ШЫҒАРМА ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СТИЛЬДІК ҚАБАТТАРЫ

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . .

: 1

КІРІСПЕ . . .: ШЫҒАРМА ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СТИЛЬДІК ҚАБАТТАРЫ

: 1. 1

КІРІСПЕ . . .: Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер . . .

3: 6

: 1. 2

КІРІСПЕ . . .: Кітаби, бейтарап, қарапайым-дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер . . .

3: 11

: 2

КІРІСПЕ . . .: ШЫҒАРМА ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ҚАБАТТАРЫ

: 2. 1

КІРІСПЕ . . .: Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдер . . .

3: 15

: 2. 2

КІРІСПЕ . . .:

Шығарма тіліндегі антоним, синоним, омоним, диалектілер,

кірме сөздер, қарапайым сөздер, қос сөздердің қолдану ерекшелігі . . .

3: 20

: 2. 3

КІРІСПЕ . . .: Шығарма тіліндегі көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдер . . .

3: 42

КІРІСПЕ . . .: ҚОРЫТЫНДЫ . . .

3: 59

КІРІСПЕ . . .: ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . .

3: 61

КІРІСПЕ

Өзекті мәселелері. «Тіл - адам жанының тілмашы, тілсіз жүрек түбіндегі бағасыз сезімдер жан түкпіріндегі асыл ойлар жарық көрмей қор болып қалар еді. Тіл әрбір адамға осындай қымбат болса, ұлт үшін де қымбат. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айдай анық көрініп тұрады»[1, 23 б. ], - дейді Мағжан Жұмабаев.

Қазақ ұлтының рухани мәдениеті бүгінгі күні ана тілі арқылы өзіндік мәдени таным түсінігін қайтадан түгендеуде. Өркениеттің қай сатысында болмасын рухани және материалдық мәдениет ұдайы бірін-бірі толықтырып отырады. Мәдениеттің қай түрін алсақ та, оның түрі мен мазмұны тек сол арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырған. Демек, тіл арқылы мәдениеттану - ұлттың кешегісі мен бүгінгісін тану деп түсіну керек.

Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі - қазақ тілінің әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту, конституциялық мәртебесін баянды ету болып табылады. Мұның өзі тілді «қарым-қатынастың аса маңызды құралы» қызметімен қатар, мәдениеттану құралы болуымен тілдік ұжымның саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық салада жинақталған дүние - әлем туралы білім қорын, ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан дүниесін, психологиясын, дүниетанымын тілдің стилистикалық жүйесімен тығыз байланысты қарастыруды қажет етеді, өйткені халықтың рухы тілдік құрылымдар арқылы, олардың стильдік мән-мағыналары арқылы объективтенеді [2, 3 б. ] .

Өткен ғасырдың 80-ші жылдарындағы Ә. Қайдар, Р. Сыздық, М. М. Копыленко, Е. Жанпейісов еңбектерінен бастау алған зерттеу бағыты Н. Уәлиұлы, Ж. Манкеева т. б. ғалымдардың зерттеулерінде нақты жалғасын тапты. Сонымен бірге Т. Жанұзақов, Б. Қалиев, Б. Сағындықұлы, Г. Смағұлова, Б. Момынова, С. Сәтенова, Р. Шойбеков, Г. Сағидолдақызы, А. Жылқыбаева, А. Ислам, Д. Керімбаев, Ә. Хазимова, Г. Әубәкірова сынды басқа да лексиколог, этнолингвист ғалымдардың зерттеулерінен де этностың рухани және материалдық мәдениетінен орасан зор мәлімет беретін деректерді молынан кездестіреміз [3, 3 б. ] .

Қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, І. Кеңесбаев, М. Балақаев, Р. Сыздықова, К. Есіркепова тағы да басқа зерттеушіліріміз, ғылыми-зерттеу еңбектерінде, мерзімді баспасөз бетіндегі мақалаларында қаламгер тілін тану арқылы әдеби тілдің өсу сапасын, көркемдік дәрежесін анықтауға болатындығын атап көрсетті. Сонымен қатар белгілі ғалымдарымыз Х. Кәрімов, Т. Қоңыров, Б. Хасанов, М. Серғалиев, Б. Шалабай, зерттеулері қазақ көркем әдебиет стилистикасының ғылым саласы ретінде қалыптасуына өзіндік үлес қосқан еңбектер болып табылады.

Осы мәселе төңірегінде академик М. Серғалиев: «Прозик, ақын иә сыншы болсын қай-қайсысы да жалпыхалықтық тілді пайдаланатыны жалпыға мәлім. Солай бола тұра, жеке таланттың тілі деген ұғымды қолданатынымыз да белгілі. Сол шарттылықтың өзінде шындық барын ескермесе болмайды, өйткені көпшілікке етене таныс сөздерді жаңа қырымен, соны бояуымен өзгеше өңімен жұмсай білушілік - жазушы талантын танытатын құбылыс. Әр қаламгердің сөйлем құру даралығы да осыны дәлелдейі» [4, 3 б. ], -деп ой түйіндейді.

Лексикология - сөз байлығын қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Тілімізде қанша сөз болса, солардың жиынтығы лексика немесе сөздік құрам делінеді. Лексикология тілдің сөздік құрамын тексеретін ғылым. Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.

Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сан қилы стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды лексикология дейді. Қазақ тілінің сөз байлығын лексикология ғылымының заңдылығына байланысты зерттегенде, біріншіден, мән-мағынасын, екіншіден, шығу тегін, үшіншіден, қарым-қатынас жасаудағы қолданылу аясын, төртіншіден, экспрессивті-стильдік қызметін жан-жақты тексереді. Сондықтан да лексикология «сөз туралы сөз», сөздердің бүтін жайындағы ғылым деп түсінеміз.

Осы орайда жазушы М. Әуезовтың «Қилы заман» повесінің тіліне, шығарма тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қабаттарына, шығарма тіліндегі фразеологизмдердің лексикалық қабаттарына, шығарма тіліндегі көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдерге жазушының өзіндік жазу машығы, дара қолтаңбасы тұрғысынан пайымдаулар жасау жұмыстың өзектілігін айқындайды.

Диплом жұмысының мақсаты, міндеттері, зерттеу объектісін теориялық және әдіснамалық негіздері: диплом жұмысының негізгі мақсаты - Мұхтар Әуезов «Қилы заман» повесі тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, мақал - мәтелдердің қолданылу ерекшелігін, синоним, омоним, антонимдердің қолданылуын, қарапайым сөздер, диалект сөздер, тұрмыстық сөздердің, қолданылу аясын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портреттің, метафора, метонимия т. б. шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды:

Шығарма тіліндегі антоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшеліктерін айқындау;
Кірме сөздер, көнерген сөздер, эмоционалды-экспрессивті (бейнелі) сөздерді жеке топтарға бөлу және шығарма тіліндегі қолданылу ерекшеліктерін анықтау;
Шығарма тілінің жергілікті тіл ерекшеліктерін анықтап, Шығыс Қазақстан өңіріне тән диалектілердің ерекшеліктерін көрсету;
Шығарма тіліндегі қос сөздердің қолданысын сипаттау;
Фразеологизмдердің көркемдігін, стильдік қызметін, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясын көрсету;
Мақал-мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық-танымдық қызметін және бейнелілігін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау, стилистикалық ерекшеліктеріне мән беру;
Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет, метафора, метонимия, синекдоха) көркем шығарма тіліндегі қолдану тәсілдерін көрсетіп, суреткерлік мәнін ашу;
Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;

Диплом жұмысын жазу барысында Мұхтар Әуезовтың «Қилы заман» повесті қарастырылды. Қазақ тіл білімінің басты зерттеу нәтижелері назарда болды. Тіл білімі ғалымдары Жұмабаев М., Қайдар Ә., А. Кеңесбаев., Хазимова Ә., Ж. Аханов, Исаев С., М. Нақысбеков, О. Есімболова, М. Ысқақов, Әуезов М., Қоянбекова С. Б., Авакова Р., Оразбаева Ф., Ш Қанапина C. Ғ. еңбектері әдістемелік бағыт-бағдар ретінде қолданылды.

Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: Мұхтар Әуезовтың «Қилы заман» повесі тілдерінің лексика-фразеологиялық қабаттарын, сондай-ақ, стильдік ерекшелігіне талдау жасау. «Қилы заман» повесін талдау барысында шығармадағы кейіпкер тілін, автор тілін танытудағы ерекшеліктері анықталды.

Шығарма тіліндегі антоним, синоним, омоним сөздердің қолданыс ерекшеліктері айқындалды;
Кірме сөздер, жеке топтарға бөлінді және шығарма тіліндегі қолданылу ерекшеліктері анықталды;
Шығарма тілінің жергілікті тіл ерекшеліктері анықталып, тақырыптық топтарға бөлінді.
Мақал-мәтелдердің ұлттық-танымдық қызметі және бейнелілігі, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуы айқындалып, стилистикалық ерекшеліктеріне мән берілді;
Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет, метафора) көркем шығарма тіліндегі қолдану тәсілдері көрсетілді, автор тарапынан туындаған көріктеу құралдары да анықталды.
Портреттің шығарма тіліндегі көрінісі анықталып бөлінді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен жинақтау, талдау, жүйелеу және оны түсіндіру әдістері қолданылды.

Жазушы М. Әуезовтың «Қилы заман» повестін тілдік тұрғыдан арнайы зерттеудің ғылими теориялық және практикалық мәні бар. Бұл жұмыстан жеке жазушы тіліндегі лексика-фразеологиялық қабаттарынан, жазущы тіліне тән стиль ерекшелігінен мәлімет алады. Зерттеу нәтижесін орта және арнаулы орта білім беру оқу орындарында қазақ тілі пәнін оқытуда пайдалануға болады.

ШЫҒАРМА ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СТИЛЬДІК ҚАБАТТАРЫ

1. 1 Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер

Тіліміздегі тұрақты тіркестердің мағыналық астарында халықтың ерте уақыттан бергі өмірінің бүкіл болмысы сақталып, суреттеледі. Халықтың күн-көріс, тұрмыс-тіршілік негізінде жан-жақты өрбіген түсінік пайымдаулары, соған байланысты қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың өзгешеліктері тілдік қолданыстағы тұрақты тіркестерден көрініс табады. Сондықтан тұрақты тіркестер - халқымыздың ұлттық ерекшелігін бойына сіңірген басты мәдени байлығымыздың бірі. Әр ұлттың тіліндегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы сол ұлт тіліне тән өзіндік бейнелі сөз орамдары арқылы оның бүкіл заттық, рухани, мәдени өмірінен хабардар етеді [5; 2] .

Фразеологизм - тіл-тілдегі фразеологиялық жүйенің қазіргі қалпын, тарихи қалыптасуы мен даму жолын зерттейтін тіл білімінің бір саласы.

Фразеологизмнің негізгі зерттеу нысаны - фразеологиялық бірліктер. Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш түрлі басты белгісі бар.

Олар: 1) Даяр қалпында жұмсалу белгісі, 2) мағына тұтастығы, 3) тіркес тиянақтылығы [6; 14] .

Қазақ тіл білімінде фраземалар құрылымдық-типологиялық, семантика-морфологиялық, тақырыптық, түрлі аспектілік тұрғыдан XX ғасырдың 40-жылдарынан бастап зерттеле бастады. Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Ә. Болғанбаев, Р. Сыздық, Т. Жанұзақов, Ғ. Қалиев, Б. Хасанов, К. Хұсайын, Б. Қалиев, Н. Уәлиев, Ф. Оразбаева, Ж. Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі [7; 61] .

Қазақ фразеология саласының көшбасшысы І. Кеңесбаев алғаш рет жалпы түркі фразеология ғылымының теориялық негізін салды. Қазіргі уақытта қазақ лингвистикасында фразеологизмдердің теориялық және практикалық мәселелері (Ә. Қайдар, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, С. Исабеков, А. Алдашева, Г. Смағұлова, С. Сәтенова т. б. ), фраземалардың стильдік қызметі (М. Серғалиев, Г. Құсимова, Г. Боранбаева), олардың көркем шығармаларда қолданылуы (Ө. Айтбайұлы, Б. Шалабай, Х. Қожахметова, М. Жәнібеков), фразеологизмдердің мағыналық, тақырыптық тұрғыдан топтастырылуы (А. Елешова, Р. Жайсақова), фразеологиялық бірліктердің жеке категориялары (Ф. Оразбаева, А. Байталиев, Р. Таева), фразеологизмдердегі диалектілік ерекшеліктер (Ш. Сарыбаев, Қ. Қалыбаева, С. Мұстафаұлы), фразеологизмдердің жеке тілдер деректерімен салыстыра зерттеуі
(А. С. Аманжолов, З. Ахметжанова, Р. Валиханова, М. Әбдіғалиева, П. Дәулетова және т. б. ) мәселелері тіл білімінің түрлі аспектілерінде зерттелді. Сондада қазақ тілінің фразеологиялық қорын кешенді түрде зерттеу бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Фразеологияның нысанасы ретінде тілдің барлық деңгейлеріндегі (қабаттарындағы) тілдік бірліктер емес, сөздердің тұрақты тіркестерін құрайтын, «ешкімнің еркіне көнбейтін», «өзіне-өзі тіресіп қойған», «дайын құрылыс материалы» болып табылатын құрамы жағынан тұрақты тіркестер танылады

Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді топтастыруда екі пікір бар: бірі - І. Кеңесбаевтың топтастыруы, екіншісі - В. В. Виноградов пен
Н. М. Шанскийдің үлгісі бойынша жасалған топтастыру.

І. Кеңесбаев фразеологизмдердің мағыналық тұтастығы мен құрылымының тұтастығына қарап, фразеологизмдерді екі топқа бөледі:

фразеологиялық түйдек және фразеологиялық тіркес, бұлардың алғашқысын идиома, кейінгісін фраза деп атайды.

Фразеологиялық түйдекке фразеологизмдердің құрамындағы сөздер өздерінің лексикалық мағыналарын мүлде жоғалтып, бір - бірімен өзара жымдасып, ажырамастай болып тұтасқан фразеологизмдерді жатқызады.

Фразалық тіркеске құрамындағы сөздер негізгі (лексикалық) мағынасынан түгелдей емес, жарым - жартылай ғана айырылған, бірақ құрамы берік фразеологизмдерді жатқызады.

Автордың түсіндіруінше, фразеологиялық түйдекке де, фразалық тіркеске де ортақ қасиет - тиянақтылық. Олардың компоненттерінің орын тәртібі бекем болуы шарт. Сонымен бірге фразеологиялық түйдектер мен фразеологиялық тіркестердің қолданылу үстінде бірін - бірі ауыстырып отыратынын, сол себепті кейде оларды ажыратып алудың қиындығын ескертеді.

І. Кеңесбаев қолданылуы мен семантикасында, грамматикалық құрылысында елеулі өзгешелігі бар екенін ескерте отырып, фразеологизмдерге мақал - мәтелдерді жатқызады. Сонымен бірге қос сөздер мен қосар тіркестерді тиянақты қалыптасқан сөз тізбектерінің қатарына қосып, фразеологизмдерге жатқызады.

1. Кеңесбаевтың фразеологизмдерді топтастыруы 1940 жылдан
1970 жылға дейін қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді бірден - бір топтастыру ретінде пайдаланылып келді.

2. 1970 жылдан бастап В. В. Виноградов пен Н. М. Шанскийдің үлгісі бойынша фразеологизмдердің біртұтас мағынасы мен құрастырушы сыңарлары мағыналарының арақатынасы тұрғысынан қазақ тіліндегі фразеологизмдерді төрт топқа бөлу тәжірибесі қалыптасты. Олар: фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркес (тізбек емес), фразеологиялық сөйлемше [2, 190 б. ] .

Қазақ тілі қазынасындағы тұрақты тіркестердің релеванттық қасиетін айқындау, қазақ фразеологизмдерін іштей саралап бөлу, сондай-ақ фразеологиялық мағынаның қалыптасуы, фразеологизмнің құрам сипаты және компоненттердің байланысу түрлері, фразеологизмдердің стильдік ерекшеліктері, фразеологизмдердің сөзден және мақал - мәтелдерден айырмашылығы мен оларға ұқсас тұстары, фразеологизмдердің грамматикалық сипаты, бірнеше фразеологизмдердің жасалуына арқау болатын ұйытқы сөздер, фразеологиялық калька сияқты фразеологияның көкейтесті мәселелерін қазақ тіл білімінің күн тәртібіне қойып, қазақ фразеологиясының бағыт - бағдарын саралаған, осы саланың дербес пәнге айналуының негізін қалаған ғалым академик І. Кеңесбаев болды. Оның ХХ ғасырдың 40 жылдары жарық көрген «Қазақ тілінің тиянақты сөз таптары» (Докторлық диссертация, Алматы, 1944), «Қазақ тілінің идиомдары мен фразалары туралы» (Халық мұғалімі, 1946), «К вопросу об экспрессивно - стилистических функциях фразеологизмов» (Тезисы докладов конференции «Развитие стилистических систем литературных языков народов СССР». Ашхабад, 1966) сияқты еңбектерінен кейін - ақ қазақ фразеологиясын зерттеу айрықша қолға алынды. А. Ысқақов, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Ә. Т. Қайдаров, Р. Сыздықова тәрізді қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері қазақ фразеологиясының дербес пән болып қалыптасу, даму жолында көптеген мәселелерді ғылыми тұрғыдан шешуге ат салысты.

Бүгінгі қазақ фразеологиясында зерттеудің үш түрлі бағыты орын алып отырғаны байқалады. Біріншісі - қазақ фразеологизмдерін таза тілдік тұрғыдан бір тіл аясында зерттеу. Бұл бағытта қазақ тіл білімінде көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді. Әсіресе фразеологизмдерді лексикографиялық өңдеуден өткізудегі І. Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» (Алматы, 1977), Ә. Қайдаровтың «Мың әсерлі де бейнелі орамдар» (Астана, 2003) сияқты еңбектерін, фразеологизмдердің сыртқы және ішкі құрылымындағы дыбыстық, мағыналық, семантикалық, әуезділік үйлесімін, т. б. архитектоникасын талдап ашып берудегі С. Сәтенованың «Қазақ тіліндегі қостағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты» (Алматы, 1997) атты зерттеуін, фразеологизмдердің варианттарын көрсету, синонимдік қатарын анықтаудағы Г. Смағұлованың «Фразеологизмдердің варианттылығы» (Алматы, 1996), «Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық - мәдени аспектілері» (Алматы, 1998) тәрізді еңбектерін атап айтуға болады. Р. Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» (Алматы, 1994), Н. Уәлиевтің «Фразеология және тілдік норма» (Алматы, 1998) сияқты еңбектерде көптеген фразеологизмдер этимологиялық тұрғыдан талданып, олардың құрамындағы мағынасы күңгірттенген, тіптен мүлдем белгісізденіп кеткен сөздердің мән - мағынасы ашылды. Қазақ фразеологизмдері фразеологиялық бірлікті жасауға ұйытқы болатын сөздер негізінде соматикалық фразеологизмдер, фитофразеологизмдер, сан - мөлшер фразеологизмдері, зоофразеологизмдер, антропонимдік фразеологизмдер деп семантикалық - мағыналық топтарға, тақырыптарға топтастырып арнайы қарастырылуда.

Қазақ фразеологиясындағы үстем болып отырған екінші бағыт - қазақ тілінің фразеологиялық бірліктерін орыс, ағылшын, неміс сияқты болмыс бітімі, құрылымы бөтен тілдердің фразеологизмдерімен салғастыра зерттеу ісі. М. Х. Абилғалиева, М. А. Сыздықова, М. А. Жақсыбаева, т. б. зерттеулерінде тіларалық фразеологиялық сәйкестіктерді айқындау, интернационалдық фразеологиялық қорды анықтау, салғастырылушы тілдер фразеологиясындағы ұқсас тұстар мен өзіндік ерекшеліктерді саралау және ұқсастықты тудырушы факторларды айқындау мәселелері көрініс тапты. Бұл орайда Г. Сағидолданың қазақ және монғол фразеологизмдерін тіларалық деңгейде салыстырған «Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны» (Алматы, 2003) атты еңбегін түркі - монғол салыстырмалы фразеологиясын қалыптастырудағы алғашқы бастама ретінде атап айтуға болады.

Қазақ фразеологиясындағы үшінші бағыт - фразеологиялық бірліктерді когнитивтік, этнолингвистикалық, , психолингвистикалық аспектіде қарастыру бағыты. Бұл бағыт фразеологизмдерді ұлттың дүниетанымдық, мәдени, тарихи, материалдық құндылықтарымен сабақтастыра зерттеуге айрықша мән береді. Академик Ә. Т. Қайдар, Ж. Манкеева, С. Сәтенова, Б. Ақбердиева, Қ. Ғабитханұлы, Ш. Сейітова, С. Жапақов сияқты тілші мамандардың зерттеулері белгілі бір этногенетикалық қауымдастықтың ақиқат турасындағы таным - түсінігін, ментальді әлемін, ғасырлар бойы үзіліссіз жалғасқан ұжымдық тәжірибесін, рухани және материалдық мәдениетін тілі арқылы танып білуде аса маңызды. Бірақ фразеологизмдер тілдік жүйенің қай қабатына жатады, оның орны қандай, басқа тілдік қабаттармен онтологиялық және генетикалық қатынастарды қалай құрады? - деген сұрақтардың туындауы орынды.

Бұл сұрақтардың шешімін тілдің фразеологиялық құрамын зерттеудің мақсаттары мен әдістері айқындайды. XX ғасырдың 30-жылдарының өзінде атақты ғалым Е. Д. Поливанов фразеология саласын ерекше лингвистикалық пән ретінде оның нысанасы мен міндеттерін белгіледі. Сол кездің өзінде Е. Д. Поливанов жалпы типтік тіркестер емес, ерекше, арнайы мағына беретін тіркестерді зерттейтін синтаксиспен, нақты сөздердің ерекше, арнайы мағынасын зерттейтін лексикамен байланысты сала - тіл туралы ғылымның қажеттілігі туралы айтқан.

Және де фразеология тіл білімінің фонетика, морфология, және т. б. деңгейлерімен бірдей, «терезесі тең» болашақтағы тіл ғылымындағы ерекше сала ретінде орнығатынын алғаш рет айтқан да Е. Д. Поливанов болатын.
XX ғасырдың орта шенінде Қазақстан топырағында І. Кеңесбаев мектебі мен оның шәкірттері тұсында дүниеге келген фразеология проблемасы бүгінгі таңда оның нысаны, материалдары, қолдану аясы мен функциясы тұрғысынан әр түрлі аспектіде зерттелуде.

Дегенмен де тұрақты тіркестерді жан-жақты зерттеу Қазақ тіл білімінің ең өзекті мәселелерінің бірі болып қала бермек [8, 4 б. ] .

Қазақ фразеологизмдерін когнитивтік, , этнолингвистикалық, аспектіде зерттеуге бағыттылған үшінші бағыт - ХХІ ғасыр ғылымының басты парадигмасы - антропоцентризмнің жемісі, жаңа ғасыр талап етіп отырған ғылыми интеграцияның нәтижесі .

Ғалым Г. Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік қабаттарға бөлді:

1. Кітаби фразеологизмдер;

2. Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер;

3. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;

4. Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;

5. Дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер .

Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке сөздерден) басқа тіл бірліктерінің тұрақты сөз тіркестері деп аталатын неғұрлым көлемді ерекше түрі қалыптасқан. Бұларды тіл білімінің фразеология саласы зерттейді. Фразеология термині ( грек. Phrasis сөйлемше және logos сөз, ілім сөздерінен шыққан) қазіргі тіл білімінде екі мағынада қолданылады. Көркем шығарма тіліндегі фразологизмдердің қолданылуын қарастыру мақсатында жазушы Мұхтар Әуезовтың «Қилы заман» хикаятындағы фразеологиялық тіркестерді жеке-жеке талдауды жөн санадық. 1. Аздан соң есі кіреді. Сабасына түседі [9, 147б. ] .

Сабасына түседі - ашуы, ызысы басылып, саябыр қалыпқа келді [10, 248 б. ] .

2. Сөз байласу қажет қой, - дей бергенде, Көкбай: Оныңыз рас [9, 73 б. ] .

Сөз байласу - уәде жасады, мәмле етті [10, 257 б. ] .

3. Сол бетте баулып, аңқау, момын, тату елді әдейі орталарына от салып, араздастырып, ушықтырып, біріне-біріне жау қылып көрсететін болған [9, 125 б. ] .

От салу - шағыстырды, айдап салды, араздастырды [10, 234 б. ] .

4. Осы жайды шала-пұла түсінумен бірге камераның ішінде қыбырлауға шамасы келген жандардың барлығы да енді есікті бұзып, шыбын жанын қасап үйінен сүйретіп шығуға тырысты [9, 131 б. ] .

Шыбын жан - өмір, тірлік мағынасында[10, 141 б. ] .

5. Мол емшекті бір сорып кеткеннің өзінде де, жерден алтын тапқандай көп қазынаны күреп әкететін [9, 11 б. ] .

Жерден алтын тапқандай - қуану, шаттану [10, 11 б. ] .

6. Қамсыздық түбімізге жетті ғой . . . кетті ғой есіл ерлер [9, 103 б. ] .

Түбіне жету - құртты, мерт қылды [10, 288 б. ] .

7. Бүйтіп айбар шегіп келген ата-баба әруағы екен [9, 27 б. ] .

Айбар шегу - қорқытты, қыр көрсетті, ашу шақырды [10, 13 б. ] .

Соматикалық атаулар арқылы жасалған ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер

-Жүрек-

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.