БАЛАЛАР ДРАМАТУРГИЯСЫНЫҢ БАСПАЛДАҚТАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 БАЛАЛАР ДРАМАТУРГИЯСЫНЫҢ БАСПАЛДАҚТАРЫ
1.1 Қазақ балалар драматургиясының туу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Балалар драматургиясының зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35
2 ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ДРАМАСЫНЫҢ ШАҒЫН ТҮРЛЕРІ
2.1 Балалар драматургиясындағы тақырыптар мен образдар жүйесі ... ... . 41
2.2 Балаларға арналған күрделі пьесалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 64
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: қазақ балалар әдебиетінің зерттелуі жағынан кенжелеп қалған бір саласы - балаларға арналған драмалық туындылар. Жалпы қазақ драматургиясының тууы, дамуы және қалыптасуы дегенде, қазақ балалар драматургиясының өзіндік даму жолын, ерекшелігін сараптау қажеттілігі туады. Қазақ балалар драматургиясының бастау көздерін іздегенде, қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне тірелеміз. Балаларға арналған сұрамақ, қаламақ, айтыс ойындар, мақал-мәтелдер, ертегілер мен аңыз әңгімелердің қазіргі балалар драматургиясының тууы мен қалыптасуына ықпал етті деуге негіз толық. Жаңа үрдіс бір күнде тумайды, ол ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрмен және ұрпақтан ұрпаққа берілетін рухани игіліктің негізінде дамиды. Ұлттық әдебиетіміздің рухани уызы - ауыз әдебиеті балалар драматургиясының да бастау көзі екені белгілі.
Балалар драматургиясы қазақ әдебиеттану ғылымында мүлде аз зерттелген, тіпті кенже қалған сала екені анық. Балаларға арналған драмалық шығармалардың зерттеуші ғалымдардың назарынан тыс қалуы балалар драматургиясының кенжелеп дамуымен байланысты деуге де болады. Әйтсе де, қазақ балалар әдебиетіне, қазақ балалар драматургиясына арналған бірен-саран зерттеулер мерзімді баспасөз беттерінен орын алды. Балаларға арналған драмалық шығармалар оқулықтар мен хрестоматияға арнайы түрде кіргізілмесе де мектеп, балабақшаларда ертеңгіліктер мен мерекелерде жас жеткіншектерге жол тауып жатты. Әсіресе, балаларға арналған "Ұлан", "Ақ желкен", "Балдырған" сияқты газет-журналдар арқылы шағын пьесалар, мерекелік қойылымдар балаларға жетіп отырды. Қазақ балалар драматургиясын кенжелеп туды десек те, оның тууы мен дамуына бағдар жасай отырып, балаларға арналған драмалық туындылардың қазіргі кезде қазақ балалар әдебиетінің үлкен бір арнасы болып қалыптасқанына көз жеткіземіз.
Жалпы қазақ балалар драматургиясы әлі де сарапталып, балалардың жас ерекшелігіне, шығарманың жанрлық сипатына, көркемдік тұрғыда жан-жақты қарастыруды қажет етеді.
Диплом жұмысының жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: қазақ балалар драматургиясының мәселесі бірен-саран жекелеген мақалалар көлемінде болмаса, көп зерттеліне қоймаған тақырып. Сондықтан әлем әдебиеті, әлем әдебиеттану ғылымы тәжірбиесіне сүйене отырып, балалар драматургиясының негізгі заңдылықтары сараланады. Әдебиеттің басқа салалары сияқты қазақ балалар драматургиясындағы дәстүр тарихы, дәстүр тағылымы дәйектеледі. Қазақ балалар драматургиясының туу, қалыптасу жолы, заңдылықтары көрсетілді. Қазақ балалар драматургиясның дамуына үлес қосқандар іріктеліп, олардың стиль ерекшеліктері де біршама талданды.
Жұмыстың нәтижелерін жоғары және орта арнайы оқу орындарының филология факультеттерінде Балалар әдебиеті пәнін оқытқанда, жекелеген арнайы курс, арнайы семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады. Орта мектептердегі бастауыш сыныптарды оқытудың әдістемесінде де қолдануға болады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: қазақ балалар драматургиясының өзіндік даму жолы бар жеке арна екенін айқындау, балаларға арналған драмалық туындыларды жіктеп, жас ерекшелігіне сәйкес саралап, олардың көркемдік дәрежесін ашып көрсету - жұмыстың мақсаты болып табылады. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынадай міндеттері шығады:
- қазақ балалар драматургиясының туу кезеңін анықтау, алғашқы
пьесаларға талдау жасау;
- қазақ балалар драматургиясын кезең-кезеңге жіктеп, кейіпкерлердің жас ерекшелігіне қарай сараптау және әр жастағылар үшін жазылған
туындылардың ерекшеліктерін ашу;
- балалар драматургиясындағы ұлттық реңктің мәнін ашу, ұлттық бояудың көркем туындының көркемдік сипатын негіздеудегі рөлін көрсету;
- драма жанры ерекшеліктеріне сай қаламгерлердің бейне жасаудағы табыстары және олардың стиль ерекшеліктерін айқындау;
- балаларға арналған драмалық шығармаларды тақырыптық, идеялық, бейнелілік тұрғысынан таразылап, дәстүр мен жаңашылдық нысанасы тұрғысынан қарап мәнін ашу;
- балаларға арналған драмалық шығармалардың көркемдік, тілдік, жағына назар аударып, олардың ұқсастығы мен өзгешелігін анықтау.
Зерттеу обьектісінің теориялық - әдіснамалық негіздер: жұмысты жазу барысында қазақ әдебиетінің XX ғасырдағы тарихы және әдебиет теориясы бойынша жазылған М.Әуезовтің, Ә.Қоңыратбаевтың, З.Ахметовтың, С.Қирабаевтың, З.Қабдоловтың, Р.Нұрғалидың іргелі зерттеулері, сондай-ақ драматургия жанрын, балалар әдебиетін зерттеуші ғалымдар Ә.Тәжібаевтың, С.Ордалиевтің, Ш.Ахметовтың, М.Дүйсеновтің, Б.Ыбырайымның, Қ.Ергөбековтың ғылыми жұмыстары әдіснамалық негіз ретінде алынды. Сондай-ақ, орыс ғалымдары В.Г.Белинский, М.Горкий, И.Ф.Волков, еңбектерінің теориялық қисындары да жұмысымызға ғылыми тірек болды.
Зерттеудің дереккөздеріне, негізінен әр жылдарда мерзімді баспасөздерде жарық көрген пьесалар мен Е.Елубаевтың "Өжет"(1984), Б.Ысқақовтың "Кішкене театр"(1959), Ә.Табылдиевтің "Тәрбие өрнектері"(1989), "Тағылым"(1995), С.Жүнісовтың "Қызым, саған айтам"(1978), "Пионер театры"(1980), "Шағын пьесалар"(1962), Ы.Мұсаұлының "Тауан"(2000) т.б. жинақтарға кірген пьесалар негіз болды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 БАЛАЛАР ДРАМАТУРГИЯСЫНЫҢ ДАМУ БАСПАЛДАҚТАРЫ
1.1 Қазақ балалар драматургиясының туу жолдары
Балалар әлемі -- өзіндік ерекшеліктері мол, күрделі де қызықты әлем. Сол әлемге еркін еніп, небір нәзік сыр-сипаттарды сезімталдықпен танып, зерделілікпен зейін салу, зергерлікпен бейнелеу -- қаламгерлер қауымы үшін үлкен сын. Одан өту үшін Балалар жазушысы болып туу керек. Өйткені, балалардың ойлауында, дүниені тануы мен араласуында өзгеше сипат бар. Соны түсіну, әрі балғындар риза болатындай бейнелеу -- шеберлік. Тегінде өмір, орта атты үлкен ұяда неше алуан нәрсе болуы мүмкін. Әдебиет соларды қалай көрсетеді, нені көрсетеді, дәуір, замана сырын қалай бейнелейді деген мәселенің әрқашанда күн тәртібінен түспеуі де сол себептен. Көзі жаңа ашылған қайнардың қай арнаға бет алуы -- ағысты мөлдір өзенге ұласуы, немесе су аяғы құрдымға кетуі табиғаттың ықпалына байланысты. Оң-солын танып үлгермеген, өмірдің ұзақ жолына түсіп, жан-жағына аң-таң болып қарайлап келе жатқан бала үшін де әдебиеттің рухани-эмоциональдық әсері сол секілді ерекше. Қалыптасқан іргелі дәстүрдің тарихи-тәжірибесінен тамыр алған әдебиеттің, реализм, романтизм әдебиетінің уақыт сырының нақты да тірі куәсіндей образдары балалар үшін шындықтың өзіндей нанымды, әрі ерліктің, патриоттық пен адамгершіліктің жан сүйсінер жайсаң өнегесіндей. Өмірдің өзінен алынған өнеге қашан да өрендерді өрге бастаса керек. Балалар үшін әдебиет тек қана рухани азық -- базарлық болып қана қоймай, рухани тәрбиеші де болса, қадірі арта түспек. Осы ыңғайда орыс әдебнетінің, шетелдердің прогресшіл бағыттағы озық, ойлы әдебиетінің де игі ықпалы болғанын атап айту жөн. Мәселен, Аркадий Гайдардың Мектеп, Тимур және оның командасы, Николай Носовтың Көңілді семья, Витя Малеев мектепте және үйде секілді шығармаларының әсері төл әдебиетіміздегі мектеп өмірін өзек еткен әңгіме, повестерден аңғарылса, Жюль Верннің Капитан Гранттың балалары, Он бес жасар капитан, Даниэль Дефоның Робинзон Крузо, Марк Твеннің Том Сойердің таңғажайып істері, Гекльбери Финнің басынан кешкендері, Чарльз Диккенстің Оливер Твистің басынан кешкендері тәрізді кітаптары әдебиетімізде қызықты хикаялар (приключение), фантастика жанрларының тууына өзіндік себін тигізбеді деу қиын. Бұл, арқылы әрине, аталған шығармалардың айна қатесіз екінші бір нұсқасы, солардың сыңарындай туындылар дүниеге келді деуден аулақпыз. Мәселе түйіні -- көркемдік дәстүрлердің әр ұлт әдебиетінде тармақтала жалғасын табуында.
Соңғы жылдардағы қазақ балалар әдебиетіндегі жанрлық-көркемдік жаңалықтар дегенде де ең алдымен сол қызықты хикаялар, балалар фантастикасы жанрларының дүниеге келуін айтамыз. Мәселен, жас фантаст Рысбек Баймахановтың Шайтанқұмда жоғалған бала атты кітабындағы осы аттас фантастикалық әңгімесінде туған жердегі құмда келе жатқан баланы аяқ астынан құм жұтып қояды. Әрине, құмға ертегідегідей жан бітіп кеткен жоқ. Бірақ сол бала аяқ басқан тұста құмның тұңғиық тартатын қасиеті бар. Мұның бәрін автор балғын оқырманын сескендіру үшін әңгімелемейді, қайта жаратылыстың осындай жұмбақ, құпия сырын ашуға ынталандырып, батылдыққа баулу үшін суреттейді. Мамандығы физик, жас ғалым-фантаст Рысбек Баймаханов ғылым жұмбағын, дәлірек айтсақ, ғылыми гипотезаны өзіндік ой, позиция айту үшін ұтымды пайдалана білген.
Бұл ыңғайда фантастика саласындағы ізденістер Абдулхамид Мархабаевтың Арал әуендері, Төлеш Сүлейменовтың Күн сынығы кітаптарынан да аңғарылады.
Соңғы жылдары балалар әдебиеті саласына қызықты хикаялар жанрының қанат жая бастауы -- қуанарлық жай. Қызықты да күтпеген оқиғалар, тосын шешімдер, шиеленіскен түйіндер жас оқырманды әрқашан қызықтырып, олардың тапқырлыққа, батылдыққа, жігерлілікке баулитыны, қиялын қанаттандыратыны белгілі. Шым-шытырық сюжеттік желілер, соған орай ашыла түсетін күрделі характерлер тағдырлары мен табиғаты балалар ойын шынықтыра түсуге қалай да өзіндік себін тигізбек. Тек шиеленіскен сюжеттік желілер жасау өмір, характер күрделілігін танытудан гөрі автордың өз қиялына өзі тым елігіп кетіп, қолдан тудырғаи құйтырқысы болмасын деңіз. Ал, белгілі бір ұнамды ой айтуға бағытталған шұрайлы шығарма баланың басын қатырмайды, қайта оның көзқарасы қалыптасуына әсер етіп, арман-қиялына, қимыл-әрекетіне түрткі болады. Осы түрғыдан қарағанда Сайлаубай Жұбатыровтың Алыстағы аралдар кітабына енген кітап аттас повесі -- көңілден шыққап сәтті барлау. Оқушы балалардың алыстағы аралға бет алуы, қиындықтан мойымай, қажырлылық, тапқырлық көрсетуі көңілге біршама жылы әсер қалдырады. Рас, Жюль Верннің Он бес жасар капитанын еске салатын ұқсастықтар да бар. Екі шығарманың да орталық кейіпкерлері -- балалар, екеуінде де теңіздегі дауыл, балалардың батылдықтары суреттеледі. Он бес жасар капитанда шым-шытырық оқиғалардың тууына себепкер әлеуметтік жағдайлар, қоғамдық-саяси қайшылықтар болса, Алыстағы аралдарда қызықты оқиғалар балалардың құштарлығына, құмарлығына ғана байланысты өрбиді. Бұл арада біз Сайлаубайды атақты жазушының шығармасын мысалға келтіре отырып, өмір айдынының тереңіне бойламай, бетінде қалқып жүрсін деуден мүлдем аулақпыз. Біздің назар аударып отырғанымыз -- әдебиетіміздегі творчестволық-рухани байланыстар. Сайлаубай бүгінгі балалардың қиял-құштарлығын жақсы сезініп, кейіпкерлердің іс-әрекетін жүйелеуде де, оқиғаларды өруде де ысылғандық танытқан. Жюль Верн шығармасындағы теңіз, жалпы табиғат -- әлеуметтік теңсіздік, қайшылықтар әлемі ретінде көрінсе, Алыстағы аралдарда теңіз, дауыл т.б балалардың батылдығы мен байыптылығын сынайтын, әрі шыңдайтын романтикалык, әсерлі әлем ретінде көрінеді.
Отты өткел де -- шиыршық атқан оқиғаларға толы, детективтік сипаты бар туынды. Алтыншы кластың оқушысы Көбен деген баланың құм ішінде кездейсоқ алтын алқа тауып алғанын алыстағы қалада жатып естіген студенттер -- Жақан мен Марленнің және ғалым атын жамылған алаяқтар -- Әлиакпар, Мамай, Төрттағанның қиырдағы құмға келуі -- әр түрлі талап пен тілектің соңына түскендіктен. Тарихшы студенттер ғылымда бұрын-соңды жаңалық ашудан дәмелі болса, ғалым атын жамылған алаяқтар Құлан-шөл Элдорадосынан қисапсыз қазына тауып, пайдаға шаш етектен батып калмаққа алып ұшқан.
Құмның шекеден өтіп шөкелеткен ыстығына, танауды тығындаған сұртүнек боранына шыдай алмаған, әрі межелі жерге жақындаған сайын қазынаны өзгеден гөрі көбірек қарпып қалсам деген қарақшылардың шын сиқы бірте-бірте сын сәттерде ашылады. Бұл повесте ең бастысы -- табиғаты, тағдыры, түсінігі әр қилы адамдар бар, олардың өзара қарым-қатынасы, қақтығысы, жарық дүние үшін күресі, жапа шексе де тұяқ серіппей жан бергісі келмейтін жандардың жігерлі рухы бар. Томырық Төрттаған, әккі Әлиакпар, обыр, зәндемі Мамай, берекесіз шал Шәкіман, зейінді бала Көбен, ер көңілді жас жігіт Жақан, кайсар Марлен секілді мінез ерекшеліктері, бітімі әрқилы характерлерді Сайлаубай жап-жақсы таныта алған. Жас жазушы уақыт, кеңістік сырын да жақсы сезініп, нақты бейнелей біледі. Шамадан тыс шалқу да, әл-дәрмені жетпей әр тұстан бір қалқу да жоқ дерлік. Кейіпкерлерінің сөздерін, іс-қимылдарын шашау шығармай түйіндей білу де -- Сайлаубайдың қаламы айтарлықтай төселіп қалғап талантты жазушы екенін танытады.
Қияндағы құмға қазына іздеп келіп, қиындыққа шыдамай жүзіне ызбар жинап, қырық пышақ болған жандардың күн қақтаған қызыл құмда қан жоса болған сәттері неден туды, тамыры неде деген сұрауға автор өзі ишаралап жауап береді. Тарихтың, жалпы табиғаттың құпия қатерлі жұмбақтарының шешілмеу себебі неде деген сұрауға жауапты да табамыз, Көбеннің шөлден сілесі қатып, діңкесі құрыған сәтте қарақшылар соншама таласқан шынжыр баулы қымбат дүниені бар күшінің жеткенінше алысқа құлаштап лақтырғандағы ойы -- Сары айдаһар (құмды айтып отыр), біз сені сөйлете алмадық -- сенің қымбат құпияң өзіңде қалды. Қайта сен бірлігі жоқ бізді жұтып қоя жаздадың. Демек, сені мойынсұндыруға біз әлі де дайын емес екенбіз. Сен енді өз мекеніңде ең ержүрек, ең-ең таза ойлы адамдарды күтіп тып-тыныш жата бер [1]. Бұл -- кейіпкерлер қатыскан бірді-екілі оқиғадан соң автордың ырқымен төтеннен төнген түйіні деуден гөрі шөлде өткен біраз күнде қасындағы серіктерімен бірге талай азап-тауқыметті бастан кешкен баланың көзі жеткен, өзі тапқан шындығына көп жақын. Бұған илануға болады.
Жас жазушы кейіпкерлерінің көңіл-күйін, бітімін де, объектіге алған жердің де келбетін, табиғат мінезін жақсы біледі, әрі нақты, тартымды суреттейді. Сәлден соң шілденің қысқа түні қылаңытып, көкжиектен таң саз бергендей болды. Жұлдыздардың нұры тайып, қара барқыт аспанға бозамық кілегей перде тұтылды.
Өліараға ауған тозыңқы жартыкеш ай туып келеді екен. Мыс бақырдай балқып көтерілген айды көріп, Көбен тіктеліп отырды. Шөлде туған ай суреті әдеміден гөрі біртүрлі қорқынышты еді. Дәл осыны Көбен бұрын да талай байқаған... Бірақ та осындай қол созым жерден бақырайып, жалқындап туған, сынық табақтай, сүйкімсіз бір кесек дүниені осынша жақыннан көрмеген сияқты еді... Өлі киттердің жондарындай дөңкиген құм шағылдардың арқаларына қаймақшып, қызғылтым суық бояу жағылды. Осы бір көрініс шөл суретін тіпті кұлазытып жіберді [1]. Шөлдегі айлы түннің көрінісі көзбен көріп, қолға ұстарлықтай айқын көрінбей ме? Талай көрген таныс сурет сырын Сайлаубай әдемі жеткізген. Бір қарағанда теңеулер көп сияқты. Бірақ осының бәрі бірі-біріне мінгесіп, шатасып жатқан жоқ. Немесе, біріне-бірі үйлеспей, қитар көздер секілді атысып-шабыспайды да. Баланың көзқарасына сәйкес нақты, ширақ, бейнелі. Сұсты пейзажға сескене қараған Кебеннің көңіл күйін автор тап басып, дәл таныған. Демек, бұл арада автордың интуициясы мен интеллектісі тұтасып, біріне-бірі қуат берген деп айтуға толық негіз бар. Егер тек қана интуиция тізгін алып кетсе, пейзаж шамадан тыс тәмпіштеліп, кейіпкердің көңіл күйі, келбеті көлегейленіп қалар еді.
Балалар қызыға оқитын осындай шығармада апырай, осы шын ба, өтірік пе деген күмән тудыратын немесе себеп-салдары белгісіз сәттер де кездеседі. Біріншіден, қияндағы құмда Көбеннің алтын дүниені тапқандығынан шалғандағы қала студенттерінің, алаяқтардың құлақтануы, екіншіден, зіңгіттей жігіттердің қаладағы санаулы тарихшы-археологтарды білмей, тонын айналдырған алаяқтардың соңынан ілесіп жүре беруі, үшіншіден, мектеп директорының жалған ғалымдардың куәліктерін көзімен көрмей-ақ жәрдемдесуі. Міне, осының бәрі шығармадағы оқиғалардың болуы мүмкін бе, жоқ па деген сауал тудырады. Мамай өзі ертіп жүрген қыз Зейнеге мылтық кезеп, зілдене зекиді? Неге? Бұған да жауап табу қиын.
Бірақ қалай дегенмен де туындының қызыға оқылатыны анық. Сайлаубай Жұбатыров -- нені жазу керектігін, калай жазу қажеттігін білетін, әрі республикамыздағы балалар әдебиетінің тарихында қызықты хикаялар саласында алғаш қалам тартқан жазушы.
Нұржан Мұраталиевтың Жасыл көлдің құпия тұрғыны атты көлемді шығармасы да шытырман оқиғаға құрылған. Жасыл көлден таңғажайып, бұрын беймәлім мақұлық көрген қалалық мектептің жетінші класының оқушысы Еркін өзінің кластастары -- Дарын мен Сәтке көрген-білгенін, қатты қорыққанын айтады. Ол мақұлықтың сипаты мынадай: Судың шетінде тостағандай көзі аларып, аузы үңірейген мақұлық маған тесіле қарап жатыр. Түсі қап-кара. Күжірейген арқасы да судан бір шығып көрініп калды. Және де қолымен судың жағасындағы шөптен ұстай түрғандай көрінді. Оны бұрын-соңды ешкімге көрінбеген беймәлім деп ойлаған балалардың күтпеген жерден пайда болған жұмбақты шешу жолындағы батыл әрекеттері, іскерліктері оқиғалар үстінде көріне береді. Әрқайсысының табиғаты да танылады. Айталық, Сәт қиялшыл болса, Дарын сөзге де, іске де мығым, шымыр, ширақ, ал Еркін сәл жайбасарлау болғанымен байыпты, үшеуі де адал.
Құпия сырын ешкімге білдірмей өздері ашуға бекем бел байлаған балалардың Жасыл көлге барып, қараңғы түннің қалың құшағында ну қамыстың ішінде баспалап, жұмбак мақұлықты іздейтін сәттері, жолбарыс даусын естіп, өздері бетпе-бет ұшырасып көрмеген тағы да әлдеқандай белгісіз аңдарға душар болып жүрексінуі, сонда да алған бетінен қайтпай операцияны жалғастыруы балғын оқырмандар қызығарлықтай шиеленістіре, әрі нақты, нанымды суреттелген. Екінші кітабын шығарып отырған жас жазушы сондай ширыққан сәттердегі кейіпкерлерінің көңіл-күйін, қимыл-қозғалысын дәл бейнелейді. Артық кетпей, кем түспей, оқиға ағынынан ауытқымай байыпты суреттеуі, характерлерді даралап, солар арқылы өз философиясын аңғарта білуі Нұржанның мүмкіндігін, ізденгіштігін көрсететіндей.
Аталған шығармадағы Дарын, Сәт пен Еркіннің табандылығы, тәртіптілігі, мұқияттылығы олардың тұрғыластарына өнеге болатыны анық. Құпия жөнінде ешкімге тіс жармай, өз дегенін іске асыруға бет алған балалардың Жасыл көлді картаға түсіруі -- кез келген үлкеннің де қолынан келе бермейтін шаруа. Жер бедерін анықтау, көлдің ауданын өлшеу, тура жүруге келмейтін тұстарда компасты пайдалану, жұмбақ түбіне жету үшін теңіз өміріне қатысты анықтамалар мен кітаптарды зейін қоя оқып, зердеге тоқу, өздеріне шабуыл жасаған маскалы белгісіз балалармен шайқасу, оларды жеңіп шығу үшін үнемі дене шынықтырумен айналысу - балалар үшін кәдімгідей сын. Және бұл жайлар қарадүрсін, қарабайыр қиыстырылып отырған жоқ, балалар табиғатына - образ логикасына сай. Шығарма соңында жұмбақ мақұлықтың не екені, белгісіз шабуылшы шпиондардың кім екені айқындалғанда, айтып отырғаны рас па екен деген күдік сейіліп, Нұржанның оқиғаларды қиыннан қиыстыра білгендігіне, жалаң оқиғаларды қуалап кетпей, кейіпкерлер психологиясындағы тартысты да қалт жібермей қадағалап отыруына сүйсінесіз.
Алғашында аннотациядағы шытырман оқиғалы дегенді оқып, өтірікті шындай, ақсақты тыңдай етіп кетпес пе екен деп дүдәмалданған едік. Бірақ кәдімгідей көлемді шығарманы ары қарай не болар екен деп қызыға бас алмай оқып шыққан соң автордың жасандылықтан бойын аулақ салатынына куә болдық. Туындыдағы оқиғалар сірә да бұлай болмаған шығар деген ойдан гөрі болуы әбден мүмкін деген тоқтамға ден қойғызады. Автор өз шығармасының сюжеті тартымды болуы үшін, балаларды қызықтыру үшін сондай болуы мүмкін оқиғаларды жинақтаған ғой дейсіз. Мұндай оқиғалы туындылар бүгінгі әдебиетімізде, оның ішінде балалар әдебиетінде жиілеп дүниеге келе бастады ғой. Бұл ретте Жасыл көлдің құпия тұрғыны повесін тап мұндай үлкен көлемде, тарау-тарау оқиғалары бірімен-бірі сабақтасып, шиеленісіп жатқан соны сипатты, проблемалық туынды, бүгінгі балалар әдебиетіндегі өзіндік ізденіс деп ашық айту жөн. Ізденіс болатын себебі -- шиеленіскен сюжетті балалардың іс-әрекетінен табиғи өріп шығарып, бүгінгі заманның күрделі де көкейкесті мәселелерінің бірі -- табиғат қорғау жайында өз пікірін білдіруі. Әрі шығарма таза балалар ұғымына лайық, оқиға сабақтау тәсілі де соларға бейімделген.
Іс-әрекеттер балалар бойына сырттан күштеп таңылмайды, қайта характерлердің логикасына сай туындап, шығарманың негізгі идеясын айқындауға атсалысады.
Жалпы әлгінде айтылған болуы мүмкін дегеніміз, түбін қуалай келгенде, шарттылық қой. Шарттылық дегенді терең ұғынбай, қисынсыз жайлардың қиюын келтіретіп тәсіл ретінде малдану -- жалпы қазіргі әдебиетімізде бой көрсетіп қалатыны бар. Әсілі, шарттылық дегеніңіз өмір шындығынан алшақтап бұра тартпай, жақындауға ұмтылса, сопы өз тарапынан толықтырып жатса ғана немесе көңіл ұйырлықтай түсіндіріп жатса ғана қадірлі, ал, қой, мынауың өмірде сірә де бола қоймас деген кесектей күдік тудырып, өмір шындығынан шығандап шалғай жатса содырлы. Нұржан Мұраталиев шығармасына осы аталған екі сипаттың алғашқысы тән.
Нұржан өз повесінде сонымен не айтпақ болды? Шығарма логикасы қайда жетелейді? Балаларды неше түрлі сын сәттерге душар етіп, талай-талай талқыға салу арқылы жас, балғын оқырманды батыл, табанды, тәртіпті, инабатты болыңдар дегісі келе ме? Мұның бәрі шығармада, әрине, бар. Бірақ шығарманың негізгі логикасынан аңғарылатын мәселе -- табиғатты қорғау мәселесі. Бұған дәлел бола алатын бір ғана сәтті мысалға келтірейік. Көл жағасында Дарынға кездескен маскалының айтқаны: Шыққан тегіміз дегенім -- табиғат анамыз. Біз одан алыстап кеттік. Сондықтан табиғат біздің анамыз болғысы келмейді. Сырларын да бізден жасырады. Әр түрлі қауіпті аурулардан да қорғамайды. Қайта ол адамдарға ашулы. Өйткені, адамдар оны балаларын -- өздерінің бауырларын аяусыз қырып жоюда. Көптеген жан-жануарлар тіпті жер бетінен құрып кетті. Мыңдаған пайдалы өсімдіктер солып барады. Табиғат анасын қорғауда бір қасық қан төкпесе де қорғансыз жануарлардың қанын судай ағызатын адамдар... депті ол. Жайшылықта жасандылау көрінетін бұл сөздердің дәл сол сәтте дұрыс айтылғанына бірте-бірте көзіңіз жетеді. Өйткені, әлгі маскалы табиғатты қорғау қоғамына мүше, жоғары класс оқушыларының бірі екен. Көлдегі құпия құбыжық та солардың ісі екен.
Рас, табиғатты қорғау туралы талай туындыларда айтылған. Ш.Айтматовтың Ақ кемесінде және осы шығарма бойынша түсірілген фильмде де Бұғы ананың жануарларды адамдардың бауырлары дейтіні бар. Жаңағы маскалы да солай дейді. Алайда Нұржанның шығармасында мәселе басқа қырынан қойылып, балалар ұғымына лайық жасалған. Осы орайда Ирина Токмакованың СССР-дің қазіргі балалар жазушыларының шығармаларында балалар өмірінің бейнеленуі туралы атты мақаласында Балаларда жан-жануарларға деген жаңашырлық, қамқорлық сезімі айқын көріне бастады. Олар табиғатты сақтау және қорғау қажеттігін, өздерінің табиғатпен байланыстылығын және оның алдындағы жауапкершілігін сезінуде деген пікірін құптауға болады. Расында да бұл сипат Одақтық балалар әдебиетіне, оның ішінде қазақ балалар әдебиетіне де тән. Бұл қазіргі әдеби процесте интеллектуальдық ізденістердің бел алғандығының, балалар үшін қызықты немесе күлкілі жайлар болса жеткілікті деген ойдан жазушыларымыздың ада-күде арылып, заманымыздың толғақты мәселелеріне ыңғайына карай балалардың да назарып аударып, бейнелеп отырғандығының айғағы. Аталып отырған шығармадағы кемшілік -- осы кітаптағы Сәт деген баланың фамилиясына, шешесіне байланысты желі. Туындыны оқи бастағанда, фамилиясы қызық екен деп таңдана қарағанбыз. Шығарма соңында фамилия неліктен бұлайша аталған оны анықтауға кімдердің жәрдем жасағаны, себепкер болғаны әңгімеленеді. Бірақ, біздінше, осы желінің басы артық, батыл қысқартып тастау керек еді. Өйткені, шығарманың негізгі оқиға өзегіне, айтар ойының арқауына қатысы шамалы, бүйректен сирақ шығарып тұр.
Сондай-ақ осындай қызықты хикаяларға толы кітапты оқып отырғанда, табиғаттың тамаша көріністері, балалардың батыл әрекеттері бейнеленген суреттер, иллюстрациялар болмағаны-ай деп еріксіз қынжыласыз. Ондай суреттер бала қиялын қанағаттандырумен бірге олардың кітап сырына бойлай түсуіне, оқуға деген ықыласын арттыруға да өз себін тигізер еді...
Нұрдәулет Ақышевтың Жұмбақ іздер атты повесінің де оқиғасы шиеленісті. Мұнда тарихтың құпия сырларын ашуға құмар балалардың, шекарашылардың жас достары отрядтарының қызықты істері көрсетілген. Туындының оқиғасы қою, кейіпкерлері де тәп-тәуір танылған. Кездейсоқ ұшырасқан кішіпейіл бейтаныс ағаймен бірге жолаушылап бара жатқан Нұржан алғашқыда оның кім екенінен бейхабартын. Осы Нұржан арқылы өзгелермен танысып, жұмбақ үңгірді іздеуге аттанған Әділ, Жанболат, Бақыт оларға қосылған Гүлмират сияқты оқушылардың жолшыбай тап болған жұмбақ іздер иелерін табуға құштарлығы, зеректігі мен зейінділігіне куә болып отырасыз. Жұмбақ іздердің пайда болуына себепкер Нұржан танысқан бейтаныс адам -- шпион екенін де автор туынды соңында бір-ақ сездіріп, өзінің оқиғалар жүйесін қызықты етіп құруға деген қабілетін байқата алған. Балалардың кейбір аңқаулықтары, тапқырлықтары оқырманын селсоқ қалдырмайды. Таудың қалың орманын қойнау-қойнау, шатқалдарын аралап, ізге түскен балалардың іс-әрекеттері олардың жас шамасына сай. Және бір жақсысы -- автор оқиғаларды күрделілендіріп құрумен ғана шектелмей, сол арқылы кейбір моральдық мәселені де аңғартсам дейді. Мәселен, Бақыттың өз әкесінің кім екенін білмеуі... Үлкендер қателігі бала жанына жара салмай ма деген ой ұшқыны жылт етіп көрініп қалады. Бірақ Нұрдәулет бұл мәселені тереңдете қозғамаған. Оның бір себебі балалардың тапқырлығы мен батылдығын, шекара бұзушыны қалай ұстағандығын көрсетуді негізгі нысанаға алғандығынан болуы керек.
Повестің кемшілігі -- оқиғалар арасында байланыстың, сабақтастықтың әлсіздігі, үзіліп кеткен кино кадрларындай іртік-іртік көрінуінде. Оның үстіне балалардың жас шамасына лайықсыз сірескен тілмен сөйлеп ақылгөйсіп кететін сәттері бар. Солай десек те Жұмбақ іздер -- Нұрдәулет Ақышевтың балалар әдебиетіндегі үмітті барлауы. Қызықты хикаяларға толы дүниелердің қатары көбейе түсуін қазақ балалар әдебиетінің жанрлық табиғаты күрделіленгенінің, игі ізденістердің өрісі кеңейгендігінің айғағы деп қарауымыз ләзім.
Балалар өмірі, мектеп өмірі - балалар әдебиетінің қашаннан бергі негізгі арқауы. Мектеп -- балалардың өмірге, қоғамға деген көзқарасына елеулі ықпал жасайтын жылы әлеуметтік ұя. Ендеше оқушылар өмірінің балалар әдебиетінің айнымас арқауы болуы заңды да. Мысалы, Төлеубек Жарқынбайұлының Мен қалай түзелдім повесі қияңқы оқушының мінез-құлқы өзгелермен қарым-қатынасы нәтижесінде қалай өзгергенін, бұл ретте мектептің, мүғалімдердің де игі әсері болғанын тартымды әңгімелеген. Сондай-ақ ұзақ жылдар бойы ұстаздық қызмет атқарған Қабыш Жәркеновтің Тентек атты жинағына енген Ойланайын, Кемеңгер, Киізді қақпан, Жәкеңнің бір күні, Өкпеші, Алтыншашқан, Неге соғысады секілді көптеген әңгімелері мектеп оқушыларының өмірінен алынған.
Балғындарға әлденеше кітап арнаған Қ.Жәркенов балалар психологиясын жақсы біледі және шынайы бейнелейді. Соңғы жылдары мектеп оқушыларының өмірі жайында жиі жазған және жақсы жазған да осы Қабыш Жәркенов. Мысалға оның Ойланайын деген шығармасына лайық. Аты Жуасбай болғанымен заты тынышсыз бала сабаққа мәз емес екенін өзі де іштей мойындайды. Бірде зоология сабағында өзімен өзі әлек болып отырған Жуасбай Қабылбековтен мұғалім сүт қоректілерге жататындар қайсылар? деп сұрайды. Алғаш бұзау, лақ, қозы, бота, құлын деп бөгелместен шұбыртқан Жуасбай тағы не деген сұраққа былай деп жауап береді:
- Жас бала, кішкене жас бала және торғай. Класс ду күліп жіберді. Мен оған жасығам жоқ, өйткені айтып тұрғандарының сүтпен қоректенетіні ып-ырас, не күлкісі бар? Балалар кызық өзі.
- Өзің сүт қоректілерге жатпайсың ба? - деді мұғалім мысқылмен езу тартып.
- Бір кезде сүт қоректілерге жататынмын, қазір олай емес, ет, нан қоректілерге жатуым мүмкін, оның үстіне қоңыр сиыр суалып барады, шайға да жететін емес деп тәтем сүтпен қоректендіргенді қойған, -- дедім адалымды айтып. Бұндайда шындықты айтпасқа бола ма [2]. Бір қарағанда күлкілі жәйт. Алайда осындай күлкілі жайтқа душар болғаны Жуасбайдың кебін кимеуге әңгімені оқыған балалардың қай-қайсысы да күш салады емес пе!? Балауса оқырмандар үшін жалаң дидактикадан гөрі осылайша нанымды, қызықты суреттелген ситуация әлдеқайда әсерлі.
Келтірілген мысалда баланың бір күнгі, дерлік айтқанда, бір сәттегі көңіл күйі, ой өресі анық көрінген. Ол әлемді мынадай жағдайлар неге болады, жаратылыстың қүбылыстарының сыры неде, т.т. бас қатырып жатпайды, күнделікті сабағын жақсы оқуға, үлкендердің айтқанын орындауға ұмтылады. Сонымен қатар бүгінде балалар психологиясының әсеріне сәйкес өзіндік өзгерісі, қиял ұшқырлығы мен байлығы, жан-жақты білуге деген құштарлығы айрықша. Ендеше балалар әдебиетінің проблемасы кеңейіп, күрделілене түсті деуге толық негіз бар. Өйткені әдебиетшілер мен оқырмандар арасында осыған байланысты екі ұдай пікір жарысы бары белгілі. Бірі жас балаға мейлінше түсінікті, мейлінше қарапайым болуы керек десе, екіншісі балаларды өзінше ойлауға, өзіндік шешім табуға үйретуіміз керек, сондықтан күрделілеу еткеннің ешбір артықтығы жоқ дейді. Бүгінгі жалпы балалар әдебиеті болсын, әлемдік балалар әдебиетін болсын осындай екі түрлі принципке орай туындылардың керкемдік жазылу мәнері түрліше.
Қ.Жәркенов кітабында сабақ үлгерімі нашар оқушылардың ылғи осылайша күлкілі жағдайға душар бола бермей, ұстаздарының, кластас достарының көмегімен қатар-құрбыларына теңелуі, озаттар катарына қосылуы да көңіл ұйытарлықтай суреттеледі. Мұндай әңгімелерді оқи отырып, мектептің балалар өміріндегі аса елеулі әлеуметтік- адамгершілік күш екенін байыптайсыз.
Оның Туыстар [3] атты жинағы екі шығарманың басын құраған екен. Осы уакытқа дейін балаларға арналған бірнеше кітап шығарып үлгірген жазушының мектеп өмірін жақсы білетініне тағы да куә болдық. Туыстар туындысынан мектепке әлі бара қоймаған кішкентай қыз Дидар мен мектепте оқитын Қамаш, Жанаттардың мінез-құлқын көреміз. Бір семьяда өсіп, бірін-бірі сыйлайтын балалардың жаймашуақ алаңсыз күндері, ойын-әзілдері -- бәрі жарасымды, сізге таныс секілді, содан ба оларға бүйрегіңіз бұрып тұрады. Жанаттың күреспен шұғылданып, талмай табанды жаттығудың арқасында күрестен республикалық мектепаралық жарыста өз салмағы бойынша бірінші орынға ие болуы - оқушылар үшін өнеге. Әсіресе Жанаттың соңғы кездесуде өзімен күрескен Қален деген баланың бір кезі тас екенін көріп, жықпай қоюы, тек бір-екі ұпай артықшылығын сақтап қалуы жасқа да, үлкенге де ой салғандай. Жанаттың сезімталдығына, адамгершілігіне осы бір сын сәтте куә боласыз, риза боласыз.
Повестің көкірек көзіне жылы ұшырайтын осындай жекелеген ұнамды қырлары болғанымен тұтастай алғанда көңілімізді көншітпеді. Неге? Негесі сол -- автор өз кейіпкерлерінің порым-пошымын, жүрген-тұрғанын қызықтап, шетінен тізе берген. Шығарма лейтмотиві -- шығарма соңында келтірілгендей жаңбырдан соң жайнаған, Дала неткен бакытты. Әке алдында ойнаған, Бала неткен бақытты деген ой секілді. Әрі бұл ойын автор екі кейіпкерге -- Дидар мен Жанатқа қатысты желілер арқылы жеткізбек болған. Бірақ осы желілердің өзара жымдасуы әлсіз, шашыраңқылық бар. Сондай-ақ ара-тұра әліппеден басталады дегенімізбен ғылым-білім, дүние сыры қайдан оңай болсын. Бұл маңдай терді талай сыпыратын салмақты жүк. Кім біледі, а дегенде-ақ шүйліге кеткен мына бүлдіршін сол бетімен жалықпай жол ұшына шыға ала ма? Сәби сапары ұзақ деген секілді автор атынан айтылса да ойыңа ой қоспайтын құрғақ пәлсапаның да жалпы көркем шығарма үшін қажеті жоқ.
Ал, Көңілді жаз [3] атты екінші шығармасы -- керісінше шымыр, бас-аяғы жпнақы дүние. Қозғалысқа, оқиғаға толы мұндай туындыны оқып шыққанша езуіңіз жиылмайды. Жазушы ойландыра отырып күлдіреді, күлдіре отырып ойландырады. Мұндайда пікірдің тұздығы ретінде дәлел тауып, дәмін келтірсек...
Бүкіл ауылға атышулы, жайып қойған кір атаулыны тажалдай жалмайтын қызыл құнажынның сол бір жаман дағдысын калай қойдыру керек? Үлкендер үлкен шара қолдануға қобалжиды, Есболат қарттың сақалын сыйлайлы. Шешесі қызыл құнажын қағып кетпесін, бағып отыр деген соң амалсыз андып отырған Ернияздың көзі тайып кеткенде, үріп ауызға салғандай әдемі, үр жаңа трикотин көйлекті құнажын құртты. Енді Ернияздың атарға оғы жоқ. Сонда қайтеді ол? Тапқан амалын қараңыз. Кластас достары -- Дүйсен, Дәулен үшеуі тоғайға барып, құнажынды өрістеп көреді. Ескі шүберекті жайып қойып, сонымен алдандырып, тұзақ құрады. Тұтылған құнажын шүберекті жалмап, үлгірмей от қояды. Шыр айнала өкірген қызыл құнажын содан жебірлігін қояды. Бұл балалардың тапқырлығын керсететін бір мысал болған соң әдейі мазмұндап отырмыз. Сондай-ақ бұл үшеуінің балық ұстауға барып жүріп, комбайндардың елеуіш торларын жымқырып кеткен Есболат қарттың ұрлығының үстінен шығуы, қартты ыңғайсыз халге қалдырмай, комбайншыларға торларын жан адамға білдірмей жеткізіп берсек деген балалардың есек ұрлағаны, арба ұрлағаны -- бәрі-бір игі ниеттен екенін ұғынып, іштей қолдап отырасыз. Юморға толы сол сәттерді көз алдыңыздан өткізіп, күліп отырасыз. Бұл операцияны балалардың қалай қиыннан қиыстырғанын автор айқын, нақты суреттеген.
Енді принципті мәні бар бір кітапты арнайы айтсақ дейміз. Ол -- Молдахмет Қаназовтың Ақ тайлағым-ай атты шығармалар жинағы. Мұндағы повестердің барлығының да көркемдік фоны -- Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ауыл өмірі. Принциптік мәні бар дейтініміз -- жалпы, әрбір елеулі тарихи кезең балалар әдебиетінде қалай бейнеленуі қажет деген мәселені алдымызға көлденең тартып, көз тоқтаттыруында. Расында қалай бейнеленуі қажет? Қазіргі оқушыларға сұрапыл соғыс жылдарының тауқыметін, майдан қазасыз, зауал жазасыз болмағандығын, ел үшін туған ерлер мен тылдағы үміт пен күдік тайталасын қалай әңгімелеп беру керек? Жас баланың жүрегі жаншылып, көзіне жас алып отыратындай етіп әнгімелеу керек пе, әлде көңіл-дендіретін сәттер, ситуацияларды суреттей отырып ұғындыру керек пе? Әлде тағы басқа жолдары бар ма? Әрине, мынадай болуы керек деп кесіп-пішіп айтудың жөні жоқ. Әр жазушының өз түсінігі, өз позициясы, тәсілі, ыңғайы болатыны белгілі. Міне, осы тұрғыдан алсақ, Чика -- Дабылдың баласы -- балалар үшін тартымды тартыс. Шығармада динамика мол. Баланы жалықтырмайды. Тіпті, іштей микротарауларға -- тараушаларға бөлінуі де ұтымды. Қысқа метражды фильм секілді көріністер, әрекеттер, оқиғалар тез-тез өзгеріп, балғын оқырманды жетелеп отырады. Бұл шығарма кезінде балалар мен жасөспірімдерге арналған үздік шығармаларға жарияланған республикалық жабық әдеби конкурста жүлде алған. Араға бірнеше жыл салып, кітапта жарық көрген туынды қандай қасиеттері үшін жүлде алған деген сұраққа жауап іздегенде, ең алдымен окиғалардың да, балалар мен үлкендер өмірі, олардың өзара қарым-қатынасының да бала ұғымына сай суреттелуіне көңіл қойдық. Көпшілікке біраз уақыттан бері таныс болғандықтан шығарманы бақайшағына дейін шағып талдап жату артық шығар, сондықтан кейбір мысалдар келтірумен шектелейік.
Шағын шығарманың ішіндегі тараушалардың калай аталғанына зер салыңызшы. Чика немістің баласы болуға тиіс, Біз көрші тұрамыз, Апам төбелеспе дейді, Бостай пошта асығыс келеді, Қап-қараңғы аспанға қарап жатып, Шарбақтың қарын күреп жатсаң деген секілді атаулардың өзі қызық. Әңгімелеп отырған кейіпкердің әлгіндей атаудан кейін тағы да бірдеңе айтқалы отырғанын сезген бала ынтыға түспей ме. Ауыл балаларының ішіндегі ең күштісі де, орысшаға жүйрігі де Жұмажан.
Егін орыла бастады деген тараушада екі-ақ сөйлем бар. Осы бір қауырт та қызу науқанды автор бажайлап суреттеп, ондағы неше түрлі еңбек процестерін, алуан адам характерлерін көрсетуге күш салмайды. Мұнысы -- бір жағынан таптаурын ізден бой тартуы, екінші жағынан айтқалы отырған проблемадан ауытқымауға ұмтылу. Егер бұл сөйлемдерді алып тастасаңыз, әрі тарау жоғалады, әрі оқиға-әрекеттердің сабақтастығы бұзылады, соның салдарынан композицияның тұтастығы да сақталмай, шыт-шыт шытынап кетер еді. Бар-жоғы екі сөйлем бала ұғымына дәл, дөп келген.
Ал, осы кітаптағы Чика Дабылдың баласы, Қияндағы күн нұры, Арғы ауыл мен бергі ауылдың балалары атты шығармаларды оқығанда соғыс жылдарындағы тыл өмірінің, оның ішінде балалар өмірінің суреттері көз алдымызға келеді. Мәселен, әкесі майданда мерт болып, шешесі басқа адамға тұрмысқа шығып кеткен соң бастауыш класта оқитын қаршадай Ерланды тазы ертіп, қоян аулауға мәжбүр еткен не? Жоқшылық. Үйдегі ауру әжесі мен сәби қарындасын қуандырғысы келген Ерланның әлгіндей әрекеті де, әжесі үшін жалынып-жалпайып әзер сұрап алған жарты күрешкедей сүтті Табиғаның бетіне шашып жіберуі де оның, мінезінен туындаған. Бұл сипат -- яғни әрекетті образ табиғатынан тудыру -- кітаптағы туындылардың кай-қайсысына да тән. Демек, автордың әдеби сауаттылығының, қарым-қабілетінің бір белгісі болса керек. Осы кітаптағы туындылардан бізге көбірек ұнағаны -- Қияндағы күн нұры шығармасы. Өмір шындығын, тұтас бір кезеңнің көрінісін кең қамтуымен де, қою психологиялық драмалық сәттерімен де, әралуан характерлерінің молдығымен де осы шығарма шұрайлылау көрінді. Соғыс жылдарындағы саяси-әлеуметтік жағдайдың шалғайдағы қазақ ауылына да қаншалықты зардабы тигенін айқын сезінесіз. Жақсылықты, жаңалықты аңсай күткен ауыл үшін қияндағы күн нұры -- Жеңіс! Оларға рухани демеу де майдандағы жауынгерлердің қайсар, сәтті қадамдары. Сондықтан да үміті зор адамдар адамшылығын жоғалтпай тірлігін жалғастыра берген. Мұның бәрін жазушы тәптіштен жатпайды, нақты бір-екі ситуация немесе детальдар арқылы-ақ аңғартады. Мәселен мұғалім екі күнге колхозға көмектесуге бармақ болып, сабақ еткізуді Қиғаш Ермековаға тапсырғанда, аядай бөлмеде бірнеше кластың балалары сығылысып, сабақ оқуға мәжбүр болғанын көресіз.
Жалпы, Молдахмет Қаназов осындай тілдік детальдарды ұтымды пайдалана біледі. Ералының назаланып кеткен сәтінде Табиға аф дегізіп есігін жауып, салдыр-сұлдыр еткізіп іліп алған. Мұнда аф деп жабылған есік доқ көрсетіп үрген иттей әсер қалдырмай ма!
Міне, осының барлығы Молдахмет Қаназовтың әдебиетке сәл кештеу араласса да өз соқпағымен келген салауатты, қалыптасып қалған, талғамы бар прозаик екенін көрсетеді.
Соңғы жылдардағы әдебиетіміздің осы саласындағы тағы бір елеулі ерекшелік -- жазушыларымыздың балалар әрекетінің психологиялық сырына үңілуге немесе олардың қылық-қимылын, іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан дәлелдеуге ден қоюы. Мұндай шығармалардан балалар әрі өз құрбыларының тыныс-тіршілігіне, көңіл күйіне, жүрек лүпіліне, әрі үлкендердің балаларға айтар ақылы мен істерінің арасындағы қайшылыққа куә болады, басқаша айтқанда, автор балғын оқырманға да моральдық мәселенің бір ұшын шығарып көрсетіп қояды. Әрине, балалардың бәрі бірдей ол мәселені сезіп-біле бермеуі мүмкін. Дегенмен, ойға жетелейтіні де сөзсіз. Мысалы, Марат Қабанбаевтың Арыстан, виолончель, қасапхана және мен [4] повесінің кейіпкері оқушы Асан Қайырсынов қасапхананы өртемек болады. Оның осы ісі үшін мектеп дирекциясы алғыс жариялайды. Рас, қасапхананы өртемек болғаны үшін мектеп дирекциясы оқушыға алғыс жариялады дегенге ешкім де нанбайды. Бірақ Асанның әлгіндей әрекетке ұмтылуына сенесіз. Өйткені6 Асан -- дүние сырын білуге құштар, сезімтал, арманшыл бала. Ол он бір жасқа толып, өзінің туған күніне арналған кешке жиналған қонақтардың сәті кандай екенін іштей сезіп отырады. Мамасының Тәкеңмен әлсін-әлсін билегенін көрумен бірге, арада екі жыл өткен соң жоғарылап облысқа Тәкең көшіп кеткен күні мамасының көзі қызарып жүргенімен оның есесіне көкесі карадай көңілденіп, қолдарын кайта-қайта құшырланып ысқылай бергенін де байкайды.
Асан ойнауға да, сурет салуға да, скрипка тыңдауға да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 БАЛАЛАР ДРАМАТУРГИЯСЫНЫҢ БАСПАЛДАҚТАРЫ
1.1 Қазақ балалар драматургиясының туу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Балалар драматургиясының зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35
2 ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ДРАМАСЫНЫҢ ШАҒЫН ТҮРЛЕРІ
2.1 Балалар драматургиясындағы тақырыптар мен образдар жүйесі ... ... . 41
2.2 Балаларға арналған күрделі пьесалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 64
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: қазақ балалар әдебиетінің зерттелуі жағынан кенжелеп қалған бір саласы - балаларға арналған драмалық туындылар. Жалпы қазақ драматургиясының тууы, дамуы және қалыптасуы дегенде, қазақ балалар драматургиясының өзіндік даму жолын, ерекшелігін сараптау қажеттілігі туады. Қазақ балалар драматургиясының бастау көздерін іздегенде, қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне тірелеміз. Балаларға арналған сұрамақ, қаламақ, айтыс ойындар, мақал-мәтелдер, ертегілер мен аңыз әңгімелердің қазіргі балалар драматургиясының тууы мен қалыптасуына ықпал етті деуге негіз толық. Жаңа үрдіс бір күнде тумайды, ол ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрмен және ұрпақтан ұрпаққа берілетін рухани игіліктің негізінде дамиды. Ұлттық әдебиетіміздің рухани уызы - ауыз әдебиеті балалар драматургиясының да бастау көзі екені белгілі.
Балалар драматургиясы қазақ әдебиеттану ғылымында мүлде аз зерттелген, тіпті кенже қалған сала екені анық. Балаларға арналған драмалық шығармалардың зерттеуші ғалымдардың назарынан тыс қалуы балалар драматургиясының кенжелеп дамуымен байланысты деуге де болады. Әйтсе де, қазақ балалар әдебиетіне, қазақ балалар драматургиясына арналған бірен-саран зерттеулер мерзімді баспасөз беттерінен орын алды. Балаларға арналған драмалық шығармалар оқулықтар мен хрестоматияға арнайы түрде кіргізілмесе де мектеп, балабақшаларда ертеңгіліктер мен мерекелерде жас жеткіншектерге жол тауып жатты. Әсіресе, балаларға арналған "Ұлан", "Ақ желкен", "Балдырған" сияқты газет-журналдар арқылы шағын пьесалар, мерекелік қойылымдар балаларға жетіп отырды. Қазақ балалар драматургиясын кенжелеп туды десек те, оның тууы мен дамуына бағдар жасай отырып, балаларға арналған драмалық туындылардың қазіргі кезде қазақ балалар әдебиетінің үлкен бір арнасы болып қалыптасқанына көз жеткіземіз.
Жалпы қазақ балалар драматургиясы әлі де сарапталып, балалардың жас ерекшелігіне, шығарманың жанрлық сипатына, көркемдік тұрғыда жан-жақты қарастыруды қажет етеді.
Диплом жұмысының жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: қазақ балалар драматургиясының мәселесі бірен-саран жекелеген мақалалар көлемінде болмаса, көп зерттеліне қоймаған тақырып. Сондықтан әлем әдебиеті, әлем әдебиеттану ғылымы тәжірбиесіне сүйене отырып, балалар драматургиясының негізгі заңдылықтары сараланады. Әдебиеттің басқа салалары сияқты қазақ балалар драматургиясындағы дәстүр тарихы, дәстүр тағылымы дәйектеледі. Қазақ балалар драматургиясының туу, қалыптасу жолы, заңдылықтары көрсетілді. Қазақ балалар драматургиясның дамуына үлес қосқандар іріктеліп, олардың стиль ерекшеліктері де біршама талданды.
Жұмыстың нәтижелерін жоғары және орта арнайы оқу орындарының филология факультеттерінде Балалар әдебиеті пәнін оқытқанда, жекелеген арнайы курс, арнайы семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады. Орта мектептердегі бастауыш сыныптарды оқытудың әдістемесінде де қолдануға болады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: қазақ балалар драматургиясының өзіндік даму жолы бар жеке арна екенін айқындау, балаларға арналған драмалық туындыларды жіктеп, жас ерекшелігіне сәйкес саралап, олардың көркемдік дәрежесін ашып көрсету - жұмыстың мақсаты болып табылады. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынадай міндеттері шығады:
- қазақ балалар драматургиясының туу кезеңін анықтау, алғашқы
пьесаларға талдау жасау;
- қазақ балалар драматургиясын кезең-кезеңге жіктеп, кейіпкерлердің жас ерекшелігіне қарай сараптау және әр жастағылар үшін жазылған
туындылардың ерекшеліктерін ашу;
- балалар драматургиясындағы ұлттық реңктің мәнін ашу, ұлттық бояудың көркем туындының көркемдік сипатын негіздеудегі рөлін көрсету;
- драма жанры ерекшеліктеріне сай қаламгерлердің бейне жасаудағы табыстары және олардың стиль ерекшеліктерін айқындау;
- балаларға арналған драмалық шығармаларды тақырыптық, идеялық, бейнелілік тұрғысынан таразылап, дәстүр мен жаңашылдық нысанасы тұрғысынан қарап мәнін ашу;
- балаларға арналған драмалық шығармалардың көркемдік, тілдік, жағына назар аударып, олардың ұқсастығы мен өзгешелігін анықтау.
Зерттеу обьектісінің теориялық - әдіснамалық негіздер: жұмысты жазу барысында қазақ әдебиетінің XX ғасырдағы тарихы және әдебиет теориясы бойынша жазылған М.Әуезовтің, Ә.Қоңыратбаевтың, З.Ахметовтың, С.Қирабаевтың, З.Қабдоловтың, Р.Нұрғалидың іргелі зерттеулері, сондай-ақ драматургия жанрын, балалар әдебиетін зерттеуші ғалымдар Ә.Тәжібаевтың, С.Ордалиевтің, Ш.Ахметовтың, М.Дүйсеновтің, Б.Ыбырайымның, Қ.Ергөбековтың ғылыми жұмыстары әдіснамалық негіз ретінде алынды. Сондай-ақ, орыс ғалымдары В.Г.Белинский, М.Горкий, И.Ф.Волков, еңбектерінің теориялық қисындары да жұмысымызға ғылыми тірек болды.
Зерттеудің дереккөздеріне, негізінен әр жылдарда мерзімді баспасөздерде жарық көрген пьесалар мен Е.Елубаевтың "Өжет"(1984), Б.Ысқақовтың "Кішкене театр"(1959), Ә.Табылдиевтің "Тәрбие өрнектері"(1989), "Тағылым"(1995), С.Жүнісовтың "Қызым, саған айтам"(1978), "Пионер театры"(1980), "Шағын пьесалар"(1962), Ы.Мұсаұлының "Тауан"(2000) т.б. жинақтарға кірген пьесалар негіз болды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 БАЛАЛАР ДРАМАТУРГИЯСЫНЫҢ ДАМУ БАСПАЛДАҚТАРЫ
1.1 Қазақ балалар драматургиясының туу жолдары
Балалар әлемі -- өзіндік ерекшеліктері мол, күрделі де қызықты әлем. Сол әлемге еркін еніп, небір нәзік сыр-сипаттарды сезімталдықпен танып, зерделілікпен зейін салу, зергерлікпен бейнелеу -- қаламгерлер қауымы үшін үлкен сын. Одан өту үшін Балалар жазушысы болып туу керек. Өйткені, балалардың ойлауында, дүниені тануы мен араласуында өзгеше сипат бар. Соны түсіну, әрі балғындар риза болатындай бейнелеу -- шеберлік. Тегінде өмір, орта атты үлкен ұяда неше алуан нәрсе болуы мүмкін. Әдебиет соларды қалай көрсетеді, нені көрсетеді, дәуір, замана сырын қалай бейнелейді деген мәселенің әрқашанда күн тәртібінен түспеуі де сол себептен. Көзі жаңа ашылған қайнардың қай арнаға бет алуы -- ағысты мөлдір өзенге ұласуы, немесе су аяғы құрдымға кетуі табиғаттың ықпалына байланысты. Оң-солын танып үлгермеген, өмірдің ұзақ жолына түсіп, жан-жағына аң-таң болып қарайлап келе жатқан бала үшін де әдебиеттің рухани-эмоциональдық әсері сол секілді ерекше. Қалыптасқан іргелі дәстүрдің тарихи-тәжірибесінен тамыр алған әдебиеттің, реализм, романтизм әдебиетінің уақыт сырының нақты да тірі куәсіндей образдары балалар үшін шындықтың өзіндей нанымды, әрі ерліктің, патриоттық пен адамгершіліктің жан сүйсінер жайсаң өнегесіндей. Өмірдің өзінен алынған өнеге қашан да өрендерді өрге бастаса керек. Балалар үшін әдебиет тек қана рухани азық -- базарлық болып қана қоймай, рухани тәрбиеші де болса, қадірі арта түспек. Осы ыңғайда орыс әдебнетінің, шетелдердің прогресшіл бағыттағы озық, ойлы әдебиетінің де игі ықпалы болғанын атап айту жөн. Мәселен, Аркадий Гайдардың Мектеп, Тимур және оның командасы, Николай Носовтың Көңілді семья, Витя Малеев мектепте және үйде секілді шығармаларының әсері төл әдебиетіміздегі мектеп өмірін өзек еткен әңгіме, повестерден аңғарылса, Жюль Верннің Капитан Гранттың балалары, Он бес жасар капитан, Даниэль Дефоның Робинзон Крузо, Марк Твеннің Том Сойердің таңғажайып істері, Гекльбери Финнің басынан кешкендері, Чарльз Диккенстің Оливер Твистің басынан кешкендері тәрізді кітаптары әдебиетімізде қызықты хикаялар (приключение), фантастика жанрларының тууына өзіндік себін тигізбеді деу қиын. Бұл, арқылы әрине, аталған шығармалардың айна қатесіз екінші бір нұсқасы, солардың сыңарындай туындылар дүниеге келді деуден аулақпыз. Мәселе түйіні -- көркемдік дәстүрлердің әр ұлт әдебиетінде тармақтала жалғасын табуында.
Соңғы жылдардағы қазақ балалар әдебиетіндегі жанрлық-көркемдік жаңалықтар дегенде де ең алдымен сол қызықты хикаялар, балалар фантастикасы жанрларының дүниеге келуін айтамыз. Мәселен, жас фантаст Рысбек Баймахановтың Шайтанқұмда жоғалған бала атты кітабындағы осы аттас фантастикалық әңгімесінде туған жердегі құмда келе жатқан баланы аяқ астынан құм жұтып қояды. Әрине, құмға ертегідегідей жан бітіп кеткен жоқ. Бірақ сол бала аяқ басқан тұста құмның тұңғиық тартатын қасиеті бар. Мұның бәрін автор балғын оқырманын сескендіру үшін әңгімелемейді, қайта жаратылыстың осындай жұмбақ, құпия сырын ашуға ынталандырып, батылдыққа баулу үшін суреттейді. Мамандығы физик, жас ғалым-фантаст Рысбек Баймаханов ғылым жұмбағын, дәлірек айтсақ, ғылыми гипотезаны өзіндік ой, позиция айту үшін ұтымды пайдалана білген.
Бұл ыңғайда фантастика саласындағы ізденістер Абдулхамид Мархабаевтың Арал әуендері, Төлеш Сүлейменовтың Күн сынығы кітаптарынан да аңғарылады.
Соңғы жылдары балалар әдебиеті саласына қызықты хикаялар жанрының қанат жая бастауы -- қуанарлық жай. Қызықты да күтпеген оқиғалар, тосын шешімдер, шиеленіскен түйіндер жас оқырманды әрқашан қызықтырып, олардың тапқырлыққа, батылдыққа, жігерлілікке баулитыны, қиялын қанаттандыратыны белгілі. Шым-шытырық сюжеттік желілер, соған орай ашыла түсетін күрделі характерлер тағдырлары мен табиғаты балалар ойын шынықтыра түсуге қалай да өзіндік себін тигізбек. Тек шиеленіскен сюжеттік желілер жасау өмір, характер күрделілігін танытудан гөрі автордың өз қиялына өзі тым елігіп кетіп, қолдан тудырғаи құйтырқысы болмасын деңіз. Ал, белгілі бір ұнамды ой айтуға бағытталған шұрайлы шығарма баланың басын қатырмайды, қайта оның көзқарасы қалыптасуына әсер етіп, арман-қиялына, қимыл-әрекетіне түрткі болады. Осы түрғыдан қарағанда Сайлаубай Жұбатыровтың Алыстағы аралдар кітабына енген кітап аттас повесі -- көңілден шыққап сәтті барлау. Оқушы балалардың алыстағы аралға бет алуы, қиындықтан мойымай, қажырлылық, тапқырлық көрсетуі көңілге біршама жылы әсер қалдырады. Рас, Жюль Верннің Он бес жасар капитанын еске салатын ұқсастықтар да бар. Екі шығарманың да орталық кейіпкерлері -- балалар, екеуінде де теңіздегі дауыл, балалардың батылдықтары суреттеледі. Он бес жасар капитанда шым-шытырық оқиғалардың тууына себепкер әлеуметтік жағдайлар, қоғамдық-саяси қайшылықтар болса, Алыстағы аралдарда қызықты оқиғалар балалардың құштарлығына, құмарлығына ғана байланысты өрбиді. Бұл арада біз Сайлаубайды атақты жазушының шығармасын мысалға келтіре отырып, өмір айдынының тереңіне бойламай, бетінде қалқып жүрсін деуден мүлдем аулақпыз. Біздің назар аударып отырғанымыз -- әдебиетіміздегі творчестволық-рухани байланыстар. Сайлаубай бүгінгі балалардың қиял-құштарлығын жақсы сезініп, кейіпкерлердің іс-әрекетін жүйелеуде де, оқиғаларды өруде де ысылғандық танытқан. Жюль Верн шығармасындағы теңіз, жалпы табиғат -- әлеуметтік теңсіздік, қайшылықтар әлемі ретінде көрінсе, Алыстағы аралдарда теңіз, дауыл т.б балалардың батылдығы мен байыптылығын сынайтын, әрі шыңдайтын романтикалык, әсерлі әлем ретінде көрінеді.
Отты өткел де -- шиыршық атқан оқиғаларға толы, детективтік сипаты бар туынды. Алтыншы кластың оқушысы Көбен деген баланың құм ішінде кездейсоқ алтын алқа тауып алғанын алыстағы қалада жатып естіген студенттер -- Жақан мен Марленнің және ғалым атын жамылған алаяқтар -- Әлиакпар, Мамай, Төрттағанның қиырдағы құмға келуі -- әр түрлі талап пен тілектің соңына түскендіктен. Тарихшы студенттер ғылымда бұрын-соңды жаңалық ашудан дәмелі болса, ғалым атын жамылған алаяқтар Құлан-шөл Элдорадосынан қисапсыз қазына тауып, пайдаға шаш етектен батып калмаққа алып ұшқан.
Құмның шекеден өтіп шөкелеткен ыстығына, танауды тығындаған сұртүнек боранына шыдай алмаған, әрі межелі жерге жақындаған сайын қазынаны өзгеден гөрі көбірек қарпып қалсам деген қарақшылардың шын сиқы бірте-бірте сын сәттерде ашылады. Бұл повесте ең бастысы -- табиғаты, тағдыры, түсінігі әр қилы адамдар бар, олардың өзара қарым-қатынасы, қақтығысы, жарық дүние үшін күресі, жапа шексе де тұяқ серіппей жан бергісі келмейтін жандардың жігерлі рухы бар. Томырық Төрттаған, әккі Әлиакпар, обыр, зәндемі Мамай, берекесіз шал Шәкіман, зейінді бала Көбен, ер көңілді жас жігіт Жақан, кайсар Марлен секілді мінез ерекшеліктері, бітімі әрқилы характерлерді Сайлаубай жап-жақсы таныта алған. Жас жазушы уақыт, кеңістік сырын да жақсы сезініп, нақты бейнелей біледі. Шамадан тыс шалқу да, әл-дәрмені жетпей әр тұстан бір қалқу да жоқ дерлік. Кейіпкерлерінің сөздерін, іс-қимылдарын шашау шығармай түйіндей білу де -- Сайлаубайдың қаламы айтарлықтай төселіп қалғап талантты жазушы екенін танытады.
Қияндағы құмға қазына іздеп келіп, қиындыққа шыдамай жүзіне ызбар жинап, қырық пышақ болған жандардың күн қақтаған қызыл құмда қан жоса болған сәттері неден туды, тамыры неде деген сұрауға автор өзі ишаралап жауап береді. Тарихтың, жалпы табиғаттың құпия қатерлі жұмбақтарының шешілмеу себебі неде деген сұрауға жауапты да табамыз, Көбеннің шөлден сілесі қатып, діңкесі құрыған сәтте қарақшылар соншама таласқан шынжыр баулы қымбат дүниені бар күшінің жеткенінше алысқа құлаштап лақтырғандағы ойы -- Сары айдаһар (құмды айтып отыр), біз сені сөйлете алмадық -- сенің қымбат құпияң өзіңде қалды. Қайта сен бірлігі жоқ бізді жұтып қоя жаздадың. Демек, сені мойынсұндыруға біз әлі де дайын емес екенбіз. Сен енді өз мекеніңде ең ержүрек, ең-ең таза ойлы адамдарды күтіп тып-тыныш жата бер [1]. Бұл -- кейіпкерлер қатыскан бірді-екілі оқиғадан соң автордың ырқымен төтеннен төнген түйіні деуден гөрі шөлде өткен біраз күнде қасындағы серіктерімен бірге талай азап-тауқыметті бастан кешкен баланың көзі жеткен, өзі тапқан шындығына көп жақын. Бұған илануға болады.
Жас жазушы кейіпкерлерінің көңіл-күйін, бітімін де, объектіге алған жердің де келбетін, табиғат мінезін жақсы біледі, әрі нақты, тартымды суреттейді. Сәлден соң шілденің қысқа түні қылаңытып, көкжиектен таң саз бергендей болды. Жұлдыздардың нұры тайып, қара барқыт аспанға бозамық кілегей перде тұтылды.
Өліараға ауған тозыңқы жартыкеш ай туып келеді екен. Мыс бақырдай балқып көтерілген айды көріп, Көбен тіктеліп отырды. Шөлде туған ай суреті әдеміден гөрі біртүрлі қорқынышты еді. Дәл осыны Көбен бұрын да талай байқаған... Бірақ та осындай қол созым жерден бақырайып, жалқындап туған, сынық табақтай, сүйкімсіз бір кесек дүниені осынша жақыннан көрмеген сияқты еді... Өлі киттердің жондарындай дөңкиген құм шағылдардың арқаларына қаймақшып, қызғылтым суық бояу жағылды. Осы бір көрініс шөл суретін тіпті кұлазытып жіберді [1]. Шөлдегі айлы түннің көрінісі көзбен көріп, қолға ұстарлықтай айқын көрінбей ме? Талай көрген таныс сурет сырын Сайлаубай әдемі жеткізген. Бір қарағанда теңеулер көп сияқты. Бірақ осының бәрі бірі-біріне мінгесіп, шатасып жатқан жоқ. Немесе, біріне-бірі үйлеспей, қитар көздер секілді атысып-шабыспайды да. Баланың көзқарасына сәйкес нақты, ширақ, бейнелі. Сұсты пейзажға сескене қараған Кебеннің көңіл күйін автор тап басып, дәл таныған. Демек, бұл арада автордың интуициясы мен интеллектісі тұтасып, біріне-бірі қуат берген деп айтуға толық негіз бар. Егер тек қана интуиция тізгін алып кетсе, пейзаж шамадан тыс тәмпіштеліп, кейіпкердің көңіл күйі, келбеті көлегейленіп қалар еді.
Балалар қызыға оқитын осындай шығармада апырай, осы шын ба, өтірік пе деген күмән тудыратын немесе себеп-салдары белгісіз сәттер де кездеседі. Біріншіден, қияндағы құмда Көбеннің алтын дүниені тапқандығынан шалғандағы қала студенттерінің, алаяқтардың құлақтануы, екіншіден, зіңгіттей жігіттердің қаладағы санаулы тарихшы-археологтарды білмей, тонын айналдырған алаяқтардың соңынан ілесіп жүре беруі, үшіншіден, мектеп директорының жалған ғалымдардың куәліктерін көзімен көрмей-ақ жәрдемдесуі. Міне, осының бәрі шығармадағы оқиғалардың болуы мүмкін бе, жоқ па деген сауал тудырады. Мамай өзі ертіп жүрген қыз Зейнеге мылтық кезеп, зілдене зекиді? Неге? Бұған да жауап табу қиын.
Бірақ қалай дегенмен де туындының қызыға оқылатыны анық. Сайлаубай Жұбатыров -- нені жазу керектігін, калай жазу қажеттігін білетін, әрі республикамыздағы балалар әдебиетінің тарихында қызықты хикаялар саласында алғаш қалам тартқан жазушы.
Нұржан Мұраталиевтың Жасыл көлдің құпия тұрғыны атты көлемді шығармасы да шытырман оқиғаға құрылған. Жасыл көлден таңғажайып, бұрын беймәлім мақұлық көрген қалалық мектептің жетінші класының оқушысы Еркін өзінің кластастары -- Дарын мен Сәтке көрген-білгенін, қатты қорыққанын айтады. Ол мақұлықтың сипаты мынадай: Судың шетінде тостағандай көзі аларып, аузы үңірейген мақұлық маған тесіле қарап жатыр. Түсі қап-кара. Күжірейген арқасы да судан бір шығып көрініп калды. Және де қолымен судың жағасындағы шөптен ұстай түрғандай көрінді. Оны бұрын-соңды ешкімге көрінбеген беймәлім деп ойлаған балалардың күтпеген жерден пайда болған жұмбақты шешу жолындағы батыл әрекеттері, іскерліктері оқиғалар үстінде көріне береді. Әрқайсысының табиғаты да танылады. Айталық, Сәт қиялшыл болса, Дарын сөзге де, іске де мығым, шымыр, ширақ, ал Еркін сәл жайбасарлау болғанымен байыпты, үшеуі де адал.
Құпия сырын ешкімге білдірмей өздері ашуға бекем бел байлаған балалардың Жасыл көлге барып, қараңғы түннің қалың құшағында ну қамыстың ішінде баспалап, жұмбак мақұлықты іздейтін сәттері, жолбарыс даусын естіп, өздері бетпе-бет ұшырасып көрмеген тағы да әлдеқандай белгісіз аңдарға душар болып жүрексінуі, сонда да алған бетінен қайтпай операцияны жалғастыруы балғын оқырмандар қызығарлықтай шиеленістіре, әрі нақты, нанымды суреттелген. Екінші кітабын шығарып отырған жас жазушы сондай ширыққан сәттердегі кейіпкерлерінің көңіл-күйін, қимыл-қозғалысын дәл бейнелейді. Артық кетпей, кем түспей, оқиға ағынынан ауытқымай байыпты суреттеуі, характерлерді даралап, солар арқылы өз философиясын аңғарта білуі Нұржанның мүмкіндігін, ізденгіштігін көрсететіндей.
Аталған шығармадағы Дарын, Сәт пен Еркіннің табандылығы, тәртіптілігі, мұқияттылығы олардың тұрғыластарына өнеге болатыны анық. Құпия жөнінде ешкімге тіс жармай, өз дегенін іске асыруға бет алған балалардың Жасыл көлді картаға түсіруі -- кез келген үлкеннің де қолынан келе бермейтін шаруа. Жер бедерін анықтау, көлдің ауданын өлшеу, тура жүруге келмейтін тұстарда компасты пайдалану, жұмбақ түбіне жету үшін теңіз өміріне қатысты анықтамалар мен кітаптарды зейін қоя оқып, зердеге тоқу, өздеріне шабуыл жасаған маскалы белгісіз балалармен шайқасу, оларды жеңіп шығу үшін үнемі дене шынықтырумен айналысу - балалар үшін кәдімгідей сын. Және бұл жайлар қарадүрсін, қарабайыр қиыстырылып отырған жоқ, балалар табиғатына - образ логикасына сай. Шығарма соңында жұмбақ мақұлықтың не екені, белгісіз шабуылшы шпиондардың кім екені айқындалғанда, айтып отырғаны рас па екен деген күдік сейіліп, Нұржанның оқиғаларды қиыннан қиыстыра білгендігіне, жалаң оқиғаларды қуалап кетпей, кейіпкерлер психологиясындағы тартысты да қалт жібермей қадағалап отыруына сүйсінесіз.
Алғашында аннотациядағы шытырман оқиғалы дегенді оқып, өтірікті шындай, ақсақты тыңдай етіп кетпес пе екен деп дүдәмалданған едік. Бірақ кәдімгідей көлемді шығарманы ары қарай не болар екен деп қызыға бас алмай оқып шыққан соң автордың жасандылықтан бойын аулақ салатынына куә болдық. Туындыдағы оқиғалар сірә да бұлай болмаған шығар деген ойдан гөрі болуы әбден мүмкін деген тоқтамға ден қойғызады. Автор өз шығармасының сюжеті тартымды болуы үшін, балаларды қызықтыру үшін сондай болуы мүмкін оқиғаларды жинақтаған ғой дейсіз. Мұндай оқиғалы туындылар бүгінгі әдебиетімізде, оның ішінде балалар әдебиетінде жиілеп дүниеге келе бастады ғой. Бұл ретте Жасыл көлдің құпия тұрғыны повесін тап мұндай үлкен көлемде, тарау-тарау оқиғалары бірімен-бірі сабақтасып, шиеленісіп жатқан соны сипатты, проблемалық туынды, бүгінгі балалар әдебиетіндегі өзіндік ізденіс деп ашық айту жөн. Ізденіс болатын себебі -- шиеленіскен сюжетті балалардың іс-әрекетінен табиғи өріп шығарып, бүгінгі заманның күрделі де көкейкесті мәселелерінің бірі -- табиғат қорғау жайында өз пікірін білдіруі. Әрі шығарма таза балалар ұғымына лайық, оқиға сабақтау тәсілі де соларға бейімделген.
Іс-әрекеттер балалар бойына сырттан күштеп таңылмайды, қайта характерлердің логикасына сай туындап, шығарманың негізгі идеясын айқындауға атсалысады.
Жалпы әлгінде айтылған болуы мүмкін дегеніміз, түбін қуалай келгенде, шарттылық қой. Шарттылық дегенді терең ұғынбай, қисынсыз жайлардың қиюын келтіретіп тәсіл ретінде малдану -- жалпы қазіргі әдебиетімізде бой көрсетіп қалатыны бар. Әсілі, шарттылық дегеніңіз өмір шындығынан алшақтап бұра тартпай, жақындауға ұмтылса, сопы өз тарапынан толықтырып жатса ғана немесе көңіл ұйырлықтай түсіндіріп жатса ғана қадірлі, ал, қой, мынауың өмірде сірә де бола қоймас деген кесектей күдік тудырып, өмір шындығынан шығандап шалғай жатса содырлы. Нұржан Мұраталиев шығармасына осы аталған екі сипаттың алғашқысы тән.
Нұржан өз повесінде сонымен не айтпақ болды? Шығарма логикасы қайда жетелейді? Балаларды неше түрлі сын сәттерге душар етіп, талай-талай талқыға салу арқылы жас, балғын оқырманды батыл, табанды, тәртіпті, инабатты болыңдар дегісі келе ме? Мұның бәрі шығармада, әрине, бар. Бірақ шығарманың негізгі логикасынан аңғарылатын мәселе -- табиғатты қорғау мәселесі. Бұған дәлел бола алатын бір ғана сәтті мысалға келтірейік. Көл жағасында Дарынға кездескен маскалының айтқаны: Шыққан тегіміз дегенім -- табиғат анамыз. Біз одан алыстап кеттік. Сондықтан табиғат біздің анамыз болғысы келмейді. Сырларын да бізден жасырады. Әр түрлі қауіпті аурулардан да қорғамайды. Қайта ол адамдарға ашулы. Өйткені, адамдар оны балаларын -- өздерінің бауырларын аяусыз қырып жоюда. Көптеген жан-жануарлар тіпті жер бетінен құрып кетті. Мыңдаған пайдалы өсімдіктер солып барады. Табиғат анасын қорғауда бір қасық қан төкпесе де қорғансыз жануарлардың қанын судай ағызатын адамдар... депті ол. Жайшылықта жасандылау көрінетін бұл сөздердің дәл сол сәтте дұрыс айтылғанына бірте-бірте көзіңіз жетеді. Өйткені, әлгі маскалы табиғатты қорғау қоғамына мүше, жоғары класс оқушыларының бірі екен. Көлдегі құпия құбыжық та солардың ісі екен.
Рас, табиғатты қорғау туралы талай туындыларда айтылған. Ш.Айтматовтың Ақ кемесінде және осы шығарма бойынша түсірілген фильмде де Бұғы ананың жануарларды адамдардың бауырлары дейтіні бар. Жаңағы маскалы да солай дейді. Алайда Нұржанның шығармасында мәселе басқа қырынан қойылып, балалар ұғымына лайық жасалған. Осы орайда Ирина Токмакованың СССР-дің қазіргі балалар жазушыларының шығармаларында балалар өмірінің бейнеленуі туралы атты мақаласында Балаларда жан-жануарларға деген жаңашырлық, қамқорлық сезімі айқын көріне бастады. Олар табиғатты сақтау және қорғау қажеттігін, өздерінің табиғатпен байланыстылығын және оның алдындағы жауапкершілігін сезінуде деген пікірін құптауға болады. Расында да бұл сипат Одақтық балалар әдебиетіне, оның ішінде қазақ балалар әдебиетіне де тән. Бұл қазіргі әдеби процесте интеллектуальдық ізденістердің бел алғандығының, балалар үшін қызықты немесе күлкілі жайлар болса жеткілікті деген ойдан жазушыларымыздың ада-күде арылып, заманымыздың толғақты мәселелеріне ыңғайына карай балалардың да назарып аударып, бейнелеп отырғандығының айғағы. Аталып отырған шығармадағы кемшілік -- осы кітаптағы Сәт деген баланың фамилиясына, шешесіне байланысты желі. Туындыны оқи бастағанда, фамилиясы қызық екен деп таңдана қарағанбыз. Шығарма соңында фамилия неліктен бұлайша аталған оны анықтауға кімдердің жәрдем жасағаны, себепкер болғаны әңгімеленеді. Бірақ, біздінше, осы желінің басы артық, батыл қысқартып тастау керек еді. Өйткені, шығарманың негізгі оқиға өзегіне, айтар ойының арқауына қатысы шамалы, бүйректен сирақ шығарып тұр.
Сондай-ақ осындай қызықты хикаяларға толы кітапты оқып отырғанда, табиғаттың тамаша көріністері, балалардың батыл әрекеттері бейнеленген суреттер, иллюстрациялар болмағаны-ай деп еріксіз қынжыласыз. Ондай суреттер бала қиялын қанағаттандырумен бірге олардың кітап сырына бойлай түсуіне, оқуға деген ықыласын арттыруға да өз себін тигізер еді...
Нұрдәулет Ақышевтың Жұмбақ іздер атты повесінің де оқиғасы шиеленісті. Мұнда тарихтың құпия сырларын ашуға құмар балалардың, шекарашылардың жас достары отрядтарының қызықты істері көрсетілген. Туындының оқиғасы қою, кейіпкерлері де тәп-тәуір танылған. Кездейсоқ ұшырасқан кішіпейіл бейтаныс ағаймен бірге жолаушылап бара жатқан Нұржан алғашқыда оның кім екенінен бейхабартын. Осы Нұржан арқылы өзгелермен танысып, жұмбақ үңгірді іздеуге аттанған Әділ, Жанболат, Бақыт оларға қосылған Гүлмират сияқты оқушылардың жолшыбай тап болған жұмбақ іздер иелерін табуға құштарлығы, зеректігі мен зейінділігіне куә болып отырасыз. Жұмбақ іздердің пайда болуына себепкер Нұржан танысқан бейтаныс адам -- шпион екенін де автор туынды соңында бір-ақ сездіріп, өзінің оқиғалар жүйесін қызықты етіп құруға деген қабілетін байқата алған. Балалардың кейбір аңқаулықтары, тапқырлықтары оқырманын селсоқ қалдырмайды. Таудың қалың орманын қойнау-қойнау, шатқалдарын аралап, ізге түскен балалардың іс-әрекеттері олардың жас шамасына сай. Және бір жақсысы -- автор оқиғаларды күрделілендіріп құрумен ғана шектелмей, сол арқылы кейбір моральдық мәселені де аңғартсам дейді. Мәселен, Бақыттың өз әкесінің кім екенін білмеуі... Үлкендер қателігі бала жанына жара салмай ма деген ой ұшқыны жылт етіп көрініп қалады. Бірақ Нұрдәулет бұл мәселені тереңдете қозғамаған. Оның бір себебі балалардың тапқырлығы мен батылдығын, шекара бұзушыны қалай ұстағандығын көрсетуді негізгі нысанаға алғандығынан болуы керек.
Повестің кемшілігі -- оқиғалар арасында байланыстың, сабақтастықтың әлсіздігі, үзіліп кеткен кино кадрларындай іртік-іртік көрінуінде. Оның үстіне балалардың жас шамасына лайықсыз сірескен тілмен сөйлеп ақылгөйсіп кететін сәттері бар. Солай десек те Жұмбақ іздер -- Нұрдәулет Ақышевтың балалар әдебиетіндегі үмітті барлауы. Қызықты хикаяларға толы дүниелердің қатары көбейе түсуін қазақ балалар әдебиетінің жанрлық табиғаты күрделіленгенінің, игі ізденістердің өрісі кеңейгендігінің айғағы деп қарауымыз ләзім.
Балалар өмірі, мектеп өмірі - балалар әдебиетінің қашаннан бергі негізгі арқауы. Мектеп -- балалардың өмірге, қоғамға деген көзқарасына елеулі ықпал жасайтын жылы әлеуметтік ұя. Ендеше оқушылар өмірінің балалар әдебиетінің айнымас арқауы болуы заңды да. Мысалы, Төлеубек Жарқынбайұлының Мен қалай түзелдім повесі қияңқы оқушының мінез-құлқы өзгелермен қарым-қатынасы нәтижесінде қалай өзгергенін, бұл ретте мектептің, мүғалімдердің де игі әсері болғанын тартымды әңгімелеген. Сондай-ақ ұзақ жылдар бойы ұстаздық қызмет атқарған Қабыш Жәркеновтің Тентек атты жинағына енген Ойланайын, Кемеңгер, Киізді қақпан, Жәкеңнің бір күні, Өкпеші, Алтыншашқан, Неге соғысады секілді көптеген әңгімелері мектеп оқушыларының өмірінен алынған.
Балғындарға әлденеше кітап арнаған Қ.Жәркенов балалар психологиясын жақсы біледі және шынайы бейнелейді. Соңғы жылдары мектеп оқушыларының өмірі жайында жиі жазған және жақсы жазған да осы Қабыш Жәркенов. Мысалға оның Ойланайын деген шығармасына лайық. Аты Жуасбай болғанымен заты тынышсыз бала сабаққа мәз емес екенін өзі де іштей мойындайды. Бірде зоология сабағында өзімен өзі әлек болып отырған Жуасбай Қабылбековтен мұғалім сүт қоректілерге жататындар қайсылар? деп сұрайды. Алғаш бұзау, лақ, қозы, бота, құлын деп бөгелместен шұбыртқан Жуасбай тағы не деген сұраққа былай деп жауап береді:
- Жас бала, кішкене жас бала және торғай. Класс ду күліп жіберді. Мен оған жасығам жоқ, өйткені айтып тұрғандарының сүтпен қоректенетіні ып-ырас, не күлкісі бар? Балалар кызық өзі.
- Өзің сүт қоректілерге жатпайсың ба? - деді мұғалім мысқылмен езу тартып.
- Бір кезде сүт қоректілерге жататынмын, қазір олай емес, ет, нан қоректілерге жатуым мүмкін, оның үстіне қоңыр сиыр суалып барады, шайға да жететін емес деп тәтем сүтпен қоректендіргенді қойған, -- дедім адалымды айтып. Бұндайда шындықты айтпасқа бола ма [2]. Бір қарағанда күлкілі жәйт. Алайда осындай күлкілі жайтқа душар болғаны Жуасбайдың кебін кимеуге әңгімені оқыған балалардың қай-қайсысы да күш салады емес пе!? Балауса оқырмандар үшін жалаң дидактикадан гөрі осылайша нанымды, қызықты суреттелген ситуация әлдеқайда әсерлі.
Келтірілген мысалда баланың бір күнгі, дерлік айтқанда, бір сәттегі көңіл күйі, ой өресі анық көрінген. Ол әлемді мынадай жағдайлар неге болады, жаратылыстың қүбылыстарының сыры неде, т.т. бас қатырып жатпайды, күнделікті сабағын жақсы оқуға, үлкендердің айтқанын орындауға ұмтылады. Сонымен қатар бүгінде балалар психологиясының әсеріне сәйкес өзіндік өзгерісі, қиял ұшқырлығы мен байлығы, жан-жақты білуге деген құштарлығы айрықша. Ендеше балалар әдебиетінің проблемасы кеңейіп, күрделілене түсті деуге толық негіз бар. Өйткені әдебиетшілер мен оқырмандар арасында осыған байланысты екі ұдай пікір жарысы бары белгілі. Бірі жас балаға мейлінше түсінікті, мейлінше қарапайым болуы керек десе, екіншісі балаларды өзінше ойлауға, өзіндік шешім табуға үйретуіміз керек, сондықтан күрделілеу еткеннің ешбір артықтығы жоқ дейді. Бүгінгі жалпы балалар әдебиеті болсын, әлемдік балалар әдебиетін болсын осындай екі түрлі принципке орай туындылардың керкемдік жазылу мәнері түрліше.
Қ.Жәркенов кітабында сабақ үлгерімі нашар оқушылардың ылғи осылайша күлкілі жағдайға душар бола бермей, ұстаздарының, кластас достарының көмегімен қатар-құрбыларына теңелуі, озаттар катарына қосылуы да көңіл ұйытарлықтай суреттеледі. Мұндай әңгімелерді оқи отырып, мектептің балалар өміріндегі аса елеулі әлеуметтік- адамгершілік күш екенін байыптайсыз.
Оның Туыстар [3] атты жинағы екі шығарманың басын құраған екен. Осы уакытқа дейін балаларға арналған бірнеше кітап шығарып үлгірген жазушының мектеп өмірін жақсы білетініне тағы да куә болдық. Туыстар туындысынан мектепке әлі бара қоймаған кішкентай қыз Дидар мен мектепте оқитын Қамаш, Жанаттардың мінез-құлқын көреміз. Бір семьяда өсіп, бірін-бірі сыйлайтын балалардың жаймашуақ алаңсыз күндері, ойын-әзілдері -- бәрі жарасымды, сізге таныс секілді, содан ба оларға бүйрегіңіз бұрып тұрады. Жанаттың күреспен шұғылданып, талмай табанды жаттығудың арқасында күрестен республикалық мектепаралық жарыста өз салмағы бойынша бірінші орынға ие болуы - оқушылар үшін өнеге. Әсіресе Жанаттың соңғы кездесуде өзімен күрескен Қален деген баланың бір кезі тас екенін көріп, жықпай қоюы, тек бір-екі ұпай артықшылығын сақтап қалуы жасқа да, үлкенге де ой салғандай. Жанаттың сезімталдығына, адамгершілігіне осы бір сын сәтте куә боласыз, риза боласыз.
Повестің көкірек көзіне жылы ұшырайтын осындай жекелеген ұнамды қырлары болғанымен тұтастай алғанда көңілімізді көншітпеді. Неге? Негесі сол -- автор өз кейіпкерлерінің порым-пошымын, жүрген-тұрғанын қызықтап, шетінен тізе берген. Шығарма лейтмотиві -- шығарма соңында келтірілгендей жаңбырдан соң жайнаған, Дала неткен бакытты. Әке алдында ойнаған, Бала неткен бақытты деген ой секілді. Әрі бұл ойын автор екі кейіпкерге -- Дидар мен Жанатқа қатысты желілер арқылы жеткізбек болған. Бірақ осы желілердің өзара жымдасуы әлсіз, шашыраңқылық бар. Сондай-ақ ара-тұра әліппеден басталады дегенімізбен ғылым-білім, дүние сыры қайдан оңай болсын. Бұл маңдай терді талай сыпыратын салмақты жүк. Кім біледі, а дегенде-ақ шүйліге кеткен мына бүлдіршін сол бетімен жалықпай жол ұшына шыға ала ма? Сәби сапары ұзақ деген секілді автор атынан айтылса да ойыңа ой қоспайтын құрғақ пәлсапаның да жалпы көркем шығарма үшін қажеті жоқ.
Ал, Көңілді жаз [3] атты екінші шығармасы -- керісінше шымыр, бас-аяғы жпнақы дүние. Қозғалысқа, оқиғаға толы мұндай туындыны оқып шыққанша езуіңіз жиылмайды. Жазушы ойландыра отырып күлдіреді, күлдіре отырып ойландырады. Мұндайда пікірдің тұздығы ретінде дәлел тауып, дәмін келтірсек...
Бүкіл ауылға атышулы, жайып қойған кір атаулыны тажалдай жалмайтын қызыл құнажынның сол бір жаман дағдысын калай қойдыру керек? Үлкендер үлкен шара қолдануға қобалжиды, Есболат қарттың сақалын сыйлайлы. Шешесі қызыл құнажын қағып кетпесін, бағып отыр деген соң амалсыз андып отырған Ернияздың көзі тайып кеткенде, үріп ауызға салғандай әдемі, үр жаңа трикотин көйлекті құнажын құртты. Енді Ернияздың атарға оғы жоқ. Сонда қайтеді ол? Тапқан амалын қараңыз. Кластас достары -- Дүйсен, Дәулен үшеуі тоғайға барып, құнажынды өрістеп көреді. Ескі шүберекті жайып қойып, сонымен алдандырып, тұзақ құрады. Тұтылған құнажын шүберекті жалмап, үлгірмей от қояды. Шыр айнала өкірген қызыл құнажын содан жебірлігін қояды. Бұл балалардың тапқырлығын керсететін бір мысал болған соң әдейі мазмұндап отырмыз. Сондай-ақ бұл үшеуінің балық ұстауға барып жүріп, комбайндардың елеуіш торларын жымқырып кеткен Есболат қарттың ұрлығының үстінен шығуы, қартты ыңғайсыз халге қалдырмай, комбайншыларға торларын жан адамға білдірмей жеткізіп берсек деген балалардың есек ұрлағаны, арба ұрлағаны -- бәрі-бір игі ниеттен екенін ұғынып, іштей қолдап отырасыз. Юморға толы сол сәттерді көз алдыңыздан өткізіп, күліп отырасыз. Бұл операцияны балалардың қалай қиыннан қиыстырғанын автор айқын, нақты суреттеген.
Енді принципті мәні бар бір кітапты арнайы айтсақ дейміз. Ол -- Молдахмет Қаназовтың Ақ тайлағым-ай атты шығармалар жинағы. Мұндағы повестердің барлығының да көркемдік фоны -- Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ауыл өмірі. Принциптік мәні бар дейтініміз -- жалпы, әрбір елеулі тарихи кезең балалар әдебиетінде қалай бейнеленуі қажет деген мәселені алдымызға көлденең тартып, көз тоқтаттыруында. Расында қалай бейнеленуі қажет? Қазіргі оқушыларға сұрапыл соғыс жылдарының тауқыметін, майдан қазасыз, зауал жазасыз болмағандығын, ел үшін туған ерлер мен тылдағы үміт пен күдік тайталасын қалай әңгімелеп беру керек? Жас баланың жүрегі жаншылып, көзіне жас алып отыратындай етіп әнгімелеу керек пе, әлде көңіл-дендіретін сәттер, ситуацияларды суреттей отырып ұғындыру керек пе? Әлде тағы басқа жолдары бар ма? Әрине, мынадай болуы керек деп кесіп-пішіп айтудың жөні жоқ. Әр жазушының өз түсінігі, өз позициясы, тәсілі, ыңғайы болатыны белгілі. Міне, осы тұрғыдан алсақ, Чика -- Дабылдың баласы -- балалар үшін тартымды тартыс. Шығармада динамика мол. Баланы жалықтырмайды. Тіпті, іштей микротарауларға -- тараушаларға бөлінуі де ұтымды. Қысқа метражды фильм секілді көріністер, әрекеттер, оқиғалар тез-тез өзгеріп, балғын оқырманды жетелеп отырады. Бұл шығарма кезінде балалар мен жасөспірімдерге арналған үздік шығармаларға жарияланған республикалық жабық әдеби конкурста жүлде алған. Араға бірнеше жыл салып, кітапта жарық көрген туынды қандай қасиеттері үшін жүлде алған деген сұраққа жауап іздегенде, ең алдымен окиғалардың да, балалар мен үлкендер өмірі, олардың өзара қарым-қатынасының да бала ұғымына сай суреттелуіне көңіл қойдық. Көпшілікке біраз уақыттан бері таныс болғандықтан шығарманы бақайшағына дейін шағып талдап жату артық шығар, сондықтан кейбір мысалдар келтірумен шектелейік.
Шағын шығарманың ішіндегі тараушалардың калай аталғанына зер салыңызшы. Чика немістің баласы болуға тиіс, Біз көрші тұрамыз, Апам төбелеспе дейді, Бостай пошта асығыс келеді, Қап-қараңғы аспанға қарап жатып, Шарбақтың қарын күреп жатсаң деген секілді атаулардың өзі қызық. Әңгімелеп отырған кейіпкердің әлгіндей атаудан кейін тағы да бірдеңе айтқалы отырғанын сезген бала ынтыға түспей ме. Ауыл балаларының ішіндегі ең күштісі де, орысшаға жүйрігі де Жұмажан.
Егін орыла бастады деген тараушада екі-ақ сөйлем бар. Осы бір қауырт та қызу науқанды автор бажайлап суреттеп, ондағы неше түрлі еңбек процестерін, алуан адам характерлерін көрсетуге күш салмайды. Мұнысы -- бір жағынан таптаурын ізден бой тартуы, екінші жағынан айтқалы отырған проблемадан ауытқымауға ұмтылу. Егер бұл сөйлемдерді алып тастасаңыз, әрі тарау жоғалады, әрі оқиға-әрекеттердің сабақтастығы бұзылады, соның салдарынан композицияның тұтастығы да сақталмай, шыт-шыт шытынап кетер еді. Бар-жоғы екі сөйлем бала ұғымына дәл, дөп келген.
Ал, осы кітаптағы Чика Дабылдың баласы, Қияндағы күн нұры, Арғы ауыл мен бергі ауылдың балалары атты шығармаларды оқығанда соғыс жылдарындағы тыл өмірінің, оның ішінде балалар өмірінің суреттері көз алдымызға келеді. Мәселен, әкесі майданда мерт болып, шешесі басқа адамға тұрмысқа шығып кеткен соң бастауыш класта оқитын қаршадай Ерланды тазы ертіп, қоян аулауға мәжбүр еткен не? Жоқшылық. Үйдегі ауру әжесі мен сәби қарындасын қуандырғысы келген Ерланның әлгіндей әрекеті де, әжесі үшін жалынып-жалпайып әзер сұрап алған жарты күрешкедей сүтті Табиғаның бетіне шашып жіберуі де оның, мінезінен туындаған. Бұл сипат -- яғни әрекетті образ табиғатынан тудыру -- кітаптағы туындылардың кай-қайсысына да тән. Демек, автордың әдеби сауаттылығының, қарым-қабілетінің бір белгісі болса керек. Осы кітаптағы туындылардан бізге көбірек ұнағаны -- Қияндағы күн нұры шығармасы. Өмір шындығын, тұтас бір кезеңнің көрінісін кең қамтуымен де, қою психологиялық драмалық сәттерімен де, әралуан характерлерінің молдығымен де осы шығарма шұрайлылау көрінді. Соғыс жылдарындағы саяси-әлеуметтік жағдайдың шалғайдағы қазақ ауылына да қаншалықты зардабы тигенін айқын сезінесіз. Жақсылықты, жаңалықты аңсай күткен ауыл үшін қияндағы күн нұры -- Жеңіс! Оларға рухани демеу де майдандағы жауынгерлердің қайсар, сәтті қадамдары. Сондықтан да үміті зор адамдар адамшылығын жоғалтпай тірлігін жалғастыра берген. Мұның бәрін жазушы тәптіштен жатпайды, нақты бір-екі ситуация немесе детальдар арқылы-ақ аңғартады. Мәселен мұғалім екі күнге колхозға көмектесуге бармақ болып, сабақ еткізуді Қиғаш Ермековаға тапсырғанда, аядай бөлмеде бірнеше кластың балалары сығылысып, сабақ оқуға мәжбүр болғанын көресіз.
Жалпы, Молдахмет Қаназов осындай тілдік детальдарды ұтымды пайдалана біледі. Ералының назаланып кеткен сәтінде Табиға аф дегізіп есігін жауып, салдыр-сұлдыр еткізіп іліп алған. Мұнда аф деп жабылған есік доқ көрсетіп үрген иттей әсер қалдырмай ма!
Міне, осының барлығы Молдахмет Қаназовтың әдебиетке сәл кештеу араласса да өз соқпағымен келген салауатты, қалыптасып қалған, талғамы бар прозаик екенін көрсетеді.
Соңғы жылдардағы әдебиетіміздің осы саласындағы тағы бір елеулі ерекшелік -- жазушыларымыздың балалар әрекетінің психологиялық сырына үңілуге немесе олардың қылық-қимылын, іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан дәлелдеуге ден қоюы. Мұндай шығармалардан балалар әрі өз құрбыларының тыныс-тіршілігіне, көңіл күйіне, жүрек лүпіліне, әрі үлкендердің балаларға айтар ақылы мен істерінің арасындағы қайшылыққа куә болады, басқаша айтқанда, автор балғын оқырманға да моральдық мәселенің бір ұшын шығарып көрсетіп қояды. Әрине, балалардың бәрі бірдей ол мәселені сезіп-біле бермеуі мүмкін. Дегенмен, ойға жетелейтіні де сөзсіз. Мысалы, Марат Қабанбаевтың Арыстан, виолончель, қасапхана және мен [4] повесінің кейіпкері оқушы Асан Қайырсынов қасапхананы өртемек болады. Оның осы ісі үшін мектеп дирекциясы алғыс жариялайды. Рас, қасапхананы өртемек болғаны үшін мектеп дирекциясы оқушыға алғыс жариялады дегенге ешкім де нанбайды. Бірақ Асанның әлгіндей әрекетке ұмтылуына сенесіз. Өйткені6 Асан -- дүние сырын білуге құштар, сезімтал, арманшыл бала. Ол он бір жасқа толып, өзінің туған күніне арналған кешке жиналған қонақтардың сәті кандай екенін іштей сезіп отырады. Мамасының Тәкеңмен әлсін-әлсін билегенін көрумен бірге, арада екі жыл өткен соң жоғарылап облысқа Тәкең көшіп кеткен күні мамасының көзі қызарып жүргенімен оның есесіне көкесі карадай көңілденіп, қолдарын кайта-қайта құшырланып ысқылай бергенін де байкайды.
Асан ойнауға да, сурет салуға да, скрипка тыңдауға да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz