ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУ САЛАСЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУ 5
САЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Лингвомәдениеттану саласының зерттелуі 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2Лингвомәдениеттанудың басқа ғылымдармен 10
байланысы ... ... ... ... .
2 ЛИНГВОМӘДЕНИ АТАУЛАРДЫҢ М.МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ 19
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2.1Туған жер, Отанға байланысты лингвомәдени атаулардың берілуі... 19
2.2Тұрмыстық, салт-дәстүрге, өнерге байланысты мәдени 28
атаулар ... ...
2.3Туыстық мәдени 44
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.4М.Мақатаев шығармаларындағы лингвомәдени атауларын оқыту 59
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..65
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР 68
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: халықтың әлем туралы ой-тұжырым,
дүниетанымынан туындайтын, өзіндік төл мәдениетімен ұштасып, этнос
болмысының тікелей көрінісі болатын қымбат дүниесі - оның тіл әлемі, тіл
байлығы болмақ.
Қазіргі заманғы тіл ғылымы тілдің қатынас құралы қызметімен қатар
танымдық, кумулятивтік қызметіне айрықша назар аударып келеді, өйткені
адамзаттың ақыл-ойының жетілуі нәтижесінде жинақталған әлем туралы білім
қоры әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан-дүниесі, психологиясынан хабардар
етеді. Адам баласы дүниетаным қабілетінің қорытындысын сыртқа шығарып
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізеді. Осындай нағыз этностық, тіл иесі халықтың
тұрмыс тіршілігінің куәсі, ұлттық тілдің құрамдас бөлігі, этнос болмысын
танытуда негізі терең арнаның бірі – жергілікті ерекшеліктері, әдеби тілдің
сыртында жатқан халық тілінің этномәдени бояулы деректері мол сақталған.
Қай тілдің болмасын сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік
заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның түп тамыры, тіл иесі этностың ғасырдан-
ғасырға жалғасып келе жатқан тарихының қалың беттерімен, мәдениетімен,
ұлттық мінез-құлқымен толық танысу қажет. Халықты тану үшін сол халықтың
тілі мен діні, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпымен және мәдениетімен танысуымыз
қажет. Бұл нәрселердің барлығын танып білу үшін сол халықтың шығармашылығын
да жетік білуіміз керек. Ол үшін сол елдің ақындарының, жазушыларының,
ғалымдарының еңбектерімен танысу ең басты мақсат болмақ. Соның бірі ақын
өлеңдерін оқып, оның ішінен халыққа тән басты қасиеттерді көруіміз керек.
Халықтың шаруашылығы , салт-дәстүрі, әдет ғұрпы бәрі де ақын
шығармашылығынан айқын көрініп тұрады.
З.Ахметов сөзімен айтқанда: Поэзия – сөз өнері, көркемдік шеберліктің
теңдесі жоқ озық үлгісі. Поэзияда тек тіл мен сөз ғана көркем емес, ой да
көркем, бейнелі. Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-
сезім тереңділігі, өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан
ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді
десек, тіл, сөз әлгі ақындық, көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана
[1].
Белгілі ақиық ақынымыз Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығы
зерттеушілердің назарынан тыс қалмаған, дегенмен ақын шығарашылығы
лингвомәдениеттану саласында әлі толық қанды зерттеле қоймады. Атап
айтқанда, бүгінгі таңдағы лингвистикалық зерттеудің басты бағыты ретінде
танымдық тіл тұрғысынан, лингвомәденитанымдық қызметі жағынан ақын
шығармашылығын зерделеуді өзекті мәселелер қатарына жатқызамыз.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
зерттеу жұмысының негізгі ғылыми жаңалығы – Мұқағали Мақатаевтың лирикалық
өлеңдеріндегі кездесетін лингвомәдени атаулардың қолданылуын анықтау,
оларды мазмұндық жағынан топтастыру, лингвомәдени атауларды қолдану арқылы
ақынның ой-тұжырымдарына үңілу. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы жоғары
оқу орындарының филология факультеттерінде Қазіргі қазақ тілінің
грамматикасы, Стилистика, Тіл мәдениеті, Когнитивтік лингвистика
курстарын оқытуда, арнайы этнолингвистика, лингвомәдениеттану курстары мен
семинарлар ұйымдастыруда, солардың оқу бағдарламасында пайдалануға болады.
Мектеп бағдарламасында Мұқағали Мақатаев шығармаларын оқыту
әдістемесін пайдалануға болатындығында.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: М.Мақатаев шығармаларындағы
лингвомәдени атаулардың қолданысын анықтау.
- М.Мақатаев шығармаларында кездесетін мәдени атаулардың өзіндік
ерекшеліктерін анықтай отырып, оларды тақырыптық топтарға
жіктеу;
- Ақын шығармашылығын лексикалық-семантикалық жақтан сипаттау.
Зерттеу обьектісінің теориялық-әдіснамалық негіздері: диплом жұмысының
теориялық құндылығы лингвистикалық тұрғыда жеке ақын шығармашылығына
қатысты тың пікірлер мен тұжырымдар айта алатындығында.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУ САЛАСЫ
1. Лингвомәдениеттану саласының зерттелуі
Тіл – халықтың тарихы мен мәдениетін өз бойында сақтаушы, жеткізуші
байлық. Ұлт болмысын, дүниетанымын, этносы мен мәдениетін тану тіл
білімінің жаңа саласы – лингвомәдениттану еншісіне тиіп отыр.
Tiл мәдeниeтпен бір бүтін тұтастық құрып, aжырaмaс бiрлiктe өмiр
сүрeдi. Oл мәдeниеттің өң бойында қалыптасып, оның дамуындағы алғы
шарттардың міндетті түрдегі бaсқышы. Осылайша қайсы бір уaқытта қандай да
бір жерде өмiр сүретін этнос мәдениетінің маңызды бөлігін құрайды.
Mәдениеттің басқа сaлаларына қарағанда тілдің өз ортасы бар. Белгілі бір
тілде сөйлейтін кез келген этнос өздерін өзге топтардан сыртқы
физиологиялық aйырмашылықтарымен ерекшелеп тұратын адамзат қауымының
белгілі бір нәсіліне жататыны анық.Tіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, яғни
біздің өмір сүру образымыздан хабар беретін тәжірибeлігіміз бен
идеяларымызға тәуелді [2].
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық
мүдделі мақсаттың бірі халық рухын, оның өзегі - мәдениетті жаңғырту.
Мәдениет ұғымының қоғамда сан түрлі анықтамалары бар екені белгілі.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, мәдениет-адамның ақыл-ойы
мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани
құндылықтар жүйесі (Э.Тэйлор); мәдениет- дүниенің бөлшектері болып
саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, өнер, дін және т.б.
негізде құрылатын семиотикалық жүйе (Ю.Лотман).
Мәдениет – әлеуметтік тұрғыдан табиғаттан және индивидтің
биологиялық, физиологиялық қасиеттерінен тыс, бірақ қарым-қатынас
біріктірген адамдар тобына тән құбылыс (В.Освальт), когнитивтік тұрғыдан
танымдық әрекеттер мен білім қордалау үрдістеріне қатысты құбылыс
(В.Гудинаф), семиотикалық тұрғыдан алдымен әлемнің репрезентациясын
жасайтын, содан кейін қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланылатын таңбалар
жүйесі (К.Леви-Стросс) деп анықтама береді. Ғылыми мектептерінің ағымына,
ғылыми тұжырымдарындағы айырмашылықтарға қарамастан, мәдениеттанушы
ғалымдардың қай-қайсысы болмасын бұл күрделі құбылыстың құрылымындағы
тілдің орнын, маңызды рөлін мойындайды. Э.Сепир тіл мәдениеттің
біртұтастығын ашып көрсететін маңызды әдіснамалық көзқарастарын ұсына
отырып: Мәдениет белгілі бір қоғамның әрекеті мен ойлауының көрінісі, ал
тіл қалай ойлаудың көрінісі. Ендеше, тіл мазмұны мәдениеттің бөлінбейтін
бөлшегі, - деген қорытынды жасайды [3].
В.Гумбольдт айтқандай: Ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол
рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш –
тіл [4].
Тіл – лингвистикалық аспекті. Ал тілдегі мәдениеттің әртүрлі
көріністері мен қызметін мәдениеттану зерттейтіндіктен, лингвистика мен
мәдениеттану ғылымдарының түйісу нүктесінен ХХ ғасырдың 90 жылдарында өз
алдына жеке жаңа бағыт пайда болды, бұл бағыт Э. Бенвенист, В. Н. Шаклеин,
В. А. Маслова және т. б. ғалымдардың еңбектеріне байланысты
лингвомәдениеттану деген атқа ие болды.
Ал лингвомәдениеттану латының Linqua – тіл, Cultura – мәдениет, Logos
– ілім деген терминдердің жинақталуынан туындап, лингвистика мен
мәдениеттану пәндерінің тоғысуында пайда болған, халық мәдениетінің тілдегі
әсерін зерттейтін сала болып табылады. Осы орайда В.Н.Телия
Лингвомәдениеттану – тілдің корреспонденциясы мен мәдениетінің өзара
қатынасының синхронды түрін зерттейтін және сипаттайтын этнолингвистиканың
бір бөлшегі [5]- деп сипаттайды.
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның
мәдени өмірімен, салт-сана, әдет-ғұрыпымен байланыстыра зерттеу жөнінде
алғашқы пікір ХVII ғасырдың соңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы
және әдебиетшісі Иоганн Гердердің поэзияға байланысты зерттеулерінде, одан
кейінгі кезде В.Гумбольдт еңбегінде кездеседі. Бірақ тіл мәселесін
мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл
бөлу, оған тіл білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау ХХ ғасырдың 20-30
жылдарда белең ала бастады.
В.Гумбольдт дүниені тану, білу процесінде тілдің атқаратын рөлін
түсіндіре келе, тілге былай түсініктеме беріп кеткен: Язык и духовная сила
народа развиваются не отдельно друг от друга и не последовательно одни за
другим, а составляют исключительно не раздельно одно и тоже действие
интеллектуальной способности. Хотя мы разграничиваем интеллектуальную
деятельность и язык, в действительности такого разделения не существует
[4].
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық,
этнографиялық және тарихи-мәдени мәліметтерді пайдалану тіл үшін нәтижелер
беретінін дәлелдеп береді. Ол бір еңбегінде тіл мен мифологияның байланысы
мен өзіндік ерекшеліктеріне мынадай анықтама берген:... язык это основной
слой народности, мифология народная словестность в которой и выражена вся
совокупность верований, преданий нравов и обычаев народа [6].
В.Воробьев лингвомәдениеттануға мынандай ғылыми анықтама берген:
Лингвокультурология - это комплексная научная дисциплина синтизирующего
типа, изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и языка в его
функционировании и отражающая этот процесс как целостную структуру единицу
в единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи
системных методов с ориентацией на современные приоритеты и культурные
установления ( система норм и общечеловеческих ценностей ) [7].
Диплом жазу барысында линвомәдениеттануды терең зерттеген ғалым
В.А.Масловaның еңбегіне баса назар аудардық. Ғалым линвомәдениеттануды
халық мәдениетін танытушы ғылым деп санап, былайша анықтама береді:
Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и
культурологии и исследующая проявления культуры народа, которые отразились
и закрепились в языке [8].
Лингвомәдениеттану ғылымының зерттеу нысанын, қалыптасу кезеңдерін,
әдістемесін, лингвомәдени бірліктердің түрлерін арнайы зерттеген В.А.
Маслова оның динамикалық даму кезеңдерін былайша белгілейді:
А) тіл мен мәдениеттің арақатынасын, астарластығын бағамдайтын
лингвомәдени көзқарастардың, лингвомәдениеттанымдық ізденістердің бастау
алу кезеңі;
Ә) лингвомәдениеттанудың жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі;
Б) іргелі пәнаралық саланың, зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары мен
межелері, теориялық тұжырымдары нақтыланған лингвомәдениеттану ғылымының
пайда болу кезеңі.
Білімнің жаңа жеке саласы ретінде лингвомәдениеттаным ерекше
міндеттерді шешіп, бірқатар мәселелерге жауап беруі тиіс, бұл мәселелерді
В.А.Маслова келесі түрде атап көрсетеді:
1) мәдениет тілдік концептілердің жасалуына қалай қатысады;
2) тілдік таңба мағынасының қай бөліміне мәдениет мағыналар ұғымы
бекітіліп көрсетіледі.
3) осы мағыналар сөйлеушілер мен тыңдаушылар тарапынан таңбалана ма және
олар тілдік стратегияларға қалай әсер етеді;
4) шындығында тіл тасмалдаушының мәдени - тілдік хабарлардағы,
копетенциясы бар ма , соның негізінде мәдени мағыналар мәтіндерде орын
алып, тіл тасмалдаушылар тарапынан таныла ма;
5) бір мәдениеттің универсалияларды мәдениетті көрсетуге бағытталған
мәдениет дискурстары, концептілік саласы (осы мәдениеттің
концептілерінің жиынтығы) қандай, осы тілдік таңбаларының мәдени
семантикасы әр түрлі екі сала болып табылатын тіл мен мәдениеттің
өзара әрекеті негізінде қалай қалыптасады;
6) осы ғылымның негізгі ұғымдарын қалай жүйелеуге яғни ұғымдық
аппаратты қалай құруға болады.
Алаштың айтулы ақыны Мағжан Жұмабаев: ...Ұлттың ұлт болуы үшін
бірінші шарт – тілі болуы. Ұлт тілінің кеми бастауы – ұлттың құри
бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат ешнәрсе болмасқа тиіс. Бір
ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. Қазақтың тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей
тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар дала үдере көшкен тұрмысы,
асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр. Қазақтың сары
даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінен
бай, орамды, терең тіл жоқ-деп қазақ тілі жайында толғанған.
Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу деректері мен дәйектері ұлттық
мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі әдебиет, фольклорда
т.б.
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану ғылымы пәніне қатысты деректер
Ш.Уәлиханов, М.Әуезов еңбектерінен бастап, Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев,
Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев,
Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева, Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдар
еңбектерінде көрсетіледі [9].
Тіл мен мәдениетті сабақтас зерттейтін ғалымдар соның ішінде қазақ
ғалымдары Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова т.б. мәдениетті тілден
бөліп алып қарамай, тіл - мәдениеттің бір көрінісі, ол екеуінің арақатынасы
ерекше де маңызды деп санайды [10]. Себебі, кез келген мәдениеттің түрлері,
атаулары тіл арқылы бейнелеп көрінетіні, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні
белгілі. Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында, тілді зерттеудің барысында
ұлттық мәдениеттің, дәстүрлердің ерекшеліктері ескеріледі. Әсіресе, ұлттық
рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз қайта жанданып келе жатқан қазіргі
қазақ қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты дұрыс бағалап, негізін түсіну
үшін осындай тілдің дамуының ішкі формасынан туындайтын жалпы заңдылықтарды
адам рухымен байланысты түсіне білудің маңызы зор. Себебі, дәстүр әркімнің
жеке басының жағдайына байланысты емес, ол халықтың әлеуметтік-
психологиялық, мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық жағдайына байланысты
қалыптасқан – жалпыхалықтық құбылыс. Екіншіден, дәстүрдің тағы бір сипаты –
оның тұрақтылығы. Ол оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-
ұрпаққа беріледі. Сол арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіледі.
Осыған дәлел ретінде Ә.Қайдардың мәдениет туралы мына пікірін айта
кеткеніміз жөн: мәдениет ұғымын жеке адамның басына тән қасиеттен
басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана,
дүниетаным, салт-дәстүр, рухани-материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын
өте күрделі ұғым, әр этносқа тән белгілі бір табиғи-әлеуметтік ортаға
сәйкес қалыптасатын құбылыс деп санайды [11]. Осыған байланысты
мәдениеттің таңбалық негізі тіл. Тіл әлеуметтік мәдени, танымдық мәні бар
құрал.
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың тілі арқылы сол
халықтың өмірінің рухани қазынасын, мәдениетін білуге болады. Бұл жөнінде
академик Ә.Қайдаров былай деп тілге анықтама береді: Әрбір халықтың тілі-
тек қатынас құралы ғана емес сонымен қатар рухани болмысы мен мәдени
байлығының күзгері барлық болмысы мен өмір тіршілігін, дүниетанымы мен әдет-
ғұрпын бойына сіңіріп, ата мұрасын, асыл қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіп, отыратын қасиеті бар [12]. Сондықтан да халықтың тілі рухани
болмысы және мәдени байлығы бірімен-бірі тығыз байланысты. Бұл жөнінде
көптеген зерттеуші ғалымдардың пікірлері бірізділік табады.
Демек, лингвокультурема - ұлт мәдениетінен хабардар етер ұлт тілінде
көрінетін тілдік бірліктер. Мәтінде немесе қарым-қатынас барысында көрініс
табатын лингвокультурема – ұлттың өзіне тән болмысы мен әдет-ғұрпына,
әлеуметтік өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне сай уәжделген мәдени әрекеттер мен
ситуациялардың негізінде бейнеленген атауыш таңба (зат, бұйым, ұлттық
қажеттілік атауы мен мәдени көріністі сипаттайтын ситуациялар атауы) [13].
Лингвомәдениеттану саласына қазақ ғалымдары да өз пікірлерін
қалдырған.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың да негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде (Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Сейсенова,
Г.Қажығалиева, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева т.б.) анықталып, лингвомәдениеттану
ғылымының пән ретінде қалыптасуынан қазақ тіл білімінде жеке сала ретінде
қарастырған.
Ғалым Е.Ә.Керімбаев мәдениет ерекшеліктері қазақ онимиясының ұлттық
ерекшелігінің қалыптасуына шешуші ретте әсер етеді деп көрсетеді [14].
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін
былайша көрсеткен: Лингвомәдениеттану бұл тіл – ұлт – мәдениет дейтін үштік
(триада лингвомәдениеттану пәнін зерттеу нысаны болмақ) [15].
А.Салқынбайдың пікірі бойынша, тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами, гуманитарлық,
мәдени, өркениеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, әрі тілде өз көрінісін табатындықтан,
атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде қарастырған [16].
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
лингвистика ғылымымен ортақтығын лингвомәдениеттанудың ауқымы өте кең, ол
әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен
бірге жасасып келе жатқан ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық
әлеуметтік, этникалық, адамгершілік, мәдени, тұрмыстық нормаларға сай деп
тұжырым жасайды [17].
А.Сейсенова: лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады деген қорытындыға келеді [18].
Осыған байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ
тілінің рухани мәдениет лексикасына талдау жасаған С.Жанпейісованың,
Қ.Қайырбаеваның, Ш.Елемесованың, Ф.Қожахметованың т.б. рухани мәдениет
лексикасының негізгі тақырыптық топтарын және олардың қалыптасу көздерін
анықтау, лексиканың бұл аталмыш қабатын, этнолингвистикалық аспектілерін
халқымыздың этномәдени өміріне қатысты тұрғысынан алып қарастырып, рухани
мәдениетпен байланысты түрлі тілдік номинациялардың жасау тәсілдерімен даму
жолдарын айқындап көрсетуіне арналған зерттеу жұмыстарында жан-жақты
ашылған.
Лингвомәдениеттану объектісі ретінде төмендегі бірліктерді Маслова
былай деп атап көрсеткен:
а) мифологизацияланған тілдік бірліктер; архетиптер, мифологемалар,
салт-дәстүр, наным-сенімдер,
ә) тілдің паремиологиялық фонды,
б) тілдің фразеологиялық қоры,
в) эталондар, стереотиптер, символдар;
г) метафоралар, тілдік образдар;
д) тілдік мінез-құлық, тілдік этикет аумағы [8, 129].
Лингвомәдениеттанудың өркениетте қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыда сөз ету пәннің зерттеу объектісін нақтылай түседі.
Лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік,
танымдық, этникалық, эстетикалық, саяси, адамгершілік, руханилық, тұрмыстық
қағидалармен заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл
білімнің негізгі бағыты. Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық
болмыстың тілдегі көріністерін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этика-
эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі
мен орнын анықтау деген қорытындыға келеді.
1.2 Лингвомәдениеттанудың басқа ғылымдармен
байланысы.
Қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық зерттеудің ара-жігіне назар
аударсақ, яғни зерттеу материалдарына назар аударсақ онда
лингвомәдениеттануға, елтануға қатысты тілдік фактілер аралас ғылыми
нысанаға айналғандығы байқалады.
Соған қарамастан ұлттық ұғымда сақталған халық дүниетанымы, яғни бүкіл
болмысы этностың тіл айнасында этнолингвистка саласынан тіл арқылы
мәдениеттанудың басқа да бағыттары бастау алатынын, әр ұлт менталдылығының
негізін айқындайтын бағыттар екенін баса айту керек.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың теориялық арқауы, зерттеу
нысаны мен мақсатының өзектес, тамырлас екендігі дау туғызбайды. Осы
екеуінің қатынасын жалпы мен жалқының бүтін мен бөлшектің байланысы іспетті
деп қарауға болады.
Дәлірек айтсақ, этнолингвистиканың зерттеу нысаны – этнос болмысын
тұтастай танытатын тіл әлемі. Осы қағиданың құрамдас бөлшектерінің
қатыстылығы мен үйлесімділігінің сипатын анықтау мақсатына қарай
зерттеушілердің этнолингвистика деп аталатын тіл әлемінің тұтас
шеңберін жеке-жеке салаларға бөліп қарастыруы этнос болмысының белгілі бір
жақтарын көрсеткенімен, тұтас бейнесін айқындай алмайды. Осыған байланысты
ол этнолингвистика мен социология ғылымдарының аралығынан туған (Б.Уорф)
халықтың тілінде салт-дәстүрі көрініс табады (Ф.де Соссюр) этностың
дүниені тіл арқылы тануы оның салт-дәстүр, этнография, мифология т.б.
Символдық қызметімен байланысты (Э.Сепир) этнолингвистиканың болмысы
ретінде антропологияны қолдау (АҚШ ғалымдары).
Этнолингвистика ғылымының негізі американдық ғалымдар Ф.Боас, Э.Сепир,
Б.Л.Уорф, Х.Хайер т.б. еңбектерінен бастау алады. Бұл халықтың бастауы орыс
тіл білімінде ресейлік ғалымдар Ф.И.Буслаев, А.Н.Афонасьев, А.А.Потебня
еңбектерімен жалғасып, XIX ғасырдың 80-жылдарында фольклор аясында тіл мен
мәдениетті сабақтастыра зерттеудің жаңа бағытын пайдаланған Н.И.Толстой,
В.В.Иванов, В.Н.Топоров сияқты ғалымдардың этнолингвистикалық зерттеулері
атаулы саланы ғылыми биік санатқа көтеріп жіберді. Ресейлік ғалымдар (соңғы
аталған) өз зерттеулерінде нақты бір тілдің тарихын сол ұлттың мәдениеті,
этнографиясымен тығыз байланыстыра қарастырған. Осы тұрғыда ресейлік тілші
О.С.Ахманова: этнолингвистика – это раздел макролингвистики, изучающий
отношения между языком и народом, и взаимодействия лингвистических и
этнических факторов в функционировании и развитии язика – деп түсіндіреді
[19].
Осы ғылымның жеке бағыт ретінде қалыптасуы XIX ғасырдың 70 -
жылдарынан бері американың тіл білімінде Орталық Американың Үндіс
тайпаларын зерттеумен байланысты өріс алып, жаңа дәстүрдің негізін салды.
Ғылым аясында этнолингвистика термині ең алғаш ғалым Б.Уорфтың
идеясымен туындап, осы идеяның жалғасы Э.Сепирдың еңбектерінде көрініс
тауып, ғылымда аты белгілі Сепир-Уорф болжамына сай тілдік этнодеректер
халық мәдениеті мен жеке индивид тұрғысында қарастырылған. Осы жайтты
Э.Сепир өз зерттеулерінде халық дүниетанымында туған салт-дәстүр,
мифологизм, наным т.б. ұғымдар этнос болмысымен тығыз байланысты олар
тілдің символдық қызметі ретінде көрініс табады деп көрсетеді.
Жоғарыда атап көрсетілген ресейлік ғалымдар (Н.И. Толстой,
В.Н.Топоров, Ивановтың) тұжырымдарында этнолингвистика көне тілді зерттеуші
ғылым ретінде танылады. Ғалымдардың бірқатары этнолингвистика ұлт тілінің
жалпы сипатында танылады деп анықтайды. Мәселен Н.И.Толстой;
Этнолингвистика – халықтың рухани байлығының, менталитетінің,
шығармашылығының бір-бірімен байланысын, бір-біріне тәуелділігін
астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Ол халықтың ұлттық
менталитетінің көрнекті позициясындағы негізгі формаларының бірі болып
табылады – деп тұжырымдайды.
Н.И.Толстой пікірімен мазмұндас анықтама лингвистикалық
энциклопедиялық сөздікте төмендегіше берілген: этнолингвистика, қандай
тәсіл арқылы берілгеніне қарамастан, мәдениеттің, халықтық психологияның
және мифологияның мазмұнын лингвистикалық әдістер көмегімен зерттейтін
кешенді пән.
Кез-келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтарына
ғана сүйеніп емес, сонымен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне,
ұлттық болмысына да қатысты қарастыру этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану пәндерінің ортақ заңдылығы деуге болады.
Лингвомәдениетнама немесе мәдениеттану (лингвокультурология)
саласындағы басты бағыт – ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне
өзара ықпалы бұнда мәдениет ұғымы Рассматривается применительно к
аспектам взаймодействия с языком и языковой личностю (Воробьев) [7]
Лингвомәдениетнама – соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениетнаманың
культурологияның түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым.
Бұл саланың объектілері, единицалары, пәні жайындағы тіл білімінің
алғашқы көзқарастары В.Телия, В.Воробъевтың еңбектерінде аталған.
Қандайда болмасын жаңа ғылымға қатысты түйіндеулердің болжам айту,
бағыт сілтеу, тұрғысынан әр түрлі болатындығы сияқты тіл мен ұлттық
мәдениеттің арасындағы байланысты, мәдениеттің тілге, тілдің мәдениетке
әсерін пайымдайтын анықтамалық тұжырымдарда әр қилы.
Алайда осы ғылым саласының объектісі турасындағы тұжырым біреу, ол –
ұлттық менталитеттің, ұлттық мәдениеттің, рухани құндылықтарының тілдегі
көрінісі, тіл арқылы берілуі.
Тіл мен мәдениеттің өзара қарым қатынасы әсіресе мәдениеттің тілге
ықпалы, мәдениеттің тілдегі көрінісі ғылым үшін жаңалық емес. Әр халықтың
дүниетанымы мен мәдениетінде ерекшелік бар: бұл ерекшелік тілге сіңіріледі
дегеннің бастапқы негізі Э.Сепир мен Б.Уорфтың лингвистикалық ықтималдық
теориясында (теория линвистической относимости) қаланған болатын.
Екі немесе бірнеше саланың материалдық мәдениетін және рухани
мәдениетін білдіретін тілдік единицаларды түпнұсқа мен аударма нұсқа
негізінде салыстыру – жеке адамның интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюіне
ықпал жасайды, халықтың белгілі бір хронологиялық мерізімде бір-бір саяси,
әлеуметтік, экономикалық және мәдени әсерінің деңгейін анықтауға септігін
тигізеді, сондай-ақ ең бастысы бір тілдің лексикалық-грамматикалық,
фразеологиялық жүйесінің образдық құралдары, ауқымының қаншалықты екенін
көрсетеді. Паритетное сопаставление лингвокультурологических полей – деп
жазады В.Воробьев – облегчает знание национального своеобразия народов и в
то же время дает лингвистические основания для их оценки и способствует
возникновению еще больших различий и более целесобразному обращению и уже
имеющимися [7].
Этнолингвистика тек көне дүниені немесе ескіліктерді зерттеуші ғылым
(Е.Жанпейісов), Этнолингвистика – пәнаралық ғылым (Копыленко М.) т.б.
көзқарастар этнолингвистика ғылымын жіктейтін емес, оның кешенді
сипаттарыннан туындайтын сан түрлі қырларын айқындап, тұтастыра
келіп, түптеп келгенде, бір арнаға тоғыстыратын салалар [20].
Осындай тіл деректеріне сүйеніп этнолингвистикамен сабақтас этнос
болмысының сан түрлі ғылымдарды зерттейтін ғалым, академик Ә.Қайдар екіге
бөледі:
1. Этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәселен, мәдениеттану, этнография,
этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрономия, педагогика,
дидактика т.б.) ғылымдар.
2. Этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты ғылымдар
(мәселен, этимология, паремиология, терминология, лексикорография,
социолингвистика, этнолингвистика, психолингвистика) т.б. [21].
Демек бұл екі топтағы ғылым салаларын этнолингвистикамен
байланыстыратын, этнос болмысын таныстыратын тілдік дерек көздерінен
көреміз. Міне осындай сабақтастықтың бірі –этностың мәдениетін таныту
мүддесін көздеген мәдениеттанумен сабақтас лингвомәдениеттану.
Бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениетті тану лингвомәдениеттану пәнінен
бұрын этнолингвистика ғылымында сөз етілген. Лингвистикалық түсіндірме
сөздігінде: Этнолингвистика (гректің этнос-тайпа, халық, француздың
лингвистика) тілі мәдениетпен, тілі этномәдени және этнопсихологиялық
факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінің бағыты деп.
анықтаған.
Сөздіктегі бұл анықтама тіл мен халық арасындағы тікелей байланысты
көрсетеді, ал оның басқа ғылым салаларының деректері арқылы зерттеу
нысанының айқындалу жағдайы шет қалған.
Профессор Қ.Жұбановтың Тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты этностың
әр дәуіріндегі ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде сақталатын
және тіл мен мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетініне сол
кездердің өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі [22].
Ата мұрасы болып, Абайдың еншісіне тиген әдебиет қазынасы екі түлік
болатын. Бірі – емшек сүтімен қатар құлағына кіріп, сүйегіне сіңген ананың
әлди-әлди ақбөпем, атаның сал, сал білек, сал білек, қойшының әні,
қыздың сыңсуы, қаралы қатынның жоқтауынан бастап, көркемдік сезімін
шарбыдай шырмаған халық әдебиеті.
Орыста қой сөзінің баламасы жоқ. Олардың овца дегені саулық, баран
дегені қошқар. Орысша корова - сауын сиыр; рогатый скот- мүйізді мал;
толстый дегені бірде жуан, бірде қалың; лошадь- жылқы; бірақ ат, байтал,
айғыр емес. Ал біздің ісек, тұсақ, құнажын, дөнен, дөнежін деген сөздеріміз
басқаларда жоқ.
Халықтардың тұрмысы түрлі-түрлі болған соң, олардың әр затқа қоятын
аттары да түрлі-түрлі.
Тіл ұзақ заманнан жасап келеді, ол бірден өзгермейді, оның өзгерісі
тұрмысқа байланысты.
Артынан өшпес мұра қалдырған, ана тіліміздің ғіылыми жолын сүрлеген
профессор Қ.Жұбановтың осы зерттеулері бүгінде берік тұғырын сайлаған
этнолингвистика ғылымымен ғылыми сатыға қадам басқан лингвомәдениеттану
пәндерінің ғылыми көкжиегіндегі алғашқы нышандарын көрсетеді.
Академик Ә.Қайдардың: ана тіліміздің бай – қоры ұлттық болмыс бітімді
танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы деген пікірі қазақ
этнолингвистикасының негізін салып, атаулы ғылым саласы жайында:
Этнолингвистика – этностың (одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан
туындап, сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы
қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен
нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты
зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты
дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы деп анықтама берген
[21].
Сонымен, этнолингвистика да лингвомәдениеттану да халық мәдениетімен
тікелей байланысты. Бұл байланыс лингвомәдениеттану шеңберіне
кіретіндіктен, профессор М.Копыленко этнолингвистика ғылымының өзіндік
бағытын былайша анықтайды: Это направление изучает этнос в зеркале языка.
В нем нет симбиоза дисциплин, поскольку язык представляется главным и
непосредственным предметом анализа: этнология, культурология, история и
прочие не лингвистические дисциплины привлекаются как вспомогательные
[19].
Ал лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды
тауып, қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшелігін
танытуға көбірек бағыт бұрады.
Біз жоғарыда сөз еткен лингвомәдениеттанудың және лингвистикалық ой
тұжырымдардың негізіне сүйене отырып, халық өмірінің даналығы халық жасаған
мәдениет, тіршілігі мен тұрмысын қалыптастырған көзқарастың тіл құдіреті
арқылы тарих, мәдениет, әдебиеттің қат-қабат қойнауына сақтағаны ақиқат
дегіміз келеді.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика ғылымдарының ортақтастығын екі
пәнге тән кумулятивтік қызметінің жемісі деп танып өзіндік ұқсатық пен
ерекшеліктерді төмендегідей анықтадық:
Біріншіден, этнолингвистка мен мәдениеттану ғылымдары ұлттық тіл
аясында халықтың рухани материалдық мәдени өмірін зерттейді. Тілдік
фактілерді мәдени аспектіде қарастырады.
Екіншіден, екі пәнді де тіл мен мәдениеттану, тарих, этнография
ғылымдарының жиынтығы деп қарауға болады өйткені бұл пәндердің
деректерінсіз мәдениетті тану мүмкін емес.
Үшіншіден, екі пәнге ортақ мәселе – ұлт, менталдық, ұлттық тұлға,
этнос өмірі, дүниетаным, менталитет ерекшеліктері.
Төртіншіден, ұлттық коллоритті нақты көрсету. Бұл халық дүниетанымымен
байланысты эстетика категорияларына бағытталып, иек сүйері анық.
Бесіншіден, мәдениет атаулары – адамзат баласының еңбегінің нәтижесі
ғана емес, ол сан ғасырлық лексиканың сан ғасырлық қабаттарының тарихы.
Алтыншыдан, ұлттық тіл – бір ғана этностың тілдік заңдылықтарын
сақтаушы, ұрпаққа жеткізуші құрал ғана емес, ол – халық мәдениетінің
адамзат мәдениетіндегі рөлін сипаттайтын мәдени категория.
Жетіншіден, этнолингвистика көне дүниені жаңғыртуға көбірек бүйрегі
бұрса лингвомәдениеттану халықтың өткені мен бүгінін жаңа, тың көзқараспен
сараптайды.
Сегізінші, этнолингвистика ұлт мәдениетін сол халықтың мәдени өмірімен
әрі кетсе туыстас халықтың этнографиялық тарихымен байланыстыра
қарастырады.
Ал, лингвомәдениеттану олардың ұлт тіліндегі мазмұнын адамзат
мәдениетіндегі қалыптасу жағдайына да тоқталады. Осы орайда тағы бір айта
кететін жайт, Этнолингвистика деп айдар тағылып зерттеу
қарастырылмағанымен, қазақ тіл білімінде бұрынырақ жарық көрген көптеген
лексикографиялық, тарихи, лексикологиялық, этимологиялық еңбектердегі
кейбір деректердің талдануын этнолингвистикалық зерттеулердің алғашқы
нышандары деп санаймыз. Өзіндік айқын мақсаты бар, қазақ тілінің бай тілі
мен рухани қазынасының арасында жыл сайын аумағын кеңейте түскен
этнолингвистика ғылымы бүгінде халық тілінің сан түрлі атауға толы
құбылыстарының ұлттық тілтаным тұрғысынан зерттелу жолы толығып келеді. Бұл
жөнінде Ә.Сәтенова, Қ.Ғабитханұлы, Ш.Сейітова, Б.Сағынова, Б.Ақбердиева,
Б.Қарағұлова т.б. ғалымдардың еңбегін атауға болады.
Ұлттық болмысты тіл ғылымының топонимика, антропология, ономастика,
салаларында таныту – этнолингвистика мен лингвомәдениеттану пәнінің аумағын
кеңейте түседі.
Осы тұрғыда қазақ есімдерінің тарихына этнографиялық талдау жасаған
ономаст ғалым Т.Жанұзақов: Қазақтың ен даласы мәдениет пен тіл бірлігі,
әдет-ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Мыңдаған кісі аттары әдет –
ғұрып , салт – сана, ырым мен дәстүрлерге байланысты қойылып отырған.
Мысалы, бала туылған соң, қырқынан шығарарда ит көйлек кигізу салты
көптеген түркі елдерінде бар, ортақ әдет. Осындай ырымдарға байланысты
Итбай, Итбас, Күшік, Барақ деп ат қою болған [23].
Лингвомәдениеттану – этнос мәдениеті мен сол тілде сөйлейтін халықтың
лексикасының мәдени тілдік деректерін сипаттайтын жұрт мәдениеттің өз
лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын
көтеретін, халықтың тіл байлығын тек болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп
келешекке танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да, жарқырата
да алатын, этнолингвистика пәнімен ағайындас, ұлттық рух пен тіл арасында
өзіндік жолы бар, тілді мәдениет арқылы танудағы бітімімен басқа тіл
ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық әлеуметтік эстетикалық, философиялық
сипаты бар кешенді пән.
Осы ғасырдың соңғы бөлігінде ғасырлар тоғысқан тұста, әлемдік озық
тілтанымының теориялық бағыттарын имманентті структуралық лингвистикадан
өзгешелеу жаңа арналарға – яғни тілді жеке адаммен, оның ойлау өрісімен
және рухани практикалық қызметімен байланыстыра қарауға бет бұрып отыр.
Когнитивті антропологиялық лингвистка – деп аталатын мүлде жаңа салалардың
қатарында соңғы 3-4 жыл төңірегінде лингвокультурология деп аталып
келеді. Бұлардың қай-қайсы да – қазақ тіл ғылымы төселе қоймаған соны
салалар. Алайда алдағы аз уақыттың ішінде аталған бағдарлар қазақ
лингвистикасының да ғылыми-практикалық бағыттарына таяныш болары анық.
Өйткені XXI ғасыр гуманитарлық ғылым ғасыры болмақ.
Келесі кезекте лингвокультурологияның когнитивтік лингвистикамен
байланысын қарастырамыз.
Когнитивтік лингвистика өз бастауын философиядан алатыны мәлім. Себебі
бұрын тіл және ой, ой жүйесі мәселелері біріктіріле қарастырылған.
Когнитивтік тіл білімі мәселелері шығыс ойшылдары Әл-Фараби және көне грек
ойшылдары Аристотель, Платон, Сократ еңбектерінде алғаш қарастырылады.
Бұндағы басты ерекшелік тілдің танымдық деңгейін айыруға ұмтылыс жасауда
жатыр. Шетел тіл білімінің В.фон Гумбольдт және оның ізбасарлары
еңбектерінде алғашқы тілді тану талпыныстары жасалды. Когнитивтік
лингвистиканың алғашқы мәселелерін шешу Н.Хомский, М.Джонсон, Дж.Лакофф,
Р.Лангакер, А.Вежбицкая т.б. зерттеушілердің еңбектерінде орын алады.
Бұл мәселелер орыс тіл білімінде Ю.Д.Апресян, Е.М.Кубрякова,
Ю.Н.Караулов, А.Вежбицкая, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, В.А.Маслова, т.б.
зерттеушілер еңбектерінде кеңінен қарастырылады. Танымдық тіл білімі
тілдегі ұлттық мәдениет нышандары мәселесімен түйіседі де, бір-бірінің
жүйелік деңгейлері аралас күйде ғылымға айналады. Лингвомәдениеттану ғылымы
мен когнитивтік лингвистиканың бірлесе қарастыратын мәселелері осы
байланыстан туындайды. Когнитивтік лингвистика мен лингвокультурология бір-
бірімен тығыз байланыста, алайда өзіндік зерттеу ілімдері әр қилы. Мұны
В.А.Маслова былайша жіктеп береді: Если когнитивная лингвистика, вкупе с
когнитивной психологией и когнитивной социологией, образующие когнитологию,
пытаются ответить на вопрос о том, как в принципе организовано сознание
человека, как человек познает мир, какие сведения о мире становятся
знанием, как создаются ментальные пространства, то все внимание в
лингвокультурологии уделяется человеку в культуре и его языку, здесь
требуется дать ответы на многие вопросы, в числе которых следующие: каким
видит человек мир, какова роль метафоры и символа в культуре, какова роль
фразеологизмов, удерживающихся в языке веками, в репрезентации культуры,
почему они так нужны человеку? [1].
Әр халықтың мәдениетінің арасындағы айырмашылықтың бар екендігі
ақиқат. Алайда XX ғасыр өн бойында өзге де ұлттық ғылымдардағы сияқты қазақ
ғылымында да бұл шындық көмескіленіп, мәдениет ұғымы ұлтқа қатыссыз, ұлттық
бітімнен бөлек өзге мәдениеттермен синтездеуге болатын категория ретінде
абстрактылы түрде ұғындырылғаны мәлім.
Ал жаңа қоғамдық қарым-қатынасқа көшкен қазіргі қауымдастық сипаты
ұлттық бітімді танытатын өлшеусіз құндылықтардың бірі – төл мәдениет екенін
мойындап отыр. Бұл қос қатар бір-біріне ықпалдас, бірінен-бірі ажырамайтын
құндылық қазіргі қоғам талабы алға шығарған жеке адамды (қоғам мүшелерін)
тәрбиелеу жеке адамның интеллектуалдық ой-өрісінің дұрыс қалыптастыру
бағытының негізіне айналып келеді.
Қазіргі білім беру бағдарламасында лингвоелтану деп- аталатын жаңа
сала бар. Бұл сала әсіресе қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алып, әр алуан
ұйымдарда, мекемелерде ұлт тілі жеке, әрі міндетті пән ретінде жүргізіле
бастағалы бері кең өрістеп отыр.
Лингвоелтанудың мәні – қазақ тілінде оқыту процесінде ғасыр басында
А.Байтұрсынов қадап айтқан коммуникативтік тұрғыны басшылыққа ала отырып
жалпы білім беру міндетін қазақ ұлтық мәдениетіне байланыстыра жүзеге асыру
дегенді білдіреді.
Яғни оқу-үйрету әдістемесінде қазақ халқының ұлттық-материалдық
мәдениетінен мәлімет беретін тілдік құралдар еңбек құралдарын үй тұрмысы
жабдықтарына дейінгі реали атаулары халықтың салт-дәстүрлері өнері мен
білімінен имандылық-адамгершілік этикаларынан хабардар ететін мақал-
мәтелдер, қанатты сөздер, образды орамдар, жекелеген тарихи тұлғалардың
өмірбаяны мен еңбектерінен алынған деректер кеңінен пайдаланылады. Бұл
қазақ халқының тарихи-ұлттық, этникалық ерекшеліктерін, ұлттық бітімін
қайта түсініп тереңірек бағалауға, жол ашады: мәдениетті таныту арқылы
тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызмет аяларын кеңейтуге, тілге құрметті
арттыруға тұтастай алғанда, мемлекеттік бағдарламаның атқарылуына үлес
қосады. Сөз ретінде атап өтерлік жайт өзге тілді аудиторияларда қазақ тілін
оқыту ісінде тіл әдістемесімен қатар аударма процесінің әдіс-тәсілдері де
жан-жақты игеріледі. Мәдениет пен тілге ұштастыра тәрбиелеу қызметінде
аудармаға да едәуір міндет жүктеледі.
Лингвомәдениетнама саласы – этнолингвистика мен де, лингвоелтану мен
де ортақтасатын ғылым. Алайда оның ауқымы соңғыларға қарағанда анағұрлым
кең. Лингвомәдениетнама әр бір тілдік единицалармен белгілі бір халықтың
төл элементі, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі өзгелерден
ауыс-түйіс емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм, мақал-мәтелдер
екенін дәлелдейтін белгі қайсы; ұлттық бет-пішіні бар деп еспептелген сөз
ұлттық, әлеуметтік, этникалық саяси, адамгершілік, дегенді зерттеуге назар
аударады және де бұл жекелеген тілдік фактілер төңірегінде жай, қарапайым
шолу, болжам айту деген сөз емес, ұлттық мәдениет пен тіл өзара
байланыстары бір-біріне әсері айқын фактілерін жүйелі түрде топтастыру:
ішкі тілдік единицалардың коммуникативтік қызметінің айырым белгілерін,
сапаларын анықтау.
Жалпы алғанда лингвомәдениеттану – енді-енді қалыптаса бастаған, әлі
де болса ғылыми ұстанымдар мен межелері, тұжырымдамалары нақтылана қоймаған
ғылым, екі ұдайы түсінік гуманитарлық ғылымның алдыңғы сапалы болатындығы
сөзсіз. Тіл мен мәдениеттің өзара қиысуының тілдегі көрінісін қарастыратын
жаңа ғылыми арнаның жекелеген мәселелеріне шолу жасауымыздың себебі –
лингвомәдениеттану ғылымның көп мәселелерін бірнеше тілдің материалдарын
салыстыру арқылы дәлелдеу, түсіну оңтайлы әр бір тілдік единицаның мәдени-
этникалық жүгінің қандай екені аудару процесінде айқын көрініс табады.
2 ЛИНГВОМӘДЕНИ АТАУЛАРДЫҢ МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ОРНЫ
2.1 Туған жер, Отанға байланысты лингвомәдени атаулардың берілуі
Қазақ лирикасының жаңаша көркемдік өрлеуі 60-70 жылдардан бастау
алады. Себебі бұл жылдар бейбітшілік заманының әбден орнығып, халықтың
сұрапыл соғыс жылдарының ауыртпалығынан ес жиып, көңілі оқу-тоқуға ден
қойып, поэзияға талғаммен қарай бастаған кезеңі еді. Бұл жөнінде белгілі
зерттеуші ғалым Б.Кәрібозұлы Қазіргі қазақ өлеңінің жапырағын жайқалта
түскені 60-жылдардан бергі уақытты қамтиды. Қазақ лирикалық поэзиясының
философиялық тереңдігі артып, мазмұнының баюы, түр жаңалықтарына еркін
баруы, уақытпен үндестігі, публицистикалық сипатының молаюы, ақындардың
даралыққа ұмтылуы, ең бастысы, ұлттық дәстүрге бірыңғай бет бұруы – 1960
жылдардан басталып күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан қазақ
өлеңдерінің сапалық қасиеттері деп баға береді. Осы кезеңде поэзияда қалам
тербеген ақындарымыз алдыңғы аға буынға қарағанда тақырып аясы кеңіп,
тақырыптық жаңашылдығымен, көркемдік ерекшелігімен, поэзиядағы ірі
қадамдарымен дараланып көріне бастады.
Сол тұста поэзия әлемінде бірге қалам тербеген ақындар арасында өзінің
қолтаңбасымен жарқырай көзге түскен Мұқағали Мақатаевтың да орны бөлек.
Ақын өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы алуан түрлі көріністерді
лирикалық шығармасы арқылы оқырманына жеткізеді. Яғни, адамның бойында,
мінез-құлқында, іс-әрекетінде, тағдырында араласып жүретін пендешілік,
арамдық, қараниеттілік, жауыздық, екіжүзділік сияқты толып жатқан түрлі
зымияндықты білдіретін ұғымдарды ақын өткір де уытты жырларымен жоғалтуға
ұмтылады. Сонымен қатар өмірдегі жақсылық пен жамандық, ізгілік пен
зұлымдық, адалдық пен арамдық, өмір мен өлім сияқты кереғар ұғымдарды
көркем тілімен айшықтап, оларды бірнеше рет қайталап, суреттеп береді. Осы
ойларымыздың дәлелі жұмысымыздың негізгі тарауларында айтылады.
Мұқағали Мақатаев таланты қазақ поэзиясында қашан да биіктен көрінеді,
ол қазақ лирикасының кең төрінде өзінің менін танытты.
Ақын өзінің 14 ақпан 1976 жылы жазған күнделігінде: ...Поэзия -
ғылым. Зерттеу керек. Менің қымбатты достарым! Егер шынымен менің
өмірбаянымды, творчествомды зерттемек болсаңдар, онда мен не жазсам, соның
бәрін түгел оқып шығуды ұмытпағайсыңдар. Мені өз өлендерімнен бөліп
қарамауларыңызды өтінемін. Естеріңізде болсын, менің өлеңім жеке тұрғанда
түк те емес. Біріктіріп қарағанда ол поэма іспетті. Басы және аяғы бар.
Сонымен, достар, бүкіл менің жазғаным бар-жоғы бір ғана бүтін поэма.
Адамның өмірі мен өлімі, қасіреті мен қуанышы туралы поэма. Егер
нанбасандар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші.
Естеріңде болсын, әрбір өлеңім өз орнында тұрсын. Яғни, жылына және бойына
қарай, сонан соң көз алмай оқындар. Сюжетіне көңіл аудармай-ақ қоюларыңа
болады, ал композициясы мен архитектоникасына зер салыңдаршы. Егер мені
сонан таппасаңдар, онда ақын болмағаным!" [24] — деп жазған болатын. Акын
поэзияны зерттеу керектігін баса айтып, өзіне де өзінің өлеңіне де аса
жауаптылықпен қарайды. Жырларының басқа жүректерге сәуле түсіретінін және
осылардың бәрі адам өмірі туралы тұтас поэма екенін оқырманына ескертіп
отырады. Ақын өзінің жырына әділ баға бере отырып, ертеңгі күні менің
өмірімді, творчествосымды зерттемек болсаңдар, мынаған көңіл аударыңдар деп
өзі айтып кетті. Олай болса, оның өз айтқандарын басшылыққа ала отырып, тек
Мұқағалиға ғана тән тіл ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажеттігі
туындайды.
Негізінен, М.Мақатаевтың ақындық шеберлігіне байланысты жазылған әдеби-
сын мақалаларды көптеп кездестіруге болады. Мерзімді баспасөз беттерінде
1960-2004 жылдар аралығында әр түрлі тақырыптағы 200-ге жуық мақала
жазылған екен. 1991 жылы К.Сейітова Мұқағалидың ақындық мұрасы деген
кандидаттық диссертация қорғайды. Еңбекке Мұқағалидың өмір жолын,
поэтикалық шеберлігін ғана айтады. Ал Мұқағали шығармашылығына арналған
Күрленбай Хамидуллаевтың Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі (1993 ж,)
деген зерттеу жұмысында М.Мақатаевтың тілі, сөзді әрлендіріп қолданудағы
шеберлігі, тілдік элементтерді таңдауы, жаңа мағына туғызуы сияқты
мәселелер қарастырылған. А.З.Қазанбаева өзінің Мұқағали Мақатаев
лирикасының лексика-грамматикалық ерекшеліктері атты диссертациялық
жұмысында М.Мақатаев поэзиясында кездесетін сөздердің топтарын, құрылымдық
ерекшеліктерін, лексика-грамматикалық сипатын, стильдік қызметін, айшықтау
және көркемдеу құралдарының қолдану мүмкіншілігін және авторлық
қолданыстағы сөздердің құпиясын ашады. Диссертациялық жұмыста ақын лирикасы
тіліндегі соны, тосын сөз тіркестері, жаңа мағынаның пайда болуы, сан алуан
лексикалық қабаттары лингвистикалық тұрғыдан қарастырылған.
Мұқағали Мақатаев поэзиясы ұлттық болмысты танытуда көркемдік
нақышымен, мазмұн тереңдігімен, қазақы ұғым мен ырымды, мақал-мәтелдерді
өлең жолдарында қолдану шеберлігімен құнды. Сондықтан да ақын поэзиясы
ұлттық идеясын, болмыс-бітімін, қазақ халқының салт-дәстүріне құрылған.
Мұқағали Мақатаев поэзиясы осы жылдары поэзия әлемінде бірге қалам
тербеген бір топ ақын жырларымен салыстырыла зерттеледі. Қазақ халқының
ұлттық бейнесі оны құрайтын салт-дәстүрлердің, әр ақын поэзиясындағы
бейнеленуі нақты мысалдар арқылы қарастырылады.
Қазақ ақындық қасиетті қастерлеген, жыраулық өнерді қадірлеген ел.
Ақындық өнердің ұлтымыздың тағдырында ерекше орын алуының бір себебі осында
жатса керек. Мың өліп, мың тірілген қазақтың басыннан өткерілген
кезеңдермен сұрапыл шайқастарды ұрпақтан-ұрпаққа қаз қалпында жеткізіп,
ұлттық рухмызды асқататуға, еліміз бен жерімізге сүйіспеншілікпен қарауға
үндеген ақын жырауларымызды дастандар, жыр термелері.
М. Мақатаев лирикасының өн бойында қазақ халқының ұлттық ерекшелігі
көрініс береді. Атап айтқанда, қазақ халқының ұғымында туған жер, отан, ел,
атамекен, ауыл ұғымдары олардың тұрмыс-тіршілігімен, ұлттық психологиялық
жан дүниесімен, отбасының құндылықтармен біте қайнасып жатыр. Олардың жігі
мәңгілік ажырамастай. Енді біз ақын шығармаларында осы атаулардың
лингвомәдени бірлік ретінде берілуіне назар аударайық.
Түсіндірме сөздікте ауылға мынадай анықтама берілген: Ауыл дегеніміз
– бір жерде қоныстанған он-он бес шаңырақтан тұратын, өзара туыстас киіз
үйлі қауым [25]. Ал Мұқағали ауыл сөзін бірде тура, бірде ауыспалы
мағынасында қолданған.
Үмітің, арманың да – бәрі қалып,
Ауылды ойлап құр бекер налымалық (М.Мақатаев, 18)
Арқасын сүйеп ақ тауға,
Қымтанып ауыл жатыр жай (М.Мақатаев, 176)
Бала да, қарт та мәз бәрі,
Ауылдың қайран жаздары! (М.Мақатаев, 90)
Бұл жолдар арқылы ақын өзінің ауылын еске алып, сағынышын өлең арқылы
жеткізіп тұр. Ауылдың тыныш, әрі жазда ауылдағы тіршілік қандай
болатындығын, сонымен қатар, ауылдың тамаша көрінісін оқырманның көз алдына
елестетіп отыр. Ал мына бір шумақтарда ақын ауылының тыныштығын
бұзылмағанын, бейбіт өмірінен жаңылмағанын қалайды. Тек адамдар мекені
ұғымында емес, метонимиялық тәсілмен сол ауылды мекен еткен адамдар жайлы
хабар береді. Мысалы,
Басталған басқа арман да
Момақан ауыл бөктерде,
Арқасын тіреп тауларға. (М.Мақатаев, 90)
Осылай еді ескі ауыл,
Осылай еді ескі жер... ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУ 5
САЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Лингвомәдениеттану саласының зерттелуі 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2Лингвомәдениеттанудың басқа ғылымдармен 10
байланысы ... ... ... ... .
2 ЛИНГВОМӘДЕНИ АТАУЛАРДЫҢ М.МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ 19
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2.1Туған жер, Отанға байланысты лингвомәдени атаулардың берілуі... 19
2.2Тұрмыстық, салт-дәстүрге, өнерге байланысты мәдени 28
атаулар ... ...
2.3Туыстық мәдени 44
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.4М.Мақатаев шығармаларындағы лингвомәдени атауларын оқыту 59
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..65
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР 68
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: халықтың әлем туралы ой-тұжырым,
дүниетанымынан туындайтын, өзіндік төл мәдениетімен ұштасып, этнос
болмысының тікелей көрінісі болатын қымбат дүниесі - оның тіл әлемі, тіл
байлығы болмақ.
Қазіргі заманғы тіл ғылымы тілдің қатынас құралы қызметімен қатар
танымдық, кумулятивтік қызметіне айрықша назар аударып келеді, өйткені
адамзаттың ақыл-ойының жетілуі нәтижесінде жинақталған әлем туралы білім
қоры әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан-дүниесі, психологиясынан хабардар
етеді. Адам баласы дүниетаным қабілетінің қорытындысын сыртқа шығарып
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізеді. Осындай нағыз этностық, тіл иесі халықтың
тұрмыс тіршілігінің куәсі, ұлттық тілдің құрамдас бөлігі, этнос болмысын
танытуда негізі терең арнаның бірі – жергілікті ерекшеліктері, әдеби тілдің
сыртында жатқан халық тілінің этномәдени бояулы деректері мол сақталған.
Қай тілдің болмасын сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік
заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның түп тамыры, тіл иесі этностың ғасырдан-
ғасырға жалғасып келе жатқан тарихының қалың беттерімен, мәдениетімен,
ұлттық мінез-құлқымен толық танысу қажет. Халықты тану үшін сол халықтың
тілі мен діні, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпымен және мәдениетімен танысуымыз
қажет. Бұл нәрселердің барлығын танып білу үшін сол халықтың шығармашылығын
да жетік білуіміз керек. Ол үшін сол елдің ақындарының, жазушыларының,
ғалымдарының еңбектерімен танысу ең басты мақсат болмақ. Соның бірі ақын
өлеңдерін оқып, оның ішінен халыққа тән басты қасиеттерді көруіміз керек.
Халықтың шаруашылығы , салт-дәстүрі, әдет ғұрпы бәрі де ақын
шығармашылығынан айқын көрініп тұрады.
З.Ахметов сөзімен айтқанда: Поэзия – сөз өнері, көркемдік шеберліктің
теңдесі жоқ озық үлгісі. Поэзияда тек тіл мен сөз ғана көркем емес, ой да
көркем, бейнелі. Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-
сезім тереңділігі, өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан
ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді
десек, тіл, сөз әлгі ақындық, көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана
[1].
Белгілі ақиық ақынымыз Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығы
зерттеушілердің назарынан тыс қалмаған, дегенмен ақын шығарашылығы
лингвомәдениеттану саласында әлі толық қанды зерттеле қоймады. Атап
айтқанда, бүгінгі таңдағы лингвистикалық зерттеудің басты бағыты ретінде
танымдық тіл тұрғысынан, лингвомәденитанымдық қызметі жағынан ақын
шығармашылығын зерделеуді өзекті мәселелер қатарына жатқызамыз.
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
зерттеу жұмысының негізгі ғылыми жаңалығы – Мұқағали Мақатаевтың лирикалық
өлеңдеріндегі кездесетін лингвомәдени атаулардың қолданылуын анықтау,
оларды мазмұндық жағынан топтастыру, лингвомәдени атауларды қолдану арқылы
ақынның ой-тұжырымдарына үңілу. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы жоғары
оқу орындарының филология факультеттерінде Қазіргі қазақ тілінің
грамматикасы, Стилистика, Тіл мәдениеті, Когнитивтік лингвистика
курстарын оқытуда, арнайы этнолингвистика, лингвомәдениеттану курстары мен
семинарлар ұйымдастыруда, солардың оқу бағдарламасында пайдалануға болады.
Мектеп бағдарламасында Мұқағали Мақатаев шығармаларын оқыту
әдістемесін пайдалануға болатындығында.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: М.Мақатаев шығармаларындағы
лингвомәдени атаулардың қолданысын анықтау.
- М.Мақатаев шығармаларында кездесетін мәдени атаулардың өзіндік
ерекшеліктерін анықтай отырып, оларды тақырыптық топтарға
жіктеу;
- Ақын шығармашылығын лексикалық-семантикалық жақтан сипаттау.
Зерттеу обьектісінің теориялық-әдіснамалық негіздері: диплом жұмысының
теориялық құндылығы лингвистикалық тұрғыда жеке ақын шығармашылығына
қатысты тың пікірлер мен тұжырымдар айта алатындығында.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУ САЛАСЫ
1. Лингвомәдениеттану саласының зерттелуі
Тіл – халықтың тарихы мен мәдениетін өз бойында сақтаушы, жеткізуші
байлық. Ұлт болмысын, дүниетанымын, этносы мен мәдениетін тану тіл
білімінің жаңа саласы – лингвомәдениттану еншісіне тиіп отыр.
Tiл мәдeниeтпен бір бүтін тұтастық құрып, aжырaмaс бiрлiктe өмiр
сүрeдi. Oл мәдeниеттің өң бойында қалыптасып, оның дамуындағы алғы
шарттардың міндетті түрдегі бaсқышы. Осылайша қайсы бір уaқытта қандай да
бір жерде өмiр сүретін этнос мәдениетінің маңызды бөлігін құрайды.
Mәдениеттің басқа сaлаларына қарағанда тілдің өз ортасы бар. Белгілі бір
тілде сөйлейтін кез келген этнос өздерін өзге топтардан сыртқы
физиологиялық aйырмашылықтарымен ерекшелеп тұратын адамзат қауымының
белгілі бір нәсіліне жататыны анық.Tіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, яғни
біздің өмір сүру образымыздан хабар беретін тәжірибeлігіміз бен
идеяларымызға тәуелді [2].
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық
мүдделі мақсаттың бірі халық рухын, оның өзегі - мәдениетті жаңғырту.
Мәдениет ұғымының қоғамда сан түрлі анықтамалары бар екені белгілі.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, мәдениет-адамның ақыл-ойы
мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани
құндылықтар жүйесі (Э.Тэйлор); мәдениет- дүниенің бөлшектері болып
саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, өнер, дін және т.б.
негізде құрылатын семиотикалық жүйе (Ю.Лотман).
Мәдениет – әлеуметтік тұрғыдан табиғаттан және индивидтің
биологиялық, физиологиялық қасиеттерінен тыс, бірақ қарым-қатынас
біріктірген адамдар тобына тән құбылыс (В.Освальт), когнитивтік тұрғыдан
танымдық әрекеттер мен білім қордалау үрдістеріне қатысты құбылыс
(В.Гудинаф), семиотикалық тұрғыдан алдымен әлемнің репрезентациясын
жасайтын, содан кейін қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланылатын таңбалар
жүйесі (К.Леви-Стросс) деп анықтама береді. Ғылыми мектептерінің ағымына,
ғылыми тұжырымдарындағы айырмашылықтарға қарамастан, мәдениеттанушы
ғалымдардың қай-қайсысы болмасын бұл күрделі құбылыстың құрылымындағы
тілдің орнын, маңызды рөлін мойындайды. Э.Сепир тіл мәдениеттің
біртұтастығын ашып көрсететін маңызды әдіснамалық көзқарастарын ұсына
отырып: Мәдениет белгілі бір қоғамның әрекеті мен ойлауының көрінісі, ал
тіл қалай ойлаудың көрінісі. Ендеше, тіл мазмұны мәдениеттің бөлінбейтін
бөлшегі, - деген қорытынды жасайды [3].
В.Гумбольдт айтқандай: Ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол
рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш –
тіл [4].
Тіл – лингвистикалық аспекті. Ал тілдегі мәдениеттің әртүрлі
көріністері мен қызметін мәдениеттану зерттейтіндіктен, лингвистика мен
мәдениеттану ғылымдарының түйісу нүктесінен ХХ ғасырдың 90 жылдарында өз
алдына жеке жаңа бағыт пайда болды, бұл бағыт Э. Бенвенист, В. Н. Шаклеин,
В. А. Маслова және т. б. ғалымдардың еңбектеріне байланысты
лингвомәдениеттану деген атқа ие болды.
Ал лингвомәдениеттану латының Linqua – тіл, Cultura – мәдениет, Logos
– ілім деген терминдердің жинақталуынан туындап, лингвистика мен
мәдениеттану пәндерінің тоғысуында пайда болған, халық мәдениетінің тілдегі
әсерін зерттейтін сала болып табылады. Осы орайда В.Н.Телия
Лингвомәдениеттану – тілдің корреспонденциясы мен мәдениетінің өзара
қатынасының синхронды түрін зерттейтін және сипаттайтын этнолингвистиканың
бір бөлшегі [5]- деп сипаттайды.
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның
мәдени өмірімен, салт-сана, әдет-ғұрыпымен байланыстыра зерттеу жөнінде
алғашқы пікір ХVII ғасырдың соңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы
және әдебиетшісі Иоганн Гердердің поэзияға байланысты зерттеулерінде, одан
кейінгі кезде В.Гумбольдт еңбегінде кездеседі. Бірақ тіл мәселесін
мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл
бөлу, оған тіл білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау ХХ ғасырдың 20-30
жылдарда белең ала бастады.
В.Гумбольдт дүниені тану, білу процесінде тілдің атқаратын рөлін
түсіндіре келе, тілге былай түсініктеме беріп кеткен: Язык и духовная сила
народа развиваются не отдельно друг от друга и не последовательно одни за
другим, а составляют исключительно не раздельно одно и тоже действие
интеллектуальной способности. Хотя мы разграничиваем интеллектуальную
деятельность и язык, в действительности такого разделения не существует
[4].
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық,
этнографиялық және тарихи-мәдени мәліметтерді пайдалану тіл үшін нәтижелер
беретінін дәлелдеп береді. Ол бір еңбегінде тіл мен мифологияның байланысы
мен өзіндік ерекшеліктеріне мынадай анықтама берген:... язык это основной
слой народности, мифология народная словестность в которой и выражена вся
совокупность верований, преданий нравов и обычаев народа [6].
В.Воробьев лингвомәдениеттануға мынандай ғылыми анықтама берген:
Лингвокультурология - это комплексная научная дисциплина синтизирующего
типа, изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и языка в его
функционировании и отражающая этот процесс как целостную структуру единицу
в единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи
системных методов с ориентацией на современные приоритеты и культурные
установления ( система норм и общечеловеческих ценностей ) [7].
Диплом жазу барысында линвомәдениеттануды терең зерттеген ғалым
В.А.Масловaның еңбегіне баса назар аудардық. Ғалым линвомәдениеттануды
халық мәдениетін танытушы ғылым деп санап, былайша анықтама береді:
Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и
культурологии и исследующая проявления культуры народа, которые отразились
и закрепились в языке [8].
Лингвомәдениеттану ғылымының зерттеу нысанын, қалыптасу кезеңдерін,
әдістемесін, лингвомәдени бірліктердің түрлерін арнайы зерттеген В.А.
Маслова оның динамикалық даму кезеңдерін былайша белгілейді:
А) тіл мен мәдениеттің арақатынасын, астарластығын бағамдайтын
лингвомәдени көзқарастардың, лингвомәдениеттанымдық ізденістердің бастау
алу кезеңі;
Ә) лингвомәдениеттанудың жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі;
Б) іргелі пәнаралық саланың, зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары мен
межелері, теориялық тұжырымдары нақтыланған лингвомәдениеттану ғылымының
пайда болу кезеңі.
Білімнің жаңа жеке саласы ретінде лингвомәдениеттаным ерекше
міндеттерді шешіп, бірқатар мәселелерге жауап беруі тиіс, бұл мәселелерді
В.А.Маслова келесі түрде атап көрсетеді:
1) мәдениет тілдік концептілердің жасалуына қалай қатысады;
2) тілдік таңба мағынасының қай бөліміне мәдениет мағыналар ұғымы
бекітіліп көрсетіледі.
3) осы мағыналар сөйлеушілер мен тыңдаушылар тарапынан таңбалана ма және
олар тілдік стратегияларға қалай әсер етеді;
4) шындығында тіл тасмалдаушының мәдени - тілдік хабарлардағы,
копетенциясы бар ма , соның негізінде мәдени мағыналар мәтіндерде орын
алып, тіл тасмалдаушылар тарапынан таныла ма;
5) бір мәдениеттің универсалияларды мәдениетті көрсетуге бағытталған
мәдениет дискурстары, концептілік саласы (осы мәдениеттің
концептілерінің жиынтығы) қандай, осы тілдік таңбаларының мәдени
семантикасы әр түрлі екі сала болып табылатын тіл мен мәдениеттің
өзара әрекеті негізінде қалай қалыптасады;
6) осы ғылымның негізгі ұғымдарын қалай жүйелеуге яғни ұғымдық
аппаратты қалай құруға болады.
Алаштың айтулы ақыны Мағжан Жұмабаев: ...Ұлттың ұлт болуы үшін
бірінші шарт – тілі болуы. Ұлт тілінің кеми бастауы – ұлттың құри
бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат ешнәрсе болмасқа тиіс. Бір
ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. Қазақтың тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей
тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар дала үдере көшкен тұрмысы,
асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр. Қазақтың сары
даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінен
бай, орамды, терең тіл жоқ-деп қазақ тілі жайында толғанған.
Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу деректері мен дәйектері ұлттық
мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі әдебиет, фольклорда
т.б.
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану ғылымы пәніне қатысты деректер
Ш.Уәлиханов, М.Әуезов еңбектерінен бастап, Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев,
Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев,
Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева, Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдар
еңбектерінде көрсетіледі [9].
Тіл мен мәдениетті сабақтас зерттейтін ғалымдар соның ішінде қазақ
ғалымдары Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова т.б. мәдениетті тілден
бөліп алып қарамай, тіл - мәдениеттің бір көрінісі, ол екеуінің арақатынасы
ерекше де маңызды деп санайды [10]. Себебі, кез келген мәдениеттің түрлері,
атаулары тіл арқылы бейнелеп көрінетіні, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні
белгілі. Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында, тілді зерттеудің барысында
ұлттық мәдениеттің, дәстүрлердің ерекшеліктері ескеріледі. Әсіресе, ұлттық
рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз қайта жанданып келе жатқан қазіргі
қазақ қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты дұрыс бағалап, негізін түсіну
үшін осындай тілдің дамуының ішкі формасынан туындайтын жалпы заңдылықтарды
адам рухымен байланысты түсіне білудің маңызы зор. Себебі, дәстүр әркімнің
жеке басының жағдайына байланысты емес, ол халықтың әлеуметтік-
психологиялық, мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық жағдайына байланысты
қалыптасқан – жалпыхалықтық құбылыс. Екіншіден, дәстүрдің тағы бір сипаты –
оның тұрақтылығы. Ол оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-
ұрпаққа беріледі. Сол арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіледі.
Осыған дәлел ретінде Ә.Қайдардың мәдениет туралы мына пікірін айта
кеткеніміз жөн: мәдениет ұғымын жеке адамның басына тән қасиеттен
басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана,
дүниетаным, салт-дәстүр, рухани-материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын
өте күрделі ұғым, әр этносқа тән белгілі бір табиғи-әлеуметтік ортаға
сәйкес қалыптасатын құбылыс деп санайды [11]. Осыған байланысты
мәдениеттің таңбалық негізі тіл. Тіл әлеуметтік мәдени, танымдық мәні бар
құрал.
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың тілі арқылы сол
халықтың өмірінің рухани қазынасын, мәдениетін білуге болады. Бұл жөнінде
академик Ә.Қайдаров былай деп тілге анықтама береді: Әрбір халықтың тілі-
тек қатынас құралы ғана емес сонымен қатар рухани болмысы мен мәдени
байлығының күзгері барлық болмысы мен өмір тіршілігін, дүниетанымы мен әдет-
ғұрпын бойына сіңіріп, ата мұрасын, асыл қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіп, отыратын қасиеті бар [12]. Сондықтан да халықтың тілі рухани
болмысы және мәдени байлығы бірімен-бірі тығыз байланысты. Бұл жөнінде
көптеген зерттеуші ғалымдардың пікірлері бірізділік табады.
Демек, лингвокультурема - ұлт мәдениетінен хабардар етер ұлт тілінде
көрінетін тілдік бірліктер. Мәтінде немесе қарым-қатынас барысында көрініс
табатын лингвокультурема – ұлттың өзіне тән болмысы мен әдет-ғұрпына,
әлеуметтік өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне сай уәжделген мәдени әрекеттер мен
ситуациялардың негізінде бейнеленген атауыш таңба (зат, бұйым, ұлттық
қажеттілік атауы мен мәдени көріністі сипаттайтын ситуациялар атауы) [13].
Лингвомәдениеттану саласына қазақ ғалымдары да өз пікірлерін
қалдырған.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың да негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде (Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Сейсенова,
Г.Қажығалиева, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева т.б.) анықталып, лингвомәдениеттану
ғылымының пән ретінде қалыптасуынан қазақ тіл білімінде жеке сала ретінде
қарастырған.
Ғалым Е.Ә.Керімбаев мәдениет ерекшеліктері қазақ онимиясының ұлттық
ерекшелігінің қалыптасуына шешуші ретте әсер етеді деп көрсетеді [14].
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін
былайша көрсеткен: Лингвомәдениеттану бұл тіл – ұлт – мәдениет дейтін үштік
(триада лингвомәдениеттану пәнін зерттеу нысаны болмақ) [15].
А.Салқынбайдың пікірі бойынша, тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами, гуманитарлық,
мәдени, өркениеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, әрі тілде өз көрінісін табатындықтан,
атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде қарастырған [16].
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
лингвистика ғылымымен ортақтығын лингвомәдениеттанудың ауқымы өте кең, ол
әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен
бірге жасасып келе жатқан ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық
әлеуметтік, этникалық, адамгершілік, мәдени, тұрмыстық нормаларға сай деп
тұжырым жасайды [17].
А.Сейсенова: лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады деген қорытындыға келеді [18].
Осыған байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ
тілінің рухани мәдениет лексикасына талдау жасаған С.Жанпейісованың,
Қ.Қайырбаеваның, Ш.Елемесованың, Ф.Қожахметованың т.б. рухани мәдениет
лексикасының негізгі тақырыптық топтарын және олардың қалыптасу көздерін
анықтау, лексиканың бұл аталмыш қабатын, этнолингвистикалық аспектілерін
халқымыздың этномәдени өміріне қатысты тұрғысынан алып қарастырып, рухани
мәдениетпен байланысты түрлі тілдік номинациялардың жасау тәсілдерімен даму
жолдарын айқындап көрсетуіне арналған зерттеу жұмыстарында жан-жақты
ашылған.
Лингвомәдениеттану объектісі ретінде төмендегі бірліктерді Маслова
былай деп атап көрсеткен:
а) мифологизацияланған тілдік бірліктер; архетиптер, мифологемалар,
салт-дәстүр, наным-сенімдер,
ә) тілдің паремиологиялық фонды,
б) тілдің фразеологиялық қоры,
в) эталондар, стереотиптер, символдар;
г) метафоралар, тілдік образдар;
д) тілдік мінез-құлық, тілдік этикет аумағы [8, 129].
Лингвомәдениеттанудың өркениетте қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыда сөз ету пәннің зерттеу объектісін нақтылай түседі.
Лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік,
танымдық, этникалық, эстетикалық, саяси, адамгершілік, руханилық, тұрмыстық
қағидалармен заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл
білімнің негізгі бағыты. Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық
болмыстың тілдегі көріністерін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этика-
эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі
мен орнын анықтау деген қорытындыға келеді.
1.2 Лингвомәдениеттанудың басқа ғылымдармен
байланысы.
Қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық зерттеудің ара-жігіне назар
аударсақ, яғни зерттеу материалдарына назар аударсақ онда
лингвомәдениеттануға, елтануға қатысты тілдік фактілер аралас ғылыми
нысанаға айналғандығы байқалады.
Соған қарамастан ұлттық ұғымда сақталған халық дүниетанымы, яғни бүкіл
болмысы этностың тіл айнасында этнолингвистка саласынан тіл арқылы
мәдениеттанудың басқа да бағыттары бастау алатынын, әр ұлт менталдылығының
негізін айқындайтын бағыттар екенін баса айту керек.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың теориялық арқауы, зерттеу
нысаны мен мақсатының өзектес, тамырлас екендігі дау туғызбайды. Осы
екеуінің қатынасын жалпы мен жалқының бүтін мен бөлшектің байланысы іспетті
деп қарауға болады.
Дәлірек айтсақ, этнолингвистиканың зерттеу нысаны – этнос болмысын
тұтастай танытатын тіл әлемі. Осы қағиданың құрамдас бөлшектерінің
қатыстылығы мен үйлесімділігінің сипатын анықтау мақсатына қарай
зерттеушілердің этнолингвистика деп аталатын тіл әлемінің тұтас
шеңберін жеке-жеке салаларға бөліп қарастыруы этнос болмысының белгілі бір
жақтарын көрсеткенімен, тұтас бейнесін айқындай алмайды. Осыған байланысты
ол этнолингвистика мен социология ғылымдарының аралығынан туған (Б.Уорф)
халықтың тілінде салт-дәстүрі көрініс табады (Ф.де Соссюр) этностың
дүниені тіл арқылы тануы оның салт-дәстүр, этнография, мифология т.б.
Символдық қызметімен байланысты (Э.Сепир) этнолингвистиканың болмысы
ретінде антропологияны қолдау (АҚШ ғалымдары).
Этнолингвистика ғылымының негізі американдық ғалымдар Ф.Боас, Э.Сепир,
Б.Л.Уорф, Х.Хайер т.б. еңбектерінен бастау алады. Бұл халықтың бастауы орыс
тіл білімінде ресейлік ғалымдар Ф.И.Буслаев, А.Н.Афонасьев, А.А.Потебня
еңбектерімен жалғасып, XIX ғасырдың 80-жылдарында фольклор аясында тіл мен
мәдениетті сабақтастыра зерттеудің жаңа бағытын пайдаланған Н.И.Толстой,
В.В.Иванов, В.Н.Топоров сияқты ғалымдардың этнолингвистикалық зерттеулері
атаулы саланы ғылыми биік санатқа көтеріп жіберді. Ресейлік ғалымдар (соңғы
аталған) өз зерттеулерінде нақты бір тілдің тарихын сол ұлттың мәдениеті,
этнографиясымен тығыз байланыстыра қарастырған. Осы тұрғыда ресейлік тілші
О.С.Ахманова: этнолингвистика – это раздел макролингвистики, изучающий
отношения между языком и народом, и взаимодействия лингвистических и
этнических факторов в функционировании и развитии язика – деп түсіндіреді
[19].
Осы ғылымның жеке бағыт ретінде қалыптасуы XIX ғасырдың 70 -
жылдарынан бері американың тіл білімінде Орталық Американың Үндіс
тайпаларын зерттеумен байланысты өріс алып, жаңа дәстүрдің негізін салды.
Ғылым аясында этнолингвистика термині ең алғаш ғалым Б.Уорфтың
идеясымен туындап, осы идеяның жалғасы Э.Сепирдың еңбектерінде көрініс
тауып, ғылымда аты белгілі Сепир-Уорф болжамына сай тілдік этнодеректер
халық мәдениеті мен жеке индивид тұрғысында қарастырылған. Осы жайтты
Э.Сепир өз зерттеулерінде халық дүниетанымында туған салт-дәстүр,
мифологизм, наным т.б. ұғымдар этнос болмысымен тығыз байланысты олар
тілдің символдық қызметі ретінде көрініс табады деп көрсетеді.
Жоғарыда атап көрсетілген ресейлік ғалымдар (Н.И. Толстой,
В.Н.Топоров, Ивановтың) тұжырымдарында этнолингвистика көне тілді зерттеуші
ғылым ретінде танылады. Ғалымдардың бірқатары этнолингвистика ұлт тілінің
жалпы сипатында танылады деп анықтайды. Мәселен Н.И.Толстой;
Этнолингвистика – халықтың рухани байлығының, менталитетінің,
шығармашылығының бір-бірімен байланысын, бір-біріне тәуелділігін
астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Ол халықтың ұлттық
менталитетінің көрнекті позициясындағы негізгі формаларының бірі болып
табылады – деп тұжырымдайды.
Н.И.Толстой пікірімен мазмұндас анықтама лингвистикалық
энциклопедиялық сөздікте төмендегіше берілген: этнолингвистика, қандай
тәсіл арқылы берілгеніне қарамастан, мәдениеттің, халықтық психологияның
және мифологияның мазмұнын лингвистикалық әдістер көмегімен зерттейтін
кешенді пән.
Кез-келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтарына
ғана сүйеніп емес, сонымен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне,
ұлттық болмысына да қатысты қарастыру этнолингвистика мен
лингвомәдениеттану пәндерінің ортақ заңдылығы деуге болады.
Лингвомәдениетнама немесе мәдениеттану (лингвокультурология)
саласындағы басты бағыт – ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне
өзара ықпалы бұнда мәдениет ұғымы Рассматривается применительно к
аспектам взаймодействия с языком и языковой личностю (Воробьев) [7]
Лингвомәдениетнама – соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениетнаманың
культурологияның түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым.
Бұл саланың объектілері, единицалары, пәні жайындағы тіл білімінің
алғашқы көзқарастары В.Телия, В.Воробъевтың еңбектерінде аталған.
Қандайда болмасын жаңа ғылымға қатысты түйіндеулердің болжам айту,
бағыт сілтеу, тұрғысынан әр түрлі болатындығы сияқты тіл мен ұлттық
мәдениеттің арасындағы байланысты, мәдениеттің тілге, тілдің мәдениетке
әсерін пайымдайтын анықтамалық тұжырымдарда әр қилы.
Алайда осы ғылым саласының объектісі турасындағы тұжырым біреу, ол –
ұлттық менталитеттің, ұлттық мәдениеттің, рухани құндылықтарының тілдегі
көрінісі, тіл арқылы берілуі.
Тіл мен мәдениеттің өзара қарым қатынасы әсіресе мәдениеттің тілге
ықпалы, мәдениеттің тілдегі көрінісі ғылым үшін жаңалық емес. Әр халықтың
дүниетанымы мен мәдениетінде ерекшелік бар: бұл ерекшелік тілге сіңіріледі
дегеннің бастапқы негізі Э.Сепир мен Б.Уорфтың лингвистикалық ықтималдық
теориясында (теория линвистической относимости) қаланған болатын.
Екі немесе бірнеше саланың материалдық мәдениетін және рухани
мәдениетін білдіретін тілдік единицаларды түпнұсқа мен аударма нұсқа
негізінде салыстыру – жеке адамның интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюіне
ықпал жасайды, халықтың белгілі бір хронологиялық мерізімде бір-бір саяси,
әлеуметтік, экономикалық және мәдени әсерінің деңгейін анықтауға септігін
тигізеді, сондай-ақ ең бастысы бір тілдің лексикалық-грамматикалық,
фразеологиялық жүйесінің образдық құралдары, ауқымының қаншалықты екенін
көрсетеді. Паритетное сопаставление лингвокультурологических полей – деп
жазады В.Воробьев – облегчает знание национального своеобразия народов и в
то же время дает лингвистические основания для их оценки и способствует
возникновению еще больших различий и более целесобразному обращению и уже
имеющимися [7].
Этнолингвистика тек көне дүниені немесе ескіліктерді зерттеуші ғылым
(Е.Жанпейісов), Этнолингвистика – пәнаралық ғылым (Копыленко М.) т.б.
көзқарастар этнолингвистика ғылымын жіктейтін емес, оның кешенді
сипаттарыннан туындайтын сан түрлі қырларын айқындап, тұтастыра
келіп, түптеп келгенде, бір арнаға тоғыстыратын салалар [20].
Осындай тіл деректеріне сүйеніп этнолингвистикамен сабақтас этнос
болмысының сан түрлі ғылымдарды зерттейтін ғалым, академик Ә.Қайдар екіге
бөледі:
1. Этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәселен, мәдениеттану, этнография,
этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрономия, педагогика,
дидактика т.б.) ғылымдар.
2. Этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты ғылымдар
(мәселен, этимология, паремиология, терминология, лексикорография,
социолингвистика, этнолингвистика, психолингвистика) т.б. [21].
Демек бұл екі топтағы ғылым салаларын этнолингвистикамен
байланыстыратын, этнос болмысын таныстыратын тілдік дерек көздерінен
көреміз. Міне осындай сабақтастықтың бірі –этностың мәдениетін таныту
мүддесін көздеген мәдениеттанумен сабақтас лингвомәдениеттану.
Бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениетті тану лингвомәдениеттану пәнінен
бұрын этнолингвистика ғылымында сөз етілген. Лингвистикалық түсіндірме
сөздігінде: Этнолингвистика (гректің этнос-тайпа, халық, француздың
лингвистика) тілі мәдениетпен, тілі этномәдени және этнопсихологиялық
факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінің бағыты деп.
анықтаған.
Сөздіктегі бұл анықтама тіл мен халық арасындағы тікелей байланысты
көрсетеді, ал оның басқа ғылым салаларының деректері арқылы зерттеу
нысанының айқындалу жағдайы шет қалған.
Профессор Қ.Жұбановтың Тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты этностың
әр дәуіріндегі ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде сақталатын
және тіл мен мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетініне сол
кездердің өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі [22].
Ата мұрасы болып, Абайдың еншісіне тиген әдебиет қазынасы екі түлік
болатын. Бірі – емшек сүтімен қатар құлағына кіріп, сүйегіне сіңген ананың
әлди-әлди ақбөпем, атаның сал, сал білек, сал білек, қойшының әні,
қыздың сыңсуы, қаралы қатынның жоқтауынан бастап, көркемдік сезімін
шарбыдай шырмаған халық әдебиеті.
Орыста қой сөзінің баламасы жоқ. Олардың овца дегені саулық, баран
дегені қошқар. Орысша корова - сауын сиыр; рогатый скот- мүйізді мал;
толстый дегені бірде жуан, бірде қалың; лошадь- жылқы; бірақ ат, байтал,
айғыр емес. Ал біздің ісек, тұсақ, құнажын, дөнен, дөнежін деген сөздеріміз
басқаларда жоқ.
Халықтардың тұрмысы түрлі-түрлі болған соң, олардың әр затқа қоятын
аттары да түрлі-түрлі.
Тіл ұзақ заманнан жасап келеді, ол бірден өзгермейді, оның өзгерісі
тұрмысқа байланысты.
Артынан өшпес мұра қалдырған, ана тіліміздің ғіылыми жолын сүрлеген
профессор Қ.Жұбановтың осы зерттеулері бүгінде берік тұғырын сайлаған
этнолингвистика ғылымымен ғылыми сатыға қадам басқан лингвомәдениеттану
пәндерінің ғылыми көкжиегіндегі алғашқы нышандарын көрсетеді.
Академик Ә.Қайдардың: ана тіліміздің бай – қоры ұлттық болмыс бітімді
танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы деген пікірі қазақ
этнолингвистикасының негізін салып, атаулы ғылым саласы жайында:
Этнолингвистика – этностың (одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан
туындап, сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы
қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен
нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты
зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты
дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы деп анықтама берген
[21].
Сонымен, этнолингвистика да лингвомәдениеттану да халық мәдениетімен
тікелей байланысты. Бұл байланыс лингвомәдениеттану шеңберіне
кіретіндіктен, профессор М.Копыленко этнолингвистика ғылымының өзіндік
бағытын былайша анықтайды: Это направление изучает этнос в зеркале языка.
В нем нет симбиоза дисциплин, поскольку язык представляется главным и
непосредственным предметом анализа: этнология, культурология, история и
прочие не лингвистические дисциплины привлекаются как вспомогательные
[19].
Ал лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды
тауып, қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшелігін
танытуға көбірек бағыт бұрады.
Біз жоғарыда сөз еткен лингвомәдениеттанудың және лингвистикалық ой
тұжырымдардың негізіне сүйене отырып, халық өмірінің даналығы халық жасаған
мәдениет, тіршілігі мен тұрмысын қалыптастырған көзқарастың тіл құдіреті
арқылы тарих, мәдениет, әдебиеттің қат-қабат қойнауына сақтағаны ақиқат
дегіміз келеді.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика ғылымдарының ортақтастығын екі
пәнге тән кумулятивтік қызметінің жемісі деп танып өзіндік ұқсатық пен
ерекшеліктерді төмендегідей анықтадық:
Біріншіден, этнолингвистка мен мәдениеттану ғылымдары ұлттық тіл
аясында халықтың рухани материалдық мәдени өмірін зерттейді. Тілдік
фактілерді мәдени аспектіде қарастырады.
Екіншіден, екі пәнді де тіл мен мәдениеттану, тарих, этнография
ғылымдарының жиынтығы деп қарауға болады өйткені бұл пәндердің
деректерінсіз мәдениетті тану мүмкін емес.
Үшіншіден, екі пәнге ортақ мәселе – ұлт, менталдық, ұлттық тұлға,
этнос өмірі, дүниетаным, менталитет ерекшеліктері.
Төртіншіден, ұлттық коллоритті нақты көрсету. Бұл халық дүниетанымымен
байланысты эстетика категорияларына бағытталып, иек сүйері анық.
Бесіншіден, мәдениет атаулары – адамзат баласының еңбегінің нәтижесі
ғана емес, ол сан ғасырлық лексиканың сан ғасырлық қабаттарының тарихы.
Алтыншыдан, ұлттық тіл – бір ғана этностың тілдік заңдылықтарын
сақтаушы, ұрпаққа жеткізуші құрал ғана емес, ол – халық мәдениетінің
адамзат мәдениетіндегі рөлін сипаттайтын мәдени категория.
Жетіншіден, этнолингвистика көне дүниені жаңғыртуға көбірек бүйрегі
бұрса лингвомәдениеттану халықтың өткені мен бүгінін жаңа, тың көзқараспен
сараптайды.
Сегізінші, этнолингвистика ұлт мәдениетін сол халықтың мәдени өмірімен
әрі кетсе туыстас халықтың этнографиялық тарихымен байланыстыра
қарастырады.
Ал, лингвомәдениеттану олардың ұлт тіліндегі мазмұнын адамзат
мәдениетіндегі қалыптасу жағдайына да тоқталады. Осы орайда тағы бір айта
кететін жайт, Этнолингвистика деп айдар тағылып зерттеу
қарастырылмағанымен, қазақ тіл білімінде бұрынырақ жарық көрген көптеген
лексикографиялық, тарихи, лексикологиялық, этимологиялық еңбектердегі
кейбір деректердің талдануын этнолингвистикалық зерттеулердің алғашқы
нышандары деп санаймыз. Өзіндік айқын мақсаты бар, қазақ тілінің бай тілі
мен рухани қазынасының арасында жыл сайын аумағын кеңейте түскен
этнолингвистика ғылымы бүгінде халық тілінің сан түрлі атауға толы
құбылыстарының ұлттық тілтаным тұрғысынан зерттелу жолы толығып келеді. Бұл
жөнінде Ә.Сәтенова, Қ.Ғабитханұлы, Ш.Сейітова, Б.Сағынова, Б.Ақбердиева,
Б.Қарағұлова т.б. ғалымдардың еңбегін атауға болады.
Ұлттық болмысты тіл ғылымының топонимика, антропология, ономастика,
салаларында таныту – этнолингвистика мен лингвомәдениеттану пәнінің аумағын
кеңейте түседі.
Осы тұрғыда қазақ есімдерінің тарихына этнографиялық талдау жасаған
ономаст ғалым Т.Жанұзақов: Қазақтың ен даласы мәдениет пен тіл бірлігі,
әдет-ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Мыңдаған кісі аттары әдет –
ғұрып , салт – сана, ырым мен дәстүрлерге байланысты қойылып отырған.
Мысалы, бала туылған соң, қырқынан шығарарда ит көйлек кигізу салты
көптеген түркі елдерінде бар, ортақ әдет. Осындай ырымдарға байланысты
Итбай, Итбас, Күшік, Барақ деп ат қою болған [23].
Лингвомәдениеттану – этнос мәдениеті мен сол тілде сөйлейтін халықтың
лексикасының мәдени тілдік деректерін сипаттайтын жұрт мәдениеттің өз
лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын
көтеретін, халықтың тіл байлығын тек болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп
келешекке танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да, жарқырата
да алатын, этнолингвистика пәнімен ағайындас, ұлттық рух пен тіл арасында
өзіндік жолы бар, тілді мәдениет арқылы танудағы бітімімен басқа тіл
ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық әлеуметтік эстетикалық, философиялық
сипаты бар кешенді пән.
Осы ғасырдың соңғы бөлігінде ғасырлар тоғысқан тұста, әлемдік озық
тілтанымының теориялық бағыттарын имманентті структуралық лингвистикадан
өзгешелеу жаңа арналарға – яғни тілді жеке адаммен, оның ойлау өрісімен
және рухани практикалық қызметімен байланыстыра қарауға бет бұрып отыр.
Когнитивті антропологиялық лингвистка – деп аталатын мүлде жаңа салалардың
қатарында соңғы 3-4 жыл төңірегінде лингвокультурология деп аталып
келеді. Бұлардың қай-қайсы да – қазақ тіл ғылымы төселе қоймаған соны
салалар. Алайда алдағы аз уақыттың ішінде аталған бағдарлар қазақ
лингвистикасының да ғылыми-практикалық бағыттарына таяныш болары анық.
Өйткені XXI ғасыр гуманитарлық ғылым ғасыры болмақ.
Келесі кезекте лингвокультурологияның когнитивтік лингвистикамен
байланысын қарастырамыз.
Когнитивтік лингвистика өз бастауын философиядан алатыны мәлім. Себебі
бұрын тіл және ой, ой жүйесі мәселелері біріктіріле қарастырылған.
Когнитивтік тіл білімі мәселелері шығыс ойшылдары Әл-Фараби және көне грек
ойшылдары Аристотель, Платон, Сократ еңбектерінде алғаш қарастырылады.
Бұндағы басты ерекшелік тілдің танымдық деңгейін айыруға ұмтылыс жасауда
жатыр. Шетел тіл білімінің В.фон Гумбольдт және оның ізбасарлары
еңбектерінде алғашқы тілді тану талпыныстары жасалды. Когнитивтік
лингвистиканың алғашқы мәселелерін шешу Н.Хомский, М.Джонсон, Дж.Лакофф,
Р.Лангакер, А.Вежбицкая т.б. зерттеушілердің еңбектерінде орын алады.
Бұл мәселелер орыс тіл білімінде Ю.Д.Апресян, Е.М.Кубрякова,
Ю.Н.Караулов, А.Вежбицкая, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, В.А.Маслова, т.б.
зерттеушілер еңбектерінде кеңінен қарастырылады. Танымдық тіл білімі
тілдегі ұлттық мәдениет нышандары мәселесімен түйіседі де, бір-бірінің
жүйелік деңгейлері аралас күйде ғылымға айналады. Лингвомәдениеттану ғылымы
мен когнитивтік лингвистиканың бірлесе қарастыратын мәселелері осы
байланыстан туындайды. Когнитивтік лингвистика мен лингвокультурология бір-
бірімен тығыз байланыста, алайда өзіндік зерттеу ілімдері әр қилы. Мұны
В.А.Маслова былайша жіктеп береді: Если когнитивная лингвистика, вкупе с
когнитивной психологией и когнитивной социологией, образующие когнитологию,
пытаются ответить на вопрос о том, как в принципе организовано сознание
человека, как человек познает мир, какие сведения о мире становятся
знанием, как создаются ментальные пространства, то все внимание в
лингвокультурологии уделяется человеку в культуре и его языку, здесь
требуется дать ответы на многие вопросы, в числе которых следующие: каким
видит человек мир, какова роль метафоры и символа в культуре, какова роль
фразеологизмов, удерживающихся в языке веками, в репрезентации культуры,
почему они так нужны человеку? [1].
Әр халықтың мәдениетінің арасындағы айырмашылықтың бар екендігі
ақиқат. Алайда XX ғасыр өн бойында өзге де ұлттық ғылымдардағы сияқты қазақ
ғылымында да бұл шындық көмескіленіп, мәдениет ұғымы ұлтқа қатыссыз, ұлттық
бітімнен бөлек өзге мәдениеттермен синтездеуге болатын категория ретінде
абстрактылы түрде ұғындырылғаны мәлім.
Ал жаңа қоғамдық қарым-қатынасқа көшкен қазіргі қауымдастық сипаты
ұлттық бітімді танытатын өлшеусіз құндылықтардың бірі – төл мәдениет екенін
мойындап отыр. Бұл қос қатар бір-біріне ықпалдас, бірінен-бірі ажырамайтын
құндылық қазіргі қоғам талабы алға шығарған жеке адамды (қоғам мүшелерін)
тәрбиелеу жеке адамның интеллектуалдық ой-өрісінің дұрыс қалыптастыру
бағытының негізіне айналып келеді.
Қазіргі білім беру бағдарламасында лингвоелтану деп- аталатын жаңа
сала бар. Бұл сала әсіресе қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алып, әр алуан
ұйымдарда, мекемелерде ұлт тілі жеке, әрі міндетті пән ретінде жүргізіле
бастағалы бері кең өрістеп отыр.
Лингвоелтанудың мәні – қазақ тілінде оқыту процесінде ғасыр басында
А.Байтұрсынов қадап айтқан коммуникативтік тұрғыны басшылыққа ала отырып
жалпы білім беру міндетін қазақ ұлтық мәдениетіне байланыстыра жүзеге асыру
дегенді білдіреді.
Яғни оқу-үйрету әдістемесінде қазақ халқының ұлттық-материалдық
мәдениетінен мәлімет беретін тілдік құралдар еңбек құралдарын үй тұрмысы
жабдықтарына дейінгі реали атаулары халықтың салт-дәстүрлері өнері мен
білімінен имандылық-адамгершілік этикаларынан хабардар ететін мақал-
мәтелдер, қанатты сөздер, образды орамдар, жекелеген тарихи тұлғалардың
өмірбаяны мен еңбектерінен алынған деректер кеңінен пайдаланылады. Бұл
қазақ халқының тарихи-ұлттық, этникалық ерекшеліктерін, ұлттық бітімін
қайта түсініп тереңірек бағалауға, жол ашады: мәдениетті таныту арқылы
тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызмет аяларын кеңейтуге, тілге құрметті
арттыруға тұтастай алғанда, мемлекеттік бағдарламаның атқарылуына үлес
қосады. Сөз ретінде атап өтерлік жайт өзге тілді аудиторияларда қазақ тілін
оқыту ісінде тіл әдістемесімен қатар аударма процесінің әдіс-тәсілдері де
жан-жақты игеріледі. Мәдениет пен тілге ұштастыра тәрбиелеу қызметінде
аудармаға да едәуір міндет жүктеледі.
Лингвомәдениетнама саласы – этнолингвистика мен де, лингвоелтану мен
де ортақтасатын ғылым. Алайда оның ауқымы соңғыларға қарағанда анағұрлым
кең. Лингвомәдениетнама әр бір тілдік единицалармен белгілі бір халықтың
төл элементі, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі өзгелерден
ауыс-түйіс емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм, мақал-мәтелдер
екенін дәлелдейтін белгі қайсы; ұлттық бет-пішіні бар деп еспептелген сөз
ұлттық, әлеуметтік, этникалық саяси, адамгершілік, дегенді зерттеуге назар
аударады және де бұл жекелеген тілдік фактілер төңірегінде жай, қарапайым
шолу, болжам айту деген сөз емес, ұлттық мәдениет пен тіл өзара
байланыстары бір-біріне әсері айқын фактілерін жүйелі түрде топтастыру:
ішкі тілдік единицалардың коммуникативтік қызметінің айырым белгілерін,
сапаларын анықтау.
Жалпы алғанда лингвомәдениеттану – енді-енді қалыптаса бастаған, әлі
де болса ғылыми ұстанымдар мен межелері, тұжырымдамалары нақтылана қоймаған
ғылым, екі ұдайы түсінік гуманитарлық ғылымның алдыңғы сапалы болатындығы
сөзсіз. Тіл мен мәдениеттің өзара қиысуының тілдегі көрінісін қарастыратын
жаңа ғылыми арнаның жекелеген мәселелеріне шолу жасауымыздың себебі –
лингвомәдениеттану ғылымның көп мәселелерін бірнеше тілдің материалдарын
салыстыру арқылы дәлелдеу, түсіну оңтайлы әр бір тілдік единицаның мәдени-
этникалық жүгінің қандай екені аудару процесінде айқын көрініс табады.
2 ЛИНГВОМӘДЕНИ АТАУЛАРДЫҢ МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ОРНЫ
2.1 Туған жер, Отанға байланысты лингвомәдени атаулардың берілуі
Қазақ лирикасының жаңаша көркемдік өрлеуі 60-70 жылдардан бастау
алады. Себебі бұл жылдар бейбітшілік заманының әбден орнығып, халықтың
сұрапыл соғыс жылдарының ауыртпалығынан ес жиып, көңілі оқу-тоқуға ден
қойып, поэзияға талғаммен қарай бастаған кезеңі еді. Бұл жөнінде белгілі
зерттеуші ғалым Б.Кәрібозұлы Қазіргі қазақ өлеңінің жапырағын жайқалта
түскені 60-жылдардан бергі уақытты қамтиды. Қазақ лирикалық поэзиясының
философиялық тереңдігі артып, мазмұнының баюы, түр жаңалықтарына еркін
баруы, уақытпен үндестігі, публицистикалық сипатының молаюы, ақындардың
даралыққа ұмтылуы, ең бастысы, ұлттық дәстүрге бірыңғай бет бұруы – 1960
жылдардан басталып күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан қазақ
өлеңдерінің сапалық қасиеттері деп баға береді. Осы кезеңде поэзияда қалам
тербеген ақындарымыз алдыңғы аға буынға қарағанда тақырып аясы кеңіп,
тақырыптық жаңашылдығымен, көркемдік ерекшелігімен, поэзиядағы ірі
қадамдарымен дараланып көріне бастады.
Сол тұста поэзия әлемінде бірге қалам тербеген ақындар арасында өзінің
қолтаңбасымен жарқырай көзге түскен Мұқағали Мақатаевтың да орны бөлек.
Ақын өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы алуан түрлі көріністерді
лирикалық шығармасы арқылы оқырманына жеткізеді. Яғни, адамның бойында,
мінез-құлқында, іс-әрекетінде, тағдырында араласып жүретін пендешілік,
арамдық, қараниеттілік, жауыздық, екіжүзділік сияқты толып жатқан түрлі
зымияндықты білдіретін ұғымдарды ақын өткір де уытты жырларымен жоғалтуға
ұмтылады. Сонымен қатар өмірдегі жақсылық пен жамандық, ізгілік пен
зұлымдық, адалдық пен арамдық, өмір мен өлім сияқты кереғар ұғымдарды
көркем тілімен айшықтап, оларды бірнеше рет қайталап, суреттеп береді. Осы
ойларымыздың дәлелі жұмысымыздың негізгі тарауларында айтылады.
Мұқағали Мақатаев таланты қазақ поэзиясында қашан да биіктен көрінеді,
ол қазақ лирикасының кең төрінде өзінің менін танытты.
Ақын өзінің 14 ақпан 1976 жылы жазған күнделігінде: ...Поэзия -
ғылым. Зерттеу керек. Менің қымбатты достарым! Егер шынымен менің
өмірбаянымды, творчествомды зерттемек болсаңдар, онда мен не жазсам, соның
бәрін түгел оқып шығуды ұмытпағайсыңдар. Мені өз өлендерімнен бөліп
қарамауларыңызды өтінемін. Естеріңізде болсын, менің өлеңім жеке тұрғанда
түк те емес. Біріктіріп қарағанда ол поэма іспетті. Басы және аяғы бар.
Сонымен, достар, бүкіл менің жазғаным бар-жоғы бір ғана бүтін поэма.
Адамның өмірі мен өлімі, қасіреті мен қуанышы туралы поэма. Егер
нанбасандар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші.
Естеріңде болсын, әрбір өлеңім өз орнында тұрсын. Яғни, жылына және бойына
қарай, сонан соң көз алмай оқындар. Сюжетіне көңіл аудармай-ақ қоюларыңа
болады, ал композициясы мен архитектоникасына зер салыңдаршы. Егер мені
сонан таппасаңдар, онда ақын болмағаным!" [24] — деп жазған болатын. Акын
поэзияны зерттеу керектігін баса айтып, өзіне де өзінің өлеңіне де аса
жауаптылықпен қарайды. Жырларының басқа жүректерге сәуле түсіретінін және
осылардың бәрі адам өмірі туралы тұтас поэма екенін оқырманына ескертіп
отырады. Ақын өзінің жырына әділ баға бере отырып, ертеңгі күні менің
өмірімді, творчествосымды зерттемек болсаңдар, мынаған көңіл аударыңдар деп
өзі айтып кетті. Олай болса, оның өз айтқандарын басшылыққа ала отырып, тек
Мұқағалиға ғана тән тіл ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажеттігі
туындайды.
Негізінен, М.Мақатаевтың ақындық шеберлігіне байланысты жазылған әдеби-
сын мақалаларды көптеп кездестіруге болады. Мерзімді баспасөз беттерінде
1960-2004 жылдар аралығында әр түрлі тақырыптағы 200-ге жуық мақала
жазылған екен. 1991 жылы К.Сейітова Мұқағалидың ақындық мұрасы деген
кандидаттық диссертация қорғайды. Еңбекке Мұқағалидың өмір жолын,
поэтикалық шеберлігін ғана айтады. Ал Мұқағали шығармашылығына арналған
Күрленбай Хамидуллаевтың Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі (1993 ж,)
деген зерттеу жұмысында М.Мақатаевтың тілі, сөзді әрлендіріп қолданудағы
шеберлігі, тілдік элементтерді таңдауы, жаңа мағына туғызуы сияқты
мәселелер қарастырылған. А.З.Қазанбаева өзінің Мұқағали Мақатаев
лирикасының лексика-грамматикалық ерекшеліктері атты диссертациялық
жұмысында М.Мақатаев поэзиясында кездесетін сөздердің топтарын, құрылымдық
ерекшеліктерін, лексика-грамматикалық сипатын, стильдік қызметін, айшықтау
және көркемдеу құралдарының қолдану мүмкіншілігін және авторлық
қолданыстағы сөздердің құпиясын ашады. Диссертациялық жұмыста ақын лирикасы
тіліндегі соны, тосын сөз тіркестері, жаңа мағынаның пайда болуы, сан алуан
лексикалық қабаттары лингвистикалық тұрғыдан қарастырылған.
Мұқағали Мақатаев поэзиясы ұлттық болмысты танытуда көркемдік
нақышымен, мазмұн тереңдігімен, қазақы ұғым мен ырымды, мақал-мәтелдерді
өлең жолдарында қолдану шеберлігімен құнды. Сондықтан да ақын поэзиясы
ұлттық идеясын, болмыс-бітімін, қазақ халқының салт-дәстүріне құрылған.
Мұқағали Мақатаев поэзиясы осы жылдары поэзия әлемінде бірге қалам
тербеген бір топ ақын жырларымен салыстырыла зерттеледі. Қазақ халқының
ұлттық бейнесі оны құрайтын салт-дәстүрлердің, әр ақын поэзиясындағы
бейнеленуі нақты мысалдар арқылы қарастырылады.
Қазақ ақындық қасиетті қастерлеген, жыраулық өнерді қадірлеген ел.
Ақындық өнердің ұлтымыздың тағдырында ерекше орын алуының бір себебі осында
жатса керек. Мың өліп, мың тірілген қазақтың басыннан өткерілген
кезеңдермен сұрапыл шайқастарды ұрпақтан-ұрпаққа қаз қалпында жеткізіп,
ұлттық рухмызды асқататуға, еліміз бен жерімізге сүйіспеншілікпен қарауға
үндеген ақын жырауларымызды дастандар, жыр термелері.
М. Мақатаев лирикасының өн бойында қазақ халқының ұлттық ерекшелігі
көрініс береді. Атап айтқанда, қазақ халқының ұғымында туған жер, отан, ел,
атамекен, ауыл ұғымдары олардың тұрмыс-тіршілігімен, ұлттық психологиялық
жан дүниесімен, отбасының құндылықтармен біте қайнасып жатыр. Олардың жігі
мәңгілік ажырамастай. Енді біз ақын шығармаларында осы атаулардың
лингвомәдени бірлік ретінде берілуіне назар аударайық.
Түсіндірме сөздікте ауылға мынадай анықтама берілген: Ауыл дегеніміз
– бір жерде қоныстанған он-он бес шаңырақтан тұратын, өзара туыстас киіз
үйлі қауым [25]. Ал Мұқағали ауыл сөзін бірде тура, бірде ауыспалы
мағынасында қолданған.
Үмітің, арманың да – бәрі қалып,
Ауылды ойлап құр бекер налымалық (М.Мақатаев, 18)
Арқасын сүйеп ақ тауға,
Қымтанып ауыл жатыр жай (М.Мақатаев, 176)
Бала да, қарт та мәз бәрі,
Ауылдың қайран жаздары! (М.Мақатаев, 90)
Бұл жолдар арқылы ақын өзінің ауылын еске алып, сағынышын өлең арқылы
жеткізіп тұр. Ауылдың тыныш, әрі жазда ауылдағы тіршілік қандай
болатындығын, сонымен қатар, ауылдың тамаша көрінісін оқырманның көз алдына
елестетіп отыр. Ал мына бір шумақтарда ақын ауылының тыныштығын
бұзылмағанын, бейбіт өмірінен жаңылмағанын қалайды. Тек адамдар мекені
ұғымында емес, метонимиялық тәсілмен сол ауылды мекен еткен адамдар жайлы
хабар береді. Мысалы,
Басталған басқа арман да
Момақан ауыл бөктерде,
Арқасын тіреп тауларға. (М.Мақатаев, 90)
Осылай еді ескі ауыл,
Осылай еді ескі жер... ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz