ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ КЕЗЕҢДЕРІ, БАҒЫТТАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 3
1
ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ КЕЗЕҢДЕРІ, БАҒЫТТАРЫ
4
1.1
Фразеологизмдердің ұқсас тұлғалардан айырмашылығы ... ... ... ... ... .
4
1.2
Фразеологизмдердің байланысу тәсілдері мен формалары ... ... ... ... ..
15
2
КӨМЕКШІ СӨЗДЕР ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.1
Шылау сөздер фразеологизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2
Көмекші есімді, етістікті фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: Фразеологизмдерге теориялық жағынан зерттеу жүргізе отырып, фразеологизмдердің ерекшеліктерінің басты белгілерін көрсету, топтастыру арқылы фраезологиялық синономия, полисемия, омономия мәселерін қарастыру. Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Р.Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырымдар жасады. Фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде қалыптастыруда, оның объектілерін, тілдегі орны мен табиғатын, зерттеу әдістерін анықтауда теориялық тұжырымдар жасап, іргелі еңбектер жазған үш мектеп өкілдері: Мәскеу, Санкт-Петербург, Самарқанд мектептері болған.
Фразеологиялық варианттардың қолданылуы, аудармадағы фразеологизмдер жайлы зерттеу. Фразеологизмдерді басқа да тілдік элементтермен салыстыру, құрамы, құрылымын, мағынасын, шығу төркінің қолданылу аясын және экспрессивті семантикалық бояуын ашып көрсету. Тіл білімінде фразеологизмдердің ашылмаған қырларын қарастыру.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Фразеологизмдердің өзіне ұқсас тұлғалардан айырмашылығын қарастыру, сөз тіркесі мен сөйлемнен айырып тануда зерттеушілердің пікірлерін салыстыру;
- Фразеологизмдердің байланысу тәсілдері мен формаларын меңгерту;
- Көмекші сөзді фразеологизмдердің сөйлемдегі қызметін шылау сөзді фразеологизм, көмекші есімді, етісікті фразеологизмдердің жасалу жолын зерттеу;
- Модаль сөзді фразеологизмдердің сөйлемдегі синтаксистік қызметін талдау.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңызы:
Қазіргі білім беру үрдісінде фразеологизмдерді зерттеу арқылы сөйлеу үрдісінде фразеологизмдердің сөйлемге енуі, синтаксистік тұлғалармен байланысы, грамматикалық қатынасын сөз тіркесі құрылымында қарастыру.
Зерттеу объектісінің теориялық және әдіснамалық негізі:
Фразеологизмдерді зерттеу бағытында сөйлем ішінде қалай байланысқа түсетіні жайлы түсіндіру. Сөйлемге ену тәсілдерін анықтау. Фразеологизмдерге ұқсас формалардан басты айырмашылығын көрсету, байланысу формасы жайлы ғалымдардың пікіріне тұжырым жасау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Фразеологизмдердің зерттелу кезеңдерін, зерттеудегі жаңа бағыттар жайлы теориялық түсініктерін қалыптастыру;
1 ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ КЕЗЕҢДЕРІ, БАҒЫТТАРЫ
1.1 Фразеологизмдердің ұқсас тұлғалардан айырмашылығы
Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Р.Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырымдар жасады.
Қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу жүргізген І.Кеңесбаев болды. С.Аманжолов фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы, Н.Сауранбаев фразеологияға не жататына зерттеу жасады.
60-жылдары Р.Сәрсенбаевтың Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-стилистикалық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясында, С.Исаевтың Қазақ тілінің тұрақты сөз тіркестерінің бір типі жөнінде мақаласында фразеологизмдер мен тұрақты тіркестердің ерекшеліктеріне тоқталған.
70-жылдарда фразеологизмдерді өзге құбылыстардан айыру жөнінде Ә.Қайдаров, Р.Жайсақова, А.Елешова қазақ фраеологизмдерін классификациялау мәселесіне тоқталды.
І.Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегінің нәтижесі - он мыңнан аса фразаны қамтыған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі шықты.
80-жылдар қазақ фразеологизмдерін өзге тілдердегі тұрақты тіркестермен салыстыра зерттеу, аударма мәселесі жайында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ж.Қонақбаева антоним фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде салыстыра зерттесе, Д.Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы берілу жолдарын зерттеген.
90-жылдардан бастап тіл білімінің осы саласында жан-жақты ізденістер болды. Фразеологизмдердің этимологиясына көңіл аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалды. Фразеологизмдердің этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста жатқан этнопсихологиялық және мәдени-танымдық аспектідегі зеттелуін академик Ә.Қайдаров еңбектерінен көрінеді.
С.Сәтенова қазақ тілінде мал шаруашылығына байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестердің табиғатын зерттесе, Ш.Сейтова өсімдікке байланысты тұрақты тіркестерге этно-лингвистикалық сипаттама берген, Қ.Ғабитханұлы наным-сенімге байланысты тұрақты тіркестерге талдау жасап, Б.Уызбаева соматикалық-етістік фразеологизмдерді зерттеген.
Фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде қалыптастыруда, оның объектілерін, тілдегі орны мен табиғатын, зерттеу әдістерін анықтауда теориялық тұжырымдар жасап, іргелі еңбектер жазған үш мектеп өкілдері: Мәскеу, Санкт-Петербург, Самарқанд мектептері болған.
Қазақ фразеологиясының зерттелуіне шолу жасау барысында қазақ фразеологиясы ілімінің қалыптасу мен дамуына ат салысып жүрген үш мектеп өкілдері бар. Фраезологизмдердің жергілікті тіл ерекшеліктеріне қатысы мен жеке авторлар шығармаларындағы фразеологимдердің қолданысы жайлы Ғ.Қалиев шәкірттері зерттесе, Қазақстан топырағында дүниеге келген, қазіргі таңда әлемдік тіл білімі саласында өзіндік орны бар М.М. Копыленко шәкірттерінің еңбектері қазақ-орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу мен тіл аралық берілу жайына арналған.
Қазіргі қазақ фразеологизмдерін зерттеу І.Кеңесбев көрсеткен барлық бағытта жүргізілген. Олар мынандай бағыттар: фразеологизмдердің басқа құбылыстардан айырмашылығы, фразеологиялық мағынаның қалыптасуы, олардың ішкі құрылысы, фразеологизм және ұйытқы сөздер, фразеологизмдердің этимологиясы, фразеологизмдегі калька, фразеологизм және синонимия, фразеологизмнің стильдік ерекшеліктері, фразеологизмдерді жеке автордың қолданылуы.
Фразеологизмді сырт сиқына қарап, яғни белгілі бір қосымшаларды бойына дарыту қалпына қарап, синтаксистік қызметі мен фразеологизмнің мағынасынан бойды аулақ сала талдасақ, формаль тұрғыдан еркін тіркесте болатын барлық белгілерді табуға болады, - деп бағыт сілтеген І.Кеңесбаев [1]. Оларды синтакситік жағынан қарастырмайды. Бұл айтылған пікір, негізінен, фразеологизмнің ішкі құрылымына қатысты түсіндіріліп, фразеологизм жайлы зерттеу жұмысын жүргізген ғалымдардың пікірі негізде оның ішкі байланысу тәсілін сөз етеді.
Қазақ фразеологизмдерін лексикалық тұрғыдан әр қырынан зерттеген ғалымдардың көбі олардың ішкі байланысу тәсіліне көңіл бөлген, фразеологизмдердің құрамы екі және одан да көп сөзден болып, сөз тіркестерінің байланысу формаларына ұқсас құбылыс екенін айтып өтеді. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеген С.Сәтенова фразеологизмдердің синтаксистік сипатына әдейі тоқталып, сөз тіркесі құрылымды фразеологиялық тіркес, сөйлем түріндегі фразеологиялық тіркес деп бөліп қарастырған. Сөз тіркесі құрылымды фразеологиялық тіркес іштей қиыса байланысқан жау жетті, ел көшті, матаса байланысқан құланның асуы, мылтықтың басуы, меңгеріле байланысқан бөтегеден биік, жусаннан аласа қабыса баланысқан ай қабақ, алтын кірпік деп жік-жігін ажырата зерттеген [2].
Х.Қожахметова фразеологизмдер сөйлемнің барлық мүшесі бола алатынын мысалдармен дәлелдесе[3], Н.Қошанова бұл жайлы арнайы еңбек жазып шығып, тұрақты тіркестің сөйлем мүше болуы - сөйлем аясының кеңеюінің бір жолы деген тұжырымдама жасаған[4].
Тұрақты тіркестердің құрамындағы жеке сөздер сөйлемнің бөлек-бөлек мүшесі болмай, сол тобымен бір-ақ мүшенің қызметін атқарып тұрады. Сонымен қатар олар сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып, күрделі сөз тркестерінің құрамында айтылады, - дейді профессор М.Балақаев[5].
Фразеологизмдердің сөз тіркесіне қатысына ерекше ден қойып, жоғарыда айтылғандары профессор Т.Сайрамбаев: Фразеологиялық единицалар сөйлемде сол тобымен жеке сөз таптарының қызметіне ұқсас дәрежеде болады. Олар сол тобын жазбай өзара түйдекті тіркес тобын құрайды. Сол түйдекті тобымен сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысқа енеді. Сөз тіркесінің барлық байланысу формаларында жұмсалады [6].
Фразеологизмдер сөз тіркесінің белгілі бір сыңары қызметінде жұмсалады, алдымен, сөз тіркесі деген не, оның тұрақты тіркестен, атаулық тіркестен, күрделі сөзден ерекшелігін айқындайық.
Қазіргі қазақ тілінде жеке сөздерден басқа, тілдік тұлғалардың күрделі түрлері көптеп кездеседі. Сөйлем құрауға қажетті құрылыс материалы ретінде қызмет ететін толық мағыналы бірнеше дербес сөздерден құралатын сөз тіркестерімен қатар, тілдік даму барысында әбден қалыптасып орныққан, бөлініп ажыратылмайтын тұрақты тіркеске тіліміз өте бай. Тұрақты тіркестер тілдік тұлғалар жүйесінде олармен жарыса қатар өмір сүріп, көп ғасырлар бойы қалыптасып дайын күйінде қолданылатын тіркестерге айналған. Қас пен көздің арасында, бетінен оты шығу, сақ құлақ, қуыс кеуде, аузынан жырып әкетті, сақалын сипап қалды сияқты тұтас мағына беріп, мағыналары жеке сыңарлардың мағыналарына бөлініп-жарылмай, сөйлемде тұтасымен жеке сөздер тәрізді бір ұғым беріп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын фразеологизмдердің ерекшеліктері, басқа тілдік тұлғалардан айырмашылығы, ұқсас жақтары да бар.
Тұрақты тіркестер сөздермен семантикалық және синтаксистік қызметі жағынан жақын болғанымен, олармен бірдей емес, яғни олар жеке сөздер емес. Сөз бен тұрақты тіркесті жақындастыру қағидасы көптеген сөз тіркестерінің, күрделі сөздердің, терминдер мен атаулардың арасынан тұрақты тіркесті бөліп алу процесінде сүйенетін белгілерді анықтау керек. Өйткені тұрақты тіркесті анықтауда көбінесе оларды, негізінен, жеке сөздермен салыстыру орын алып келеді. Мысалы, көзін сатты (телмірді, тіленді), бет жүзің бар демеді (тайсалмады), ит арқасы қиянда (алыста) тіркестерінің фразеологиялығын анықтау үшін оларды жеке сөздермен салыстыру керек, өйткені екі немесе одан да көп дербес сөздерден құралғанымен, жеке сөз сияқты морфологиялық, синтаксистік және семантикалық қызмет атқаруға икемді бір тұтас тұлға сипатында тұр.
Фразеологиздер кемінде екі толық мағыналы сөзден тұрады, жартылай немесе толық ауыс мағынаға ие тұлға болып табылады. Барлық түрленетін, өзгеретін сөздер басқа сөздермен парадигмалық қарым-қатынасқа түсе алатын болса, фразеологизмдер түгел түрленіп, өзгеріске түсе алмайды. Құрамындағы парадигмалық қатынасқа түскен сыңарының ықпалынан фразеологизм өзінің мағынасын жойып, жеке-жеке бөлшектеніп, құрамындағы сыңарлары дербес сөйлем мүшесі қызметін атқаратындай дара тұлғаларға айналып кетпейді. Мысалы: Қаншама ер жетті дегенмен, бет моншағың үзілмеген жассың ғой, сондықтан ойыңа алған ісіңе батылдығың жете бермейді (С.Мұқанов).
Бұл сөйлемде фразеологизмнің барлық сыңары емес, тек соңғы сөзі ғана өзгеріске түсіп тұр.
Фразеологизмдердің тұрақтылығы оны құраушы сөздер тобының өзара байланысынан да көрінеді. Дайын күйінде алынып, тұрақты қалпында қолданылуы оның мазмұн-мағынасы, құрам-құрылысындағы сөздердің бүтін тіркестің мағынасымен арақатынасы негізінде іске асады, тұрақты тіркестің ұқсас тілдік тұлғалардан айырмашылығын белгілеуге негіз болады.
Тілімізде фразеологизмдер тәрізді грамматикалық байланысы тұрақты, орын тәртібі бөлек, бөлініп-жарылмайтын, тұтас құрамымен сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқаратын тұлғалар көптеп кездеседі. Осыдан келіп, ең алдымен, фразеологизмдерді өзіне ұқсас тұрақты тұлғалардан ажырату қажеттілігі тұрады. Мұндай тұлғалар: күрделі сөздер, атаулық тіркестер, шектеулі тіркестер, түйдекті тіркестер. Бұл тіркестердің әрқайсысы сөз тіркесінің жеке сыңары болып, сөйлемге бір мүше болып енеді.
Жалпы, түркологиялық әдебиетте сөз тіркесі дегенді бөліп қарамай-ақ, анықтауыштық есімдер тобы дегенге ерекше көңіл бөлінді. Оның себебі ертедегі түркологтар түркі тілдерінің синтаксистік құрылыстарында кездесетін өзгеше құбылыстарды айқындады.
Зат есім мен зат есімнің, сын есім, сан есімдердің зат есіммен жалғаусыз қатар тұру арқылы байланысқа еніп, анықтауыштық қатынаста жұмсалуы түркі тілдерінің елеулі өзгешелігі болып саналған. Бұл өзгешелік түркологтарды қатты қызықтырды, бірақ олар ондай есімдер тобын сөз тіркесі тұрғысынан емес, сөйлем мүшелерінің құрылысын айқындау тұрғысынан қарастырды. Профессор А.П. Поцелуевский сөз тіркестерін былай бөледі:
1) детерминативті;
2) салалас;
3) сабақтас;
4) сөйлем.
Автордың сөз тіркесі аясында әр алуан сөздер тобын тарту керек деген ойын аңғаруға болады. Мұнда сөйлемді де сөз тіркесінің бір түрі деп таныған соң, бірінен-бірінің дербестігі бар екі түрлі синтаксистік бірлік араласып кетеді.
Түркі тілдерін зерттеушілердің ішінде сөз тіркесін жан-жақты зерттеген - Е.И. Убрятова. Ол сөз тіркестерінің түрлерін синтаксистік байланыс формаларының ізімен қарастырады. Сөз тіркесін бір бүтін мағыналық бірлік деп танып, екінші жағынан, сөз тіркесін предикативті, предиикативті емес деген тұрғыдан қарастырады, сөз тіркесі дегеннің аясын дамытып, жай сөйлем ғана емес, құрмалас сөйлем де сөз тіркесі болады деген пікірді ұсынады.
Бұл принципке қарағанда сөйлемнің сөз тіркесінен бір өзгешелігі - біріншіден, әрбір сөйлемнің айтылу интонациясы болады. Бұл қасиет сөз тіркестерінде болмайды. Екіншіден, негізінде, сөйлемдерге тән нәрсе олар көбіне бастауыш пен баяндауыштық қатынастан құралып, біршама аяқталған ойды білдіреді. Бұл құбылыс та сөз тіркесінде үнемі бола бермейді. Сөз тіркесі толық мағыналы сөздерден құралып, сөйлемнің бір бөлшегі ғана бола алады. Сөз тіркесі мен сөйлемнің осындай айырмашылықтары болғанмен, олардың өзіндік ұқсастықтары да бар.
Сөз тіркесін зерттеген ғалымдардың бірқатары сөз тіркесіне номинативтілік қасиет тән, ал сөйлемге коммуникативтік қасиет тән деп көрсетеді. В.В. Виноградов, К.Аханов сөз тіркесіне номинатвтік қасиет тән, М.Б. Балақаев сөз тіркесінің номинативтілігін жоққа шығарады. Қазақ тіл білімінің маманы профессор К.Аханов: Сөз тіркестері номинативтік сипатқа бұрыннан жасалып қойған даяр тұрған единицалар ретінде емес, сөздердің тілдік грамматикалық заңдары бойынша тіркесуі арқылы ие болады, - дейді [7].
Сөз тіркестерін номинативтік единицалар қатарында қарауға болмайтындығын М.Балақаев: Алдымен, сөз тіркестерін түгелдей номинативті деп қарау дұрыс емес. Тек олардың жұмсалу орайында атқаратын қызметі тұрғысынан номинативті (атауыш) деп тануға болатындары бар. Мысалы, сөз тіркесі құрылымында пайда болған терминдік тұрақты атаулар: қант қызылшасы, темір жол, мал дәрігері, ақ қайың [8].
Сөз тіркесі номинацияланғанда, ол синтаксистік тіркес сипатынан айырыла бастайды, бір ғана атаудың тілдік көрсеткіші болып, бір ғана сөздің мәніне ие болады. Оның құрамындағы сөздер синтаксистік қатынастан айырылып, тұрақтанып, лексикаланады да, әрқайсысы сөйлемнің жеке-жеке құрылыс материалы болудан гөрі сөйлемде дайын бүтін ретінде жұмсалады.
Сөйлем, оның ішінде жай сөйлем мен сөз тіркесі сырттай қарағанда ұқсас, бірақ бұлардың арасында елеулі айырмашылық бар.
Профессор Р.Әмір: Сөйлем - коммуникативтік тұлға, яғни пікірді білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз тіркесі өз бетімен бұл қызметті атқара алмайды. Олар тек ұғымды атау үшін ғана жұмсалады, ұғымның атауы болады. Пікір белгілі ұғымдардың негізінде, солардың өзара қатынасы негізінде құралады, - деп көрсеткен [9].
Сөз тіркестерінің негізгі белгілері деп профессор Т.Сайрамбаев мыналарды айтады:
1) сөз тіркесінің байланысу формалары;
2) сөз тіркесінің байланысу амалдары;
3) сөз тіркесінің синтаксистік қатынастары;
4) сөз тіркесінің түрлері [6].
Сөз тіркестерінде интонация мен орын тәртібінің құрылысы негізгі элементі болып кіреді.
Сөйлем сөз тіркесінен предикативтілік қасиетімен, коммуникативтілік қызметімен, сондай-ақ интонациялық, модальдылық белгілерімен ажыратылады. Ал мұндай ерекшеліктер сөз тіркесінде болмайды, - деп тұжырымдайды [10].
Сонымен, сөз тіркесінің ерекшеліктерін ажырату да профессор М.Балақаевтың төмендегі тұжырымдарында Өзара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп тану үшін оның мынадай белгілерін білу керек:
1. Сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады.
2. Ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және синтаксистік байланыста айтылады. Олар салаласа байланыспайды, тек сабақтаса байланысады.
3. Тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады.
Лексикалық дербестігі бар сөздерден басыңқы - бағыныңқылы сөз тіркесі жасалғанда, ол сөздердің бұрынғы мағыналары бірігіп, жаңа лексикалық мағына пайда болмайды, мүшелік қарым-қатынасты білдіретін қосымша грамматикалық анықтауыштық, пысықтауыштық, не болмаса шақтық, мекендік, меншіктік мағына пайда болады [11].
Осы аталған ерекшеліктер сөз тіркесін басқа тіркестерден ажыратуда негізге алынған.
Сөз тіркесі синтаксисінің үлкен мәселесінің бірі - күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің айырмашылығы. Күрделі сөз бен сөз тіркесі жайында М.Балақаев, А.Ысқақов, К.Аханов еңбектерінде қарастырылған.
К.Аханов күрделі сөздер сыңарларының арасындағы анықтауыш +анықталғыш, толықтауыш+толықталғыш, пысықтауыш+пысықталғыш қатынастар жойылып, бір бүтін сөз ретінде ұғынылса, сөз тіркесі сыңарларының арасындағы жоғарыда аталған синтаксистік қатынастар сақталып, ол сыңарлар сөздер бірін-бірі анықтайтын, толықтайтын, пысықтайтын сыңарлар ретінде қызмет атқарады. Демек, сөз тіркесінің әрбір сыңары мағыналық дербестігін де, синтаксистік дербестігін де сақтайды деген, А.Ысқақов күрделі сөздерді жай сөз тіркесінен ажырататын белгіні, алдымен, күрделі сөздің сыртқы түр-тұрпатынан, екінші дыбыс ырғағынан, лексика-семантикалық мағынасынан және грамматикалық қызметінен, қысқасы, олардың компоненттерінің арақатынасынан іздеген дұрыс екендігін айтады [12].
Сөз тіркесінің синтаксисін жан-жақты зерттеп жүрген профессор Т.Сайрамбаев күрделі сөз бен сөз тіркесінің арасындағы айырмашылықтарға, жоғарыдағы айырмашылықтар қатарын толықтырады:
1) Күрделі сөздің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ қойылмайды, екеуі бірігіп бір-ақ сұраққа жауап береді, ал сөз тіркесінің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ қойылады.
2) Күрделі сөздің әрбір сыңарының орны жылжымалы емес, сөз тіркесінің әрбір сыңарының орны жылжымалы.
3) Күрделі сөз сол тобымен морфологиялық өзгеріске ұшырайды көптеледі, септеледі, жіктеледі, сөз тіркесінің әрбір сыңары морфологиялық өзгеріске ұшырайды.
4) Күрделі сөз тұтасымен басқа сөзбен синтаксистік байланысқа түседі, ал сөз тіркесінің әрбір сыңары жеке-жеке синтаксистік байланыста жұмсалады [6].
Қазақ тіліндегі күрделі сөз жайын зерттеуші Ж.Шәкенов күрделі сөздің оған ұқсас құбылыстардан айырмашылығы мен ерекшелігіне көп тоқталады. Күрделі сөз бен фразеологизмнің ұқсастығы мен айырмашылығын жіктеп көрсетеді. Алдымен, олардың ортақ белгілері:
1) күрделі сөздер де, фразеологиялық тұлға да бір ұғымды білдіреді.
2) идиома, фразалар секілді күрделі сөздер де кемінде екі сөздің тіркесінен құралады.
3) фразеологиялық тұлғалар да лексика-грамматикалық мағынадан құр емес.
Бұдан әрі күрделі сөз бен тұрақты тіркестің арасындағы 8 түрлі айырмашылықты дәлелдеп төмендегідей жіктеген:
1) екеуінің де төркіні еркін тіркес болғанымен, басқа-басқа категория болып қалыптасуына әртүрлі процесс ұйытқы болған.
2) екеуі де қалыптасып қалған құрылым болғанымен, фразеологиялық тұлғаларда күрделі сөздердей дербес мағынасы бар атауыш сөздермен шектелмей, оған көмекші сөздер де қатысады.
3) идиома, фразалар күрделі сөздердей тура, ауыспалы мағынада емес, үнемі бейнелі мағынада жұмсалады.
4) тұрақты тіркес тұлғалары сөз табы болмайды, бірақ негізгі сөз табымен орайлас келіп, оның сөйлемдегі қызметінде жұмсалады.
5) күрделі сөз басқа сөздің жасалуына негіз болу қасиеті белгілі дәрежеде сақталған, ал идиома, фразаларда ол қасиет жоқ.
6) күрделі сөздің қолдану аясы кең, ол көптеген сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, оның бойындағы әр алуан қасиеттерін айқындайтын болса, тұрақты тіркес тұлғалары, негізінен, мінез-құлық немесе жеке затқа тән ерекше бір қасиеттерді білдіреді.
7) идиома, фразалардың дені басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, күрделі сөздердің жеке түрлері болмаса, көпшілігін басқа тілге аударуға болады.
8) фразеологиялық тұлғалар сөйлем ішіне түскенде, әуел бастағы түр-тұрпатын сақтайды, ал кұрделі сөздер алуан түрлі қосымшалармен өзгеріп түрленеді [13].
Күрделі сөз бен тұрақты тіркес арасындағы айырмашылық пен ұқсастық жайлы Ж.Шәкеновтің тұжырымдарын толық келтіріп отырған. Оның орнына фразеологиялық тұлғалар да, күрделі сөздер де сөйлем ішінде басқа сөздермен байланысқа түскенде бұл екеуінің де соңғы сыңарлары ғана түрленіп отырады. Бұл ерекшелікті екеуінің айырым белгісі емес, ұқсастықтарына жатқызамыз. Мысалы, күрделі сөздердің сөйлем ішінде қосымшалармен келеді. Аяқ киімім қысып жүр. Бас киімімді жоғары қойдым. Фразеологизмнің сөйлем ішінде қосымшалармен келуі. Бұл сыбысты ұзын құлақтан естідік. Мына көк долыңды алып кетші.
Н.Сауранбаев көмір кені, мектеп үйі, жер беті, ауыл шаруашылығы дегендер синтаксистік жүйеден лексикалық қалыпқа бейімделе бастаған тіркестер дейді. Бұларды осы қалыпта айтсақ, лексикалық мағынада ұғынылады, яғни бірі анықтауыш, екіншісі анықталғыш емес, тұтас атау
[14], - дейді.
С.Исаев Осы тәріздес сөз орамдарының синтаксистік сөз тіркестерінен де, фразеологиялық тіркестерден де айырмашылығы бар. Мұндай тіркестерді атаулық тіркестер деп санаймыз, - дейді [15].
Атаулық тіркестердің синтаксистік тіркестерден айырмашылығы деп мынаны көрсетеді: атаулық тіркестердің грамматикалық байланысы, орын тәртібі тұрақты болады. Бұл тіркестер синтаксистік сөз тіркестеріндегідей сөйлеу процесінде құралмайды, осы тұлғасында даяр бір лексема ретінде қолданылады. Осындай белгілері жағынан атаулық тіркестер фразеологиялық тіркестерге ұқсайды. Бірақ бұлардың өзіндік айырмашылықтары бар. Атаулық тіркестер заттың, құбылыстың атауы болса, фразеологиялық тіркестер атаулық мағынада қолданылмайды.
Атаулық тіркесті тұрақты тіркестің бір түрі деп есептейтін ғалым С.Исаев оның фразеологиялық тіркестерден айырмашылығын былай көрсетеді: Мағынасының дәлдігімен, тұрақтылығымен және көбінесе терминдік ұғымдарды білдіруімен байланысты атаулық тіркестердің синонимдері болмайды. Ал фразеологиялық тіркестің мағынасын екінші сөзбен, я тіркес арқылы жеткізуге болады. Мысалы, тауы қайту (беті қайту), мұрнын шүйіру (менсінбеу) .
Атаулық тіркестердің басыңқы немесе тіркес құрауға ұйытқы болған тірек сөзі көрініп тұрады. Ол анықталушы сөз болады. Мысалы, аяқ киім (бас киім), мал қора (қой қора), темір жол (тас жол), мұндағы тірек сөздер: киім, қора, жол. Фразеологиялық тіркестерде жоғарыдағыдай тірек сөзді айқындау өте қиын, - дейді [15].
Ғалым атаулық және фразеологиялық тұрақты тіркестердің грамматикалық байланысу жолдарында өзгешеліктер бар екенін атап көрсетеді: Фразеологиялық тіркес құрамындағы сөздер қазіргі синтаксистік байланыс тәсілдерінің қай-қайсысы арқылы болса да байланысып, өз ішінде сөйлемнің барлық мүшесі бола алады. Ал атаулық тіркестерде ондай универсалдық, жан-жақтылық жоқ. Атаулық тіркес құрамындағы сөздер көбінесе анықтауыштық қатынаста қабыса не матаса байланысады [15]. Қазақ тіліндегі жалпы тіркес атаулыны үш топқа бөлу керек деген ой айтады. Олар:
1) еркін (синтаксистік) тіркес;
2) түйдекті тіркес;
3) тұрақты тіркес.
Ал тұрақты тіркестің өзін екі топқа бөледі: фразеологиялық тұрақты тіркестер және атаулық тұрақты тіркестер.
Тіл білімінде фразеологиялық тіркес пен тұрақты тіркес деген терминдер бірінің орнына бірі қолданылып жүр. Бұл автор екеуін екі бөлек етіп, фразеологиялық тіркес тұрақты тіркестің бір түрі деп есептейді де, екінші түрі атаулық тіркес дейді.
Тілде атаулық қызмет атқаратын тіркестердің ішінде жасалуы жағынан өзіндік заңдылығы бар тілдік топтар кездеседі, яғни белгілі бір ұғым төңірегінде бір сөздің бірнеше сөзбен ғана шектеліп тіркесіп, ұғым жағынан өзара байланысты топтар құрауы. Мысалы, асық жілік, тоқпан жілік, кәрі жілік, ортан жілік. Осы тіркестердегі негізгі ұғымға ұйытқы сыңар - жілік сөзі. Ол бірнеше сөзбен тіркесіп (асық, тоқпан, кәрі, ортан), бір ұғым төңірегінде өзара байланысты мағыналық тіркестер құрайды. Бұл тіркестердің бәрі бір ұйытқы сыңар арқылы жасалғандықтан оларда ортақ мағына болып, ол ортақ мағына ұйытқы сыңардан туындап, сол арқылы оларда мағыналық байланыс болады. Ұйытқы сыңар (жілік) мағына туындатушы негізгі ұғым ретінде анықталушы қызмет атқарады, ал анықтаушы сыңар (асық, тоқпан, кәрі, ортан) негізгі ұғымнан тараған түрлерін бір-бірінен ажыратып, олардың өзіне тән ерекше белгісін көрсетіп, даралаушы сөз ретінде жұмсалады. Анықтаушы сыңар ұйытқы сөздің, яғни анықталушы сыңардың номинативті қызметіне қатысып, онымен қоса атаулық мәнге ие болады. Шектеулі тіркестердің жоғарыдағыдай ерекшеліктеріне арнайы тоқталған .
Б.Рысбай бұл тіркеске мынандай анықтама береді: Шектеулі тіркестер белгілі бір ұғымдар төңірегінде шектеліп жұмсалады. Оның құрамындағы сыңарлары кез келген сөзбен тіркеспей, арнайы бірнеше сөзбен ғана тіркесіп, белгілі бір ұғымның атауы ретінде жұмсалады. Олардың құрамы мен қолданылуы біршама тұрақты болып келеді [16].
Шектеулі тіркестің негізгі белгілері:
1) құрамы кемінде екі сөздің өзара тығыз байланысынан тұрып, заттың не құбылыстың атауы ретінде жұмсалады;
2) құрамы біршама тұрақты болып, даяр күйінде қолданылады;
3) сыңарлары белгілі бір ұғым төңірегінде санаулы сөздермен ғана тіркесіп, мағына жағынан өзара байланысты құрылымдық (атауыш) топтар құрайды;
4) тұтас күйінде бір сөз табының құрамына еніп, сөз тіркесінің бір сыңары ретінде сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Атаулық тіркестердің де, шектеулі тіркестің де негізгі белгілері бірдей. Екеуінде де діңгек немесе ұйытқы сөз бар, екеуі де номинативтік қызмет атқарып, атаулы мәнге ие, екеуі де даяр лексема күйінде жұмсалады, екеуінде де тіркес құрамындағы сөздер анықтауыштық қатынаста байланысады. Мұндай тіркесті атау мәніндегі шектеулі тіркес деген дұрыс.
Атаулық тіркес пен шектеулі тіркестің белгілерінің көбі тұрақты тіркеске келгенімен мұндай тіркестер тұрақты тіркестен күрделі сөзге ауысып жатқан тұлғалар. Мұндай тұлғаларда күрделі сөздің де белгілері кездеседі.
Фразеологизм сөзінің аталуы төңірегінде фразеологиялық оралым, тұрақты сөз орамдары, тұрақты тіркестер, тұрақты сөз тіркестері, фразеологиялық единица, фразеологиялық бірліктер, фразеологиялық тұлғалар, фраземика, фразама деген 11 жарыспалы термин бар екендігін атап көрсеткен.
С.Исаев пікіріне сүйенсек, бұл екі ұғымды фразеологизм мен тұрақты тіркес бір-бірінің орнына қолдануға болмайды. Тұрақты тіркес кең ұғымда қолданылады, фразеологизм - осы тұрақты тіркестің ішіндегі бейнелі мәнді бөлігі. Зерттеу нысанымыз - фразеологизмнің сөз тіркесіне енуі.
Қазақ фразеологизмдерін зерттеумен арнайы шұғылданған академик І.Кеңесбаев Фразеологизмдерді тілдің басқа тұлғаларынан айыратын белгілеріне мынандай ерекшеліктерді жатқызады:
1) мағына тұтастығы
2) тіркес тұрақтылығы
3) қолдану тиянақтылығы
Осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай, тұтасымен басты арқау еткенде ғана фразеологгизмнің ерекше белгілерін тани аламыз [1], - дейді.
К.Аханов фразеологизмнің еркін сөз тіркесінен айырмашылығын көрсеткенде, негізінен, І.Кеңесбаев көрсеткен үш критерийді басшылыққа алады, Еркін сөз тіркестерінің номинативті қызметінен фразеологизмнің номинативті қызметі анағұрлым басым [7], - дейді және Синтаксистік сөз тіркесі үшін сөздердің лексикалық тіркесімділігі міндетті шарт болса, фразеологизмдер үшін олардың сынарларының лексикалық тіркесімділігі шарт емес [7] екендігін де атап көрсетеді.
Синтаксистік сөз тіркесі дегеніміз - еркін сөз тіркесі. Бірақ оның еркіндігі сөздердің лексикалық, мағыналық жақтан тіркесе алу мүмкіндігіне негізделеді.
Сөз тіркесін фразеологизмнен ажырату үшін еркін сөз тіркесі деп атауды А.Байтелиев былай түсіндірген: Грамматикалық және семантикалық бірлікте болып келіп тіркесетін толық мағыналы сөздер тобы еркін сөз тіркесін жасайды. Еркін тіркестерде грамматикалық тұрғыдан сыңарлар арасындағы тіркесу мүмкіндігі ескеріледі, сөздердің бір-бірімен грамматикалық тұрғыдан тіркесу қабілеті мол болмағанмен, олар лексикалық тұрғыдан тіркесу мүмкіндігі болған жағдайда ғана бір-бірімен тіркесіп, сөз тіркесін жасай алады. Сөздерді тіркестіру - сөздердің бір-біріне үйлесімді теңін тауып қиюластыру деген сөз [17].
Сөз тіркесі дегеніміз - еркін тіркес деп түйіндеген ғалым еркін тіркес пен тұрақты тіркес арасындағы, төмендегі 5 ерекшелікті көрсетеді.
Еркін тіркестің ерекшеліктері:
1) сыңарлары еркін тіркесу негізінде жасалады;
2) құрылымдық-семантикалық үлгі бойынша жасалады;
3) құрамды мағына береді;
4) сөйлеу процесінде жасалады;
5) үлгі-нұсқа ережелеріне тәуелді жасалатын орамдар болып табылады.
Тұрақты тіркестің ерекшеліктері:
1) тұрақты күйінде даяр қолданылады;
2) құрылымдық-семантикалық үлгіден тыс қалыптасқан;
3) фразеологиялық немесе тұрақты мағыналы оралымдар;
4) нормаға сай өзгерістерге ғана икемді, даяр қолданылатын тұлға;
5) үлгі-нұсқа ережелеріне тәуелсіз тұлғаланған оралым болып табылады.
Еркін тіркес ажыратылатын, мүшеленетін тіркес бола отырып, мағыналық және құрылымдық бүтіндігін сақтайды. Мазмұн тұтастығы мен семантикалық тиянақтылық сөз тіркесіне тән қасиет болып саналады.
Сөз тіркесінің осы қасиеті оны сөйлемдегі сөздердің басқаша тіркестерінен, мысалы, толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тіркесінен ажыратады.
Толық мағынасы бар сөз бен көмекші сөздердің шылаулардың, көмекші етістіктердің, көмекші есімдердің тіркесі сөз тіркесін құрай алмайды.
Өйткені көмекші есімдер өзі тіркесіп тұрған сөздің мағынасын толықтырады, жетілдіреді, бірақ мағыналық дербестігі болмайды. Сондықтан анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерін тудыра алмайды. Көмекші сөздер қатысты тіркестер сөз тіркесіне тән байланысу тәсілдері мен байланысу түрлерін сақтаған. Мысалы, үйге дейін, сабақтан соң септік жалғаулары арқылы, ауылдың маңы, көпірдің үсті матаса байланысқан, оқып жүр, келе жатыр, қатар келу арқылы қабыса байланысқан бірақ сөз тіркесі емес. Мұндай тіркестер қазақ тіл білімінде түйдекті тіркестер деп аталып жүр. Сөз тіркесі болу үшін түйдекті тіркестер басқа бір лексикалық мағынасы бар сөздермен тіркесуі керек. Мысалы, сабақтан соң келді, көпірдің үстімен өтті.
Фразеологизмдердің сөз тіркесінен айырмашылығы жайлы айтқан ғалымдарымыздың топшылаулары бір-бірінен айырмашылықтары көп емес. Ол ерекшеліктер мыналар:
1) сөз тіркесіндегі әрбір сөздің өзіндік мағынасы бар болса, фразеологизмдеде сөздер бірігіп, жалпы мағына білдіреді.
2) сөз тіркесіндегі сөздің орын тәртібі еркін болады, фразеологизмге қатысты сөздердің орны тұрақты болады.
3) сөз тіркесіндегі әрбір сөздің өзіндік синтаксистік қызметі болса, фразеологизмгеге қатысты сөздер бәрі бірігіп бір ғана сөйлем мүшесі қызметінде болады [11].
Фразеологизм де өздігінен сөз тіркесі бола алмайды, олар сол тұтас күйінде тағы бір лексикалық мағынасы бар сөзбен тіркесіп, күрделі сөз тіркесінің бір сыңары болады.
1.2 Фразеологизмдердің байланысу тәсілдері мен формалары
Сөйлем құрамындағы сөздер бір-бірімен қалай болса солай тіркесе салмайды. Олардың тіркесуінде белгілі бір заңдылықтар болады. Ол, біріншіден, сөздердің грамматикалық сипаты негізінде, сәйкестігі арқылы, екіншіден, мағына жақындықтарына, мағына үйлесімділігіне орай тіркесу заңдылығы болса, үшіншіден, грамматикалық сәйкестіктері мен мағынасы жағынан орайлас жатқан сөздердің белгілі бір дәнекерлер, тәсілдер арқылы байланысқа ену заңдылығы [11].
Фразеологизмдер де сөз тіркесін жасауда осы заңдылықтарға сүйенеді. Тіркесетін сөздердің байланысы мағыналық әрі синтаксистік бірлікте болуға тиіс. Олар синтаксистік бірлікте болу үшін белгілі тәсілдер арқылы байланысқа түседі. Қазақ тілінің сөз тіркесі синтаксисінде ондай амалдардың қатарына жалғаулар, сөздің орын тәртібі, интонация және шылаулар жатқызылады. Жалғаулар арқылы байланыс - синтетикалық тәсіл, шылаулар, интонация және сөздердің орын тәртібі арқылы байланыс - аналитикалық байланыс делініп жүр.
Сөз тіркесіне қатысты еңбектерде байланысу тәсіліне жататын жалғаулардың қатарына септік, тәуелдік, көптік, жіктік жалғаулары жатқызады. Мәселен, матаса байланысқан сөз тіркестері тек осы екі жалғаудың қатысы арқылы жасалады. Өйткені мұндай тіркестердің басыңқы сыңарлары мен бағыныңқы сыңарлары тек мағыналық жағынан ғана емес, тұлғалық жағынан да бірі екіншісіне тәуелді,бірі екіншісіз өмір сүре алмайды. Бұл әсіресе фразеологизмдердің матаса байланысуында анық көрінеді. Фразеологизмдердің матасуында ілік септігінің түсіп қалуы кездеспейді. Басқа барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғаулары сөз тіркесінің меңгеру байланыс формасын құрайды. Септік жалғаулары бірнеше қызмет атқарады:
1) сөз бен сөзді байланысқа түсіреді;
2) өзі жалғаған сөздеріне грамматикалық мағына үстейді де, оның белгілі синтаксистік қызмет атқаруын айқындап тұрады;
3) жалғанған сөзін басыңқы сөзге бағындырады, сондықтан да олар бағындырушы тұлғалар деп аталады.
Көптік жалғауының негізгі грамматикалық мағынасы - заттың көптігін білдіру. Қазақ тілінде көптік жалғау ІІ жақта жіктік жалғаумен қабаттасып келгенде ғана сөз байланыстыруға қатысады. Көптік жалғаудың сөз байланыстырушылық қызметі бірінші және екінші жақта предикаттық қатынасқа түскен сөздерде ғана байқалады. Бұл жағынан келгенде көптік жалғау тәуелдік, септік, жіктік жалғаулармен қатар тұра алмайды.
Сонымен, көптік жалғау бастауыш пен баяндауышты сан жағынан қиыстырады.
Жіктік жалғауының да сөз байланыстыруда өзіндік орны бар. Сөйлемнің діңгегі, ойдың негізі болып тұратын баяндауыш жіктік жалғау арқылы қимыл, іс-әрекеттің иесі бастауышпен қиыса байланысып тұрады, екіншіден, ойды тұжырымдап, тиянақтап, сөйлемді аяқтап тұрады.
Септік, тәуелдік, жіктік, көптік жалғаулар арқылы байланыс синтетикалық байланыс тәсіліне жатады.
Сөз тіркесіне қатысты еңбектерде сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы байланысы аналитикалық тәсілге жатады.
Орын тәртібі арқылы, жалғаусыз байланыс қабыса байланысқан сөз тіркестеріне тән деп есептеледі.
Жалпы алғанда, қосымшасыз орын тәртібі тәсілі арқылы байланысқа енген тіркестер байланысы жағынан бекем, орны тұрақты, бір фразалық екпінмен айтылады. Осы себептен де мұндай тіркестер атауыш мәнді тіркестерге, тұрақты тіркестерге, күрделі терминдерге ұласуға бейім тұрады [11].
Жалғаусыз, қабыса байланысқан фразеологизмдер жайлы айтқанда, орын тәртібі арқылы қатар тұрып байланысады деп айта алмаймыз.
Себебі бағыныңқы сыңардағы қабыса байланысқан фразеологизмдер басыңқымен қатар тұрып та, алшақ тұрып та байланысады. Анықтауыш пен анықталушы немесе пысықтауыш пен пысықталушы сөз әр уақытта өз орнында, яғни анықтауыш бағыныңқы үнемі алдында, анықталушы басыңқы кейін келуін орын тәртібі дейтін болсақ, матаса байланысуда да анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесінде мысалы, ағамның баласы анықтауыш үнемі алдында, анықталушы сөз үнемі кейін келеді, сонда мұндай тіркесті ілік септігі мен тәуелдік жалғауы арқылы әрі орын тәртібі арқылы байланыс болады. Сөйлем құрамындағы бірқатар сөздер ешқандай қосымшасыз, орын тәртібі тәсілі арқылы бір-бірінен алшақ тұрып та байланысады [11].
Орын тәртібі арқылы байланыс жайлы академиялық грамматикада [18] былай түсіндіреді: Мұндайда бір-бірімен тіркескен сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің орын тәртібі қатаң сақталуы тиіс. Олардың орындарының ауысуы не мағыналық өзгеріске ұшыратады, не мағынасыздық тудырады. Айталық, үлкен бөлме тіркесін бөлме үлкен деп алмастыруға болады, бірақ сол алмастыруға сәйкес мағына да өзгеріске түседі, үлкен бөлме деген анықтауыштық қатынас жасаса, бөлме үлкен дегенде предикаттық қатынас бар. Одан әрі тағы мынадай мысал келтіреді: кешеден бері жазып отыр, қызықтыра әңгімелейді деген сөз тіркестерін өзгерткенде, бір қарағанда, мағынасыздық тууы мүмкін жазып отыр, кешеден бері, әңгімелейді қызықтырып дейді. Бұдан түсінетініміз: орын тәртібі дегеніміз - сөз тіркесі сыңарының орын тәртібі, яғни бағыныңқының үнемі алдында, басыңқының кейін тұруы. Олай болса, матасу, меңгеру де орын тәртібі арқылы байланыс болады.
Аналитикалық байланыс тәсілдерінің бірі деп интонация арқылы байланыс қарастырамыз. Фразеологизмдердің сөз тіркесін құрау процесінде интонация арқылы байланыс өте аз кездеседі. Интонация есім бастауыш пен есім бандауыштың арасында қиыса байланысу формасында болады мысалы, Абай - ақын. Есім мәнді фразеологизмнен болған бастауыш есім мәнді фразеологизм баяндауышпен қиысуы сирек болса да кездесетін құбылыс біздің үйдегі ақ саусақ - ата-анасының сүт кенжесі деп ойлаймыз.
Шылаулар арқылы байланысты да аналитикалық тәсілдердің бірі деп қарастырады. Фразеологизмді басыңқы сыңармен тіркесіре алатын септік шылаулардың бірқатары ғана. Олар аналитикалық байланыс тәсілі арқылы тіркеседі. Септеулік шылаулардың келесі бір тобы тек мағына үстейді, демеуліктер де мағына үстейді.
Фразеологизмнің басыңқы сыңарымен тіркес жасауына дәнекер болатын тағы бір топ - көмекші есімдер мен көмекші етістіктер. Көмекші есімдер әртүрлі септік жалғауымен келіп фразеологизмді басыңқы сыңармен байланыстырады. Кейде фразеологизмдер тәуелдік жалғаулы көмекші есіммен басыңқы сыңарда тұрып бағыныңқымен байланысады. Мысалы, қанжығада көріскеніміздің алды осы болсын.
Көмекші есімдер күрделі сөз тіркесін құрауға қатысқанымен, байланысу тәсілі міндетін атқара алмайды [11]. Мысалы, тоқал үйлердің ортасымен келе жатыр, қырын отырған бойында тыңдады, түн күзетер алдында жиналды деген мысалдарда фразеологизмді етістік басыңқымен байланыстырып тұрған әртүрлі жалғаумен келген көмекші есімдер. Бұл мысалдарды қырын отырып тыңдады, түн күзетуге жиналды деп байланыстыруға болады, бірақ тоқал үйлермен келе жатыр деп байланыстыра алмаймыз. Сөйлемде фразеологизм басыңқымен қалай, не арқылы байланысып тұрғанында. Жоғарыда келтірілген фразеологизмнің басыңқымен байланысын жасап тұрған - әртүрлі септік формадағы көмекші есім.
Көмекші сөздер байланысу тәсілі міндетін атқара алмайды деудің себебі көмекші есім септік, тәуелдік жалғауынсыз, сол түбір қалпында тұрып байланысқа түсіре алмайды. Бірақ сол көмекші сөздер тәуелдік және септік жалғауын қабылдап барып, фразеологизмді байланысқа түсіріп тұр. Көмекші есім фразеологизммен сөз тіркесін жасамайды, бірақ олардың басыңқымен байланысын септік не тәуелдік жалғауын қабылдап барып жасайды.
Фразеологизмді байланыстырып тұрған көмекші есімдердің жалғаулармен келуінмен байланысты синтетикалық байланысқа жатқызамыз.
Көмекші есім арқылы байланыс - синтетикалық байланысу тәсілі. Көмекші етістіктер де бағыныңқы сыңардағы фразеологизмді басыңқымен байланыстыра алады. Жалпы, күрделі етістіктер екі түрлі қызмет атқарады. Олар бірде тұрақты тіркеске түйдектеліп келіп, сөйлем соңында тұрып ойды аяқтаса, енді бірде есімше немесе көсемше тұлғасында келіп байланыстырушы дәнекер қызметін атқарады. Мысалы: ауыздағысын жырып беретін еді, аяқ асты етіппін, жатып атар екенің мәлім, түйе үстінен ит қабады деген осы тіркестерді салыстыра қарасақ, алғашқы екі тіркесте көмекші етістік түйдекті тіркес жасап ойды аяқтап тұрса, кейінгі екеуінде тұрақты тіркесті басыңқы компонентпен байланыстырып тұр. Көмекші етістіктердің байланыстыру тәсілі қалай және көмекші етістіктердің қайсысы байланыстырушы бола алады. Байланыс жасаушы дәнекер болып жеке тұрғанда мағынасы жоқ е, де етістігі де, қалып етістіктер де, толық мағыналы, бірақ көмекшілік қызметте де жүретін етістіктер жұмсалады. Ал байланыстыру тәсіліне келсек, көмекші етістіктер фразеологизмдерді басыңқымен аналитикалық жолмен де, синтетикалық жолмен де байланыстырады. Мысалы: тайға таңба басқандай етіп көрсетті, маңдайы тасқа тиіп отырған сәт, ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс деп түсінетін.
Көмекші етістік есімше және көсемше тұлғасында ешқандай жалғаусыз тіркес құрап тұр. Яғни, мұндай байланыс - аналитикалық байланыс.
Ескінің көзі екенін әйгілеп тұр, бір ұрты май, бір ұрты қан дегенді айтып тұр, бұл мысалдардан көргеніміздей есімше тұлғалы көмекші етістік әртүрлі септік жалғауымен келіп, фразеологизмді басыңқы сыңармен байланыстырып тұр. Мұндай байланыстыру тәсілін синтетикалық тәсілге жатқызамыз.
Сонымен, көмекші есімдер тек синтетикалық тәсілмен байланыстырса, көмекші етістіктер аналитикалық та, синтетикалық тәсіл арқылы байланыстырады.
Көмекші етістіктер де көмекші есімдер сияқты сөз тіркесін құрай алмайды, олар фразеологизммен түйдектеліп келіп, бір мүше қызметінде жұмсалады. Бірақ байланыстырушы болатынын жоққа шығара алмаймыз.
Модаль сөздер байланыстырушы бола алмайды, яғни байланыс тәсілін жасай алмайды.
Аналитикалық тәсіл арқылы байланысқан фразеологизмдер. Фразеологизмдер контекстің әуеніне қарай өзгеруі я өзгермеуі жағынан екі топқа бөлінеді: бір алуан фразеологизмдер контекстің аясында ешқандай өзгеріске ұшырамай, өзінің дербес формасын сақтап отырса, бірқыдыру фразеологизмдер контекстің әуеніне қарай өзге сөздермен қатынасқа түсіп форма жағынан өзгеріп, қосымша, сүйемел сөз тіркестіру арқылы барып қолданылады[1], - дейді қазақ фразеологиясының негізін қалаушы І.Кеңесбаев.
Фразеологизмдер, өзінің күрделігіне қарамастан, сөйлем ішінде дара сөздер сияқты байланысқа түседі, түрленеді. Ол дара іспетті граматикалық ереже заңдылығымен жұмсалады. Сөйлем ішінде басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, өз мәнін нақтыландырады, сөйлемнің бір мүшесі болып келеді. Ал сөйлем мүшесі белгілі бір сөз табынан болады.
Шартты түрде болса да, белгілі бір сөз табына жіктелген фразеологизмдер жайлы білу - фразеологизмдердің қандай тәсілдер арқылы байланысын білу үшін өте қажет. Өйткені аналитикалық тәсіл, негізінен, түрленбейтін сөз табы негізінде, синтетикалық тәсіл түрлі жалғаулар қабылдай алатын сөз табы негізінде жасалады.
Ә.Болғанбаев етістік мағыналы фразеологизмдер [19], - деп саралайды. Сөз таптары тұрғысынан қарастырсақ, түрленбейтін сөз таптары сындық мағыналы, үстеу мағыналы фразеологизмдер. Олар ешқандай жалғаусыз, аналитикалық жолмен байланысады.
Фразеологизмнің құрамы зат есімдерден болса да, зат есім мен сын есімнен болса да, зат есім мен есімшеден, зат есім мен көсемшеден болса да, фразеологизм тұтасымен сындық мағынада немесе үстеу мағынасында басыңқы сыңармен аналитикалық жолмен байланысады.
Екінші, сөйлем мүшелері тұрғысынан қарастыратын болсақ, аналитикалық байланыс тәсіліне, негізінен, қабыса байланысу формасы жататын болғандықтан, есіммен қабыса байланысқан анықтауыштар мен етістікпен қабыса байланысқан пысықтауыштар жатады.
Жоғарыда синтетикалық тәсіл арқылы байланысу дегеніміз септік, тәуелдік, жіктік, көптік жалғаулар арқылы байланысу деп, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 3
1
ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ КЕЗЕҢДЕРІ, БАҒЫТТАРЫ
4
1.1
Фразеологизмдердің ұқсас тұлғалардан айырмашылығы ... ... ... ... ... .
4
1.2
Фразеологизмдердің байланысу тәсілдері мен формалары ... ... ... ... ..
15
2
КӨМЕКШІ СӨЗДЕР ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.1
Шылау сөздер фразеологизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2
Көмекші есімді, етістікті фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: Фразеологизмдерге теориялық жағынан зерттеу жүргізе отырып, фразеологизмдердің ерекшеліктерінің басты белгілерін көрсету, топтастыру арқылы фраезологиялық синономия, полисемия, омономия мәселерін қарастыру. Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Р.Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырымдар жасады. Фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде қалыптастыруда, оның объектілерін, тілдегі орны мен табиғатын, зерттеу әдістерін анықтауда теориялық тұжырымдар жасап, іргелі еңбектер жазған үш мектеп өкілдері: Мәскеу, Санкт-Петербург, Самарқанд мектептері болған.
Фразеологиялық варианттардың қолданылуы, аудармадағы фразеологизмдер жайлы зерттеу. Фразеологизмдерді басқа да тілдік элементтермен салыстыру, құрамы, құрылымын, мағынасын, шығу төркінің қолданылу аясын және экспрессивті семантикалық бояуын ашып көрсету. Тіл білімінде фразеологизмдердің ашылмаған қырларын қарастыру.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Фразеологизмдердің өзіне ұқсас тұлғалардан айырмашылығын қарастыру, сөз тіркесі мен сөйлемнен айырып тануда зерттеушілердің пікірлерін салыстыру;
- Фразеологизмдердің байланысу тәсілдері мен формаларын меңгерту;
- Көмекші сөзді фразеологизмдердің сөйлемдегі қызметін шылау сөзді фразеологизм, көмекші есімді, етісікті фразеологизмдердің жасалу жолын зерттеу;
- Модаль сөзді фразеологизмдердің сөйлемдегі синтаксистік қызметін талдау.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңызы:
Қазіргі білім беру үрдісінде фразеологизмдерді зерттеу арқылы сөйлеу үрдісінде фразеологизмдердің сөйлемге енуі, синтаксистік тұлғалармен байланысы, грамматикалық қатынасын сөз тіркесі құрылымында қарастыру.
Зерттеу объектісінің теориялық және әдіснамалық негізі:
Фразеологизмдерді зерттеу бағытында сөйлем ішінде қалай байланысқа түсетіні жайлы түсіндіру. Сөйлемге ену тәсілдерін анықтау. Фразеологизмдерге ұқсас формалардан басты айырмашылығын көрсету, байланысу формасы жайлы ғалымдардың пікіріне тұжырым жасау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Фразеологизмдердің зерттелу кезеңдерін, зерттеудегі жаңа бағыттар жайлы теориялық түсініктерін қалыптастыру;
1 ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ КЕЗЕҢДЕРІ, БАҒЫТТАРЫ
1.1 Фразеологизмдердің ұқсас тұлғалардан айырмашылығы
Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Р.Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырымдар жасады.
Қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу жүргізген І.Кеңесбаев болды. С.Аманжолов фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы, Н.Сауранбаев фразеологияға не жататына зерттеу жасады.
60-жылдары Р.Сәрсенбаевтың Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-стилистикалық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясында, С.Исаевтың Қазақ тілінің тұрақты сөз тіркестерінің бір типі жөнінде мақаласында фразеологизмдер мен тұрақты тіркестердің ерекшеліктеріне тоқталған.
70-жылдарда фразеологизмдерді өзге құбылыстардан айыру жөнінде Ә.Қайдаров, Р.Жайсақова, А.Елешова қазақ фраеологизмдерін классификациялау мәселесіне тоқталды.
І.Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегінің нәтижесі - он мыңнан аса фразаны қамтыған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі шықты.
80-жылдар қазақ фразеологизмдерін өзге тілдердегі тұрақты тіркестермен салыстыра зерттеу, аударма мәселесі жайында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ж.Қонақбаева антоним фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде салыстыра зерттесе, Д.Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы берілу жолдарын зерттеген.
90-жылдардан бастап тіл білімінің осы саласында жан-жақты ізденістер болды. Фразеологизмдердің этимологиясына көңіл аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалды. Фразеологизмдердің этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста жатқан этнопсихологиялық және мәдени-танымдық аспектідегі зеттелуін академик Ә.Қайдаров еңбектерінен көрінеді.
С.Сәтенова қазақ тілінде мал шаруашылығына байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестердің табиғатын зерттесе, Ш.Сейтова өсімдікке байланысты тұрақты тіркестерге этно-лингвистикалық сипаттама берген, Қ.Ғабитханұлы наным-сенімге байланысты тұрақты тіркестерге талдау жасап, Б.Уызбаева соматикалық-етістік фразеологизмдерді зерттеген.
Фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде қалыптастыруда, оның объектілерін, тілдегі орны мен табиғатын, зерттеу әдістерін анықтауда теориялық тұжырымдар жасап, іргелі еңбектер жазған үш мектеп өкілдері: Мәскеу, Санкт-Петербург, Самарқанд мектептері болған.
Қазақ фразеологиясының зерттелуіне шолу жасау барысында қазақ фразеологиясы ілімінің қалыптасу мен дамуына ат салысып жүрген үш мектеп өкілдері бар. Фраезологизмдердің жергілікті тіл ерекшеліктеріне қатысы мен жеке авторлар шығармаларындағы фразеологимдердің қолданысы жайлы Ғ.Қалиев шәкірттері зерттесе, Қазақстан топырағында дүниеге келген, қазіргі таңда әлемдік тіл білімі саласында өзіндік орны бар М.М. Копыленко шәкірттерінің еңбектері қазақ-орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу мен тіл аралық берілу жайына арналған.
Қазіргі қазақ фразеологизмдерін зерттеу І.Кеңесбев көрсеткен барлық бағытта жүргізілген. Олар мынандай бағыттар: фразеологизмдердің басқа құбылыстардан айырмашылығы, фразеологиялық мағынаның қалыптасуы, олардың ішкі құрылысы, фразеологизм және ұйытқы сөздер, фразеологизмдердің этимологиясы, фразеологизмдегі калька, фразеологизм және синонимия, фразеологизмнің стильдік ерекшеліктері, фразеологизмдерді жеке автордың қолданылуы.
Фразеологизмді сырт сиқына қарап, яғни белгілі бір қосымшаларды бойына дарыту қалпына қарап, синтаксистік қызметі мен фразеологизмнің мағынасынан бойды аулақ сала талдасақ, формаль тұрғыдан еркін тіркесте болатын барлық белгілерді табуға болады, - деп бағыт сілтеген І.Кеңесбаев [1]. Оларды синтакситік жағынан қарастырмайды. Бұл айтылған пікір, негізінен, фразеологизмнің ішкі құрылымына қатысты түсіндіріліп, фразеологизм жайлы зерттеу жұмысын жүргізген ғалымдардың пікірі негізде оның ішкі байланысу тәсілін сөз етеді.
Қазақ фразеологизмдерін лексикалық тұрғыдан әр қырынан зерттеген ғалымдардың көбі олардың ішкі байланысу тәсіліне көңіл бөлген, фразеологизмдердің құрамы екі және одан да көп сөзден болып, сөз тіркестерінің байланысу формаларына ұқсас құбылыс екенін айтып өтеді. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеген С.Сәтенова фразеологизмдердің синтаксистік сипатына әдейі тоқталып, сөз тіркесі құрылымды фразеологиялық тіркес, сөйлем түріндегі фразеологиялық тіркес деп бөліп қарастырған. Сөз тіркесі құрылымды фразеологиялық тіркес іштей қиыса байланысқан жау жетті, ел көшті, матаса байланысқан құланның асуы, мылтықтың басуы, меңгеріле байланысқан бөтегеден биік, жусаннан аласа қабыса баланысқан ай қабақ, алтын кірпік деп жік-жігін ажырата зерттеген [2].
Х.Қожахметова фразеологизмдер сөйлемнің барлық мүшесі бола алатынын мысалдармен дәлелдесе[3], Н.Қошанова бұл жайлы арнайы еңбек жазып шығып, тұрақты тіркестің сөйлем мүше болуы - сөйлем аясының кеңеюінің бір жолы деген тұжырымдама жасаған[4].
Тұрақты тіркестердің құрамындағы жеке сөздер сөйлемнің бөлек-бөлек мүшесі болмай, сол тобымен бір-ақ мүшенің қызметін атқарып тұрады. Сонымен қатар олар сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып, күрделі сөз тркестерінің құрамында айтылады, - дейді профессор М.Балақаев[5].
Фразеологизмдердің сөз тіркесіне қатысына ерекше ден қойып, жоғарыда айтылғандары профессор Т.Сайрамбаев: Фразеологиялық единицалар сөйлемде сол тобымен жеке сөз таптарының қызметіне ұқсас дәрежеде болады. Олар сол тобын жазбай өзара түйдекті тіркес тобын құрайды. Сол түйдекті тобымен сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысқа енеді. Сөз тіркесінің барлық байланысу формаларында жұмсалады [6].
Фразеологизмдер сөз тіркесінің белгілі бір сыңары қызметінде жұмсалады, алдымен, сөз тіркесі деген не, оның тұрақты тіркестен, атаулық тіркестен, күрделі сөзден ерекшелігін айқындайық.
Қазіргі қазақ тілінде жеке сөздерден басқа, тілдік тұлғалардың күрделі түрлері көптеп кездеседі. Сөйлем құрауға қажетті құрылыс материалы ретінде қызмет ететін толық мағыналы бірнеше дербес сөздерден құралатын сөз тіркестерімен қатар, тілдік даму барысында әбден қалыптасып орныққан, бөлініп ажыратылмайтын тұрақты тіркеске тіліміз өте бай. Тұрақты тіркестер тілдік тұлғалар жүйесінде олармен жарыса қатар өмір сүріп, көп ғасырлар бойы қалыптасып дайын күйінде қолданылатын тіркестерге айналған. Қас пен көздің арасында, бетінен оты шығу, сақ құлақ, қуыс кеуде, аузынан жырып әкетті, сақалын сипап қалды сияқты тұтас мағына беріп, мағыналары жеке сыңарлардың мағыналарына бөлініп-жарылмай, сөйлемде тұтасымен жеке сөздер тәрізді бір ұғым беріп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын фразеологизмдердің ерекшеліктері, басқа тілдік тұлғалардан айырмашылығы, ұқсас жақтары да бар.
Тұрақты тіркестер сөздермен семантикалық және синтаксистік қызметі жағынан жақын болғанымен, олармен бірдей емес, яғни олар жеке сөздер емес. Сөз бен тұрақты тіркесті жақындастыру қағидасы көптеген сөз тіркестерінің, күрделі сөздердің, терминдер мен атаулардың арасынан тұрақты тіркесті бөліп алу процесінде сүйенетін белгілерді анықтау керек. Өйткені тұрақты тіркесті анықтауда көбінесе оларды, негізінен, жеке сөздермен салыстыру орын алып келеді. Мысалы, көзін сатты (телмірді, тіленді), бет жүзің бар демеді (тайсалмады), ит арқасы қиянда (алыста) тіркестерінің фразеологиялығын анықтау үшін оларды жеке сөздермен салыстыру керек, өйткені екі немесе одан да көп дербес сөздерден құралғанымен, жеке сөз сияқты морфологиялық, синтаксистік және семантикалық қызмет атқаруға икемді бір тұтас тұлға сипатында тұр.
Фразеологиздер кемінде екі толық мағыналы сөзден тұрады, жартылай немесе толық ауыс мағынаға ие тұлға болып табылады. Барлық түрленетін, өзгеретін сөздер басқа сөздермен парадигмалық қарым-қатынасқа түсе алатын болса, фразеологизмдер түгел түрленіп, өзгеріске түсе алмайды. Құрамындағы парадигмалық қатынасқа түскен сыңарының ықпалынан фразеологизм өзінің мағынасын жойып, жеке-жеке бөлшектеніп, құрамындағы сыңарлары дербес сөйлем мүшесі қызметін атқаратындай дара тұлғаларға айналып кетпейді. Мысалы: Қаншама ер жетті дегенмен, бет моншағың үзілмеген жассың ғой, сондықтан ойыңа алған ісіңе батылдығың жете бермейді (С.Мұқанов).
Бұл сөйлемде фразеологизмнің барлық сыңары емес, тек соңғы сөзі ғана өзгеріске түсіп тұр.
Фразеологизмдердің тұрақтылығы оны құраушы сөздер тобының өзара байланысынан да көрінеді. Дайын күйінде алынып, тұрақты қалпында қолданылуы оның мазмұн-мағынасы, құрам-құрылысындағы сөздердің бүтін тіркестің мағынасымен арақатынасы негізінде іске асады, тұрақты тіркестің ұқсас тілдік тұлғалардан айырмашылығын белгілеуге негіз болады.
Тілімізде фразеологизмдер тәрізді грамматикалық байланысы тұрақты, орын тәртібі бөлек, бөлініп-жарылмайтын, тұтас құрамымен сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқаратын тұлғалар көптеп кездеседі. Осыдан келіп, ең алдымен, фразеологизмдерді өзіне ұқсас тұрақты тұлғалардан ажырату қажеттілігі тұрады. Мұндай тұлғалар: күрделі сөздер, атаулық тіркестер, шектеулі тіркестер, түйдекті тіркестер. Бұл тіркестердің әрқайсысы сөз тіркесінің жеке сыңары болып, сөйлемге бір мүше болып енеді.
Жалпы, түркологиялық әдебиетте сөз тіркесі дегенді бөліп қарамай-ақ, анықтауыштық есімдер тобы дегенге ерекше көңіл бөлінді. Оның себебі ертедегі түркологтар түркі тілдерінің синтаксистік құрылыстарында кездесетін өзгеше құбылыстарды айқындады.
Зат есім мен зат есімнің, сын есім, сан есімдердің зат есіммен жалғаусыз қатар тұру арқылы байланысқа еніп, анықтауыштық қатынаста жұмсалуы түркі тілдерінің елеулі өзгешелігі болып саналған. Бұл өзгешелік түркологтарды қатты қызықтырды, бірақ олар ондай есімдер тобын сөз тіркесі тұрғысынан емес, сөйлем мүшелерінің құрылысын айқындау тұрғысынан қарастырды. Профессор А.П. Поцелуевский сөз тіркестерін былай бөледі:
1) детерминативті;
2) салалас;
3) сабақтас;
4) сөйлем.
Автордың сөз тіркесі аясында әр алуан сөздер тобын тарту керек деген ойын аңғаруға болады. Мұнда сөйлемді де сөз тіркесінің бір түрі деп таныған соң, бірінен-бірінің дербестігі бар екі түрлі синтаксистік бірлік араласып кетеді.
Түркі тілдерін зерттеушілердің ішінде сөз тіркесін жан-жақты зерттеген - Е.И. Убрятова. Ол сөз тіркестерінің түрлерін синтаксистік байланыс формаларының ізімен қарастырады. Сөз тіркесін бір бүтін мағыналық бірлік деп танып, екінші жағынан, сөз тіркесін предикативті, предиикативті емес деген тұрғыдан қарастырады, сөз тіркесі дегеннің аясын дамытып, жай сөйлем ғана емес, құрмалас сөйлем де сөз тіркесі болады деген пікірді ұсынады.
Бұл принципке қарағанда сөйлемнің сөз тіркесінен бір өзгешелігі - біріншіден, әрбір сөйлемнің айтылу интонациясы болады. Бұл қасиет сөз тіркестерінде болмайды. Екіншіден, негізінде, сөйлемдерге тән нәрсе олар көбіне бастауыш пен баяндауыштық қатынастан құралып, біршама аяқталған ойды білдіреді. Бұл құбылыс та сөз тіркесінде үнемі бола бермейді. Сөз тіркесі толық мағыналы сөздерден құралып, сөйлемнің бір бөлшегі ғана бола алады. Сөз тіркесі мен сөйлемнің осындай айырмашылықтары болғанмен, олардың өзіндік ұқсастықтары да бар.
Сөз тіркесін зерттеген ғалымдардың бірқатары сөз тіркесіне номинативтілік қасиет тән, ал сөйлемге коммуникативтік қасиет тән деп көрсетеді. В.В. Виноградов, К.Аханов сөз тіркесіне номинатвтік қасиет тән, М.Б. Балақаев сөз тіркесінің номинативтілігін жоққа шығарады. Қазақ тіл білімінің маманы профессор К.Аханов: Сөз тіркестері номинативтік сипатқа бұрыннан жасалып қойған даяр тұрған единицалар ретінде емес, сөздердің тілдік грамматикалық заңдары бойынша тіркесуі арқылы ие болады, - дейді [7].
Сөз тіркестерін номинативтік единицалар қатарында қарауға болмайтындығын М.Балақаев: Алдымен, сөз тіркестерін түгелдей номинативті деп қарау дұрыс емес. Тек олардың жұмсалу орайында атқаратын қызметі тұрғысынан номинативті (атауыш) деп тануға болатындары бар. Мысалы, сөз тіркесі құрылымында пайда болған терминдік тұрақты атаулар: қант қызылшасы, темір жол, мал дәрігері, ақ қайың [8].
Сөз тіркесі номинацияланғанда, ол синтаксистік тіркес сипатынан айырыла бастайды, бір ғана атаудың тілдік көрсеткіші болып, бір ғана сөздің мәніне ие болады. Оның құрамындағы сөздер синтаксистік қатынастан айырылып, тұрақтанып, лексикаланады да, әрқайсысы сөйлемнің жеке-жеке құрылыс материалы болудан гөрі сөйлемде дайын бүтін ретінде жұмсалады.
Сөйлем, оның ішінде жай сөйлем мен сөз тіркесі сырттай қарағанда ұқсас, бірақ бұлардың арасында елеулі айырмашылық бар.
Профессор Р.Әмір: Сөйлем - коммуникативтік тұлға, яғни пікірді білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз тіркесі өз бетімен бұл қызметті атқара алмайды. Олар тек ұғымды атау үшін ғана жұмсалады, ұғымның атауы болады. Пікір белгілі ұғымдардың негізінде, солардың өзара қатынасы негізінде құралады, - деп көрсеткен [9].
Сөз тіркестерінің негізгі белгілері деп профессор Т.Сайрамбаев мыналарды айтады:
1) сөз тіркесінің байланысу формалары;
2) сөз тіркесінің байланысу амалдары;
3) сөз тіркесінің синтаксистік қатынастары;
4) сөз тіркесінің түрлері [6].
Сөз тіркестерінде интонация мен орын тәртібінің құрылысы негізгі элементі болып кіреді.
Сөйлем сөз тіркесінен предикативтілік қасиетімен, коммуникативтілік қызметімен, сондай-ақ интонациялық, модальдылық белгілерімен ажыратылады. Ал мұндай ерекшеліктер сөз тіркесінде болмайды, - деп тұжырымдайды [10].
Сонымен, сөз тіркесінің ерекшеліктерін ажырату да профессор М.Балақаевтың төмендегі тұжырымдарында Өзара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп тану үшін оның мынадай белгілерін білу керек:
1. Сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады.
2. Ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және синтаксистік байланыста айтылады. Олар салаласа байланыспайды, тек сабақтаса байланысады.
3. Тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады.
Лексикалық дербестігі бар сөздерден басыңқы - бағыныңқылы сөз тіркесі жасалғанда, ол сөздердің бұрынғы мағыналары бірігіп, жаңа лексикалық мағына пайда болмайды, мүшелік қарым-қатынасты білдіретін қосымша грамматикалық анықтауыштық, пысықтауыштық, не болмаса шақтық, мекендік, меншіктік мағына пайда болады [11].
Осы аталған ерекшеліктер сөз тіркесін басқа тіркестерден ажыратуда негізге алынған.
Сөз тіркесі синтаксисінің үлкен мәселесінің бірі - күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің айырмашылығы. Күрделі сөз бен сөз тіркесі жайында М.Балақаев, А.Ысқақов, К.Аханов еңбектерінде қарастырылған.
К.Аханов күрделі сөздер сыңарларының арасындағы анықтауыш +анықталғыш, толықтауыш+толықталғыш, пысықтауыш+пысықталғыш қатынастар жойылып, бір бүтін сөз ретінде ұғынылса, сөз тіркесі сыңарларының арасындағы жоғарыда аталған синтаксистік қатынастар сақталып, ол сыңарлар сөздер бірін-бірі анықтайтын, толықтайтын, пысықтайтын сыңарлар ретінде қызмет атқарады. Демек, сөз тіркесінің әрбір сыңары мағыналық дербестігін де, синтаксистік дербестігін де сақтайды деген, А.Ысқақов күрделі сөздерді жай сөз тіркесінен ажырататын белгіні, алдымен, күрделі сөздің сыртқы түр-тұрпатынан, екінші дыбыс ырғағынан, лексика-семантикалық мағынасынан және грамматикалық қызметінен, қысқасы, олардың компоненттерінің арақатынасынан іздеген дұрыс екендігін айтады [12].
Сөз тіркесінің синтаксисін жан-жақты зерттеп жүрген профессор Т.Сайрамбаев күрделі сөз бен сөз тіркесінің арасындағы айырмашылықтарға, жоғарыдағы айырмашылықтар қатарын толықтырады:
1) Күрделі сөздің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ қойылмайды, екеуі бірігіп бір-ақ сұраққа жауап береді, ал сөз тіркесінің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ қойылады.
2) Күрделі сөздің әрбір сыңарының орны жылжымалы емес, сөз тіркесінің әрбір сыңарының орны жылжымалы.
3) Күрделі сөз сол тобымен морфологиялық өзгеріске ұшырайды көптеледі, септеледі, жіктеледі, сөз тіркесінің әрбір сыңары морфологиялық өзгеріске ұшырайды.
4) Күрделі сөз тұтасымен басқа сөзбен синтаксистік байланысқа түседі, ал сөз тіркесінің әрбір сыңары жеке-жеке синтаксистік байланыста жұмсалады [6].
Қазақ тіліндегі күрделі сөз жайын зерттеуші Ж.Шәкенов күрделі сөздің оған ұқсас құбылыстардан айырмашылығы мен ерекшелігіне көп тоқталады. Күрделі сөз бен фразеологизмнің ұқсастығы мен айырмашылығын жіктеп көрсетеді. Алдымен, олардың ортақ белгілері:
1) күрделі сөздер де, фразеологиялық тұлға да бір ұғымды білдіреді.
2) идиома, фразалар секілді күрделі сөздер де кемінде екі сөздің тіркесінен құралады.
3) фразеологиялық тұлғалар да лексика-грамматикалық мағынадан құр емес.
Бұдан әрі күрделі сөз бен тұрақты тіркестің арасындағы 8 түрлі айырмашылықты дәлелдеп төмендегідей жіктеген:
1) екеуінің де төркіні еркін тіркес болғанымен, басқа-басқа категория болып қалыптасуына әртүрлі процесс ұйытқы болған.
2) екеуі де қалыптасып қалған құрылым болғанымен, фразеологиялық тұлғаларда күрделі сөздердей дербес мағынасы бар атауыш сөздермен шектелмей, оған көмекші сөздер де қатысады.
3) идиома, фразалар күрделі сөздердей тура, ауыспалы мағынада емес, үнемі бейнелі мағынада жұмсалады.
4) тұрақты тіркес тұлғалары сөз табы болмайды, бірақ негізгі сөз табымен орайлас келіп, оның сөйлемдегі қызметінде жұмсалады.
5) күрделі сөз басқа сөздің жасалуына негіз болу қасиеті белгілі дәрежеде сақталған, ал идиома, фразаларда ол қасиет жоқ.
6) күрделі сөздің қолдану аясы кең, ол көптеген сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, оның бойындағы әр алуан қасиеттерін айқындайтын болса, тұрақты тіркес тұлғалары, негізінен, мінез-құлық немесе жеке затқа тән ерекше бір қасиеттерді білдіреді.
7) идиома, фразалардың дені басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, күрделі сөздердің жеке түрлері болмаса, көпшілігін басқа тілге аударуға болады.
8) фразеологиялық тұлғалар сөйлем ішіне түскенде, әуел бастағы түр-тұрпатын сақтайды, ал кұрделі сөздер алуан түрлі қосымшалармен өзгеріп түрленеді [13].
Күрделі сөз бен тұрақты тіркес арасындағы айырмашылық пен ұқсастық жайлы Ж.Шәкеновтің тұжырымдарын толық келтіріп отырған. Оның орнына фразеологиялық тұлғалар да, күрделі сөздер де сөйлем ішінде басқа сөздермен байланысқа түскенде бұл екеуінің де соңғы сыңарлары ғана түрленіп отырады. Бұл ерекшелікті екеуінің айырым белгісі емес, ұқсастықтарына жатқызамыз. Мысалы, күрделі сөздердің сөйлем ішінде қосымшалармен келеді. Аяқ киімім қысып жүр. Бас киімімді жоғары қойдым. Фразеологизмнің сөйлем ішінде қосымшалармен келуі. Бұл сыбысты ұзын құлақтан естідік. Мына көк долыңды алып кетші.
Н.Сауранбаев көмір кені, мектеп үйі, жер беті, ауыл шаруашылығы дегендер синтаксистік жүйеден лексикалық қалыпқа бейімделе бастаған тіркестер дейді. Бұларды осы қалыпта айтсақ, лексикалық мағынада ұғынылады, яғни бірі анықтауыш, екіншісі анықталғыш емес, тұтас атау
[14], - дейді.
С.Исаев Осы тәріздес сөз орамдарының синтаксистік сөз тіркестерінен де, фразеологиялық тіркестерден де айырмашылығы бар. Мұндай тіркестерді атаулық тіркестер деп санаймыз, - дейді [15].
Атаулық тіркестердің синтаксистік тіркестерден айырмашылығы деп мынаны көрсетеді: атаулық тіркестердің грамматикалық байланысы, орын тәртібі тұрақты болады. Бұл тіркестер синтаксистік сөз тіркестеріндегідей сөйлеу процесінде құралмайды, осы тұлғасында даяр бір лексема ретінде қолданылады. Осындай белгілері жағынан атаулық тіркестер фразеологиялық тіркестерге ұқсайды. Бірақ бұлардың өзіндік айырмашылықтары бар. Атаулық тіркестер заттың, құбылыстың атауы болса, фразеологиялық тіркестер атаулық мағынада қолданылмайды.
Атаулық тіркесті тұрақты тіркестің бір түрі деп есептейтін ғалым С.Исаев оның фразеологиялық тіркестерден айырмашылығын былай көрсетеді: Мағынасының дәлдігімен, тұрақтылығымен және көбінесе терминдік ұғымдарды білдіруімен байланысты атаулық тіркестердің синонимдері болмайды. Ал фразеологиялық тіркестің мағынасын екінші сөзбен, я тіркес арқылы жеткізуге болады. Мысалы, тауы қайту (беті қайту), мұрнын шүйіру (менсінбеу) .
Атаулық тіркестердің басыңқы немесе тіркес құрауға ұйытқы болған тірек сөзі көрініп тұрады. Ол анықталушы сөз болады. Мысалы, аяқ киім (бас киім), мал қора (қой қора), темір жол (тас жол), мұндағы тірек сөздер: киім, қора, жол. Фразеологиялық тіркестерде жоғарыдағыдай тірек сөзді айқындау өте қиын, - дейді [15].
Ғалым атаулық және фразеологиялық тұрақты тіркестердің грамматикалық байланысу жолдарында өзгешеліктер бар екенін атап көрсетеді: Фразеологиялық тіркес құрамындағы сөздер қазіргі синтаксистік байланыс тәсілдерінің қай-қайсысы арқылы болса да байланысып, өз ішінде сөйлемнің барлық мүшесі бола алады. Ал атаулық тіркестерде ондай универсалдық, жан-жақтылық жоқ. Атаулық тіркес құрамындағы сөздер көбінесе анықтауыштық қатынаста қабыса не матаса байланысады [15]. Қазақ тіліндегі жалпы тіркес атаулыны үш топқа бөлу керек деген ой айтады. Олар:
1) еркін (синтаксистік) тіркес;
2) түйдекті тіркес;
3) тұрақты тіркес.
Ал тұрақты тіркестің өзін екі топқа бөледі: фразеологиялық тұрақты тіркестер және атаулық тұрақты тіркестер.
Тіл білімінде фразеологиялық тіркес пен тұрақты тіркес деген терминдер бірінің орнына бірі қолданылып жүр. Бұл автор екеуін екі бөлек етіп, фразеологиялық тіркес тұрақты тіркестің бір түрі деп есептейді де, екінші түрі атаулық тіркес дейді.
Тілде атаулық қызмет атқаратын тіркестердің ішінде жасалуы жағынан өзіндік заңдылығы бар тілдік топтар кездеседі, яғни белгілі бір ұғым төңірегінде бір сөздің бірнеше сөзбен ғана шектеліп тіркесіп, ұғым жағынан өзара байланысты топтар құрауы. Мысалы, асық жілік, тоқпан жілік, кәрі жілік, ортан жілік. Осы тіркестердегі негізгі ұғымға ұйытқы сыңар - жілік сөзі. Ол бірнеше сөзбен тіркесіп (асық, тоқпан, кәрі, ортан), бір ұғым төңірегінде өзара байланысты мағыналық тіркестер құрайды. Бұл тіркестердің бәрі бір ұйытқы сыңар арқылы жасалғандықтан оларда ортақ мағына болып, ол ортақ мағына ұйытқы сыңардан туындап, сол арқылы оларда мағыналық байланыс болады. Ұйытқы сыңар (жілік) мағына туындатушы негізгі ұғым ретінде анықталушы қызмет атқарады, ал анықтаушы сыңар (асық, тоқпан, кәрі, ортан) негізгі ұғымнан тараған түрлерін бір-бірінен ажыратып, олардың өзіне тән ерекше белгісін көрсетіп, даралаушы сөз ретінде жұмсалады. Анықтаушы сыңар ұйытқы сөздің, яғни анықталушы сыңардың номинативті қызметіне қатысып, онымен қоса атаулық мәнге ие болады. Шектеулі тіркестердің жоғарыдағыдай ерекшеліктеріне арнайы тоқталған .
Б.Рысбай бұл тіркеске мынандай анықтама береді: Шектеулі тіркестер белгілі бір ұғымдар төңірегінде шектеліп жұмсалады. Оның құрамындағы сыңарлары кез келген сөзбен тіркеспей, арнайы бірнеше сөзбен ғана тіркесіп, белгілі бір ұғымның атауы ретінде жұмсалады. Олардың құрамы мен қолданылуы біршама тұрақты болып келеді [16].
Шектеулі тіркестің негізгі белгілері:
1) құрамы кемінде екі сөздің өзара тығыз байланысынан тұрып, заттың не құбылыстың атауы ретінде жұмсалады;
2) құрамы біршама тұрақты болып, даяр күйінде қолданылады;
3) сыңарлары белгілі бір ұғым төңірегінде санаулы сөздермен ғана тіркесіп, мағына жағынан өзара байланысты құрылымдық (атауыш) топтар құрайды;
4) тұтас күйінде бір сөз табының құрамына еніп, сөз тіркесінің бір сыңары ретінде сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Атаулық тіркестердің де, шектеулі тіркестің де негізгі белгілері бірдей. Екеуінде де діңгек немесе ұйытқы сөз бар, екеуі де номинативтік қызмет атқарып, атаулы мәнге ие, екеуі де даяр лексема күйінде жұмсалады, екеуінде де тіркес құрамындағы сөздер анықтауыштық қатынаста байланысады. Мұндай тіркесті атау мәніндегі шектеулі тіркес деген дұрыс.
Атаулық тіркес пен шектеулі тіркестің белгілерінің көбі тұрақты тіркеске келгенімен мұндай тіркестер тұрақты тіркестен күрделі сөзге ауысып жатқан тұлғалар. Мұндай тұлғаларда күрделі сөздің де белгілері кездеседі.
Фразеологизм сөзінің аталуы төңірегінде фразеологиялық оралым, тұрақты сөз орамдары, тұрақты тіркестер, тұрақты сөз тіркестері, фразеологиялық единица, фразеологиялық бірліктер, фразеологиялық тұлғалар, фраземика, фразама деген 11 жарыспалы термин бар екендігін атап көрсеткен.
С.Исаев пікіріне сүйенсек, бұл екі ұғымды фразеологизм мен тұрақты тіркес бір-бірінің орнына қолдануға болмайды. Тұрақты тіркес кең ұғымда қолданылады, фразеологизм - осы тұрақты тіркестің ішіндегі бейнелі мәнді бөлігі. Зерттеу нысанымыз - фразеологизмнің сөз тіркесіне енуі.
Қазақ фразеологизмдерін зерттеумен арнайы шұғылданған академик І.Кеңесбаев Фразеологизмдерді тілдің басқа тұлғаларынан айыратын белгілеріне мынандай ерекшеліктерді жатқызады:
1) мағына тұтастығы
2) тіркес тұрақтылығы
3) қолдану тиянақтылығы
Осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай, тұтасымен басты арқау еткенде ғана фразеологгизмнің ерекше белгілерін тани аламыз [1], - дейді.
К.Аханов фразеологизмнің еркін сөз тіркесінен айырмашылығын көрсеткенде, негізінен, І.Кеңесбаев көрсеткен үш критерийді басшылыққа алады, Еркін сөз тіркестерінің номинативті қызметінен фразеологизмнің номинативті қызметі анағұрлым басым [7], - дейді және Синтаксистік сөз тіркесі үшін сөздердің лексикалық тіркесімділігі міндетті шарт болса, фразеологизмдер үшін олардың сынарларының лексикалық тіркесімділігі шарт емес [7] екендігін де атап көрсетеді.
Синтаксистік сөз тіркесі дегеніміз - еркін сөз тіркесі. Бірақ оның еркіндігі сөздердің лексикалық, мағыналық жақтан тіркесе алу мүмкіндігіне негізделеді.
Сөз тіркесін фразеологизмнен ажырату үшін еркін сөз тіркесі деп атауды А.Байтелиев былай түсіндірген: Грамматикалық және семантикалық бірлікте болып келіп тіркесетін толық мағыналы сөздер тобы еркін сөз тіркесін жасайды. Еркін тіркестерде грамматикалық тұрғыдан сыңарлар арасындағы тіркесу мүмкіндігі ескеріледі, сөздердің бір-бірімен грамматикалық тұрғыдан тіркесу қабілеті мол болмағанмен, олар лексикалық тұрғыдан тіркесу мүмкіндігі болған жағдайда ғана бір-бірімен тіркесіп, сөз тіркесін жасай алады. Сөздерді тіркестіру - сөздердің бір-біріне үйлесімді теңін тауып қиюластыру деген сөз [17].
Сөз тіркесі дегеніміз - еркін тіркес деп түйіндеген ғалым еркін тіркес пен тұрақты тіркес арасындағы, төмендегі 5 ерекшелікті көрсетеді.
Еркін тіркестің ерекшеліктері:
1) сыңарлары еркін тіркесу негізінде жасалады;
2) құрылымдық-семантикалық үлгі бойынша жасалады;
3) құрамды мағына береді;
4) сөйлеу процесінде жасалады;
5) үлгі-нұсқа ережелеріне тәуелді жасалатын орамдар болып табылады.
Тұрақты тіркестің ерекшеліктері:
1) тұрақты күйінде даяр қолданылады;
2) құрылымдық-семантикалық үлгіден тыс қалыптасқан;
3) фразеологиялық немесе тұрақты мағыналы оралымдар;
4) нормаға сай өзгерістерге ғана икемді, даяр қолданылатын тұлға;
5) үлгі-нұсқа ережелеріне тәуелсіз тұлғаланған оралым болып табылады.
Еркін тіркес ажыратылатын, мүшеленетін тіркес бола отырып, мағыналық және құрылымдық бүтіндігін сақтайды. Мазмұн тұтастығы мен семантикалық тиянақтылық сөз тіркесіне тән қасиет болып саналады.
Сөз тіркесінің осы қасиеті оны сөйлемдегі сөздердің басқаша тіркестерінен, мысалы, толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тіркесінен ажыратады.
Толық мағынасы бар сөз бен көмекші сөздердің шылаулардың, көмекші етістіктердің, көмекші есімдердің тіркесі сөз тіркесін құрай алмайды.
Өйткені көмекші есімдер өзі тіркесіп тұрған сөздің мағынасын толықтырады, жетілдіреді, бірақ мағыналық дербестігі болмайды. Сондықтан анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестерін тудыра алмайды. Көмекші сөздер қатысты тіркестер сөз тіркесіне тән байланысу тәсілдері мен байланысу түрлерін сақтаған. Мысалы, үйге дейін, сабақтан соң септік жалғаулары арқылы, ауылдың маңы, көпірдің үсті матаса байланысқан, оқып жүр, келе жатыр, қатар келу арқылы қабыса байланысқан бірақ сөз тіркесі емес. Мұндай тіркестер қазақ тіл білімінде түйдекті тіркестер деп аталып жүр. Сөз тіркесі болу үшін түйдекті тіркестер басқа бір лексикалық мағынасы бар сөздермен тіркесуі керек. Мысалы, сабақтан соң келді, көпірдің үстімен өтті.
Фразеологизмдердің сөз тіркесінен айырмашылығы жайлы айтқан ғалымдарымыздың топшылаулары бір-бірінен айырмашылықтары көп емес. Ол ерекшеліктер мыналар:
1) сөз тіркесіндегі әрбір сөздің өзіндік мағынасы бар болса, фразеологизмдеде сөздер бірігіп, жалпы мағына білдіреді.
2) сөз тіркесіндегі сөздің орын тәртібі еркін болады, фразеологизмге қатысты сөздердің орны тұрақты болады.
3) сөз тіркесіндегі әрбір сөздің өзіндік синтаксистік қызметі болса, фразеологизмгеге қатысты сөздер бәрі бірігіп бір ғана сөйлем мүшесі қызметінде болады [11].
Фразеологизм де өздігінен сөз тіркесі бола алмайды, олар сол тұтас күйінде тағы бір лексикалық мағынасы бар сөзбен тіркесіп, күрделі сөз тіркесінің бір сыңары болады.
1.2 Фразеологизмдердің байланысу тәсілдері мен формалары
Сөйлем құрамындағы сөздер бір-бірімен қалай болса солай тіркесе салмайды. Олардың тіркесуінде белгілі бір заңдылықтар болады. Ол, біріншіден, сөздердің грамматикалық сипаты негізінде, сәйкестігі арқылы, екіншіден, мағына жақындықтарына, мағына үйлесімділігіне орай тіркесу заңдылығы болса, үшіншіден, грамматикалық сәйкестіктері мен мағынасы жағынан орайлас жатқан сөздердің белгілі бір дәнекерлер, тәсілдер арқылы байланысқа ену заңдылығы [11].
Фразеологизмдер де сөз тіркесін жасауда осы заңдылықтарға сүйенеді. Тіркесетін сөздердің байланысы мағыналық әрі синтаксистік бірлікте болуға тиіс. Олар синтаксистік бірлікте болу үшін белгілі тәсілдер арқылы байланысқа түседі. Қазақ тілінің сөз тіркесі синтаксисінде ондай амалдардың қатарына жалғаулар, сөздің орын тәртібі, интонация және шылаулар жатқызылады. Жалғаулар арқылы байланыс - синтетикалық тәсіл, шылаулар, интонация және сөздердің орын тәртібі арқылы байланыс - аналитикалық байланыс делініп жүр.
Сөз тіркесіне қатысты еңбектерде байланысу тәсіліне жататын жалғаулардың қатарына септік, тәуелдік, көптік, жіктік жалғаулары жатқызады. Мәселен, матаса байланысқан сөз тіркестері тек осы екі жалғаудың қатысы арқылы жасалады. Өйткені мұндай тіркестердің басыңқы сыңарлары мен бағыныңқы сыңарлары тек мағыналық жағынан ғана емес, тұлғалық жағынан да бірі екіншісіне тәуелді,бірі екіншісіз өмір сүре алмайды. Бұл әсіресе фразеологизмдердің матаса байланысуында анық көрінеді. Фразеологизмдердің матасуында ілік септігінің түсіп қалуы кездеспейді. Басқа барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғаулары сөз тіркесінің меңгеру байланыс формасын құрайды. Септік жалғаулары бірнеше қызмет атқарады:
1) сөз бен сөзді байланысқа түсіреді;
2) өзі жалғаған сөздеріне грамматикалық мағына үстейді де, оның белгілі синтаксистік қызмет атқаруын айқындап тұрады;
3) жалғанған сөзін басыңқы сөзге бағындырады, сондықтан да олар бағындырушы тұлғалар деп аталады.
Көптік жалғауының негізгі грамматикалық мағынасы - заттың көптігін білдіру. Қазақ тілінде көптік жалғау ІІ жақта жіктік жалғаумен қабаттасып келгенде ғана сөз байланыстыруға қатысады. Көптік жалғаудың сөз байланыстырушылық қызметі бірінші және екінші жақта предикаттық қатынасқа түскен сөздерде ғана байқалады. Бұл жағынан келгенде көптік жалғау тәуелдік, септік, жіктік жалғаулармен қатар тұра алмайды.
Сонымен, көптік жалғау бастауыш пен баяндауышты сан жағынан қиыстырады.
Жіктік жалғауының да сөз байланыстыруда өзіндік орны бар. Сөйлемнің діңгегі, ойдың негізі болып тұратын баяндауыш жіктік жалғау арқылы қимыл, іс-әрекеттің иесі бастауышпен қиыса байланысып тұрады, екіншіден, ойды тұжырымдап, тиянақтап, сөйлемді аяқтап тұрады.
Септік, тәуелдік, жіктік, көптік жалғаулар арқылы байланыс синтетикалық байланыс тәсіліне жатады.
Сөз тіркесіне қатысты еңбектерде сөздердің қосымшасыз, орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы байланысы аналитикалық тәсілге жатады.
Орын тәртібі арқылы, жалғаусыз байланыс қабыса байланысқан сөз тіркестеріне тән деп есептеледі.
Жалпы алғанда, қосымшасыз орын тәртібі тәсілі арқылы байланысқа енген тіркестер байланысы жағынан бекем, орны тұрақты, бір фразалық екпінмен айтылады. Осы себептен де мұндай тіркестер атауыш мәнді тіркестерге, тұрақты тіркестерге, күрделі терминдерге ұласуға бейім тұрады [11].
Жалғаусыз, қабыса байланысқан фразеологизмдер жайлы айтқанда, орын тәртібі арқылы қатар тұрып байланысады деп айта алмаймыз.
Себебі бағыныңқы сыңардағы қабыса байланысқан фразеологизмдер басыңқымен қатар тұрып та, алшақ тұрып та байланысады. Анықтауыш пен анықталушы немесе пысықтауыш пен пысықталушы сөз әр уақытта өз орнында, яғни анықтауыш бағыныңқы үнемі алдында, анықталушы басыңқы кейін келуін орын тәртібі дейтін болсақ, матаса байланысуда да анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесінде мысалы, ағамның баласы анықтауыш үнемі алдында, анықталушы сөз үнемі кейін келеді, сонда мұндай тіркесті ілік септігі мен тәуелдік жалғауы арқылы әрі орын тәртібі арқылы байланыс болады. Сөйлем құрамындағы бірқатар сөздер ешқандай қосымшасыз, орын тәртібі тәсілі арқылы бір-бірінен алшақ тұрып та байланысады [11].
Орын тәртібі арқылы байланыс жайлы академиялық грамматикада [18] былай түсіндіреді: Мұндайда бір-бірімен тіркескен сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің орын тәртібі қатаң сақталуы тиіс. Олардың орындарының ауысуы не мағыналық өзгеріске ұшыратады, не мағынасыздық тудырады. Айталық, үлкен бөлме тіркесін бөлме үлкен деп алмастыруға болады, бірақ сол алмастыруға сәйкес мағына да өзгеріске түседі, үлкен бөлме деген анықтауыштық қатынас жасаса, бөлме үлкен дегенде предикаттық қатынас бар. Одан әрі тағы мынадай мысал келтіреді: кешеден бері жазып отыр, қызықтыра әңгімелейді деген сөз тіркестерін өзгерткенде, бір қарағанда, мағынасыздық тууы мүмкін жазып отыр, кешеден бері, әңгімелейді қызықтырып дейді. Бұдан түсінетініміз: орын тәртібі дегеніміз - сөз тіркесі сыңарының орын тәртібі, яғни бағыныңқының үнемі алдында, басыңқының кейін тұруы. Олай болса, матасу, меңгеру де орын тәртібі арқылы байланыс болады.
Аналитикалық байланыс тәсілдерінің бірі деп интонация арқылы байланыс қарастырамыз. Фразеологизмдердің сөз тіркесін құрау процесінде интонация арқылы байланыс өте аз кездеседі. Интонация есім бастауыш пен есім бандауыштың арасында қиыса байланысу формасында болады мысалы, Абай - ақын. Есім мәнді фразеологизмнен болған бастауыш есім мәнді фразеологизм баяндауышпен қиысуы сирек болса да кездесетін құбылыс біздің үйдегі ақ саусақ - ата-анасының сүт кенжесі деп ойлаймыз.
Шылаулар арқылы байланысты да аналитикалық тәсілдердің бірі деп қарастырады. Фразеологизмді басыңқы сыңармен тіркесіре алатын септік шылаулардың бірқатары ғана. Олар аналитикалық байланыс тәсілі арқылы тіркеседі. Септеулік шылаулардың келесі бір тобы тек мағына үстейді, демеуліктер де мағына үстейді.
Фразеологизмнің басыңқы сыңарымен тіркес жасауына дәнекер болатын тағы бір топ - көмекші есімдер мен көмекші етістіктер. Көмекші есімдер әртүрлі септік жалғауымен келіп фразеологизмді басыңқы сыңармен байланыстырады. Кейде фразеологизмдер тәуелдік жалғаулы көмекші есіммен басыңқы сыңарда тұрып бағыныңқымен байланысады. Мысалы, қанжығада көріскеніміздің алды осы болсын.
Көмекші есімдер күрделі сөз тіркесін құрауға қатысқанымен, байланысу тәсілі міндетін атқара алмайды [11]. Мысалы, тоқал үйлердің ортасымен келе жатыр, қырын отырған бойында тыңдады, түн күзетер алдында жиналды деген мысалдарда фразеологизмді етістік басыңқымен байланыстырып тұрған әртүрлі жалғаумен келген көмекші есімдер. Бұл мысалдарды қырын отырып тыңдады, түн күзетуге жиналды деп байланыстыруға болады, бірақ тоқал үйлермен келе жатыр деп байланыстыра алмаймыз. Сөйлемде фразеологизм басыңқымен қалай, не арқылы байланысып тұрғанында. Жоғарыда келтірілген фразеологизмнің басыңқымен байланысын жасап тұрған - әртүрлі септік формадағы көмекші есім.
Көмекші сөздер байланысу тәсілі міндетін атқара алмайды деудің себебі көмекші есім септік, тәуелдік жалғауынсыз, сол түбір қалпында тұрып байланысқа түсіре алмайды. Бірақ сол көмекші сөздер тәуелдік және септік жалғауын қабылдап барып, фразеологизмді байланысқа түсіріп тұр. Көмекші есім фразеологизммен сөз тіркесін жасамайды, бірақ олардың басыңқымен байланысын септік не тәуелдік жалғауын қабылдап барып жасайды.
Фразеологизмді байланыстырып тұрған көмекші есімдердің жалғаулармен келуінмен байланысты синтетикалық байланысқа жатқызамыз.
Көмекші есім арқылы байланыс - синтетикалық байланысу тәсілі. Көмекші етістіктер де бағыныңқы сыңардағы фразеологизмді басыңқымен байланыстыра алады. Жалпы, күрделі етістіктер екі түрлі қызмет атқарады. Олар бірде тұрақты тіркеске түйдектеліп келіп, сөйлем соңында тұрып ойды аяқтаса, енді бірде есімше немесе көсемше тұлғасында келіп байланыстырушы дәнекер қызметін атқарады. Мысалы: ауыздағысын жырып беретін еді, аяқ асты етіппін, жатып атар екенің мәлім, түйе үстінен ит қабады деген осы тіркестерді салыстыра қарасақ, алғашқы екі тіркесте көмекші етістік түйдекті тіркес жасап ойды аяқтап тұрса, кейінгі екеуінде тұрақты тіркесті басыңқы компонентпен байланыстырып тұр. Көмекші етістіктердің байланыстыру тәсілі қалай және көмекші етістіктердің қайсысы байланыстырушы бола алады. Байланыс жасаушы дәнекер болып жеке тұрғанда мағынасы жоқ е, де етістігі де, қалып етістіктер де, толық мағыналы, бірақ көмекшілік қызметте де жүретін етістіктер жұмсалады. Ал байланыстыру тәсіліне келсек, көмекші етістіктер фразеологизмдерді басыңқымен аналитикалық жолмен де, синтетикалық жолмен де байланыстырады. Мысалы: тайға таңба басқандай етіп көрсетті, маңдайы тасқа тиіп отырған сәт, ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс деп түсінетін.
Көмекші етістік есімше және көсемше тұлғасында ешқандай жалғаусыз тіркес құрап тұр. Яғни, мұндай байланыс - аналитикалық байланыс.
Ескінің көзі екенін әйгілеп тұр, бір ұрты май, бір ұрты қан дегенді айтып тұр, бұл мысалдардан көргеніміздей есімше тұлғалы көмекші етістік әртүрлі септік жалғауымен келіп, фразеологизмді басыңқы сыңармен байланыстырып тұр. Мұндай байланыстыру тәсілін синтетикалық тәсілге жатқызамыз.
Сонымен, көмекші есімдер тек синтетикалық тәсілмен байланыстырса, көмекші етістіктер аналитикалық та, синтетикалық тәсіл арқылы байланыстырады.
Көмекші етістіктер де көмекші есімдер сияқты сөз тіркесін құрай алмайды, олар фразеологизммен түйдектеліп келіп, бір мүше қызметінде жұмсалады. Бірақ байланыстырушы болатынын жоққа шығара алмаймыз.
Модаль сөздер байланыстырушы бола алмайды, яғни байланыс тәсілін жасай алмайды.
Аналитикалық тәсіл арқылы байланысқан фразеологизмдер. Фразеологизмдер контекстің әуеніне қарай өзгеруі я өзгермеуі жағынан екі топқа бөлінеді: бір алуан фразеологизмдер контекстің аясында ешқандай өзгеріске ұшырамай, өзінің дербес формасын сақтап отырса, бірқыдыру фразеологизмдер контекстің әуеніне қарай өзге сөздермен қатынасқа түсіп форма жағынан өзгеріп, қосымша, сүйемел сөз тіркестіру арқылы барып қолданылады[1], - дейді қазақ фразеологиясының негізін қалаушы І.Кеңесбаев.
Фразеологизмдер, өзінің күрделігіне қарамастан, сөйлем ішінде дара сөздер сияқты байланысқа түседі, түрленеді. Ол дара іспетті граматикалық ереже заңдылығымен жұмсалады. Сөйлем ішінде басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, өз мәнін нақтыландырады, сөйлемнің бір мүшесі болып келеді. Ал сөйлем мүшесі белгілі бір сөз табынан болады.
Шартты түрде болса да, белгілі бір сөз табына жіктелген фразеологизмдер жайлы білу - фразеологизмдердің қандай тәсілдер арқылы байланысын білу үшін өте қажет. Өйткені аналитикалық тәсіл, негізінен, түрленбейтін сөз табы негізінде, синтетикалық тәсіл түрлі жалғаулар қабылдай алатын сөз табы негізінде жасалады.
Ә.Болғанбаев етістік мағыналы фразеологизмдер [19], - деп саралайды. Сөз таптары тұрғысынан қарастырсақ, түрленбейтін сөз таптары сындық мағыналы, үстеу мағыналы фразеологизмдер. Олар ешқандай жалғаусыз, аналитикалық жолмен байланысады.
Фразеологизмнің құрамы зат есімдерден болса да, зат есім мен сын есімнен болса да, зат есім мен есімшеден, зат есім мен көсемшеден болса да, фразеологизм тұтасымен сындық мағынада немесе үстеу мағынасында басыңқы сыңармен аналитикалық жолмен байланысады.
Екінші, сөйлем мүшелері тұрғысынан қарастыратын болсақ, аналитикалық байланыс тәсіліне, негізінен, қабыса байланысу формасы жататын болғандықтан, есіммен қабыса байланысқан анықтауыштар мен етістікпен қабыса байланысқан пысықтауыштар жатады.
Жоғарыда синтетикалық тәсіл арқылы байланысу дегеніміз септік, тәуелдік, жіктік, көптік жалғаулар арқылы байланысу деп, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz