деген азамат кім? деген заңды сұрақ туындайды. Бұл туралы
профессор Р.Сыздықова: Қ.Жұбановты журналистікке баулыған, бір
жағынан,өмірге ілесіп,оның көкейтесті мәселелеріне үн қосу қажеттілігін
тудырған жаңа заман болса, екінші жағынан, жанында үлгі-өнеге алатын
Жиенғали Тілепбергенов сияқты қалам иесі болды, [7] дей келе,
Ж.Тілепбергеновтің Қ.Жұбановтың жерлесі, сол кездегі елдегі көзі ашық,
көкірегі ояу азаматардың бірі болғанын атап айтады. Ж.Тілепбергенов 1895
жылы Ақтөбе облысы Темір ауданы, қазіргі Жем қалашығына жақын жерде дүниеге
келген.
Өткен ғасыр басында көтерілген аса маңызды саяси науқандардың бірі
халықты жаппай сауаттандыру, оқушы жастармен бірге үлкендерді де оқыту
мәселесі екені жоғарыда айтылды. Бұл істерді ұйымдастыруда ауыл мұғалімдері
белсене жұмыс атқарды. Қ.Жұбанов та осы игілікті істердің басы-қасында
болып, белсенді жұмыс атқарды. Мәселен, 1927 жылы сәуір айында Шалқар,
Темір уездеріне барып қайтқан сапарынан кейін губерния оқу бөлімдеріндегі
мәжілісте жасаған мәлімдемесінде ол: Ауыл мұғалімдерінің еңбегі өте ауыр.
Олар күндіз бала оқытса, кешке үлкендерді оқытады. Онымен қоса ауыл-ауылды
жаяу аралап, ел арасында кеңес өкіметінің саясаты жайында әңгіме өткізеді,
қызыл отауда ойын-сауық ұйымдастырып, халықтың көңіл-күйін көтереді. Соған
қарамастан, уездік атқару комитетіндегі байшыл-бюрократтар кеңес
мұғалімдеріне менмендікпен қарайды. Олардың шағымына құлақ аспайды. Кей
жерлерде ауыл мектептері байлардың қараңғы ат қорасына орналасқан. Мектепте
отын жоқ, мектеп үйі суық. Мұғалімдер кейбір ауылда айлық жалақысын да
уақытында алмайды, - деп, үлкен жанашырлық білдірген. Сол жылдары мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған Қ.Жұбановтың Сауатсыздықты жоятын нұсқаушы
мектеп, Халық ағарту ағысындағы төңкеріс толқыны, Басшылық күшейтілмек.
Мұғалімдер, зер сал. Губатком, жәрдем ет (1925 ж.), Коммуна мектебі 7
жылдық болсын, Мұғалімдер курстары тарады (1926 ж.), Жаңа әліппені алу
мәселесі туралы, Жаңа әліппе сабақтары, Ойыл коммуне мектебі кімге
тиіс? (1928 ж.) сияқты мақалаларында сауатсыздықты жою, жаппай оқу-ағарту,
мәдениет деңгейін көтеру сияқты өзекті мәселелер көтерілген. Аталған
мақалаларды Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының сирек кітаптар мен
қолжазбалар қорында және Ақтөбе облыстық мұрағатында сақталған губерниялық
Кедей газетінің 1925-28 жылдардағы ескірген номерлерінен кездестіруге
болады.
Мысалы, газеттің 1925 жылғы 62-санында жарияланған Қ.Жұбановтың
Ойыл коммуне мектебі кімге тиіс? атты мақаласын оқи отырып, оның ұлттық
мектеп пен ұрпақ тәрбиесі сияқты өзекті мәселелерді шешіп, өткен ғасырдың
20-жылдары өлкеміздегі ағарту майданының бастауында тұрғанын көреміз. Енді
осы мақаладан үзінді келтірейік: Ойыл коммуне мектебі тұрған жер – Ойыл
болысы, Адай уезіне кету себепті ондағы коммуне мектебі де Адай уезіне
кетпекші. Бүгінде тиісті тізіммен мектепті барлық мүлкімен арнайы кемесие
алып та қойыпты, бірақ ол мектеп кеткенмен, оның есебі Темір уезінде қалуға
тиіс. Себебі Қазақстан халық комесериеті Ақтөбе губернесіне 5 коммуна
мектебінің тиісті қаржысын бюджет жылының аяғына дейін беріп тұрмақшы. Бұл
5 мектептің бірі-бұрынғы Ойыл коммуне мектебі, ол мектептің құрылысы Адай
уезіне кеткенімен, қаржы есебі Ақтөбе губернесіне қалуы керек [21]. Мұнан
әрі ғалым бұл мәселені нақты шешу ісімен Қазақстан кемесериеті айналысып
жатқанын, жауабы жуырда берілетінін хабарлайды. Бұл арқылы ағартушы-
ғалымның жұртты жаппай сауаттандыру, панасыз жетім балалар үшін коммуна
мектептерін ашу мәселесін шешкенін, яғни ұлт тағдырына байланысты өзекті
мәселелерді баспасөз арқылы халық талқысына салып, санасына ұғындырып,
келелі мәселелерді қозғап отырғанын анықтауға болады.
Сол жылдары Ақтөбе губерниялық Ағарту органының әдістемелік
инспекторы қызметін атқарып жүрген В.Решетняктың естелігіне қарағанда
Қ.Жұбанов тек қазақ мектептерінің нұсқаушысы қызметін атқарып қана қоймай,
губерниядағы орыс мектептерінде де нұсқаушылық қызмет атқарады. Оған
В.Решетняктың төмендегі естелігі дәлел бола алады: Орыс мектептерінің
методисі П.Кобайды дөрекілігі мен тәртіпсіздігі үшін қызметтен босатқаннан
кейін, оның орнына тіпті орыс мұғалімдері арасынан білгір, сауатты
қызметкер табу қиынға соқты. Осы кезде бізге Құдайберген тап болды. Ол өзін
орыс мектептерінің методист-инспекторы қызметіне сынақпен алуды ұсынды.
Алайда оны сынақтан өткізудің қажетсіздігін ол өлшеусіз еңбекқорлығымен
таныта білді. Ол орыс мектептерінің озат мұғалімдерінің сабағына жиі-жиі
қатысып, пікірлесті. Ол осы кезде И.П.Павлов, В.М.Бехтерев сияқты
академиктердің еңбектерін оқып, физиология, психология, педагогика, логика
ғылымдарымен таныса бастады [22].
Қ.Жұбанов сол кезде орыс тілін өте жоғары деңгейде меңгеруге ден
қояды, сонымен бірге неміс, ағылшын, француз тілдерін үйренуді қолға алады.
Психология, педагогика ілімдерін терең зерттеуі де осы кезден басталады.
Мұның бәрін ғалым өзінің күнделікті ағартушылық қызметімен шебер ұштастыра
отырып жүзеге асырады. Қ.Жұбановтың уездік және губерниялық ағарту
бөлімдеріндегі ағартушылық қызметі, педтехникумдағы мұғалімдік еңбегі,
мерзімді баспасөз беттеріндегі құндылығы аса жоғары мақалалары, елдегі
мәдени іс-шаралардың ұйытқысы болуы, бір сөзбен айтқанда, сол кездегі халық
игілігі үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қ.Жұбановтың тілдік
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қ.Жұбанов – қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған тұңғыш
лингвист ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Қ.Жұбановтың фонетикаға қатысты зерттеулері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Қ.Жұбановтың морфология мен синтаксис салаларына қатысты
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
1.4 Қ.Жұбановтың терминология саласына қатысты
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... 38
2 Қ.Жұбановтың қазақ тілінен білім мазмұнын түзу және оқыту мәселесі
туралы ғылыми
тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.1 Қ.Жұбанов – қазақ тілі бағдарламасын
түзуші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
2.2 Қ.Жұбанов – оқулықтану теориясының негізін
қалаушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Фонетиканы оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .. 48
2.3 Сөзжасам мен морфологияны оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
2.4 Синтаксисті оқыту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
Кіріспе
Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алып, қазақ тілінің
мемлекеттік мәртебеге ие болуы ұлттық дидактиканың күрмеуі көп күрделі
мәселелерінің арнайы ғылыми-зерттеу нысанына айналып, зерттеліп-
зерделенуіне толық мүмкіндік берді. Осымен байланысты қазақ тілін оқыту
әдістемесі ғылымының қалыптасып, дамуы ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин, ұлы ғалым
А.Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алады. ХХ ғасырдың 20-30-жылдары
Құдайберген Жұбанов, Телжан Шонанұлы, Қошке Кемеңгерұлы, Мағжан Жұмабаев,
Міржақып Дулатов, Сейіл Жиенбайұлы сияқты белгілі алаш азаматтары орта және
жоғары мектептерге арналған қазақ тілі оқулықтарын даярлаумен қатар, қазақ
тілін оқыту әдістемесінің ғылым саласы ретінде қалыптасып, дамуына ерекше
үлес қосты. Алайда қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының дамуына өлшеусіз
үлестерін қосқан аталған азаматтардың әдістемелік мұраларын зерттеу және
оларға лайықты баға беру әлі де болса кең көлемде қолға алынбай, арнайы
зерттеу нысанына айналмай келеді. Осы мәселелердің басын ашуда алғашқы
ғылыми ізденістер ретінде қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының негізін
қалаушы А. Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасын зерделеген А. Қыдыршаевтың,
белгілі әдіскер – ғалымдар С.Жиенбайұлы пен Ш.Сарыбаевтың әдістеме ғылымын
дамытудағы орнын анықтауға арналған Л.Ерменбаева мен А.Орынбаевтың ғылыми
еңбектерін атап айтуға болады.
Біртума ғалым, қазақ халқының тұңғыш лингвист-профессоры Құдайберген
Қуанұлы Жұбановтың мол мұрасын кейінгі ұрпақ игілігіне айналдыру бағытында
соңғы жылдары лингвистикалық тұрғыдан бірқатар зерттеу жұмыстары
жүргізілді.
Атап айтқанда, Ж.Тектіғұлова, Н.Сәдуақас, М.Миров, А.Омарова,
Ф.Терекова, Ж.Сұлтан, А.Жұбанова, Ә.Оралбайдың ғылыми еңбектері – құнды
зерттеулер. Аталған еңбектерде профессор Қ.Жұбановтың тіл білімі, тарихи
грамматика, әлеуметтік лингвистика және психолингвистика проблемаларына
қатысты іргелі ой-тұжырымдары мен ғылыми ұстанымдары жан-жақты сараланып,
ғалымның аталмыш ғылым салаларын дамытудағы орнына жоғары баға берілген.
Диплом жұмысының өзектілігі: Қ.Жұбанов қазақ лингвистикасының ғылыми
негізін қалыптастырушы ғана емес, қазақ тілін пән ретінде орта мектептер
мен жоғары оқу орындарында оқытудың ғылыми-дидактикалық өзекті мәселелерін
шешуді жаңа танымға негіздеген әдіскер-ғалым, түрлі әдіс-тәсілдерін өз
еңбектері арқылы көрсете білген шебер әдіскер болғаны анық. Белгілі
ғалымдар Р.Сыздықова, Н.Оралбаева, Ф.Оразбаева, А.Калюжный, М.Жұбанова,
О.Бүркіт, Н.Берікұлы, Ж.Нұржанова, А.Кенжеғұлова және тағы басқалар
Қ.Жұбановты қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының бастауында тұрған ірі
әдіскер-ғалым ретінде танып, оның әдістемелік тұрғыдан құндылығы жоғары
еңбектеріне жоғары баға беріп, әдістемелік мұрасының үздік тұстарының күні
бүгінге дейін ғылыми-зерттеу нысанына айналмай отырғанын атап көрсетеді.
Олай болса, зұлмат жылдары арамыздан жазықсыз аластатылып, кешегі тоқырау
заманында мол мұраларын оқып-зерделеуге тыйым салынған біртума ғалымның
әдістемелік тұрғыдан құнды еңбектерін зерттеп, зерделеп, қазақ тілін оқыту
әдістемесі ғылымының бастауында тұрған профессор Қ.Жұбанов еңбектерінің
маңыздылығын анықтауға, оның әдістемелік мұрасын ағарту саласы
қызметкерлері арасында насихаттауға және кейінгі ұрпақтың игілігіне
айналдыру жолдарын көрсетуге мүмкіндік тумақ. Бұл әдістеме ғылымының
дамуындағы сабақтастық пен дәстүрлер жалғастығын көрсетуге, оның қазіргі
даму деңгейін саралап, келешек даму жолдарын болжауға ықпал етері ақиқат.
Диплом жұмысының міндеті мен мақсаты: диплом жұмысының негізгі
мақсаты – Қ.Жұбановтың тілдік және әдістемелік мұраларына шолу жасау.
-ғалымның қазақ тіліне, қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты
еңбектерін жинақтау, саралау және оның ғылымның дамуындағы маңызын көрсету;
-ғалымның ғылыми-шығармашылық өсу жолын тілдік және әдістемелік
еңбектері тұрғысынан анықтау;
-ғалымның тілдік және әдістемелік ізденістерінің тіл білімінің
барлық салаларын қамтығанын көрсете отырып, тарихи-салыстырмалы тұрғыдан
талдау жасау;
-профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік көзқарастарының
қалыптасуына ықпал еткен тарихи-әлеуметтік жағдайды анықтау;
-Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік ой-пікірлерінің өміршеңдігін, оның
қазіргі қазақ тілі және әдістеме ғылымымен сабақтастығын дәлелдеу.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы:
профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік мұрасының жалпы қазақ тілін және
қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымын дамуытудағы орны, ғалымның тілдік және
әдістемелік ой-тұжырымдарының қазақ тілі және әдістеме ғылымының қазіргі
дамуына ықпалы, ғалымның пайымдауларының қазіргі қазақ тілі және әдістеме
ғылымының негізгі қағидаларымен сабақтастығы.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қ.Жұбановтың тілдік мұрасы
1.1 Қ.Жұбанов – қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған тұңғыш
лингвист
Қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған тұңғыш лингвист-
профессор, белгілі қоғам қайраткері, өз заманының озық ойлы азаматы
Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың ғылыми-шығармашылық еңбегі тіл білімінің әр
түрлі салаларын қамтиды. Қазақтың тұңғыш жоғары оқу орны – Мемлекеттік
Педагогикалық институтының қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі
және профессоры (1932-37), Ағарту Халық комиссариатының коллегия мүшесі,
бағдарламалар мен оқулықтар бөлімінің меңгерушісі, мемлекеттік терминология
комиссиясының төрағасы, Мемлекеттік Терминком бюллетенінің бас редакторы
(1933-37), КСРО Ғылым Академиясы Қазақстан филиалының лингвистика
секторының меңгерушісі, қазақ тілінің Академиялық сөздігінің бас редакторы,
КСРО Ғылым Академиясы қазақ филиалы Ғылыми Кеңесі мен Президиум мүшесі
(1936-37), Қазақстандық Ұлт мәдениеті Ғылыми-зерттеу институтының Ғылыми
Кеңес мүшесі (1935-36), Бүкілодақтық жаңа әліп орталық комитетінің
Қазақстандық мүшесі (1935-37) сияқты сан-салалы қызмет түрлерін өмірінің
соңғы жылдарын дейін қатар атқара отырып, Қ.Жұбанов қазақ тіл білімі
ғылымының іргетасын қалап қана қоймай, оның орта мектептен бастап жоғары
оқу орындарында оқытылуының өзекті мәселелерімен айналысты.
Жалпы, Қ.Жұбановтың ағартушы ретінде еңбек жолын бастаған шағы мен
танымал ғалым, қоғам қайраткері атанған кемелдену кезі ел өміріндегі үлкен
тарихи-әлеуметтік оқиғаларға толы ХХ ғасырдың басымен тұспа-тұс келді. Бұл
кездегі қоғамдық-әлеуметтік жағдай, ғылым мен мәдениеттің даму деңгейі Қ.
Жұбановты ірі тіл маманы – ғалым, қоғам қайраткері ғана емес, тілді оқыту
әдістемесінің ғылыми негізде қалыптасып, жан-жақты дамуына үлкен үлес
қосқан әдіскер- ғалым ретінде де танытады.
Жалпы, ХХ ғасырдың басы қазақ даласына үлкен өзгерістер әкелгені
белгілі. Бұл өзгерістердің халық үшін тиімді тұстарымен қатар жағымсыз
жақтары болғаны анық. Алдымен ХІХ ғасырдың аяғындағы патша үкіметінің
отарлау саясатының күшейе түсуі, қазақтардың өз ата-мекендерінен күштеп
қуылып, құнарлы жерлерге ішкі Ресейден қоныс аударушылар мен казак
әскерлерінің орналастырылуы қазақ қоғамындағы аграрлық және ұлттық
мәселелердің шиеленісе түсуіне әкелді. Алайда қазақ халқы отарлық езгіні
тек әлеуметтік-экономикалық жағынан ғана емес, рухани жағынан да бірдей
көрді. Мұның бәрі 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына ұласқаны тарихтан
белгілі. Осындай күрделі кезеңде қазақ қоғамының демократтық-ағартушылық
бағыттағы зиялы қауым өкілдері елде өрістей бастаған жаңа қоғамдық-саяси
қозғалыстың көшбасшысы ретінде ұлттық-демократиялық мақсат-мүдделерді
алдыңғы орынға қоя бастады. Олардың ішінде, әсіресе, Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, М.Жұмабаев және тағы басқа қайраткерлердің рөлі
ерекше болды. Олар сол кезде шығып тұрған қазақ ұлттық басылымдары
төңірегіне жиналып, бірлесе қимылдау, қосылып іс-әрекет ету мәселелерін жиі
қозғай бастады. Мұның өзі кездейсоқтық емес еді. Ғасыр басында шығып тұрған
қазақ басылымдары сол кездегі қоғамдық хал-ахуалдың айнасы ретінде қалың
көпшілікке жол сілтеп, ұлттық сана-сезімді оятуға үлес қосты, болашаққа
бағыт-бағдар берді. Мұндай басылымдар қатарында Серке, Айқап, Қазақ,
Сана, Еңбекші қазақ сияқты газет-журналдар болды. Солардың ең ірісі де,
өмірлісі де 1911-15 жылдары белгілі ақын, журналист М.Сералиннің
редакторлығымен шығып тұрған Айқап журналы еді. Бұл журнал халықтың
рухани ағарып, оң-солын тануына, өнер-білімге ден қойып, ғылымға ұмтылуына
жағдай жасады. Журнал бетінде қазақ оқығандары заманалық мәселелерді
көтеріп, өз ой-пікірлерін ортаға салып отырды. Халық арасында өнер-білімді
таратып, рухын ұштауда, санасын тәрбиелеуде аталған демократиялық
баспасөздің ықпалы күшті болды.
1913 жылдан бастап шыға бастаған Қазақ газеті оның редакторы
А.Байтұрсынұлының анықтағанындай, Халықтың көзі, құлағы һәм тілі бола
білді [1, 146 б.]. Аталмыш басылымның халық өміріндегі ерекше орны туралы
белгілі ғалымдар Б.Әбілқасымов пен А.Мектептегі былай тұжырымдайды: Газет
төңірегіне топтасқан білімпаз азаматтар жер мен ұлт тағдыры, оқу-ағарту
ісі, мемлекеттік құрылыс сияқты маңызды мәселелер туралы өз пікірлерін ашық
жазып, патша үкіметінің отарлау саясатын қатты сынға алып отырды. Үкіметке
демократиялық бағыттағы талаптар қоюмен қатар қазақ зиялылары халықтың
саяси сана-сезіміне әсер етуге ұмтылды. М.Дулатовтың Оян, қазағындағы,
А.Байтұрсыновтың Масасындағы ұлттық намысты қайрау, халық санасын ояту
идеялары Қазақтың беттерінде нақтылана, өткірлене түсті. Қазақ газеті
ұлт мүддесіне байланысты қай мәселені болмасын батыл көтеріп, ой-пікірлерін
өткір айтуға машықтанды. Әсіресе, ана тілінде білім беру мен оқыту
әдістері, бағдарлама, әліпби және емле мәселелері туралы ұсыныстары күні
бүгін де өзінің мән-маңызын жойған жоқ деуге болады. Қазақ газеті ұлт
ақыл-ойының қайнар көзі бола білді [2].
Заңғар жазушы М.Әуезов А.Байтұрсынұлының 50 жылдық мерейтойына арнап
жасаған баяндамасында бұл газет туралы төмендегідей пікір айтқан: Сол
уақыттарда Қазақ газетінің бетінен анда-санда оқып отырған әсерлі анық
сөздер қауіптің пішінін айқын қылып көрсетіп, мектептегі жас балалардың
сезімін түзу жолға беттеткендей болушы еді. Жас буынның жаңа туып келе
жатқан әлсіз ойын жол мұндалап, жетегіне алып бара жатқандай байқалушы
еді. Мектептегі сабағын оқымайтын бала Қазақ газетін көрген жерде қадалып
тұрып қалатын.
Бөтен қалада қыр есіне түсіп, елін ойлап жүрген балаға Қазақ
газеті ауылынан келген сәлемдемедей болатын, ал басына келген бәленің атын
білмей, түсін танымаса да, елі мінген еспесі жоқ қайықты теңіздің ішінде
жылжытып бара жатқан жел мен құйынның бар екенін оқып жүрген бала да
сезетұғын. Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп,
өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіріп, күзгі таңның салқын
желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған Қазақ газеті болатын[3].
Бұл пікірдің дұрыстығын газеттің 1913 жылғы санында жарияланған
А.Байтұрсынұлының Оқу жайы атты мақаласы дәлелдей түседі. Мұнда ғалым
мәдениетті елдер мен мәдениетсіз елдерді салыстыра келіп: Оқусыз халық
қанша бай болса да, біраз жылдардан кейін оның бар байлығы өнерлі
халықтардың қолына көшпекші. Мұның себебі бұл заманда не нәрсе болмасын
машинаға айналды. Қазақ пайдаланып отырған шөп шабатын, киім тігетін
машиналар, соқа-сайман, арба-шана, киім-кешек, ыдыс-аяқ – бәрі де завод,
фабрикаларда істеліп шыққан. Бұл істеліп шыққан нәрселердің сүйегінен іс
ақысы он есе қымбат... Қазақ басқа жұрттың өнерін қымбатқа сатып алып отыр.
Осы заманғы жан таңқаларлық нәрсенің бәрі ғылыммен табылған. Адам баласын
көкте құстай ұшырған, суда балықтай жүздірген - ғылым. Дүниенің бір шетінен
бір шетіне шапшаң хабар алдырған да ғылым, - [1] деп, өнер мен ғылымның
ұлт мәдениеті мен экономикасын өркендетудегі маңызын атап көрсетті. Мұнан
әрі ғалым: Халық түзелуінің үміті – жастарда. Сондықтан жастардың қалай
оқып, қалай тәрбиеленуін бәрінен бұрын ескеріп, бәрінен жоғары қоятын
жұмыс,- [1] деп қорытады.
Міне, осындай тарихи-әлеуметтік тартысқа толы жағдайда қазақ
даласында 1917 жылғы төңкерістің нәтижесінде жер-жерде кеңес үкіметі
орнады. Кеңес үкіметі езілген халықты жаппай сауаттандыру ісімен
айналысатындығын бірінші күннен-ақ жариялағанымен, қазақ қоғамының зиялы
өкілдері бұл сөздерге сене қоймады. Сондықтан 1917 жылы Орынбор қаласында
қазақ даласындағы шиеленіскен мәселелерді шешу үшін Алаш партиясы
құрылды. Бұл қазан төңкерісі нәтижесінде орнаған большевиктік билікке қарсы
тосқауылдың бір түрі еді.
Қазақ қоғамындағы осындай шиеленіскен тарихи жағдай туралы белгілі
тарихшы-ғалым М.Қойгелдиев былай пайымдайды: Алашордашылардың
бағдарламасында ұлт қамы, мемлекеттік құрылыс, жер, дін, сот, оқу-білім
мәселелері толық қамтылды. Алайда 1919 жылы қазақ жерінде жаппай кеңес
үкіметінің орнап, күш алуына байланысты Алаш партиясы өз жұмысын
тоқтатты. Ал оның кейбір белсенді мүшелері кеңес үкіметі жағына шығып,
жұмыс істей бастады. Олар кеңес үкіметінің білімді, оқыған ұлт кадрларына
аса зәру екенін жақсы түсіне отырып, сауатты қазақ азаматтарын мемлекет
басқару жүйесіне енгізу арқылы халыққа идеялық ықпал жасауды көздеді.
Сөйтіп, кеңес үкіметі ескермей отырған ұлттық мүдделерді қорғау үшін оқу-
ағарту, мерзімді баспасөз, ғылыми орталықтарды кеңінен пайдалану бағытында
ауқымды шараларды қолға алды. Кеңестік билікке ұлттық мүддені жоғары қойып,
ол үшін күресе алатын сауатты ұлт кадрлары қажет емес еді, оларға керегі
орталықтың түрлі директиваларын бұлжытпай орындап отыратын басқарушы
кадрлар еді. Осындай кадрлардың басшылығымен 1932-33 жылдардағы жалпы
ұлттық трагедияға алып барған байлардың мүлкін тәркілеу, көшпелі қазақтарды
отырықшыландыру, ұжымдастыру сияқты күрделі әлеуметтік-экономикалық және
саяси реформалар іске асырылды. Ұлттық кадрларды жүйелі түрде ылғи да саяси
қудалауға алып, жазалап отыру, әсіресе, 1937-38 жылдардағы оның ең белсенді
және кемел бөлігін репрессиялау саясаты элитаның азып-тозуына алып
келді[4].
Әйтсе де, қазан төңкерісі нәтижесінде дүниеге келген кеңес мемлекеті
бастапқы кезде халықты феодалдық езгіден құтқару, жер және тағы басқа
табиғат байлықтарын бөліп беру, халықты жаппай сауаттандыру сияқты ізгі
мақсат-мүдделерді де алға тартқаны белгілі. Осыған орай халықты жаппай
сауаттандыру, қоғам өмірінде қолданысқа еніп жатқан жаңа ұғымдарды қалың
жұртшылыққа түсіндіру сияқты кезек күттірмейтін мәселелерді шешу қажет
болды. Жаппай ілім-білімге ден қойған қалың жұртшылықтың сұранысын өтеу
үшін қазақ зиялылары ғылымның әр түрлі салаларына арналған оқу құралдарын,
сөздіктерді, әдістемелік және ғылыми-танымдық әдебиеттерді көптеп шығара
бастады. Олардың қатарында сол жылдары жарық көрген Қ.Жаленовтің
Есептану, Е.Омарұлының Пішіндеме, Қ.Сәтбаевтың Алгебра,
А.Байтұрсынұлының Тіл-құрал, Әдебиет танытқыш, Т.Шонанұлының Қазақтың
жер мәселесі тарихы, Қ.Кемеңгерұлының Қазақ халқының тарихы, М.Әуезовтің
Әдебиет тарихы, М.Жұмабаевтың Педагогика және тағы басқа көптеген
еңбектер болды. Бұл еңбектер өз заманындағы ілім-білімге ұмтылған қалың
көпшіліктің игілігіне айналды.
Осы тұста қоғамдағы жаңа қатынастар мен жаңа ұғымдарды халық
санасында қалыптастыруда қазақ тілінің бар мүмкіндігін пайдалану мәселесі
алдыңғы орынға шықты. Сонымен қатар қазақ тілін ғылыми негізде зерттеу
мәселесі де күн тәртібіне қойылып, бұл міндетті әдістемелік тұрғыда шешу
туралы талап-тілектер қойыла бастады. Қазақ зиялылары ұлттық тілдің
ерекшеліктеріне, оның қоғамдағы орны мен әлеуметтік мәніне назар аударумен
қатар, тілді оқыту туралы құнды ой-пікірлерін Айқап, Қазақ, Жаңа
мектеп, Еңбекші қазақ, Ауыл мектебі сияқты басылымдарда жариялап
отырды. Бұдан қазақ тілінің сол кездерде қоғам өмірінде айтарлықтай орын
ала бастағанын көреміз. Сондай-ақ өткен ғасырдың 20-30-жылдары қазақ
зиялылары ана тіліміздің болашақтағы орнын анықтауға ұмтылды. Сондықтан
халқымыздың зиялы қауым өкілдерінің еңбектерінде Ыбырай Алтынсарин негізін
салған ағартушылық бағыт жалғасын тапты. Өткен ғасырдың 20-жылдарындағы
қазақ зиялыларының заман жүктеген абыройлы міндетті үлкен қажырлылықпен,
табандылықпен орындап шыққанын айта отырып, белгілі ғалым М.Мырзахметов
былай дейді: ...бодандық езгісіне түскен Ресей империясындағы барлық түрік
халықтарынан шыққан зиялы топ, әсіресе, ең артта қалды деген көшпелі қазақ
қауымының дарынды ұлдары таудан атылған вулкандай от бүркіп, саясат пен
ғылым саласында айрықша көзге түсті. Саясат арбасын одақ көлемінде ұршықша
үйіріп, дөңгелете жөнелген Тұрар Рысқұлов, ғылым мен өнер саласында Ахмет
Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, тағы басқалар, ал тіл ғылымы саласында
Құдайберген Жұбанов жаңа туған шолпан жұлдыздай жарқырап, туған халқының ой-
санасына нұр сәулесін шаша түсті [5].
Қоғамның саяси өміріндегі қарама-қайшылық, әсіресе, 30-жылдардың
аяғында өрши түсті. Бұл кезде кеңес мемлекетінің басшылары қуғын-сүргін
саясатын тереңдету әрекетін жүзеге асырды. Бұл туралы белгілі тарихшы,
профессор Н.Абдоллаев былай деп жазады: Билеуші партияның мемлекеттегі
ұйымдастырушылық, саяси-көпшілік бағыты кеңес халықтарының дәстүрлі қарым-
қатынасын, этникалық ерекшелігін шектеуші сипат алды. Рухани қазына иелері,
яғни ұлттық интеллигенцияның көрнекті өкілдерінің көзқарастары мен
еңбектерінен мемлекеттік саясатқа қарсы ұмтылыстар ізделіп, зиялылары қуғын-
сүргінге ұшырады... [6]. Осы заманда мемлекеттік жүйенің нығая түсуімен
қатар бірте-бірте бұрынғы Алаш партиясына қатысқандарды, сондай-ақ
өлкедегі әлеуметтік-экономикалық қайта құрылыстардың қарқыны мен әдістері
туралы мәселеде өзіндік ой-пікірлері бар республиканың басшы қызметкерлерін
саяси қудалау мақсатты түрде жүзеге асырыла бастады. 1937-38 жылдары
Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Т.Рысқұлов,
Н.Нұрмақов, С.Қожанов, Ұ.Құлымбетов, О.Жандосов, Ә.Досов, А.Асылбеков,
Л.Мирзоян, Ж.Сұлтанбеков, Т.Жүргенов және тағы басқалар өтірік жаламен
жазаланды. Сонымен қатар қазақтың ғылымы мен мәдениеті де орны толмас
шығынға ұшырады. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Асфендияров, Қ.Жұбанов, Ж.Шанин,
Т.Шонанов, Қ. Кемеңгеров және тағы басқалар кінәсіз жазалаудың құрбаны
болды.
Сөйтіп, 20-жылдардың соңы мен 30-жылдары терең бой алған мемлекеттік
саяси ахуал қоғамдық-саяси өмірдің барлық салаларында бекіді. Олар күшпен
ұжымдастыру мен 1937-38 жылдардағы саяси жазалау дәуірінің қайғылы
оқиғаларымен ұштасып жатты. Өлкедегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер,
Қазақстанға одақтас республика дәрежесін беру, мәдени құрылыстағы, халық
ағарту ісіндегі және ғылымдағы табыстар тоталитарлық жүйенің қатаң
идеологиялық қыспағында өтті. Осының бәрі Қазақстанның КСРО құрамындағы
болашақ даму жолын айқындап берді [6].
Міне, қазақтың тұңғыш профессоры Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың
ғалым, қоғам қайраткері, ұлт жанашыры ретінде танылып, кемелдене түскен
шағындағы мемлекеттік саясат осындай сипат алған болатын. Туған халқының
қамын жеп, қазақ елінің Кеңес Одағы құрамында ұлттық бояуын сақтай білген
демократиялық мемлекет ретіндегі құрылымын жақтаған, қалың жұртшылықты
білім-ғылым жолына бастаған алаш азаматтары репрессия құрбаны болып, көп
жыл арамыздан алыстатылды. Олардың еңбектерін оқып-зерделеу түгілі, аттарын
айтуға да тыйым салынды. Тек өткен ғасырдың 80-жылдары соңындағы демократия
мен жариялылық, 90-жылдардағы еліміздің егемендік алуы ғана 30-жылдары опат
болған арыстарымыздың мол мұрасымен сусындап, оларды зерттеп-зерделеуге
мүмкіндік берді. Олардың арасында қазақтан шыққан тұңғыш профессор, ұлы
лингвист-ғалым Қ. Қ. Жұбанов та бар еді.
Басқа да өз заманының озық ойлы қайраткерлері сияқты Құдайберген
Қуанұлы Жұбанов та өзінің жарық жұлдыздай қысқа өмірінде қазақ қоғамында
болып жатқан әртүрлі жаңалықтардан хабардар болып қана қоймай, оларды
талдап, түсіндіріп отырды. Білгір ғалым, білікті әдіскер, дарынды
публицист, қоғам қайраткері ретіндегі сан-салалы қызметі бірін-бірі
толықтыра келе, халқының мұң-мұқтажын өтеуге мүмкіндік берді. Сол сан-
салалы міндеттердің бірі – халықты жаппай сауаттандырып, ілім-ғылым
негіздерімен сусындату және осы жолда ана тілінің бар мүмкіндігін пайдалану
болса, бұл міндет қазақ тілін ғылыми пән ретінде бастауыш мектептен бастап
жоғары оқу орындарына дейін оқытудың әдістемесін ғылыми негізде жасау
арқылы ғана шешілетінін профессор Қ.Жұбанов терең түсінді. Сондықтан өзінің
әдістемелік еңбектерінде өзіне дейінгі және өз заманындағы әдістемеге
қатысты әдебиеттермен (әлемдік және отандық) танысып қана қоймай, оларды
қазақ халқының ұлттық дүниетанымына сәйкестендіріп беруге ұмтылды.
Қ.Жұбанов өмір сүрген кездегі тілді оқытудың жай-күйі мен осы салада сол
кездері еңбек еткен ағартушы-әдіскерлердің мұрасына шолу жасау ғалымның
әдістемелік еңбектерінің қайнар көздерін анықтауға, оның ғылыми-әдістемелік
еңбектерінде басшылыққа алған ұстанымдары мен әдіс-тәсілдеріне талдауға
мүмкіндік береді. Осы ретте қазақ даласына ағартушылық идеясын таратып,
алғаш мектеп ашқан, қазақ балаларының өз ана тілдерінде сауат ашуы үшін
аянбай тер төккен тұңғыш ағартушы Ыбырай Алтынсариннің жаңашыл бағытын
өткен ғасырдың 10-жылдары ірі ғалым, қоғам және мемлекет қайраткері, ақын-
аудармашы Ахмет Байтұрсынұлының жалғастырғанын атап айту қажет. Ол қазақ
тіл білімінің барлық салаларында өз қолтаңбасын қалдырумен қатар бұл салада
ірі жаңалықтар да енгізген ғалым. Оның көп жылдық ағартушылық еңбегі
негізінде жинақталған тәжірибесі мен өз заманындағы алдыңғы қатарлы
әдістемелік ой-пікірлерді басшылыққа алуы нәтижесінде туған Сауат ашқыш,
Тіл –құрал, Оқу құралы, Баяншы, Нұсқаушы және тағы басқа оқулықтары
мен әдістемелік еңбектерінде тілді оқытудың өз заманындағы озық әдіс-
тәсілдері айтылып қана қоймай, бұл әдіс-тәсілдерді қалай пайдалану
қажеттілігі туралы нұсқау да беріледі. Себебі ғалым оқулықтарды қалай
пайдалану керектігін көрсетпейінше, олардың пайдасы жоқ екенін терең
түсінді. Ғалымның бұл еңбектері өзінің әдістемелік мәнін күні бүгінге дейін
жойған жоқ.
Көрнекті ғалым, Ахметтану ілімінің негізін қалаушы, академик
Р.Сыздықова А.Байтұрсынұлының тілді оқытудың өзекті мәселелеріне қатысты
еңбектерін зерделей келе, төмендегідей қорытынды жасайды: Ахмет
Байтұрсынов қазақ тілін оқыту методикасының ірге тасын қалаушы болып
табылады. Ол – қазақ тілінде дыбыс негізінде сауаттандыру әдісінің негізін
салушы [7, 36 б.]. Кейін А.Байтұрсынұлының қазақ тілін оқыту әдістемесі
ғылымының негізін салушы ғалым екенін Н.Оралбаева [8], А.Сейдімбек,
С.Қалиев [9], Ә. Қайдари, Ө.Айтбайұлы [10], Қ.Есенов [11], Н.Құрманова [12]
т. б. ғалымдар да атап көрсетеді.
Қазақ тіл білімі және оны оқыту әдістемесі ілімі салаларының ғылыми
негізін қалыптастыруда А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов сияқты ғұламалардың орны
ерекше. Олардың еңбектерін зерттеп, зерделеп, салыстырып, анықтауда
көптеген сындарлы пікірлер айтылып жүр. Осы ретте белгілі ғалым, академик
Ә.Қайдаров қос ғұламаның қазақ ғылымы мен мәдениетіндегі орнын былай
пайымдайды: Қ.Жұбановты А.Байтұрсыновпен салыстыра келіп, айырмашылық олар
өмір сүрген уақытта; ағарту ісі мен тіл біліміне қосқан үлесі мен шешпек,
шешілмек проблемаларында; әр ғалымның өзіне ғана тән қайталанбас тамаша
ерекшеліктерінде деген болар едім. Мәселен, А.Байтұрсынов тіл табиғатын
терең түсінуі арқылы халық ағартуға қажетті мәнді де маңызды еңбектерімен
танылған ғұлама. Ал Қ.Жұбанов болса, сол кездегі Европаша жан-жақты білім
алған, бүкіл отандық түркологияның классикалық тамаша дәстүрінде
тәрбиеленген, ғылыми даярлығының молдығымен де, өресінің биіктігімен де өз
ортасынан оқшау тұрған бірден-бір дарынды ғалым еді. Біз бұл ғалымдардың
екеуін де қазақ тілінің іргетасын қалаушылар деп айтуға праволымыз. Бірақ
Қ.Жұбанов басқалардан ерекше, қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаушы
деп аталуға тиісті [13].
Сондай-ақ қос алыптың қазақ ғылымы мен мәдениетін дамытудағы ерекше
орындары туралы сүбелі пікірді профессор Р.Сыздықованың төмендегі
пайымдауларынан да анық аңғаруға болады: ...осыған дейін тарихи бір
шындықты айта алмай келдік. Ол – қазақ тілін белгілі бір жүйемен зерттеп,
ана тілімізді талдап-таныту ісі үстіміздегі (20-шы – М.Ж.) ғасырдың 10-
жылдарында басталғандығы, оны қолға алған А.Байтұрсынов екендігі еді. Тілді
зерттеудің мақсаты мен сипаты әр түрлі болады. Солардың бірі – тілдің
фонетикалық-грамматикалық құрылымын мектепте оқытып-үйрету қажеттілігінен
туған зерттеу, яғни мектеп оқулықтарында талдап баяндау. Бұл орайдағы
ізденістер тіл білімінің алғашқы нышандары болмақ. Міне, А.Байтұрсыновты
қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ретінде танығанда, ғылымның бұл
саласының практикалық мақсат көздей басталған кезеңін сөз етеміз. Іргелі
ғылымның алдында сол ғылым саласының қаңқасы тұрғызылып, обьектілері
айқындалып, терминдері жасалып, негізі салынуы керек. Осындай негізді
салған А. Байтұрсынов болса, қазақ тіл білімінің таза ғылыми, теориялық
сипат ала дамуының өрісі Қ. Жұбановтан басталады. Сондықтан қазақ тілін
зерттеу тарихында бұл екі асқардың әрқайсысы өз орнында, өз биігінде
танылады [7].
Олай болса, ХІХ ғасырдың аяғында қазақтың тұңғыш ағартушысы Ыбырай
Алтынсарин негізін салған ағартушылық идеясы ХХ ғасырдың басында
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Көбеев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанұлы еңбектерінде жалғасып, халықтық сипат алды деуге
толық негіз бар. Қазақтан шыққан тұңғыш лингвист-профессор Қ.Жұбанов та сол
кезде дәл осы қатардан табылды. 1929 жылға дейін ағарту саласында, атап
айтсақ, уездік, губерниялық, республикалық оқу-ағарту бөлімдерінде
инспектор, әдіскер (методист), педтехникум мұғалімі бола жүріп, ол мектеп
мұғалімдерінің жол сілтейтін басшысы бола білді. Ғалымды кейін мектеп
бағдарламалары мен оқулықтарымен айналысуға түрткі болған осы
ағартушылықтан басталған іс-тәжірибесі болатын. Сондықтан Қ.Жұбановты тек
ірі ғалым деп қана танып қоймай, қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының
негізін салушылар қатарындағы ірі ағартушы ретінде танығанымыз абзал.
Қ.Жұбановтың ірі ағартушы, білгір ғалым ретінде танылып, құнды
ғылыми-әдістемелік ой-пікірлерінің қалыптасуына сол жылдары осы салада
қызмет еткен жоғарыда аттары аталған қазақ зиялыларының ықпалы орасан зор
болды. Ғалымның өзі қазақ тілін зерттеушілердің алдыңғы қатарында қазақтан
шыққан ірісі Ш.Уәлиханов екенін айта келе: Беріде қазақтың өз ішінен
шығып, қазақ тілін зерттегендер қазақтың ескі оқығандары болды. Олар –
Байтұрсынұлы Ахмет, Кемеңгерұлы Қошке, Омарұлы Елдес, Шонанұлы Телжан,
Досмұхамбетұлы Халел..., - [14] дейді. Мұнан кейін Т.Шонанұлы мен
А.Байтұрсынұлының қазақ тілін зерттеуге арналған еңбектеріне тоқтап
кетеді. Сөйтіп, Қ.Жұбанов өзіне дейінгі ғалымдар еңбегін байыпты қарап,
лайықты бағасын береді.
ХІХ ғасырдың аяғында дүниеге келіп, ХХ ғасырдың 20-30-жылдары қазақ
қоғамындағы түрлі мәдени, қоғамдық, ғылыми ізеністердің басы-қасында болған
қазақ зиялыларының қай-қайсысы да өздеріне заман жүктеген міндеттерді үлкен
азаматтық парыз ретінде абыроймен атқарып, кейінгі ұрпаққа жеткізе білгені
анық. Бұған халқымыздың көрнекті тұлғаларының бірі Ә.Бөкейхановтың
А.Байтұрсынұлына жазған хатындағы төмендегі сөздер дәлел бола алады: Аса
қадірлі Ахмет! Егер Ыбырай заманында сен туған болсаң, оның жасағанын -
сен, бүгінгі сенің жасап отырғаныңды – ол жасаған болар еді [15]. Бұл
сөздерді қазақ зиялыларының қай-қайсысы да өзінен кейінгі ізбасарларына
айтары анық. Бұл сөздер қазақ зиялылары үшін туған халқын сауаттандырып,
ілім-білімге жол сілтеудің қай кезде де үлкен қоғамдық мәні бар мәселе
болғанын аңғартады. Сондықтан қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымының
бастауында тұрған қазақ зиялыларының шығармашылығына талдау жасау олардың
еңбектерінің маңыздылығын айқындауға, жалпы ғылым дамуындағы терең
сабақтастықтың сырын түсінуге мүмкіндік береді деп есептейміз.
Әдістемелік мұрасы зерттеліп-зерделеніп отырған қазақтың тұңғыш
профессоры, көрнекті ғалым Қ.Жұбанов – өз алдына үркердей боп тұрған ерекше
тұлға. Ол қазақ тілінің теориялық өзекті мәселелерін жан-жақты зерттеп,
зерделеп, оның ғылым мен техника тілі ретінде қалыптасып, ілгері дамуына
сара жол салды. Оған ғалымның сол кездері қазақ тілінде шығарылған
математика, химия, физика, жаратылыстану оқулықтарының жалпы редакциясын
басқарғаны дәлел бола алады. Ғалым қазақ тілінің бастауыш мектептен бастап
жоғары оқу орындарына дейін оқыту жүйесін талдап, мұғалімдерге арналған
әдістемелік еңбектер жариялады. Көрнекті қазақ жазушысы Ғ.Орманов өткен
ғасырдың 30-жылдары республикалық баспасөз беттерінің бірінде жас ғалым
Қ.Жұбанов туралы төмендегідей пікір айтады: Астанамыздың орта, жоғары
дәрежелі мектептерінің отыз оқушысы осыдан үйреніп, енді біраз уақытта тіл
ғылымы жөнінде жоғарғы дәрежелі білім иесі боламыз деп қуанып отырған жоқ
па? Талай институттарымыздың тіл кафедраларында қаншама жастарымыз ұйып,осы
жігіттің ғылыми сабағын тыңдап отырғанын көресің. Ол - оқу істері халық
комиссариатының председателі, жаңа әліп комитетінің секретары, ғылым
Академиясы қазақ бөлімшесі Тіл ғылымы секторының бастығы. Ол қазақтың
әдебиет тілі мен басқа ғылымдар жөніндегі терминдерін жасасты. Орта
мектептердегі қазақ тілінің ғылыми грамматикасын жасап беріп отыр.
Мұғалімдерге орта мектеп грамматикасының жайын түсіндіретін Емле, термин
мәселелері деген кітап жазып жатыр. Қазақ тілі жайын зерттеу деген
тақырыпта орыс тілінде он кітапша жазып алды, баспадан шықты. Қазақ тілі
мәселелері деген ғылыми жинақтың редакциясын басқарды. Қазақтың ғылыми
академиялық сөздігі жасалып жатыр. Бұл жұмыс 1942 жылы бітеді. Соны да
бұл басқарады [16].
Қай салада еңбек етсе де, ғылымның қай тармағына қалам тартса да,
Қ.Жұбанов өзінің өзгелерден ерекше дарын иесі екенін көрсете білді.
Профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-шығармашылық жолын зерттеп-зерделей
отырып, оны үш кезеңге бөлуге болады:
1. 1918-1927-жылдар. Ғалымның Темір уездік және Ақтөбе губерниялық
ағарту бөлімдерінде инспектор қызметінде жүрген кезеңі.
2. 1928-1932-жылдар. Ғалымның Республика халық ағарту
Комиссариатында қызмет еткен және Ленинград аспирантурасында білім алған
жылдары.
3. 1932-1938-жылдар. Ғалымның ғылым жолындағы ізденіс жылдары: ғалым
- ұстаз, мемлекет және қоғам қайраткері ретінде кемелдену кезеңі.
Қ.Жұбановтың ғылыми-шығармашылық және ағартушылық жолын осындай
кезеңдерге бөлу оның ғылыми-әдістемелік мұрасының қайнар көздерін
анықтауға, оны жан-жақты зерттеп-зерделеп, бүгінгі күні өміршеңдігін
айқындауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ оның ғұлама ғалым, ірі әдіскер,
қоғам қайраткері ретінде қалыптасуына тарихи-әлеуметтік тұрғыда қайшылығы
мол сол дәуірдің ықпалы күшті болғаны нақты көрінеді. Ғалымның өз
заманындағы және өзіне дейінгі әлемдік және отандық әдістеме ғылымының
алдыңғы қатарлы идеяларын терең меңгеріп, әдістеме мәселесін басқа ғылымдар
саласымен бірлікте, біртұтастықта қарастырғаны анық. Бұл Қ.Жұбановтың қазақ
тілін оқыту әдістемесі ілімінің іргетасын қалауда ерекше орын алатынын,
оның күрмеуі көп күрделі мәселелерді шешуде алдыңғы топтың қатарында болған
ірі әдіскер-ғалым екенін дәлелдейді.
1918-1927-жылдар. Қ.Жұбановтың өмірі мен шығармашылығын алғаш
зерттеушілердің бірі, танымал ғалым, профессор Р.Сыздықова оның оқу оқып,
сауаттану кезеңінің өткен ғасырдың алғашқы он жылдығымен тұстас келетінін
ескерте отырып, былай дейді: ...бұл-еліміздегі түркі халықтарының оқу-
ағарту тарихында төте оқу немесе жадид деген жаңа белес етек алған
кезең болатын. Төте оқу- бұрынғы арабша хат танытып, мұсылман діні
негіздерін үйрететін оқудың орнына, азаматтық білім беретін, яғни есеп,
география, жаратылыстану, шаруашылық негіздерін үйрететін жаңа оқу түрі
болды. Бұл жаңа ағым заман талабынан, атап айтқанда, Ресейде дамып келе
жатқан капиталистік қарым-қатынас мүддесінен, 1905 жылғы буржуазиялық-
демократиялық революциядан кейін ояна бастаған халықтық сананың, елдегі
жалпы революциялық-демократиялық хал ахуалдың тікелей ықпалымен туған
құбылыс болғаны аян. Бұл құбылысты қазақ даласында халық бұқарасы қоштап,
қабыл алғаны да белгілі. Бұл құбылыс 20-ғасыр басында-ақ қазақ бұқарасының
ояна бастағанын, қазақ қауымының рухани дүниесі көрсоқыр болмағанын
танытады.
Өткен ғасырдың соңғы ширегінде Кел, балалар, оқылық! деп жар
салған Ы.Алтынсариннен бастап, Оян, қазақ! деп ашық үгітке кеткен
М.Дулатовтың, сары маса болып, қазақты оянсын деп сөзбен шаққан
А.Байтұрсыновтың шаққан ұрықтары құнарлы топыраққа түсіп, көктей бастағанын
көрсетеді. Қ. Жұбанов – осы егіндіктің өркені! [7].
Қазақ даласындағы осындай тартысты кезеңде сауатын ашып, білім
іздеп, шарқ ұрған Құдайберген Жұбановтың ағартушылық жолды таңдауы да
кездейсоқтық емес еді. Алдымен болашақ ғалымның бұл жолды таңдауына ұстазы,
сол замандағы Ақтөбе өңіріне танымал көзі ашық азамат Ғабдолла Беркіновтің
ықпалы күшті болғанын атап айтқымыз келеді. Ол шәкірті Құдайбергеннің
білімге деген құштарлығын байқап, Орынбордағы Хұсайния медресесіне оқуға
дайындап, өмірге жолдама береді. 1915 жылы Хұсайнияның алғашқы оқу жылын
аяқтаған 16 жастағы білімді балаң жігіт Құдайберген Жұбанов сол кездері аты
біршама танылып қалған ағартушы - журналист Ж.Тілепбергеновпен бірлесіп,
атақты Қазақ газетінің бетінде Өнегелі мұғалім атты хабарлама
жариялайды. Бұл мақалада төмендегідей жолдар бар: Темір уезі, Темір-Орқаш
болысының 3-ауылында өткен октябрьден бастап, бір мұғалім төте жол, қазақ
емлесімен отыз шамалы бала оқытып жатыр, ай ішінде балалары тіпті жақсы
болып кетті. Баста жадит деп жақтырмаған адамдар осы күні дұрыстығын түсіне
бастады. Бұл мұғалім-Ғабдолла Беркінов, ескіше оқыса да, пікірі түзу, зерек
көрінеді. Ағайындарға айтып қарағанмен, ештеңе шықпаған соң, өзінің шағын
дәулетімен ықтият етіп, 50-60 сом ақша шығарып, балаларға керекті кітап-
саймандар алып, өз үйінде оқытып жатыр [17].
Кейін ағарту саласында көп жыл тынымсыз еңбек еткен қарт ұстаз
Абдолла Беркінов өз естелігінде былай деп жазады: Сексеннің сеңсең бөркін
кисем де, осыдан жарты ғасырдан астам уақыттағы сол бір кездің суреттері
сол қалпында көз алдымда. Ащықұдықтан Үміт мектебі ашылып, Құсайын
Ашығалиев екеуміз сабақ беріп жүрдік. Бірде орта шаруа Қуан екі баласын
ертіп келіп мектебімізге қосты. Үлкені - Құдайберген, кішісі-Ахмет, осы
Үміт мектебінде алғаш рет қалам ұстап, білім тарауларын ашты. Қуанның екі
баласы да зеректігімен көзге түсті. Бір ерекшелігі-үлкені салмақты, ойшыл
еді, ал Ахмет-күлдіргі, ұтып сөйлейтін. Құдайберген 14 жасқа келгенше осы
біздің мектепте білім алды. Одан кейін Жиенғали екеуі Орынбордағы
Хұсайния медресесінде білімін жалғастырды [18].
Жас шәкірттердің өз ұстаздары туралы тырнақалды мақаласын Қазақ
газеті бетінде жариялауының өзі кездейсоқтық емес еді. Газеттің төңкеріс
алдындағы кезеңде қазақ даласында кең тарағанын жоғарыда айтқанбыз.
Қ.Жұбанов пен Ж.Тілепбергенов те газеттің тұрақты оқырмандары ретінде оның
бетінде көтерілген мәселелерге үлкен қызығушылықпен қарап, өз ой-пікірлерін
ортаға салып отырғаны анық. Шәкірт Қ.Жұбановтың Ж.Тілепбергеновпен бірлесе
жазған туындысын Қазақ газеті бетінде жариялауын ұстазының өнегелі
істерін қалың қазаққа үлгі етуді мақсат тұтқаны және ағартушылық идеясын
уағыздаудың бірден-бір жолы деуге болады.
Сөйтіп, 1916 жылы Қ.Жұбанов Орынбордағы атақты Хұсайния медресесін
бітіріп, еңбекке араласады. Осы ретте болашақ ғалымды алғаш білім нәрімен
сусындатып, өмірге қадам бастырған Хұсайния медресесі туралы тарихи
деректерді келтіре кету қажет. Бұл оқу орны сол заманда гуманитарлық білім
салалары бойынша ұлт зиялыларын дайындауға айтарлықтай ықпал еткен және
мұсылман қауымы арасында ағартушылық идеяларды таратуды мақсат еткен бірден-
бір алдыңғы қатарлы оқу орны болды. Медресенің негізін 1891 жылы 1-қаңтарда
Орынбор өңірінің атақты көпестері ағайынды Хұсайыновтар қалаған. Олар өз
заманының озық ойлы, көкіректері ашық азаматтары ретінде медреседе тек дін
негіздерін оқытып қана қоймай, әр түрлі ғылым салаларынан хабар беретін
басқа пәндерді де оқытуды көздейді. Мұны тарихшы Б.Алимбаеваның төмендегі
деректері дәлелдейді: Они (братья Хусаиновы М.Ж.) были сторонниками нового
метода обучения, основывавшегося на фонетическом принципе чтения–звуковом,
в отличие от старого метода – буквослогательного, также сторонниками
внедрения в образовательный процесс светских знаний, отсутствовавших в
программах обучения мусыльманских школ: арифметики, русского языка,
географии и истории. В медресе преподавали выдающиеся педагоги: Ризатдин
ибн Фахретдин (1874-1947) – ученый, писатель, создатель историко-
биографической энциклопедии Аскар, Мусса Бигиев (1884-1937) – писатель,
публицист, автор учебников по географии, истории и многие другие. Медресе
Хусаиния представляло собой в большей степени гимназию, нежели духовное
учебное заведение, шакирды получали реальные знания и полезные навыки,
обучаясь в медресе [19].
Жалпы, ағайынды Хұсайыновтар негізін қалаған оқу орындарының
барлығында да (оның ішінде медреседе де) шәкірттерге білім беру, оларды
тамақтандыру және жататын орынмен қамтамасыз ету тегін болғанын да атап
айту керек. Мұнда екі үлкен кітапхана жұмыс істеп, оларда әдебиет,
философия, педагогика, медицина, ауыл шаруашылығы, тарих салаларына қатысты
орыс, татар, қазақ, араб, түрік, неміс, француз, ағылшын тілдеріндегі
әдебиеттер, энциклопедиялық сөздіктер мен анықтамалықтар болды. Сондай-ақ
кітапхана сол кездері Орынборда орыс, қазақ, татар тілдерінде шығып тұрған
барлық педагогикалық басылымдарды жаздырып алып отырды.
Медресе қабырғасында білім алғандардың ішінде түркі тілдес халықтар
өкілдерінен шыққан (татар, башқұрт, қазақ, өзбек, Кавказ халықтары) ірі
мәдениет, ғылым, ағарту салаларының білгір мамандары болды. Олардың
барлығына тән басты қасиет білімге деген құштарлық болатын. Сондай білімге
құштар, көкірегі ояу, көзі ашық шәкірттердің бірі Құдайберген Қуанұлы
Жұбанов болды. Медресені бітіргеннен кейін, ол білім ордасы – Күйікқаладағы
(Илецк) екі кластық орыс училищесін аяқтайды. Осылай болашақ ғалымның білім
нәрімен қуаттанып, елге оралу уақыты қазан төңкерісінен кейінгі елдегі
әлеуметтік-саяси өзгерістермен тұспа-тұс келеді. Сөйтіп, ол еңбек жолын
туған жері–Темір-Орқашта бастайды. Қ.Жұбановтың өмірі мен шығармашылығының
дәл осы тұсы туралы доцент Ғ.Ниязова төмендегідей мәлімет береді:
Қ.Жұбанов Ақтөбе губерниясы Темір уезінің оқыту-ағарту қозғалыстарының
ұйымдастырушысы, мектеп мұғалімі, уездегі оқу бөлімінің меңгерушісі бола
жүріп, сауатсыздықты жою қозғалысының қызыл штабын ұйымдастырады, оны
басқару, елге шығып, сауатсыздар тізімін алып, шұғыл көмек көрсету тәрізді
шараларды жүзеге асырудың басы-қасында болады [20].
1922 жылы Темір уездік оқу бөлімінде нұсқаушылық қызметте жүрген
кезінде Қ.Жұбанов Ай атты қолжазба журнал шығарып, оның беттерінде
Шекті, Қараша бала деген бүркеншек аттармен мақала, фельетон, өлең,
пьесалар жариялап тұрады. Журналдың эпиграфы ретінде алынған болашақ
ғалымның өзі шығарған Ай деген өлеңінде төмендегідей жолдар бар:
Сұлуларды мақтаса жұрт айдай дер,
Болар ма еді нағыз айдай, бай-бай!-дер.
Арыстан да Айға ұмтылып мерт болған,
Оған жету қайда бізге,ойбай,-дер.
Жарық қылдың,сиқырладың жер жүзін
Сен–сұлудан айырмайды ел көзін.
Бір қараңғы түкпірге әкеп туғыздым,
Ал, нұрландыр, ал, қызықтыр, кербезім... .
Бұл өлең автордың қазақ халқын надандық пен сауатсыздық түнегінен
шығарып, өнер-білімге жетелеу мақсатында қолжазба журнал мүмкіндігін
барынша кең пайдаланғанын көрсетеді.
Кейін, дәлірек айтсақ, 1925 жылы, Қ.Жұбанов Ақтөбедегі губерниялық
оқу бөліміне жұмысқа шақырылып, мұнда да білім беру, ағартушылық бағыттағы
жұмыстарын жалғастыра түседі. Ғалым өміріндегі Ақтөбе кезеңі оның ұстаздық,
ағартушылық, ұйымдастырушылық қабілеттерін жан-жақты танытқан жылдар болды.
Бұл кезде ол оқу бөліміндегі жұмыстарымен бірге жергілікті педтехникумның
оқытушысы қызметін де атқарады. Сондай-ақ ағарту мәселесіне байланысты
ойларын мерзімді баспасөз беттерінде жариялап, ұтымды ұсыныстарын халыққа
жеткізуді әдетке айналдырады. Болашақ ғалымның осы тұстағы сан-салалы
қызметін Ақтөбе облыстық мұрағаты материалдары негізінде зерттеген доцент
Ғ.Ниязованың төмендегі деректері сөзімізге айқын дәлел болмақ: Ақтөбе
құжатханасында Ақтөбе техникумы педагогикалық кеңесінің хаттамалары
сақталған. 10Х, 22Х, 27Х, 8ХІІ, т. б. 1925 жылғы №1, 2, 3, 4-
хаттамаларда Қ.Жұбанов пен Ж.Тілепбергенов есімдері қатар жүр. Хаттамаларда
бағдарлама әзірлеу үшін арнайы комиссия құрылып, оның мүшелері болып
Қ.Жұбанов, Ж.Тілепбергенов, С.Құрбанов; жоспарлау-әдістемелік кеңестің
мүшелері болып Қ.Жұбанов пен Ж.Тілепбергенов сайланғаны айтылған [17].
Осы ретте Есімі Қ.Жұбановпен бірнеше мәрте қатар аталатын
Ж.Тілепбергенов деген азамат кім? деген заңды сұрақ туындайды. Бұл туралы
профессор Р.Сыздықова: Қ.Жұбановты журналистікке баулыған, бір
жағынан,өмірге ілесіп,оның көкейтесті мәселелеріне үн қосу қажеттілігін
тудырған жаңа заман болса, екінші жағынан, жанында үлгі-өнеге алатын
Жиенғали Тілепбергенов сияқты қалам иесі болды, [7] дей келе,
Ж.Тілепбергеновтің Қ.Жұбановтың жерлесі, сол кездегі елдегі көзі ашық,
көкірегі ояу азаматардың бірі болғанын атап айтады. Ж.Тілепбергенов 1895
жылы Ақтөбе облысы Темір ауданы, қазіргі Жем қалашығына жақын жерде дүниеге
келген.
Өткен ғасыр басында көтерілген аса маңызды саяси науқандардың бірі
халықты жаппай сауаттандыру, оқушы жастармен бірге үлкендерді де оқыту
мәселесі екені жоғарыда айтылды. Бұл істерді ұйымдастыруда ауыл мұғалімдері
белсене жұмыс атқарды. Қ.Жұбанов та осы игілікті істердің басы-қасында
болып, белсенді жұмыс атқарды. Мәселен, 1927 жылы сәуір айында Шалқар,
Темір уездеріне барып қайтқан сапарынан кейін губерния оқу бөлімдеріндегі
мәжілісте жасаған мәлімдемесінде ол: Ауыл мұғалімдерінің еңбегі өте ауыр.
Олар күндіз бала оқытса, кешке үлкендерді оқытады. Онымен қоса ауыл-ауылды
жаяу аралап, ел арасында кеңес өкіметінің саясаты жайында әңгіме өткізеді,
қызыл отауда ойын-сауық ұйымдастырып, халықтың көңіл-күйін көтереді. Соған
қарамастан, уездік атқару комитетіндегі байшыл-бюрократтар кеңес
мұғалімдеріне менмендікпен қарайды. Олардың шағымына құлақ аспайды. Кей
жерлерде ауыл мектептері байлардың қараңғы ат қорасына орналасқан. Мектепте
отын жоқ, мектеп үйі суық. Мұғалімдер кейбір ауылда айлық жалақысын да
уақытында алмайды, - деп, үлкен жанашырлық білдірген. Сол жылдары мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған Қ.Жұбановтың Сауатсыздықты жоятын нұсқаушы
мектеп, Халық ағарту ағысындағы төңкеріс толқыны, Басшылық күшейтілмек.
Мұғалімдер, зер сал. Губатком, жәрдем ет (1925 ж.), Коммуна мектебі 7
жылдық болсын, Мұғалімдер курстары тарады (1926 ж.), Жаңа әліппені алу
мәселесі туралы, Жаңа әліппе сабақтары, Ойыл коммуне мектебі кімге
тиіс? (1928 ж.) сияқты мақалаларында сауатсыздықты жою, жаппай оқу-ағарту,
мәдениет деңгейін көтеру сияқты өзекті мәселелер көтерілген. Аталған
мақалаларды Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының сирек кітаптар мен
қолжазбалар қорында және Ақтөбе облыстық мұрағатында сақталған губерниялық
Кедей газетінің 1925-28 жылдардағы ескірген номерлерінен кездестіруге
болады.
Мысалы, газеттің 1925 жылғы 62-санында жарияланған Қ.Жұбановтың
Ойыл коммуне мектебі кімге тиіс? атты мақаласын оқи отырып, оның ұлттық
мектеп пен ұрпақ тәрбиесі сияқты өзекті мәселелерді шешіп, өткен ғасырдың
20-жылдары өлкеміздегі ағарту майданының бастауында тұрғанын көреміз. Енді
осы мақаладан үзінді келтірейік: Ойыл коммуне мектебі тұрған жер – Ойыл
болысы, Адай уезіне кету себепті ондағы коммуне мектебі де Адай уезіне
кетпекші. Бүгінде тиісті тізіммен мектепті барлық мүлкімен арнайы кемесие
алып та қойыпты, бірақ ол мектеп кеткенмен, оның есебі Темір уезінде қалуға
тиіс. Себебі Қазақстан халық комесериеті Ақтөбе губернесіне 5 коммуна
мектебінің тиісті қаржысын бюджет жылының аяғына дейін беріп тұрмақшы. Бұл
5 мектептің бірі-бұрынғы Ойыл коммуне мектебі, ол мектептің құрылысы Адай
уезіне кеткенімен, қаржы есебі Ақтөбе губернесіне қалуы керек [21]. Мұнан
әрі ғалым бұл мәселені нақты шешу ісімен Қазақстан кемесериеті айналысып
жатқанын, жауабы жуырда берілетінін хабарлайды. Бұл арқылы ағартушы-
ғалымның жұртты жаппай сауаттандыру, панасыз жетім балалар үшін коммуна
мектептерін ашу мәселесін шешкенін, яғни ұлт тағдырына байланысты өзекті
мәселелерді баспасөз арқылы халық талқысына салып, санасына ұғындырып,
келелі мәселелерді қозғап отырғанын анықтауға болады.
Сол жылдары Ақтөбе губерниялық Ағарту органының әдістемелік
инспекторы қызметін атқарып жүрген В.Решетняктың естелігіне қарағанда
Қ.Жұбанов тек қазақ мектептерінің нұсқаушысы қызметін атқарып қана қоймай,
губерниядағы орыс мектептерінде де нұсқаушылық қызмет атқарады. Оған
В.Решетняктың төмендегі естелігі дәлел бола алады: Орыс мектептерінің
методисі П.Кобайды дөрекілігі мен тәртіпсіздігі үшін қызметтен босатқаннан
кейін, оның орнына тіпті орыс мұғалімдері арасынан білгір, сауатты
қызметкер табу қиынға соқты. Осы кезде бізге Құдайберген тап болды. Ол өзін
орыс мектептерінің методист-инспекторы қызметіне сынақпен алуды ұсынды.
Алайда оны сынақтан өткізудің қажетсіздігін ол өлшеусіз еңбекқорлығымен
таныта білді. Ол орыс мектептерінің озат мұғалімдерінің сабағына жиі-жиі
қатысып, пікірлесті. Ол осы кезде И.П.Павлов, В.М.Бехтерев сияқты
академиктердің еңбектерін оқып, физиология, психология, педагогика, логика
ғылымдарымен таныса бастады [22].
Қ.Жұбанов сол кезде орыс тілін өте жоғары деңгейде меңгеруге ден
қояды, сонымен бірге неміс, ағылшын, француз тілдерін үйренуді қолға алады.
Психология, педагогика ілімдерін терең зерттеуі де осы кезден басталады.
Мұның бәрін ғалым өзінің күнделікті ағартушылық қызметімен шебер ұштастыра
отырып жүзеге асырады. Қ.Жұбановтың уездік және губерниялық ағарту
бөлімдеріндегі ағартушылық қызметі, педтехникумдағы мұғалімдік еңбегі,
мерзімді баспасөз беттеріндегі құндылығы аса жоғары мақалалары, елдегі
мәдени іс-шаралардың ұйытқысы болуы, бір сөзбен айтқанда, сол кездегі халық
игілігі үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz