СӨЗ МАҒЫНАСЫ ЖӘНЕ АҚПАРАТ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 СӨЗ МАҒЫНАСЫ ЖӘНЕ 5
АҚПАРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Сөз – ақпарат алмасу 5
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.2 Сөз мағынасының дамуы және 14
ақпарат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ТІЛДІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАҒЫ СӨЗ МАҒЫНАСЫНЫҢ АҚПАРАТПЕН БАЙЛАНЫСЫ,
АРАҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Мағына және ақпарат ұғымдарының 22
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Сөздің грамматикалық мағынасы және 32
ақпарат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Сөз белгілі бір тілде сөйлеуші халықтың барлығына бірдей ортақ
түсінікті болып табылады. Адам өзі түсінген, таныған заттарына, ұғымдарына
атау тағады, оны күнделікті тұрмыста қарым-қатынас жасау, пікір алысу үшін
қолданады. Тілдегі әрбір сөз белгілі бір ұғымның, түсініктің атауы болады.
Әрбір сөздің білдіретін ұғымы сөз мағынасы делінеді. Бүгінгі қазақ тілі сөз
байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады. Қазақ тілінің сөздік
құрамы - халқымыздың басынан кешірген бүкіл өмірінің, шаруашылығы мен
кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының айнасы, куәсы
іспеттес, замаңдар бойы біртіндеп қалыптасқан, ұзақ дамуының жемісі.Сөз
мағынасын тек дамумен, яғни жақсара түсу сипатында ілгері жылжумен
түсіндіру жеткіліксіз, сонымен қатар сөз мағынасының күңгірттенуі не мүлде
ұмытылуы, ауысуы, кеңеюі т.б. құбылыстар да сөз табиғатының қозғалысын
танытады. Сөз тілдің, оның сөздік құрамының заттар мен құбылыстарды,
олардың қасиеттерін, шындық өмірдегі қатынастарын атап білдіретін негізгі
сөз бірлігі, дербес бөлшегі болып табылады. Лексикалық жүйенің даралық
қасиетке ие негізгі бірлігі бола отырып, сөз жеке тұрып та, басқа сөздермен
тіркесіп те тарихи қалыптасқан ұғымдарды білдіріп, ұрпақтан - ұрпаққа
жеткізіп отырады. Сөздің осы қасиеті оның лексикалық бірлік екендігін
көрсетеді. Әр тілдегі сөздердің лексикалық бірлік болу сипаты, олардың
құрылымдық ерекшеліктері сол тілдің фонетикалық, семантикалық,
грамматикалық белгілері арқылы анықталады
Сөз мағынасы тіл білімінде ғасырлар бойы сан түрлі елдердің тілші
ғалымдары тарапынан зерттеу нысаны болып келе жатқандығына қарамастан,
күрделілігіне байланысты оның тілдік табиғаты толық ашылған, түпкілікті
зерттеліп болған тілдік бірлік деп кесіп айту қиын. Сөз мағынасының әлі де
жан – жақты қарастырылып, тереңірек зерттеуді қажет ететін қырлары жоқ
емес. Соның бірі біз сөз еткелі отырған сөз мағынасының ақпаратпен
байланысты жағы болмақ. Адамзат баласы аяқ басып отырған осы ХХІ ғасырды
ақпарат ғасыры деп атап та жүр.
Қазіргі кезеңде осы ақпараттың тілдік бірліктердің ішіндегі ең
бастысы, негізгісі болып саналатын сөз арқылы қалай берілетіндігін, қалай
сақталатындығын зерттеудің маңызы зор. Өзге елдердің кейбір жекелеген
тілші ғалымдарының еңбектерінде сөз болғаны болмаса, бұл мәселе жалпы тіл
білімінде де өте аз зерттелген. Ал қазақ тіл білімінде сөз арасында
айтылған жекелеген ой – пікірлер болмаса, арнайы зерттеу нысаны ретінде аз
зерттелуде. Өзге тілдік бірліктердің ақпараттылығы мен сөз тіркесі, сөйлем,
мәтін арқылы берілетін ақпарат мәселесі өз алдына жеке қарастыруды немесе
бұдан да кең де ауқымды мәселе болғандықтан, оны өзге зерттеулердің үлесіне
қалдырған жөн деп білдік.
Мәтіндерді жіктеу кезінде олардың түрін анықтау үшін лексикалық
бірліктерге назар аударғанымен, сөз мағыналары арқылы берілетін немесе
сақталатын ақпараттың сипаты, лексикалық мағынаның ақпарат жеткізудегі
ерекшеліктері бұл салада арнайы қарастырылмай келді.
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: сөз мағынасы тіл білімінде
ғасырлар бойы сан түрлі елдердің тілші ғалымдары тарапынан зерттеу нысаны
болып келе жатқандығына қарамастан, күрделілігіне байланысты оның тілдік
табиғаты толық ашылған, түпкілікті зерттеліп болған тілдік бірлік деп кесіп
айту қиын. Сөз мағынасының әлі де жан – жақты қарастырылып, тереңірек
зерттеуді қажет ететін қырлары жоқ емес. Соның бірі біз сөз еткелі отырған
сөз мағынасының ақпаратпен байланысты жағы болмақ. Сондықтан сөз
мағынасының ақпараттылығы, сөз арқылы ақпарат алу немесе ақпарат тарату
мәселесі қарастырылып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: сөз мағынасының ақпаратпен
байланысына тоқтала отырып, мынадай міндеттер қойылды:
- сөз мағынасы мен ақпаратқа тоқталу;
- сөз мағынасының дамуы және ақпарат жөнінде мағлұмат беру;
- мағына және ақпарат ұғымдарының арақатынасына;
- сөздің грамматикалық мағынасы және ақпарат жайлы тоқталу.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы: тілдің
негізгі бірлігі сөздің ғана емес, сөз тіркесі мен сөйлемнің, мәтіннің,
жалпы тілдің ақпаратты сақтау, тарату, ақпарат алмасудағы рөлі мен орнын
түрлі аспектіде қарастыруға болады. Сөз мағынасы арқылы ақпараттың берілу,
сақталу мөселесін арнайы қарастырған біздің зерттеу жұмысымыздың нәтижелері
бойынша төмендегідей қорытынды жасалды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: тақырып бойынша
әдебиеттерге теориялық талдау жасап,салыстыру, әңгімелесу, бақылау
әдістерін қолдана отырып, ой қорыту жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тарау және тараушалар,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СӨЗ МАҒЫНАСЫ ЖӘНЕ АҚПАРАТ
1.1 Сөз - ақпарат алу құралы
Сөз ақпарат көзі ғана емес, сондай –ақ ақпарат қабылдаудың да құралы.
Ақпарат алу кезіндегі сөздің рөлі айрықша. Біз өзіміз сөйлейтін тілдегі
қандай да бір сөзді естісек немесе оқысақ, сол сөз арқылы белгілі бір
ақпарат аламыз. Мәселен, жаяу немесе көлікпен келе жатқан адам "тоқта"
деген сөз жазылған тақтаны көріп, сөзді оқыған кезде сол сөздің мағынасы
арқылы берілген ақпаратты ала отырып, ол әрі жүруге болмайтынын, қауіп
барын сезеді немесе тыйым салынғанын біледі. Тоқтау қажеттігін түсініп,
шешім қабылдайды. Яғни, сөз арқылы берілген ақпаратты қабылдап, оны
қорытып, содан соң барып тоқтамға келеді. Көзде, дайындал, ат, тоқтат, жат,
түзел, секір деген әскери бұйрықтар көтеріңкі қатқыл дауыспен пәрмен
түсінде айтылғанда, жеке адам ғана емес белгілі бір әскери құрамға кіретін
әскери адамдар тобы сол мезетте, табан астында қабылданған ақпаратқа сәйкес
әрекетке көшеді немесе әрекетін тоқтатады. Бұдан біз ақпараттың айтылған
сөзі арқылы қабылданғанын және сол қабылданған ақпаратқа сәйкес ақпарат
қабылдаушылардың белгілі бір шешімге келгенін көреміз. Осы тәрізді жаз,
оқы, отыр, тұр, көрсет, ал, бер, кір, шық, бар, тыңда сияқты бұйрық рай
тұлғасындағы етістіктердің зілді дауыспен, екпін түсіріле отырып, тиісті
интонациямен айтылғанын естіген әр адам бойын тез жиып ала қояды. Бұл сөз
мағынасы арқылы берілетін ақпараттың қабылданғанымен қатар, оның айрықша
әсер ете алатынын да аңғартады. Өйткені айтылған сөзде тек ақпарат қана
емес, сол сөздің мағынасы арқылы берілетін ақпаратқа деген көзқарас,
берілетін баға, адамның эмоциясы да бар. Ол дауыс ырғағы, интонация немесе
сөзге түсірілетін екпін арқылы көрініс беруі мүмкін. Мұны сөз арқылы
берілетін және қабылданатын ақпараттың ерекше қасиеті деуге де болады.
Бұл орайда жоғарыда ағылшын ғалымы И.В.Арнольд айтқандай, “эмоция,
эксперессия, бағалау және мағынаның стилистикалық компоненттері” сөз
мағынасы арқылы ғана берілетіндігімен бірге ол сөйлеу, пікір алысу кезінде
айрықша көрініс беретіндігімен де ерекшеленеді [1,13б.]. Бұдан сөйлеу
процесі кезіндегі, ауызша айтылған сөз бен жазылған сөзді оқу арқылы
алынатын ақпараттың әсері бірдей бола бермейтіндігін аңғаруға болады. Бұл
психолингвистикалық тұрғыдан әрі сөйлеу мен ойлау, тіл мен сөйлеу
тұрғысынан келе отырып, арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселе.
Дегенмен сөздің белгілі бір жағдайларда жеке тұрып та, сөйлем арқылы
берілетін ақпараттарды жеткізе алатынын көруге болады.
Сөйлесу барысында, тұтастай бір сөйлем арқылы айтылатын ой,
жеткізілетін ақпарат бір сөзбен беріліп жататын жағдайлар да жиі ұшырасады.
Бұл тілдегі үнем заңымен, ойды қысқа да нұсқа түрде жеткізу қажеттілігінен
туындайтын нәрсе.
Тілдегі кез келген өзге де толық мағыналы сөздер арқылы түрлі ақпарат
алуға болады. Мысалы, тау, қала, дала, аспан, тәңір, жүрек, адамгершілік,
сақина, қалам, жасыл, қызыл, ала, әдемі, жақсы, жуас, алғыр, қырық, тоқсан,
мың деген сөздер арқылы абстрактілі, нақты және заттық немесе сындық
ұғымжар жөнінде түрлі ақпараттар ала аламыз. Бұдан біз сөздің лексикалық
мағынасының ақпарат көзі екендігіне тағы да көз жеткізе түсеміз. Бұл орайда
Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлы сынды лексиколог ғалымдардың орынды айтылған
мына пікірлерін ескерусіз қалдырмаған абзал: Лексикалық мағына зат,
құбылыс, әрекет жайында бір тілде сөйлейтін қауым таныған, жалпыға
түсінікті әр сөздің меншікті мағынасы болып табылады. Ол –сөздің басқа
мағыналарының тууына негіз болады, сондықтан сөз мағыналарын саралағанда ең
алдымен оның лексикалық мағынасына көңіл аударылады [2,47б.].
Бұл жерде бір айта кететін мәселе, әр түрлі сөз табына жататын
сөздердің ақпараттылығын бірдей бола бермейтіндігі. Жалқы есімдерге
қарағанда жалпы есімдердің ақпараттылығы жоғары болатыны сияқты, сөз
таптарының ішінде зат есім, сан есім, сын есім, етістік, есімдік сынды
сөздердің мағыналары арқылы берілетін, қабылданатын ақпарат шылау, үстеу,
одағай, еліктеуіш сөздердің мағыналары арқылы берілетін ақпараттан
толымдырақ, нақтырақ болады. Оның себебі осы сөздердің тілдік табиғатымен
де байланысты. Айталық, сөз таптарының ішінде жеке тұрғанда да, сөйлем
құрамында келгенде де, толық лексикалық мағынаны білідіре алатын сөздер
бар. Олардың қатарына жоғарыда аталған зат есім, сан есім, сын есім,
етістік, есімдік сияқты сөз табына кіретін сөздер жатады. Керісінше, жеке
тұрғанда да, сөйлем ішінде де дербес мағынаны білдірмей, өзге сөздердің
мағынасын толықтырып, оларға қосымша мағына үстейтін немесе солардың бір
–бірімен өзара байланысуын қамтамасыз ететін көмекші сөздер бар. Мысалы,
ыңғайластық жалғаулықтар – мен,бен,пен, және, да, де, та, те, әрі
қарсылықты жалғаулықтар – бірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйткенмен,
талғаулықты жалғаулықтар – әлде, біресе, не, немесе, болмаса, я, яки, кейде
шарттылық жалғаулықтар – егер, егерде, онда, дейін, шейін, қарай, таман,
соң тәрізді септеулік шылаулардың дербес лексикалық мағынасы жоқ. Бұл
сөздер сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады немесе белгілі бір
сөздерге грамматикалық мағына үстеу үшін қолданылады.
Сол сияқты одағай мәнінде жұмсалатын а, о, ә дыбыстары мен нәлі ∕∕
бәлі, оһо, пай –пай, тек, тәйт, жә, әуп, бәлем сияқты одағай сөздердің де
мағынасы сөйлем құрамында шаылып, олар арқылы берілетін ақпарат та сөйлем
ішінде анықталады. Әсіресе, а, о, ә және пәлі ∕∕ бәлі, бәлем сияқты көп
мәнді одағайлардың қай мағынада жұмсалып тұрғанын тек сөйлем арқылы білуге
болады. Осы қатарға негізінен етістіктермен тіркесіп қолданылатын арс,
гүрс, тырс, сырт, борт, жалт, жұлт, даң, дұң, баж, бұж, елп, шолп, ұлп,
тық, сақ, кілк, дүңк, желп, шаңқ, шіңк, саңқ, қоңқ, күмп, томп, былқ, солқ,
қолқ сияқты еліктеуіш сөздер де енеді.
Мағыналас, синоним сөздер мен омонимдер, көп мағыналы сөздер арқылы
ақпараттың берілу ерекшеліктеріне де тоқталуға болар еді. Бірақ олардың
мағыналарындағы ақпараттық айырмашылықтар контекспен байланысты
қарастырылғанда ғана анықтала алады. Сол себептен де біз оларды жеке –дара
бөліп қарастырмадық. Мағыналары бір –біріне жақын, өзара мәндес синоним
сөздер арқылы берілетін ақпараттың көлемі де жуық, шамалас болады. Мысалы
нәресте, сәби сөздерінің мағыналарын салыстырып көрелік. Түсіндірме
сөздікте “нәресте” сөзіне - “жаңа туған жас бала, сәби, бөпе” деген, ал
“сәби” сөзіне - “жас нәресте, бүлдіршін, бөбек” деген анықтама беріледі.
Сол сияқты “зерек” сөзіне – “алғыр, зейінді, ұғымтал” түрінде, “алғыр”
сөзіне – “зейінді, зерек, ұғымтал” түрінде, ал “ұғымтал” сөзіне – “ұққыш,
зерек, алғыр” сынды анықтамалар берілген [3,77б.]. Бұл сөздердің жалпы
филологиялық сөздіктегі мағыналарына берілген түсініктемелерден анық
көрініп тұрғанындай, мағыналық айырмашылықты ажырату өте қиын. Оларға
берілген түсініктемелерге жүгінер болсақ, мағыналары толық сәйкес келетін
тәрізді. Сөздердің мағыналық айырмашылығы көрсетілмеген жерде, олардың
ақпараттық айырмашылығын да анықтау қиын. Сол себептен де синоним сөздердің
болмашы ғана ақпараттық айырмашылықтарын, олардың қолданысымен, контексте
анықталатын, мәтін ішінде көрініс беретін мағынасымен тікелей байланыста
қарастырған жөн.
Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің қай мағынасы туралы айтылып
тұрғаны бергісіз болған жағдайда, олардың да мағыналары арқылы берілетін
ақпараттарды контекс арқылы анықтауға болады. Мысалы, “ара” сөзін жеке алып
қарағанда, оны бір жерден оқығанда немесе естігенде әңгіменің ағаш немесе
металл кесетін көп тісті құрал ара ма, жоқ әлде ұшатын, қанатты насеком,
бал арасы туралы болып тұрғанын түсінбеуіміз мүмкін. Сондақтан, бұл тұста
да ақпарат алу мен таратудағы контекстің рөлінің қаншалықты үлкен екенін
аңғару қиын емес. Жалпы оны ешкім де жоққа шығара алмайды. Алайда
синонимдермен салыстырғанда, омонимдер мен көп мағыналы сөздердің қай
мағынасы туралы сөз болып тұрғаны белгілі болса, онда біз олардың
мағыналарындағы тиісті ақпаратты контекссіз де қабылдап, өзгеге жеткізе
аламыз.
Сөз арқылы ақпарат алу туралы айтқанда сөздің контекстен тыс
тұрғандағы қалпы мен белгілі бір сөйлем құрамында ауызша немесе жазбаша
қолданылғандағы қызметі мен мүмкіндіктерінің бірдей болмайтындығын ескеру
қажет. Жалпы жеке тұрған сөз бен сөз тіркесі, сөйлем арқылы қабылданатын
ақпараттың көлемі мен нақтылық деңгейін салыстыруға болмайды. Өйткені сөз
тіркесі кемінде екі сөзден құралса, ол арқылы сол тіркесті құраушы
сөздердің мағынасындағы ақпараттар қосылып, бірін –бірі толықтырып,
нақтылап тұрады. Ал сөйлемге бірнеше толық мағыналы сөздер байланысты
қабылданатын немесе берілетін ақпараттың көлемі мен мазмұны да ұлғая түсері
анық. Мысалы, “Биік таудың басынан бұлт кетпейді” деген сөйлемде бірнеше
сөз қолданылған. Осы сөйлемді құрауға қатысып тұрған биік, тау, бас, бұлт,
кетпеу сөздерін жеке –жеке алсақ, олардың әрқайсының мағынасындағы бар
ақпараттарды ғана ала аламыз. Айталық “биік – төмен емес, жоғары”, “тау –
айналасындағы жерден едәуір биік, көтеріңкі жер”, “бас – таудың, қырдың,
дөң –дөңестің т.б. нәрселердің ең биік жері, жоғары шыңы, төбесі”, “бұлт –
судың жылу әсерінен аспанға көтеріліп, буға айналған түрі”, “кетпеу – бір
арадан қашықтамау, ұзамау, алыстамау” деген мағыналарды білдіреді. Біздің
дербес мағынасы бар осы сөздер арқылы алатын ақпараттарымыз да олардың
лексикалық мағынасындағы бар мәліметтер. Ал сөйлем арқылы аяқталған,
тиянақталған ой айтылып тұр. Сөйлемнен біріншіден, таудың биік болуына
байланысты бұлттардың оған бөгелетіндігі айтылады. Бұл сөйлем арқылы тура
мағынасында айтылып тұрған ой.Сондай –ақ екіншіден, бұл сөйлемнен, тілді
жақсы білетін адамдар астарлы, образды түрде айтылған тағы бір ойды ұға
алады. Ол “тұлғасы, өресі биік адамның басынан қиындық, қоғамның бүкіл
ауыртпашылығы кетпейді” деген астарлы ой. Мұнда ой –өресі жоғары, білімді,
парасатты адам биік тауға баланып отыр. Бұдан біз, сөздердің тіркесуі,
бірнеше сөздің қатысуы, тұтас сөйлем арқылы беріліп тұрған ақпараттың
көлемінің, ауқымының да сөздерді жеке алғандағыға қарағанда кең болатынын
көре аламыз.
Сөздің жалпылаушы, жинақтап қорытушы қасиеті болатындықтан, біз сол
сөз белгілеген зат немесе ұғым жөнінде түсінік, жалпы ақпарат аламыз.
Мысалы, жоғарыда мысалға келтірілген дала, аспан, адамгершілік, қалам,
жасыл, әдемі, жақсы, жуас, қырық сияқты т.б. сөздердің мағыналары арқылы
олар кіретін категорияға, жалпы ұғымдарға қатысты жалпылама мәлімет аламыз.
Бұл сөздердің өзін іштей саралап қарай бастасақ, деректі зат есім (дала,
аспан, қалам) мен түсті білдіретін (жасыл) және сан есім (қырық) арқылы
алатын ақпараттарымыз дерексіз зат есім (адамгершілік) мен сын есімдерге
(әдемі, жақсы, жуас) қарағанда нақтылау екендігін аңғаруға болады. Мәселен,
қырық деген санның мағынасы арқылы оның қырық бірліктен немесе төрт
ондықтан тұратынын білеміз. Яғни, бұл сөздің мағынасы арқылы алатын
ақпаратымыз “адамгершілік” деген жалпы ұғымды білдіретін сөзге қарағанда
мейлінше нақты. Бұл мысалдар арқылы да тіліміздегі сөздер арқылы алатын
ақпараттарымыздың олардың тілдік табиғатымен, белгілейтін ұғымдарының
ерекшелігімен байланысты болатындығын көрсетеді. Сондай –ақ олардың жеке
тұрғандағы ақпараттылығы мен контекстегі ақпараттық мүмкіндіктерінің
әркелкі болатындығын, екінші жағынан сөздердің лексикалық мағынасының
контексте басты рөл атқаратындығын аңғарамыз.
Ақпаратты түрлі жолмен алуға немесе таратуға болады. Алайда ғалымдар
қай кезеңде де адам тілінің қарым – қатынастың аса маңызды құралы екендігін
жан –жақты дәлелдеп келеді. Сол тіл бірлігі болып табылатын сөз мағынасы
арқылы ақпарат тарату мәселесіне жеке көңіл аудару, арнайы қарастыру жағы
әлі де қолға алынбай келеді.
Сөз арқылы біз ақпарат аламыз және ақпарат таратамыз, яғни қарым –
қатынас барысында сөз арқылы ақпарат алмасамыз. Сөздің бұл қасиеті тіл
білімінде әлі жан –жақты арнайы қарастырыла қоймағанымен, отандық тіл
білімінде де, шет ел ғалымдары арасында да оған назар аударғандар болды.
Мысалы, лингвист А.Р.Лурия “Сөз тек ойлау құралы ғана емес, сондай –ақ
қарым –қатынас құралы да болып табылады. Кез келген қарым –қатынас –
басқаша айтқанда, ақпарат тарату – сөздің белгілі бір нәрсені көрсетіп қана
қоймай, міндетті түрде сол нәрсе туралы мәліметтерді жинақтауын, талдап
қорытуын талап етеді” – деп атап көрсете отырып, бұл пікірін дәлелдейтін
бірнеше деректер келтіреді [4,33б.].
Ғалымның сөздің ойлау мен қарым –қатынастың құралы екендігін атап
көрсете отырып, оны психологиялық, психолингвистикалық және
нейролингвистикалық тұрғыдан дәлелдеуі бұл саладағы тың ғылыми нәтижелер
қатарына енеді. Сөз табиғатын таза лингвистикалық тұрғыдан ғана емес, оны
ми қызметімен, ойлау категориясымен, адам санасымен тығыз байланыста
зерттеу ғалымның өзі негізін салған нейролингвистиканың әдісі болып
табылады. Ал енді қарым –қатынасты ақпарат тарату дегеніне келсек, қарым
–қатынас кезінде ақпарат тек таратылмай оның қабылданатындығы да белгілі.
Сол себепті оны ақпарат алмасу деп атасақ, бұл процестің мазмұны мен мәні
айқындала түсер деген ойдамыз.
Ғалым көрсетілген еңбегінде сөздің қарым –қатынас құралы екендігі
туралы ойын қайта –қайта негіздеп айта отырып, өз пікірін жан – жақты
тұжырымдайды. Мысалы жоғарыдағы біз дәйексөз ретінде келтіріп отырған ойын
қайталай келіп, ол ойын былайша түйіндейді: “Белгілерді дерексіздендіре әрі
зат жөнінде жалпы мәлімет бере отыра, сөз ойлаудың және қарым – қатынастың
құралы болып қалыптасады”.
Ғалым бұл тұжырымында сөздің қарым –қатынас, ақпарат алмасу құралы
болып қалыптасуы оның ұғым белгілерін абстракциялауымен байланысты
екендігін атап айтады. Сөздің белгілерді жалпылау, абстракциялау қасиеті
лексикологияда әбден мойындалған деуге болады. Алайда оның қарым –қатынас
құралы болып қалыптасуының себебі аталған қасиетіне байланысты екендігі
психолингвистикалық тұрғыдан көрсетілуі ғалым тұжырымының назар аударар
қыры болып табылады.
Сөздің ақпарат алу мен таратудың, яғни оның ақпарат алмасудың құралы
екендігін айтқандардың қатарында Мағжан Жұмабаевты да қосуымызға толық
негіз бар. Оған оның мына пайымдауы мысал бола алады:
“Біз сөз арқылы ғана неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре аламыз, һәм
басқа адамдардың ойларын біле аламыз. Сөз болмаса, адамды біліп болмас еді.
Атын атап, сөзбен бекітіп тастамасақ, жанды суреттер, ұғымдар тұрмас еді.
Сөз болмаса, сөзбен адамның бірін –бірі ұғынуы болмаса, жер жүзіндегі осы
күнгі адамзат тұрмысы деген тұрмыс та болмас еді.
Қысқасы, жан көріністерінің ең қымбаты ой. Ой тілі – сөз – деп
жазады ол. Қазақ зиялысының бұл пікірінде сөздің қарым –қатынас, ақпарат
алмасу құралы екендігі ап –анық айтылған. М.Жұмабайұлының осындағы “сөзбен
адамның бірін –бірі ұғынуы” деп отырғаны –адамдардың сөз арқылы бір
–бірімен өзара ақпарат алмасуы [4,37б.].
Мағжан ұлт тілінің халық өмірінің айнасы екендігін де, сөздің ақпарат
тарату, ақпарат алмасу құралы екендігін де, сонау қазақ тіл білімінің
іргесі жаңа қалана бастаған жиырмасыншы ғасырдың жиырмасыншы жылдары –ақ
атап көрсетуі – оның аса сезімтал лирик ақын болумен қатар, ерекше
байқампаз, терең филологиялық білім иесі екендігін да көрсетеді. Мағжан
Жұмабайұлының тіл туралы жазылған бір –екі беттік шағын ғана жазбасын
ұлтын, тілін сүйген азаматтың жүрек жарды ойы ғана емес, ол адам тілінің
қызметі, оның ұлт өмірінде алатын орны туралы терең пайымдай отырып
айтылған ғылыми құнды пікір деп бағалаған жөн. Себебі онда ұлттық
дүниетанымның тілдегі бейнеленуі, сөздің қызметі туралы бүгінге дейін құнын
жоймаған ойлар, тұжырымдар кездеседі.
Мәселенің арнайы қарастырылмағандығына қарамастан, лексиколог, тілші
ғалымдарымыздың еңбектерінде де сөздің бұл қасиеті туралы айтылған пікірлер
кездеседі. Мәселен, тілші ғалым Ә.Хасенов те сөздің қарым – қатынас, пікір
алысу, адамдардың өзара түсінісу құралы екендігін атап көрсетеді. Ол былай
деп жазады: “Сөз –біреу мен біреу қарым –қатынас жасағанда қолданылатын ең
негізгі единицасы. Сөзсіз пікір алысу мүмкін емес. Түсінісу, адамдардың бір
–бірімен қарам –қатынас жасауы сөз арқылы болады”. Әмеди Хасеновтың пікір
алысу, түсінісу, қарым-қатынас жасау деп отырғанының барлығы да ақпарат
алмасу құралы екендігі аталып көрсетіліп отыр [5,67б.].
Сөздің бұл қасиеттері туралы айтқанда, оның тұлғалық, формалық жағын
да назардан тыс қалдыруға болмайды. Кез келген сөздің белгілі бір әріптер
тізбегінен, дыбыстар тіркесімінен тұратыны бергілі. Бірақ кез келген тілдік
таңбаларда тізіп, оған белгілі бір мән мағына бермей тұрып, ол сөзден біз
ешқандай ақпарат ала алмаған болар едік. Мысалы, бдкеінуге немесе жтспн
деген сияқты кездейсоқ әріптер тізбегінен бір нәрсе ұғу, қандай да ақпарат
алу мүмкін емес. Ал белдік немесе жетіген деген сөздерді оқысақ немесе
естісек, онда белгілі бір ұғымдар мен заттар ойымызға оралады. Бұдан сөз
арқылы берілетін немесе алынатын ақпараттың сөз мағынасымен тығыз
байланысты екендігін көруге болады.
Нейропсихологияның, нейролингвистиканың негізін қалаған аса көрнекті
ғалым А.Р.Лурия адам тілі мен жануарлар “тілін” салыстыра отырып, олар
арқылы берілетін ақпарат табиғатын, олардың айырмасын көрсететін өте
қызықты ғылыми тұжырым жасайды. Бал араларының, маймылдардың және бұғылар
мен тырналардың түрлі үн қатысулары мен қимылдары арқылы ақпарат алмасуын
бір деңгейде қарауға болмайтындығын дәлелдейтін деректер келтіреді.
Жануарлар өздерінің көрген –білгенін өзгелеріне де дыбыстау, түрлі қимылдар
(би т.б.) жасау арқылы сездіріп, оларды да сол күйге енгізе отырып ақпарат
алмасатынын нейропсихологиялық тұрғыдан түсіндіреді. “Алыс сапардан оралған
араның жеткізгелі отырған ақпараты зат, әрекет немесе қарым –қатынас туралы
ақпарат емес, ол сол араның күй –жайы туралы ақпарат” –дейді. Ол адам тілін
– зат, белгі, әрекет және қарым –қатынасты білдіретін кодтау қызметін
атқаратын, ақпарат беретін және оны түрлі жүйелерге енгізетін кодтар жүйесі
– деп түсіне отырып, “развитой язык человека является системой кодов,
достаточной для того, чтобы передать, обозначить любую информацию даже вне
всякого практического действия” – деп көрсетеді [5,14б.].
Ғалым адам тілінің тіптен практикалық қолданыста жоқ кез келген
ақпараттың өзін белгілеп, жеткізе алатынын атап айтады. Адам тілінің бұл
қасиетін жан –жақты, әр түрлі деңгейде қарастыруға болады. Мәселен, сөз
тіркесі, сөйлем, мәтін деңгейінде лингвистикалық, психолингвистикалық,
нейролингвистикалық, социолингвистикалық тұрғыдан келе отырып зерттелсе,
жалпы тіл білімі үшін маңызды теориялық та, практикалық та құнды ғылыми
нәтижелер алуға қол жеткен болар еді деп ойлаймыз. Айталық, егер “кітап”
десек, онда нақты деректі зат атауы. Бірақ мейлінше жалпы ұғымды, бүкіл
кітап атаулыны білдіреді. Ал “қалың кітап” десек, онда кітаптың көлемі
нақтылана түседі. “Қалың қызыл кітап” дейтін болсақ, кітаптың, көлемімен
қоса түсі де белгілі болады. Енді “қалың қызыл кітап үстел үстінде жатыр”
деген сөйлем кітаптың көлемін, түсін және оның қайда екендігін білдіріп, ол
кітап жөнінде біршама жан – жақта ақпарат беріп тұр.
Ағаш, аң, құс деген жалпы есімдер арқылы бүкіл ағаш, аң, құс атаулы
туралы мейлінше жалпылама ақпарат аламыз. Ал енді тектен түрге қарай ойыса
бастасақ, ақпарат ауқымы да шектеліп, нақтылана түседі.
Ағаш – емен, қайың, терек, тал, үйеңкі, қарағай, самырсын, қарағаш,
шетен т.б.
Аң – арыстан, жолбарыс, барыс, сілеусін, қасқыр, аю, елік, бұғы,
бұлан, киік, түлкі, қарсақ, борсық, қоян т.б.
Құс – бүркіт, сұңқар, қырғи, лашын, қаршыға, көгершін, аққу, көкқұтан,
бозторғай, үкі, сауысқан, тоқылдақ, тоты т.б [6,73б.].
Көріп отырғанымыздай, ағаш, аң, құс дегенде, бұл атаулардың ішіне осы
текке кіретін түрлердің бәрі енеді. Бұл келтірілген мысалдан, жалпыдан
жалқыға қарай ойысу барысында алынатын ақпарат ауқымы тарылумен қатар ол
мейлінше нақтылана түсетінін де көруге болады. Ақпарат ауқымын бұдан әрі де
тарылтып, ұғым, зат жөніндегі ақпаратты нақтылай беруге болады. Мысалы,
қызыл қайың, сәмбі тал, көк терек, бал қарағай, Уссурий жолбарысы, қар
барысы, қызыл қасқыр, ақ аю, солтүстік бұғысы, ақ түлкі, сұр қоян, бала
бүркіті, сұңқылдақ аққу т.б. десек, онда белгілі бір түрге немесе
тұқымдасқа кіретін ағаш, аң, құс атауларын одан да нақтылай түсеміз. Бұл
атаулар арқылы тіз тал, түлкі немесе бүркіт атаулының бәрін емес, оның
ішіндегі нақты бір түрін көз алдымызға келтіреміз. Ал енді, “Уссурий
жолбарысы мысық тұқымдасына жататын жыртқыш аңдардың ең ірілерінің бірі”,
“қар барысы Тянь –Шань мен Іле Алатауында жиі ұшырасады”, “Дала бүркіті
сұңқар тәрізділер отрядының қырғилар тұқымдасына жататын құс”, “қызыл
қасқыр – ит тұқымдасына жататын, Тянь –Шань, Алтай, Саян, Жоңғар Алатауын
мекендейтін жыртқыш аң” деген сөйлемдерді алсақ, жоғарыдағы сөз, сөз
тіркесі арқылы аталған ұғымдар жөніндегі алатын ақпаратымыздың көлемі ұлғая
түсуімен қатар, нақтылық одан да арта түседі.
Сөз – дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығынан тұратын тілдік бірлік.
Мағына мен дыбыстар тіркесімінің бірлігінен тұратын сөз заттар мен
құбылыстардың адам санасындағы бейнесі. " Сөз дегеніміз – затқа (құбылысқа)
тән басты белгілердің жалпыланған жиынтық бейнесі, образы" – деп атап
көрсетеді сөз мағынасын оқытуға арналған оқу құралын жазған ғалымдар
[7,13б.].
Сөз мағынасы заттар мен құбылыстардың санадағы бейнесі болғандықтан
да, сол бейне алқылы қандай да бір зат, құбылыс туралы мәлімет, ақпарат
аламыз. Сөз мағынасынан заттар мен құбылыстардың негізгі белгілері көрініс
табатындықтан мағына маңызды ақпарат көзі болып табылады. Яғни, сөздің
мағыналық құрылымынан сол сөз атау болып тұрған зат, құбылыс туралы ақпарат
алуға болады. Сөздің семантикалық құрылымына талдау жасау арқылы оған анық
көз жеткізе аламыз.
Сөздің мағыналық құрылымы түрлі семантикалық компоненттерден, ірілі –
уақты мағыналық бөліктерден тұратыны белгілі. Қазіргі тіл білімінде
мағынаның құрылымдық бөліктері семантикалық белгі, семантикалық компонент
(сыңар), сема, ұғым белгілері, мағына элементі, мағына бөлшегі сияқты
көптеген атаулармен аталып жүр. Сөз мағынасының ең кіші мағыналық бөлшегі
болып табылатын осы семантикалық белгілердің әрқайсысы таңбаланушының түрлі
қасиеттері туралы мәлімет береді. Егер сөздің мағыналық құрылымына талдау
жасай бастасақ, онда әр семаның сөз арқылы ұғым жөнінде беретін жалпы
ақпаратының жеке – жеке бөліктерін құрайтынына көз жеткізе бастаймыз.
"Сема дегеніміз – бұл микрокомпонент, құбылысты таңбалай отырып,
сөздің нақты белгілерін бейнелейтін бөлшек" – дейді сөз мағынасының
құрылымын арнайы зерттеген ғалымдардың бірі И.А.Стернин [8,17б.].
Ал осы сөздің нақты белгілерін белгілейтін микрокомпонеттердің
ақпаратпен байланысты екендігін атап көрсеткен де тілші ғалымдар бар.
Мысалы, М.Оразов былай деп жазады: "семалар объективті дүниелерден түйсік
арқылы қабылданған информациялармен байланысты болса, семема сол
информацияларды қабылдап, адам ойындағы жалпылау, дерексіздену қасиетімен
байланысты болады".
Ғалымның тұжырымы көрсетіп отырғанындай, сөз мағынасын құрайтын осы
микрокомпоненттер арқылы біз сол сөз белгілеген зат, құбылыс немесе әрекет
жөнінде ақпараттар аламыз. Әр семантикалық белгі сөз мағынасы арқылы
берілетін тұтас ақпараттың бір – бір бөлігі болып табылады. Оған көз
жеткізу үшін, бір – екі сөздің мағыналық құрылымына талдау жасап көрелік.
Мысалы, қаңтар зат есімін алалық. Қазақ тілінің сөздігінде бұл сөзге
"қыстың екінші айы, январь" деген анықтама беріледі.
Бұл зат есім тұлғасындағы қаңтар сөзі арқылы негізінен осы сөз
мағынасын құрайтын семантикалық белгілерге сәйкес ақпараттар ала аламыз.
Қаңтар дегенде бұл айдың жылдың он екі айының бірі екендігін, қыс айы
екендігін, қыстың екінші айы екенін білеміз. Осы аталып көрсетілген
семантикалық белгілерді қаңтар сөзі арқылы берілетін – алынатын негізгі
ақпараттар деуге болады. Сондай – ақ, қаңтар дегенде бұл анықтамада көрініс
таппаған тағы бір ақпарат есімізге түседі, ойымызға оралады. Ол қазіргі
ресми қолданып отырған еуропалық күнтізбеміз бойынша "жылдың бірінші айы"
деген ұғым. Әдетте бұл айдың аты аталғанда еуропаша жыл басы, жаңа жыл
басталатын бірінші ай деген де түсінік қатар жүреді. Соңғы жылдары
шығыстық, ұлттық дәстүрімізге назар аударып, жыл басы ретінде "Наурыз
мерекесі" де аталып өтіле бастағандықтан болар, сөздік авторлары қаңтар
сөзінің семантикасында бар осы белгіні анықтамада көрсетпепті.
Енді әупілдек сөзінің мағынасына назар аударып көрелік. Түсіндірме
сөздікте әупілдек сөзіне: "қамысты көлдерді мекендеп, түндерде әупілдеп
шығатын үлкендігі үйректей, қоңыр қара дақты су құсы" деген анықтама
берілген. Бұл сөздің мағынасынан мынандай ақпараттар аламыз:
1. әупілдектің құс екендігін;
2. оның су құсы екендігін;
3. ол құстың көлді мекендейтінін;
4. кез келген көлді емес қамысты көлді мекен ететінін;
5. түн құсы екендігін;
6. әупілдеген үн шығаратынын;
7. үлкендігі үйректей екендігін;
8. түсінің қоңыр қара дақты екендігін білеміз [9,73б.].
Алдыңғы қаңтар сөзіне қарағанда, әупілдек сөзінің анықтамасында оның
мағынасын ашатынн бірнеше семантикалық белгілері көрсетілген. Соған сәйкес,
су құсы әупілдек жөнінде алатын ақпараттарымыздың көлемі мен мазмұны да
бай. Бұл мысалдан да бір сөз мағынасын құрайтын семалар санының сол сөз
арқылы алынатын немесе берілетін ақпарат санымен сәйкес келетіндігін
көреміз.
Сөз мағынасына анықтама бергенде сол сөздің мағынасын құрайтын ірі
және ұсақ, денотаттық, сигнификаттық және конотаттық семалардың барлығы
бірдей көрініс таба береді екен деген түсінік тумауға тиіс. Сөзге анықтама
беруші лексиколог, лексикограф маман негізгі семантикалық белгілерді ғана
қамтуды мақсат етуі мүмкін. Кейде сөздің мағынасын ашатын басты семалар
жеткілікті болғандықтан шеткері семалардың бәрін қамту қажеттілігі бола
бермейді. Ал кей жағдайда сөз мағынасының көнелігінең сөздің сирек
қолданылатындығына, мағынаның көмескі тарта бастауына және басқа да
себептерге байланысты сөзге берілген анықтамада оның басты белгілері де
қамтылмай қалып жатады. Бұл деген сөз сол сөз мағынасы арқылы берілетін
немесе алынатын ақпараттың да назардан тыс қалып қойғанын көрсетеді. Сөздің
мағынасы дұрыс ашылып, ұғымның басты белгілерін көрсететін семалары
көрсетілмей кетсе және ол қайталана берсе, онда бірте – бірте ол белгі
көмескіленіп, күңгірт тартып, уақыт өте келе ұмыт болуы да мүмкін. Ал
ұғымның сол белгісі аса маңызды, құнды ақпарат болуы да мүмкін. Сондықтан
да сөз мағынасында сол сөз белгілейтін заттың, қимыл – әрекеттің,
құбылыстың таным процесі кезінде айқындалған белгілерінің қамтылуы аса
маңызды. Сөз мағынасы қатысым құралы болуымен бірге, өзінің ақпаратты
сақтаушылық, шоғырландырушылық және тіркеушілік қасиетке ие екендігімен де
құнды.
Сөздің ақпараттылығы оның жеке тұрғандағы мағыналық құрылымының
байлығына және сөздің контексте ашылатын мағыналарына байланысты болады.
"Әрбір тілдік бірліктің белгілі мазмұны бар және сонда түрлі мөлшердегі
ақпарат болады. Ақпаратың көлемі сол тілдік бірліктің мөлшеріне, сипаты мен
дербестігіне байланысты болады. Тілдік бірліктің "мазмұны", сол бірліктің
"мағынасы" және оның "ақпараттылығы" деген ұғымдардың шекарасын анықтау
қиын. Алайда шртты түрде былай деп қабылдауға болады: Тілдік бірліктің
мазмұны – бұл сол тілдік бірліктің білдіретін ұғым белгілерінің жиынтығы.
Тілдік бірліктің мағынасы – ол аталған ұғым белгілерінің бірінің шартты
түрде таңбалануы. Тілдік бірліктің ақпараттылығы – бұл сол бірліктің нақты
қолданыс кезендегі мазмұнының өлшемі".
Жоғарыдағы сөздердің мағыналарына жасалған компоненттік талдау
көрсетіп отырғанындай, сөз мағынасын құрайтын компоненттердің әрқайсысы сол
сөз таңбалаушысы болып отырған ұғым жөніндегі жеке – жеке ақпараттар болып
табылады. Басқаша айтқанда, сөздің мағынасын құрайтын семантикалық белгілер
сол сөзбен таңбаланған ұғымның мазмұнын білдіретін ақпараттар да болып
табылады.
1.2 Сөз мағынасының дамуы және ақпарат
Адам таным процесінде қоғамның, өлі және тірі табиғаттың сан түрлі
жаңа қырларын ашып,үнемі даму үстінде болады. Айналадағы, ортадағы заттар
мен құбылыстар т.б. туралы адамның таным түсінігінің өзгеруі мен толығуы
тілден көрініс тауып, сөзбен бейнеленіп отырады. Жалпы сөздің лексикалық
мағынасының дамуы таным процесімен тығыз байланысты болғандықтан басқаша
болуға тиіс емес. Ол сөздің затты белгілеп қана қоймай, оны талдау қызметін
де атқаратынын, ұрпақтардың тарихи даму барысында жинақтаған тәжірибелерін
де жеткізетінін атап көрсетіп отыр. Ал тәжірибе жетіліп, адамзат қоғамы
дами түскен сайын заттар мен құбылыстар жайлы таным – білім де өзгеріп,
толығып, бұрынғы көзқарастар мен тұжырымдарға жаңаша баға беріліп те жатуы
табиғи нәрсе.
Сөз мағынасының дамып, өзгеріп отырғандығы лексиколог ғалымдар
тарапынан ертеден- ақ айтылып келе жатқан мәселе. Қазақстандық авторлар бұл
жөнінде былай дейді: "Сөз мағынасы – дамып отыратын құбылыс. Ол әр уақыт
бір қалыпта тұрмайды. Үнемі өзгеріп, дамып, бұрынғы мағынасының үстіне
қосымша жаңа мағына үстеп алып отырады немесе ескі мағынасы жойылып, басқа
мағынаға ие болады" [10,24б.].
Сөз мағынасында өзгерістердің болуын, мағынаның кеңеюінің немесе
таралуының негізінен екі түрлі себебі болатындығы аңғарылады. Біріншісі –
мағынасының дамуы тілді тұтынушылардың саналы әрекетінің негізінде мақсатты
түрде жүзеге асуы да, ал екіншісі – олардың еркінен тыс түрлі
экстралингвистикалық себептермен байланысты болуы. Соңғысы, яғни тілден тыс
факторлар қоғам өміріндегі елеулі өзгерістер, ұғымға деген көзқарастың
өзгеруі немесе ғылымның өркендеуі негізінде ұғымның жаңа белгілерінің
айқындалуы және тағы басқа да болуы мүмкін.
Біріншісі – мақсатты қолданыс арқылы сөз мағынасын өзгерту бұл
көбінесе термин шығармашылығында, тілдің түрлі лексикалық қабаттарын
құрайтын сөздерді қандай да бір арнаулы саланың термині ретінде пайдаланып,
оған қосымша мағына жүктеу кезінде жиірек байқалатын құбылыс. Мысалы,
жалпы әдеби тілде сын есім түрінде 1. "мамықтай үлпілдеген жұп – жұмсақ";
2. "өте ұсақ, мап - майда"; 3. зат есім түрінде "кейбір өсімдіктердің
басындағы үлпілдеген жұп – жұмсақ бөлшегі" мағыналарында қолданылатын ұлпа
сөзі соңғы он – он бес жыл көлемінде биология термині ретінде қолданылып
жүр. Ұлпа сөзі кеңестік дәуірде ұзақ жылдар бойы орыс тіліндегі ткань
түрінде қолданылып келген терминнің қазақша баламасы ретінде биологиялық
әдебиеттер мен осы саланың терминологиялық сөздіктерінде жиі қолданылып
жүр. Мәселен, 1990 жылы жарық көрген биология терминдерінің сөздігінде
ткань – ұлпа түрінде берілген.
"Құрылысы, атқаратын қызметі және шығу тегі бойынша ұқсас клеткалар
тобы" деген биологиялық ұғымды білдіретін терминді "ұлпа" сөзімен атауға
негіз болған осы сөздің әдеби тілдегі "өте ұсақ, мап – майда" деген
мағынасы. Олай дейтініміз – биологиялық сөздіктерде жасуша (клетка)
терминінде "тарихи ұзақ даму нәтижесінде пайда болған өсімдіктер мен
жануарлар организмінің құрылысындағы микроскоппен ғана көруге болатын,
белгілі қызмет атқаратын негізгі форма" деген анықтама беріліп жүр. Клетка
терминін "жасуша" деп аударушылар да термин мағынасындағы осы "иненің
жасуындай" ұсақ, кішкентай деген белгісіне сүйенген. Бұл тілде бұрыннан бар
сөзді мақсатты түрде белгілі бір арнаулы саланың термині ретінде
пайдаланудың бір ғана мысалы. Ғылымның әр саласынан да мұндай терминдерді,
яғни сөзге арнаулы мағына жүктеп, оның семалық құрылымын жетілдіруге мысал
болатын тілдік деректерді келтіруге болады.
Ал екіншісіне мысал ретінде тіліміздегі "саудагер" сөзін алуға
болады. Саудагер. Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігінде осы
"саудагер" сөзіне
Алған затын қымбатырақ бағаға сататын алыпсатар" деген анықтама берілген.
Негізінен меншіктің бір ғана түрі – мемлекеттік меншік мойындалған
қоғамда сауда жасауға, қандай да бір өнімді сатып, оның үстінен қосымша
пайда табуға, саудагерлікті кәсіп етуге оң көзқарас болған жоқ. Оның үстіне
біздің ұлттың саудагерлікпен айналысушыға деген көзқарасы жағымды болмады.
Сауда жасаушыны қазақ көбінесе, пайдакүнем, пайдақұмар, алыпсатар адам
деген ұғымдармен қатар қойды. Сауда жасаған адамды "сарт" деп аса жақтыра
бермедік. Саудагерлікті ертеден кәсіп еткен түркі тілдес көрші жатқан
бауырлас халықтың осы қасиетін бізге тән емес нәрсе санап, саудамен
айналысқан қазақты "өзбек" деп бөлектедік. Социалистік қоғамда өмір сүрген
кезіміздегі саудагерге деген көзқарасымызды сол кезеңде жазылған еңбектен
алынған мына мысалдардан да көруге болады. "Адам баласының ең арамы да,
арсызы да саудагер екені де даусыз" (Ғ.Мүсірепов). "Халық мұрасын көрінген
саудагер мен пайдақорлардың оңай олжа, талан – таражына салдырып отыруыңа
бола ма?" (А.Машанов, Жер асты). Мұндай мысалдарды өзге де аталған уақыт
шеңберінде жарық көрген көптеген еңбектерден келтіре беруге болады
[11,54б.].
Сөз – дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығынан тұратын тілдік бірлік.
Мағына мен дыбыстар тіркесімінің бірлігінен тұратын сөз заттар мен
құбылыстардың адам санасындағы бейнесі. " Сөз дегеніміз – затқа (құбылысқа)
тән басты белгілердің жалпыланған жиынтық бейнесі, образы" – деп атап
көрсетеді сөз мағынасын оқытуға арналған оқу құралын жазған ғалымдар.
Сөз мағынасы заттар мен құбылыстардың санадағы бейнесі болғандықтан
да, сол бейне алқылы қандай да бір зат, құбылыс туралы мәлімет, ақпарат
аламыз. Сөз мағынасынан заттар мен құбылыстардың негізгі белгілері көрініс
табатындықтан мағына маңызды ақпарат көзі болып табылады. Яғни, сөздің
мағыналық құрылымынан сол сөз атау болып тұрған зат, құбылыс туралы ақпарат
алуға болады. Сөздің семантикалық құрылымына талдау жасау арқылы оған анық
көз жеткізе аламыз.
Сөздің мағыналық құрылымы түрлі семантикалық компоненттерден, ірілі –
уақты мағыналық бөліктерден тұратыны белгілі. Қазіргі тіл білімінде
мағынаның құрылымдық бөліктері семантикалық белгі, семантикалық компонент
(сыңар), сема, ұғым белгілері, мағына элементі, мағына бөлшегі сияқты
көптеген атаулармен аталып жүр. Сөз мағынасының ең кіші мағыналық бөлшегі
болып табылатын осы семантикалық белгілердің әрқайсысы таңбаланушының түрлі
қасиеттері туралы мәлімет береді. Егер сөздің мағыналық құрылымына талдау
жасай бастасақ, онда әр семаның сөз арқылы ұғым жөнінде беретін жалпы
ақпаратының жеке – жеке бөліктерін құрайтынына көз жеткізе бастаймыз.
"Сема дегеніміз – бұл микрокомпонент, құбылысты таңбалай отырып,
сөздің нақты белгілерін бейнелейтін бөлшек" – дейді сөз мағынасының
құрылымын арнайы зерттеген ғалымдардың бірі И.А. Стернин.
Ал осы сөздің нақты белгілерін белгілейтін микрокомпонеттердің
ақпаратпен байланысты екендігін атап көрсеткен де тілші ғалымдар бар.
Мысалы, М. Оразов былай деп жазады: "семалар объективті дүниелерден түйсік
арқылы қабылданған информациялармен байланысты болса, семема сол
информацияларды қабылдап, адам ойындағы жалпылау, дерексіздену қасиетімен
байланысты болады".
Ғалымның тұжырымы көрсетіп отырғанындай, сөз мағынасын құрайтын осы
микрокомпоненттер арқылы біз сол сөз белгілеген зат, құбылыс немесе әрекет
жөнінде ақпараттар аламыз. Әр семантикалық белгі сөз мағынасы арқылы
берілетін тұтас ақпараттың бір – бір бөлігі болып табылады. Оған көз
жеткізу үшін, бір – екі сөздің мағыналық құрылымына талдау жасап көрелік.
Мысалы, қаңтар зат есімін алалық. Қазақ тілінің сөздігінде бұл сөзге
"қыстың екінші айы, январь" деген анықтама беріледі.
Бұл зат есім тұлғасындағы қаңтар сөзі арқылы негізінен осы сөз
мағынасын құрайтын семантикалық белгілерге сәйкес ақпараттар ала аламыз.
Қаңтар дегенде бұл айдың жылдың он екі айының бірі екендігін, қыс айы
екендігін, қыстың екінші айы екенін білеміз. Осы аталып көрсетілген
семантикалық белгілерді қаңтар сөзі арқылы берілетін – алынатын негізгі
ақпараттар деуге болады. Сондай – ақ, қаңтар дегенде бұл анықтамада көрініс
таппаған тағы бір ақпарат есімізге түседі, ойымызға оралады. Ол қазіргі
ресми қолданып отырған еуропалық күнтізбеміз бойынша "жылдың бірінші айы"
деген ұғым. Әдетте бұл айдың аты аталғанда еуропаша жыл басы, жаңа жыл
басталатын бірінші ай деген де түсінік қатар жүреді. Соңғы жылдары
шығыстық, ұлттық дәстүрімізге назар аударып, жыл басы ретінде "Наурыз
мерекесі" де аталып өтіле бастағандықтан болар, сөздік авторлары қаңтар
сөзінің семантикасында бар осы белгіні анықтамада көрсетпепті.
Қоғам өмірінде болған елеулі өзгерістер біздің халықтың саудагерлікті
кәсіп етушіге, пайда табуды мақсат ете отырып жұмыс істейтін адамға деген
көзқарасты өзгертті. Мемлекеттік меншіктен басқа да меншік түрлері
мойындалатын, нарықтық қатынасқа негізделген қоғам пайда табуға, өнімді,
тауарды сатып баюға толық мүмкіндік берді. Сауда жасап пайда табу мін,
кемшілік емес, керісінше, іскерлік белгісі ретінде бағаланатын болды.
Тоқсаныншы жылдардың басында бұқаралық ақпарат құралдарында, "қазақ сауда
жасай алмай ма?", "көрші өзбек ағайындардың қолынан келген осы тірлік
біздің де қолымыздан келеді" деп халықты сауда жасап, пайда табуға үндеген,
саудагерлікті жатсынудың реті жоқ екендігін насихаттауға арналған
жарияланымдар көптеп жарық көрді. Нарықтық қатынастарға негізделген қоғам
орныға бастауына байланысты халық та соған бейімделіп, сауда – саттық
үйреншікті нәрсеге, тіпті ел күнкөрісінің негізгі, құрамдас бөлігіне
айналды. Соған сәйкес халықтың түсінігіндегі саудаға, саудагерлікке, сонын
негізінде пайда табуға деген көзқарас айналасы он – он бес жылдың көлемінде
елеулі өзгеріске ұшырады. Саудагерге деген қазақтың социалистік қоғам
тұсындағы көзқарасының өзгеріп, халықтың елеулі бөлігі саудагерлікпен
айналысуға көшуі "саудагер" сөзінің мағынасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 СӨЗ МАҒЫНАСЫ ЖӘНЕ 5
АҚПАРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Сөз – ақпарат алмасу 5
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.2 Сөз мағынасының дамуы және 14
ақпарат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ТІЛДІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАҒЫ СӨЗ МАҒЫНАСЫНЫҢ АҚПАРАТПЕН БАЙЛАНЫСЫ,
АРАҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Мағына және ақпарат ұғымдарының 22
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Сөздің грамматикалық мағынасы және 32
ақпарат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Сөз белгілі бір тілде сөйлеуші халықтың барлығына бірдей ортақ
түсінікті болып табылады. Адам өзі түсінген, таныған заттарына, ұғымдарына
атау тағады, оны күнделікті тұрмыста қарым-қатынас жасау, пікір алысу үшін
қолданады. Тілдегі әрбір сөз белгілі бір ұғымның, түсініктің атауы болады.
Әрбір сөздің білдіретін ұғымы сөз мағынасы делінеді. Бүгінгі қазақ тілі сөз
байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады. Қазақ тілінің сөздік
құрамы - халқымыздың басынан кешірген бүкіл өмірінің, шаруашылығы мен
кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының айнасы, куәсы
іспеттес, замаңдар бойы біртіндеп қалыптасқан, ұзақ дамуының жемісі.Сөз
мағынасын тек дамумен, яғни жақсара түсу сипатында ілгері жылжумен
түсіндіру жеткіліксіз, сонымен қатар сөз мағынасының күңгірттенуі не мүлде
ұмытылуы, ауысуы, кеңеюі т.б. құбылыстар да сөз табиғатының қозғалысын
танытады. Сөз тілдің, оның сөздік құрамының заттар мен құбылыстарды,
олардың қасиеттерін, шындық өмірдегі қатынастарын атап білдіретін негізгі
сөз бірлігі, дербес бөлшегі болып табылады. Лексикалық жүйенің даралық
қасиетке ие негізгі бірлігі бола отырып, сөз жеке тұрып та, басқа сөздермен
тіркесіп те тарихи қалыптасқан ұғымдарды білдіріп, ұрпақтан - ұрпаққа
жеткізіп отырады. Сөздің осы қасиеті оның лексикалық бірлік екендігін
көрсетеді. Әр тілдегі сөздердің лексикалық бірлік болу сипаты, олардың
құрылымдық ерекшеліктері сол тілдің фонетикалық, семантикалық,
грамматикалық белгілері арқылы анықталады
Сөз мағынасы тіл білімінде ғасырлар бойы сан түрлі елдердің тілші
ғалымдары тарапынан зерттеу нысаны болып келе жатқандығына қарамастан,
күрделілігіне байланысты оның тілдік табиғаты толық ашылған, түпкілікті
зерттеліп болған тілдік бірлік деп кесіп айту қиын. Сөз мағынасының әлі де
жан – жақты қарастырылып, тереңірек зерттеуді қажет ететін қырлары жоқ
емес. Соның бірі біз сөз еткелі отырған сөз мағынасының ақпаратпен
байланысты жағы болмақ. Адамзат баласы аяқ басып отырған осы ХХІ ғасырды
ақпарат ғасыры деп атап та жүр.
Қазіргі кезеңде осы ақпараттың тілдік бірліктердің ішіндегі ең
бастысы, негізгісі болып саналатын сөз арқылы қалай берілетіндігін, қалай
сақталатындығын зерттеудің маңызы зор. Өзге елдердің кейбір жекелеген
тілші ғалымдарының еңбектерінде сөз болғаны болмаса, бұл мәселе жалпы тіл
білімінде де өте аз зерттелген. Ал қазақ тіл білімінде сөз арасында
айтылған жекелеген ой – пікірлер болмаса, арнайы зерттеу нысаны ретінде аз
зерттелуде. Өзге тілдік бірліктердің ақпараттылығы мен сөз тіркесі, сөйлем,
мәтін арқылы берілетін ақпарат мәселесі өз алдына жеке қарастыруды немесе
бұдан да кең де ауқымды мәселе болғандықтан, оны өзге зерттеулердің үлесіне
қалдырған жөн деп білдік.
Мәтіндерді жіктеу кезінде олардың түрін анықтау үшін лексикалық
бірліктерге назар аударғанымен, сөз мағыналары арқылы берілетін немесе
сақталатын ақпараттың сипаты, лексикалық мағынаның ақпарат жеткізудегі
ерекшеліктері бұл салада арнайы қарастырылмай келді.
Диплом жұмысының өзекті мәселелері: сөз мағынасы тіл білімінде
ғасырлар бойы сан түрлі елдердің тілші ғалымдары тарапынан зерттеу нысаны
болып келе жатқандығына қарамастан, күрделілігіне байланысты оның тілдік
табиғаты толық ашылған, түпкілікті зерттеліп болған тілдік бірлік деп кесіп
айту қиын. Сөз мағынасының әлі де жан – жақты қарастырылып, тереңірек
зерттеуді қажет ететін қырлары жоқ емес. Соның бірі біз сөз еткелі отырған
сөз мағынасының ақпаратпен байланысты жағы болмақ. Сондықтан сөз
мағынасының ақпараттылығы, сөз арқылы ақпарат алу немесе ақпарат тарату
мәселесі қарастырылып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: сөз мағынасының ақпаратпен
байланысына тоқтала отырып, мынадай міндеттер қойылды:
- сөз мағынасы мен ақпаратқа тоқталу;
- сөз мағынасының дамуы және ақпарат жөнінде мағлұмат беру;
- мағына және ақпарат ұғымдарының арақатынасына;
- сөздің грамматикалық мағынасы және ақпарат жайлы тоқталу.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы: тілдің
негізгі бірлігі сөздің ғана емес, сөз тіркесі мен сөйлемнің, мәтіннің,
жалпы тілдің ақпаратты сақтау, тарату, ақпарат алмасудағы рөлі мен орнын
түрлі аспектіде қарастыруға болады. Сөз мағынасы арқылы ақпараттың берілу,
сақталу мөселесін арнайы қарастырған біздің зерттеу жұмысымыздың нәтижелері
бойынша төмендегідей қорытынды жасалды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері: тақырып бойынша
әдебиеттерге теориялық талдау жасап,салыстыру, әңгімелесу, бақылау
әдістерін қолдана отырып, ой қорыту жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тарау және тараушалар,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СӨЗ МАҒЫНАСЫ ЖӘНЕ АҚПАРАТ
1.1 Сөз - ақпарат алу құралы
Сөз ақпарат көзі ғана емес, сондай –ақ ақпарат қабылдаудың да құралы.
Ақпарат алу кезіндегі сөздің рөлі айрықша. Біз өзіміз сөйлейтін тілдегі
қандай да бір сөзді естісек немесе оқысақ, сол сөз арқылы белгілі бір
ақпарат аламыз. Мәселен, жаяу немесе көлікпен келе жатқан адам "тоқта"
деген сөз жазылған тақтаны көріп, сөзді оқыған кезде сол сөздің мағынасы
арқылы берілген ақпаратты ала отырып, ол әрі жүруге болмайтынын, қауіп
барын сезеді немесе тыйым салынғанын біледі. Тоқтау қажеттігін түсініп,
шешім қабылдайды. Яғни, сөз арқылы берілген ақпаратты қабылдап, оны
қорытып, содан соң барып тоқтамға келеді. Көзде, дайындал, ат, тоқтат, жат,
түзел, секір деген әскери бұйрықтар көтеріңкі қатқыл дауыспен пәрмен
түсінде айтылғанда, жеке адам ғана емес белгілі бір әскери құрамға кіретін
әскери адамдар тобы сол мезетте, табан астында қабылданған ақпаратқа сәйкес
әрекетке көшеді немесе әрекетін тоқтатады. Бұдан біз ақпараттың айтылған
сөзі арқылы қабылданғанын және сол қабылданған ақпаратқа сәйкес ақпарат
қабылдаушылардың белгілі бір шешімге келгенін көреміз. Осы тәрізді жаз,
оқы, отыр, тұр, көрсет, ал, бер, кір, шық, бар, тыңда сияқты бұйрық рай
тұлғасындағы етістіктердің зілді дауыспен, екпін түсіріле отырып, тиісті
интонациямен айтылғанын естіген әр адам бойын тез жиып ала қояды. Бұл сөз
мағынасы арқылы берілетін ақпараттың қабылданғанымен қатар, оның айрықша
әсер ете алатынын да аңғартады. Өйткені айтылған сөзде тек ақпарат қана
емес, сол сөздің мағынасы арқылы берілетін ақпаратқа деген көзқарас,
берілетін баға, адамның эмоциясы да бар. Ол дауыс ырғағы, интонация немесе
сөзге түсірілетін екпін арқылы көрініс беруі мүмкін. Мұны сөз арқылы
берілетін және қабылданатын ақпараттың ерекше қасиеті деуге де болады.
Бұл орайда жоғарыда ағылшын ғалымы И.В.Арнольд айтқандай, “эмоция,
эксперессия, бағалау және мағынаның стилистикалық компоненттері” сөз
мағынасы арқылы ғана берілетіндігімен бірге ол сөйлеу, пікір алысу кезінде
айрықша көрініс беретіндігімен де ерекшеленеді [1,13б.]. Бұдан сөйлеу
процесі кезіндегі, ауызша айтылған сөз бен жазылған сөзді оқу арқылы
алынатын ақпараттың әсері бірдей бола бермейтіндігін аңғаруға болады. Бұл
психолингвистикалық тұрғыдан әрі сөйлеу мен ойлау, тіл мен сөйлеу
тұрғысынан келе отырып, арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселе.
Дегенмен сөздің белгілі бір жағдайларда жеке тұрып та, сөйлем арқылы
берілетін ақпараттарды жеткізе алатынын көруге болады.
Сөйлесу барысында, тұтастай бір сөйлем арқылы айтылатын ой,
жеткізілетін ақпарат бір сөзбен беріліп жататын жағдайлар да жиі ұшырасады.
Бұл тілдегі үнем заңымен, ойды қысқа да нұсқа түрде жеткізу қажеттілігінен
туындайтын нәрсе.
Тілдегі кез келген өзге де толық мағыналы сөздер арқылы түрлі ақпарат
алуға болады. Мысалы, тау, қала, дала, аспан, тәңір, жүрек, адамгершілік,
сақина, қалам, жасыл, қызыл, ала, әдемі, жақсы, жуас, алғыр, қырық, тоқсан,
мың деген сөздер арқылы абстрактілі, нақты және заттық немесе сындық
ұғымжар жөнінде түрлі ақпараттар ала аламыз. Бұдан біз сөздің лексикалық
мағынасының ақпарат көзі екендігіне тағы да көз жеткізе түсеміз. Бұл орайда
Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлы сынды лексиколог ғалымдардың орынды айтылған
мына пікірлерін ескерусіз қалдырмаған абзал: Лексикалық мағына зат,
құбылыс, әрекет жайында бір тілде сөйлейтін қауым таныған, жалпыға
түсінікті әр сөздің меншікті мағынасы болып табылады. Ол –сөздің басқа
мағыналарының тууына негіз болады, сондықтан сөз мағыналарын саралағанда ең
алдымен оның лексикалық мағынасына көңіл аударылады [2,47б.].
Бұл жерде бір айта кететін мәселе, әр түрлі сөз табына жататын
сөздердің ақпараттылығын бірдей бола бермейтіндігі. Жалқы есімдерге
қарағанда жалпы есімдердің ақпараттылығы жоғары болатыны сияқты, сөз
таптарының ішінде зат есім, сан есім, сын есім, етістік, есімдік сынды
сөздердің мағыналары арқылы берілетін, қабылданатын ақпарат шылау, үстеу,
одағай, еліктеуіш сөздердің мағыналары арқылы берілетін ақпараттан
толымдырақ, нақтырақ болады. Оның себебі осы сөздердің тілдік табиғатымен
де байланысты. Айталық, сөз таптарының ішінде жеке тұрғанда да, сөйлем
құрамында келгенде де, толық лексикалық мағынаны білідіре алатын сөздер
бар. Олардың қатарына жоғарыда аталған зат есім, сан есім, сын есім,
етістік, есімдік сияқты сөз табына кіретін сөздер жатады. Керісінше, жеке
тұрғанда да, сөйлем ішінде де дербес мағынаны білдірмей, өзге сөздердің
мағынасын толықтырып, оларға қосымша мағына үстейтін немесе солардың бір
–бірімен өзара байланысуын қамтамасыз ететін көмекші сөздер бар. Мысалы,
ыңғайластық жалғаулықтар – мен,бен,пен, және, да, де, та, те, әрі
қарсылықты жалғаулықтар – бірақ, алайда, дегенмен, сонда да, әйткенмен,
талғаулықты жалғаулықтар – әлде, біресе, не, немесе, болмаса, я, яки, кейде
шарттылық жалғаулықтар – егер, егерде, онда, дейін, шейін, қарай, таман,
соң тәрізді септеулік шылаулардың дербес лексикалық мағынасы жоқ. Бұл
сөздер сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады немесе белгілі бір
сөздерге грамматикалық мағына үстеу үшін қолданылады.
Сол сияқты одағай мәнінде жұмсалатын а, о, ә дыбыстары мен нәлі ∕∕
бәлі, оһо, пай –пай, тек, тәйт, жә, әуп, бәлем сияқты одағай сөздердің де
мағынасы сөйлем құрамында шаылып, олар арқылы берілетін ақпарат та сөйлем
ішінде анықталады. Әсіресе, а, о, ә және пәлі ∕∕ бәлі, бәлем сияқты көп
мәнді одағайлардың қай мағынада жұмсалып тұрғанын тек сөйлем арқылы білуге
болады. Осы қатарға негізінен етістіктермен тіркесіп қолданылатын арс,
гүрс, тырс, сырт, борт, жалт, жұлт, даң, дұң, баж, бұж, елп, шолп, ұлп,
тық, сақ, кілк, дүңк, желп, шаңқ, шіңк, саңқ, қоңқ, күмп, томп, былқ, солқ,
қолқ сияқты еліктеуіш сөздер де енеді.
Мағыналас, синоним сөздер мен омонимдер, көп мағыналы сөздер арқылы
ақпараттың берілу ерекшеліктеріне де тоқталуға болар еді. Бірақ олардың
мағыналарындағы ақпараттық айырмашылықтар контекспен байланысты
қарастырылғанда ғана анықтала алады. Сол себептен де біз оларды жеке –дара
бөліп қарастырмадық. Мағыналары бір –біріне жақын, өзара мәндес синоним
сөздер арқылы берілетін ақпараттың көлемі де жуық, шамалас болады. Мысалы
нәресте, сәби сөздерінің мағыналарын салыстырып көрелік. Түсіндірме
сөздікте “нәресте” сөзіне - “жаңа туған жас бала, сәби, бөпе” деген, ал
“сәби” сөзіне - “жас нәресте, бүлдіршін, бөбек” деген анықтама беріледі.
Сол сияқты “зерек” сөзіне – “алғыр, зейінді, ұғымтал” түрінде, “алғыр”
сөзіне – “зейінді, зерек, ұғымтал” түрінде, ал “ұғымтал” сөзіне – “ұққыш,
зерек, алғыр” сынды анықтамалар берілген [3,77б.]. Бұл сөздердің жалпы
филологиялық сөздіктегі мағыналарына берілген түсініктемелерден анық
көрініп тұрғанындай, мағыналық айырмашылықты ажырату өте қиын. Оларға
берілген түсініктемелерге жүгінер болсақ, мағыналары толық сәйкес келетін
тәрізді. Сөздердің мағыналық айырмашылығы көрсетілмеген жерде, олардың
ақпараттық айырмашылығын да анықтау қиын. Сол себептен де синоним сөздердің
болмашы ғана ақпараттық айырмашылықтарын, олардың қолданысымен, контексте
анықталатын, мәтін ішінде көрініс беретін мағынасымен тікелей байланыста
қарастырған жөн.
Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің қай мағынасы туралы айтылып
тұрғаны бергісіз болған жағдайда, олардың да мағыналары арқылы берілетін
ақпараттарды контекс арқылы анықтауға болады. Мысалы, “ара” сөзін жеке алып
қарағанда, оны бір жерден оқығанда немесе естігенде әңгіменің ағаш немесе
металл кесетін көп тісті құрал ара ма, жоқ әлде ұшатын, қанатты насеком,
бал арасы туралы болып тұрғанын түсінбеуіміз мүмкін. Сондақтан, бұл тұста
да ақпарат алу мен таратудағы контекстің рөлінің қаншалықты үлкен екенін
аңғару қиын емес. Жалпы оны ешкім де жоққа шығара алмайды. Алайда
синонимдермен салыстырғанда, омонимдер мен көп мағыналы сөздердің қай
мағынасы туралы сөз болып тұрғаны белгілі болса, онда біз олардың
мағыналарындағы тиісті ақпаратты контекссіз де қабылдап, өзгеге жеткізе
аламыз.
Сөз арқылы ақпарат алу туралы айтқанда сөздің контекстен тыс
тұрғандағы қалпы мен белгілі бір сөйлем құрамында ауызша немесе жазбаша
қолданылғандағы қызметі мен мүмкіндіктерінің бірдей болмайтындығын ескеру
қажет. Жалпы жеке тұрған сөз бен сөз тіркесі, сөйлем арқылы қабылданатын
ақпараттың көлемі мен нақтылық деңгейін салыстыруға болмайды. Өйткені сөз
тіркесі кемінде екі сөзден құралса, ол арқылы сол тіркесті құраушы
сөздердің мағынасындағы ақпараттар қосылып, бірін –бірі толықтырып,
нақтылап тұрады. Ал сөйлемге бірнеше толық мағыналы сөздер байланысты
қабылданатын немесе берілетін ақпараттың көлемі мен мазмұны да ұлғая түсері
анық. Мысалы, “Биік таудың басынан бұлт кетпейді” деген сөйлемде бірнеше
сөз қолданылған. Осы сөйлемді құрауға қатысып тұрған биік, тау, бас, бұлт,
кетпеу сөздерін жеке –жеке алсақ, олардың әрқайсының мағынасындағы бар
ақпараттарды ғана ала аламыз. Айталық “биік – төмен емес, жоғары”, “тау –
айналасындағы жерден едәуір биік, көтеріңкі жер”, “бас – таудың, қырдың,
дөң –дөңестің т.б. нәрселердің ең биік жері, жоғары шыңы, төбесі”, “бұлт –
судың жылу әсерінен аспанға көтеріліп, буға айналған түрі”, “кетпеу – бір
арадан қашықтамау, ұзамау, алыстамау” деген мағыналарды білдіреді. Біздің
дербес мағынасы бар осы сөздер арқылы алатын ақпараттарымыз да олардың
лексикалық мағынасындағы бар мәліметтер. Ал сөйлем арқылы аяқталған,
тиянақталған ой айтылып тұр. Сөйлемнен біріншіден, таудың биік болуына
байланысты бұлттардың оған бөгелетіндігі айтылады. Бұл сөйлем арқылы тура
мағынасында айтылып тұрған ой.Сондай –ақ екіншіден, бұл сөйлемнен, тілді
жақсы білетін адамдар астарлы, образды түрде айтылған тағы бір ойды ұға
алады. Ол “тұлғасы, өресі биік адамның басынан қиындық, қоғамның бүкіл
ауыртпашылығы кетпейді” деген астарлы ой. Мұнда ой –өресі жоғары, білімді,
парасатты адам биік тауға баланып отыр. Бұдан біз, сөздердің тіркесуі,
бірнеше сөздің қатысуы, тұтас сөйлем арқылы беріліп тұрған ақпараттың
көлемінің, ауқымының да сөздерді жеке алғандағыға қарағанда кең болатынын
көре аламыз.
Сөздің жалпылаушы, жинақтап қорытушы қасиеті болатындықтан, біз сол
сөз белгілеген зат немесе ұғым жөнінде түсінік, жалпы ақпарат аламыз.
Мысалы, жоғарыда мысалға келтірілген дала, аспан, адамгершілік, қалам,
жасыл, әдемі, жақсы, жуас, қырық сияқты т.б. сөздердің мағыналары арқылы
олар кіретін категорияға, жалпы ұғымдарға қатысты жалпылама мәлімет аламыз.
Бұл сөздердің өзін іштей саралап қарай бастасақ, деректі зат есім (дала,
аспан, қалам) мен түсті білдіретін (жасыл) және сан есім (қырық) арқылы
алатын ақпараттарымыз дерексіз зат есім (адамгершілік) мен сын есімдерге
(әдемі, жақсы, жуас) қарағанда нақтылау екендігін аңғаруға болады. Мәселен,
қырық деген санның мағынасы арқылы оның қырық бірліктен немесе төрт
ондықтан тұратынын білеміз. Яғни, бұл сөздің мағынасы арқылы алатын
ақпаратымыз “адамгершілік” деген жалпы ұғымды білдіретін сөзге қарағанда
мейлінше нақты. Бұл мысалдар арқылы да тіліміздегі сөздер арқылы алатын
ақпараттарымыздың олардың тілдік табиғатымен, белгілейтін ұғымдарының
ерекшелігімен байланысты болатындығын көрсетеді. Сондай –ақ олардың жеке
тұрғандағы ақпараттылығы мен контекстегі ақпараттық мүмкіндіктерінің
әркелкі болатындығын, екінші жағынан сөздердің лексикалық мағынасының
контексте басты рөл атқаратындығын аңғарамыз.
Ақпаратты түрлі жолмен алуға немесе таратуға болады. Алайда ғалымдар
қай кезеңде де адам тілінің қарым – қатынастың аса маңызды құралы екендігін
жан –жақты дәлелдеп келеді. Сол тіл бірлігі болып табылатын сөз мағынасы
арқылы ақпарат тарату мәселесіне жеке көңіл аудару, арнайы қарастыру жағы
әлі де қолға алынбай келеді.
Сөз арқылы біз ақпарат аламыз және ақпарат таратамыз, яғни қарым –
қатынас барысында сөз арқылы ақпарат алмасамыз. Сөздің бұл қасиеті тіл
білімінде әлі жан –жақты арнайы қарастырыла қоймағанымен, отандық тіл
білімінде де, шет ел ғалымдары арасында да оған назар аударғандар болды.
Мысалы, лингвист А.Р.Лурия “Сөз тек ойлау құралы ғана емес, сондай –ақ
қарым –қатынас құралы да болып табылады. Кез келген қарым –қатынас –
басқаша айтқанда, ақпарат тарату – сөздің белгілі бір нәрсені көрсетіп қана
қоймай, міндетті түрде сол нәрсе туралы мәліметтерді жинақтауын, талдап
қорытуын талап етеді” – деп атап көрсете отырып, бұл пікірін дәлелдейтін
бірнеше деректер келтіреді [4,33б.].
Ғалымның сөздің ойлау мен қарым –қатынастың құралы екендігін атап
көрсете отырып, оны психологиялық, психолингвистикалық және
нейролингвистикалық тұрғыдан дәлелдеуі бұл саладағы тың ғылыми нәтижелер
қатарына енеді. Сөз табиғатын таза лингвистикалық тұрғыдан ғана емес, оны
ми қызметімен, ойлау категориясымен, адам санасымен тығыз байланыста
зерттеу ғалымның өзі негізін салған нейролингвистиканың әдісі болып
табылады. Ал енді қарым –қатынасты ақпарат тарату дегеніне келсек, қарым
–қатынас кезінде ақпарат тек таратылмай оның қабылданатындығы да белгілі.
Сол себепті оны ақпарат алмасу деп атасақ, бұл процестің мазмұны мен мәні
айқындала түсер деген ойдамыз.
Ғалым көрсетілген еңбегінде сөздің қарым –қатынас құралы екендігі
туралы ойын қайта –қайта негіздеп айта отырып, өз пікірін жан – жақты
тұжырымдайды. Мысалы жоғарыдағы біз дәйексөз ретінде келтіріп отырған ойын
қайталай келіп, ол ойын былайша түйіндейді: “Белгілерді дерексіздендіре әрі
зат жөнінде жалпы мәлімет бере отыра, сөз ойлаудың және қарым – қатынастың
құралы болып қалыптасады”.
Ғалым бұл тұжырымында сөздің қарым –қатынас, ақпарат алмасу құралы
болып қалыптасуы оның ұғым белгілерін абстракциялауымен байланысты
екендігін атап айтады. Сөздің белгілерді жалпылау, абстракциялау қасиеті
лексикологияда әбден мойындалған деуге болады. Алайда оның қарым –қатынас
құралы болып қалыптасуының себебі аталған қасиетіне байланысты екендігі
психолингвистикалық тұрғыдан көрсетілуі ғалым тұжырымының назар аударар
қыры болып табылады.
Сөздің ақпарат алу мен таратудың, яғни оның ақпарат алмасудың құралы
екендігін айтқандардың қатарында Мағжан Жұмабаевты да қосуымызға толық
негіз бар. Оған оның мына пайымдауы мысал бола алады:
“Біз сөз арқылы ғана неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре аламыз, һәм
басқа адамдардың ойларын біле аламыз. Сөз болмаса, адамды біліп болмас еді.
Атын атап, сөзбен бекітіп тастамасақ, жанды суреттер, ұғымдар тұрмас еді.
Сөз болмаса, сөзбен адамның бірін –бірі ұғынуы болмаса, жер жүзіндегі осы
күнгі адамзат тұрмысы деген тұрмыс та болмас еді.
Қысқасы, жан көріністерінің ең қымбаты ой. Ой тілі – сөз – деп
жазады ол. Қазақ зиялысының бұл пікірінде сөздің қарым –қатынас, ақпарат
алмасу құралы екендігі ап –анық айтылған. М.Жұмабайұлының осындағы “сөзбен
адамның бірін –бірі ұғынуы” деп отырғаны –адамдардың сөз арқылы бір
–бірімен өзара ақпарат алмасуы [4,37б.].
Мағжан ұлт тілінің халық өмірінің айнасы екендігін де, сөздің ақпарат
тарату, ақпарат алмасу құралы екендігін де, сонау қазақ тіл білімінің
іргесі жаңа қалана бастаған жиырмасыншы ғасырдың жиырмасыншы жылдары –ақ
атап көрсетуі – оның аса сезімтал лирик ақын болумен қатар, ерекше
байқампаз, терең филологиялық білім иесі екендігін да көрсетеді. Мағжан
Жұмабайұлының тіл туралы жазылған бір –екі беттік шағын ғана жазбасын
ұлтын, тілін сүйген азаматтың жүрек жарды ойы ғана емес, ол адам тілінің
қызметі, оның ұлт өмірінде алатын орны туралы терең пайымдай отырып
айтылған ғылыми құнды пікір деп бағалаған жөн. Себебі онда ұлттық
дүниетанымның тілдегі бейнеленуі, сөздің қызметі туралы бүгінге дейін құнын
жоймаған ойлар, тұжырымдар кездеседі.
Мәселенің арнайы қарастырылмағандығына қарамастан, лексиколог, тілші
ғалымдарымыздың еңбектерінде де сөздің бұл қасиеті туралы айтылған пікірлер
кездеседі. Мәселен, тілші ғалым Ә.Хасенов те сөздің қарым – қатынас, пікір
алысу, адамдардың өзара түсінісу құралы екендігін атап көрсетеді. Ол былай
деп жазады: “Сөз –біреу мен біреу қарым –қатынас жасағанда қолданылатын ең
негізгі единицасы. Сөзсіз пікір алысу мүмкін емес. Түсінісу, адамдардың бір
–бірімен қарам –қатынас жасауы сөз арқылы болады”. Әмеди Хасеновтың пікір
алысу, түсінісу, қарым-қатынас жасау деп отырғанының барлығы да ақпарат
алмасу құралы екендігі аталып көрсетіліп отыр [5,67б.].
Сөздің бұл қасиеттері туралы айтқанда, оның тұлғалық, формалық жағын
да назардан тыс қалдыруға болмайды. Кез келген сөздің белгілі бір әріптер
тізбегінен, дыбыстар тіркесімінен тұратыны бергілі. Бірақ кез келген тілдік
таңбаларда тізіп, оған белгілі бір мән мағына бермей тұрып, ол сөзден біз
ешқандай ақпарат ала алмаған болар едік. Мысалы, бдкеінуге немесе жтспн
деген сияқты кездейсоқ әріптер тізбегінен бір нәрсе ұғу, қандай да ақпарат
алу мүмкін емес. Ал белдік немесе жетіген деген сөздерді оқысақ немесе
естісек, онда белгілі бір ұғымдар мен заттар ойымызға оралады. Бұдан сөз
арқылы берілетін немесе алынатын ақпараттың сөз мағынасымен тығыз
байланысты екендігін көруге болады.
Нейропсихологияның, нейролингвистиканың негізін қалаған аса көрнекті
ғалым А.Р.Лурия адам тілі мен жануарлар “тілін” салыстыра отырып, олар
арқылы берілетін ақпарат табиғатын, олардың айырмасын көрсететін өте
қызықты ғылыми тұжырым жасайды. Бал араларының, маймылдардың және бұғылар
мен тырналардың түрлі үн қатысулары мен қимылдары арқылы ақпарат алмасуын
бір деңгейде қарауға болмайтындығын дәлелдейтін деректер келтіреді.
Жануарлар өздерінің көрген –білгенін өзгелеріне де дыбыстау, түрлі қимылдар
(би т.б.) жасау арқылы сездіріп, оларды да сол күйге енгізе отырып ақпарат
алмасатынын нейропсихологиялық тұрғыдан түсіндіреді. “Алыс сапардан оралған
араның жеткізгелі отырған ақпараты зат, әрекет немесе қарым –қатынас туралы
ақпарат емес, ол сол араның күй –жайы туралы ақпарат” –дейді. Ол адам тілін
– зат, белгі, әрекет және қарым –қатынасты білдіретін кодтау қызметін
атқаратын, ақпарат беретін және оны түрлі жүйелерге енгізетін кодтар жүйесі
– деп түсіне отырып, “развитой язык человека является системой кодов,
достаточной для того, чтобы передать, обозначить любую информацию даже вне
всякого практического действия” – деп көрсетеді [5,14б.].
Ғалым адам тілінің тіптен практикалық қолданыста жоқ кез келген
ақпараттың өзін белгілеп, жеткізе алатынын атап айтады. Адам тілінің бұл
қасиетін жан –жақты, әр түрлі деңгейде қарастыруға болады. Мәселен, сөз
тіркесі, сөйлем, мәтін деңгейінде лингвистикалық, психолингвистикалық,
нейролингвистикалық, социолингвистикалық тұрғыдан келе отырып зерттелсе,
жалпы тіл білімі үшін маңызды теориялық та, практикалық та құнды ғылыми
нәтижелер алуға қол жеткен болар еді деп ойлаймыз. Айталық, егер “кітап”
десек, онда нақты деректі зат атауы. Бірақ мейлінше жалпы ұғымды, бүкіл
кітап атаулыны білдіреді. Ал “қалың кітап” десек, онда кітаптың көлемі
нақтылана түседі. “Қалың қызыл кітап” дейтін болсақ, кітаптың, көлемімен
қоса түсі де белгілі болады. Енді “қалың қызыл кітап үстел үстінде жатыр”
деген сөйлем кітаптың көлемін, түсін және оның қайда екендігін білдіріп, ол
кітап жөнінде біршама жан – жақта ақпарат беріп тұр.
Ағаш, аң, құс деген жалпы есімдер арқылы бүкіл ағаш, аң, құс атаулы
туралы мейлінше жалпылама ақпарат аламыз. Ал енді тектен түрге қарай ойыса
бастасақ, ақпарат ауқымы да шектеліп, нақтылана түседі.
Ағаш – емен, қайың, терек, тал, үйеңкі, қарағай, самырсын, қарағаш,
шетен т.б.
Аң – арыстан, жолбарыс, барыс, сілеусін, қасқыр, аю, елік, бұғы,
бұлан, киік, түлкі, қарсақ, борсық, қоян т.б.
Құс – бүркіт, сұңқар, қырғи, лашын, қаршыға, көгершін, аққу, көкқұтан,
бозторғай, үкі, сауысқан, тоқылдақ, тоты т.б [6,73б.].
Көріп отырғанымыздай, ағаш, аң, құс дегенде, бұл атаулардың ішіне осы
текке кіретін түрлердің бәрі енеді. Бұл келтірілген мысалдан, жалпыдан
жалқыға қарай ойысу барысында алынатын ақпарат ауқымы тарылумен қатар ол
мейлінше нақтылана түсетінін де көруге болады. Ақпарат ауқымын бұдан әрі де
тарылтып, ұғым, зат жөніндегі ақпаратты нақтылай беруге болады. Мысалы,
қызыл қайың, сәмбі тал, көк терек, бал қарағай, Уссурий жолбарысы, қар
барысы, қызыл қасқыр, ақ аю, солтүстік бұғысы, ақ түлкі, сұр қоян, бала
бүркіті, сұңқылдақ аққу т.б. десек, онда белгілі бір түрге немесе
тұқымдасқа кіретін ағаш, аң, құс атауларын одан да нақтылай түсеміз. Бұл
атаулар арқылы тіз тал, түлкі немесе бүркіт атаулының бәрін емес, оның
ішіндегі нақты бір түрін көз алдымызға келтіреміз. Ал енді, “Уссурий
жолбарысы мысық тұқымдасына жататын жыртқыш аңдардың ең ірілерінің бірі”,
“қар барысы Тянь –Шань мен Іле Алатауында жиі ұшырасады”, “Дала бүркіті
сұңқар тәрізділер отрядының қырғилар тұқымдасына жататын құс”, “қызыл
қасқыр – ит тұқымдасына жататын, Тянь –Шань, Алтай, Саян, Жоңғар Алатауын
мекендейтін жыртқыш аң” деген сөйлемдерді алсақ, жоғарыдағы сөз, сөз
тіркесі арқылы аталған ұғымдар жөніндегі алатын ақпаратымыздың көлемі ұлғая
түсуімен қатар, нақтылық одан да арта түседі.
Сөз – дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығынан тұратын тілдік бірлік.
Мағына мен дыбыстар тіркесімінің бірлігінен тұратын сөз заттар мен
құбылыстардың адам санасындағы бейнесі. " Сөз дегеніміз – затқа (құбылысқа)
тән басты белгілердің жалпыланған жиынтық бейнесі, образы" – деп атап
көрсетеді сөз мағынасын оқытуға арналған оқу құралын жазған ғалымдар
[7,13б.].
Сөз мағынасы заттар мен құбылыстардың санадағы бейнесі болғандықтан
да, сол бейне алқылы қандай да бір зат, құбылыс туралы мәлімет, ақпарат
аламыз. Сөз мағынасынан заттар мен құбылыстардың негізгі белгілері көрініс
табатындықтан мағына маңызды ақпарат көзі болып табылады. Яғни, сөздің
мағыналық құрылымынан сол сөз атау болып тұрған зат, құбылыс туралы ақпарат
алуға болады. Сөздің семантикалық құрылымына талдау жасау арқылы оған анық
көз жеткізе аламыз.
Сөздің мағыналық құрылымы түрлі семантикалық компоненттерден, ірілі –
уақты мағыналық бөліктерден тұратыны белгілі. Қазіргі тіл білімінде
мағынаның құрылымдық бөліктері семантикалық белгі, семантикалық компонент
(сыңар), сема, ұғым белгілері, мағына элементі, мағына бөлшегі сияқты
көптеген атаулармен аталып жүр. Сөз мағынасының ең кіші мағыналық бөлшегі
болып табылатын осы семантикалық белгілердің әрқайсысы таңбаланушының түрлі
қасиеттері туралы мәлімет береді. Егер сөздің мағыналық құрылымына талдау
жасай бастасақ, онда әр семаның сөз арқылы ұғым жөнінде беретін жалпы
ақпаратының жеке – жеке бөліктерін құрайтынына көз жеткізе бастаймыз.
"Сема дегеніміз – бұл микрокомпонент, құбылысты таңбалай отырып,
сөздің нақты белгілерін бейнелейтін бөлшек" – дейді сөз мағынасының
құрылымын арнайы зерттеген ғалымдардың бірі И.А.Стернин [8,17б.].
Ал осы сөздің нақты белгілерін белгілейтін микрокомпонеттердің
ақпаратпен байланысты екендігін атап көрсеткен де тілші ғалымдар бар.
Мысалы, М.Оразов былай деп жазады: "семалар объективті дүниелерден түйсік
арқылы қабылданған информациялармен байланысты болса, семема сол
информацияларды қабылдап, адам ойындағы жалпылау, дерексіздену қасиетімен
байланысты болады".
Ғалымның тұжырымы көрсетіп отырғанындай, сөз мағынасын құрайтын осы
микрокомпоненттер арқылы біз сол сөз белгілеген зат, құбылыс немесе әрекет
жөнінде ақпараттар аламыз. Әр семантикалық белгі сөз мағынасы арқылы
берілетін тұтас ақпараттың бір – бір бөлігі болып табылады. Оған көз
жеткізу үшін, бір – екі сөздің мағыналық құрылымына талдау жасап көрелік.
Мысалы, қаңтар зат есімін алалық. Қазақ тілінің сөздігінде бұл сөзге
"қыстың екінші айы, январь" деген анықтама беріледі.
Бұл зат есім тұлғасындағы қаңтар сөзі арқылы негізінен осы сөз
мағынасын құрайтын семантикалық белгілерге сәйкес ақпараттар ала аламыз.
Қаңтар дегенде бұл айдың жылдың он екі айының бірі екендігін, қыс айы
екендігін, қыстың екінші айы екенін білеміз. Осы аталып көрсетілген
семантикалық белгілерді қаңтар сөзі арқылы берілетін – алынатын негізгі
ақпараттар деуге болады. Сондай – ақ, қаңтар дегенде бұл анықтамада көрініс
таппаған тағы бір ақпарат есімізге түседі, ойымызға оралады. Ол қазіргі
ресми қолданып отырған еуропалық күнтізбеміз бойынша "жылдың бірінші айы"
деген ұғым. Әдетте бұл айдың аты аталғанда еуропаша жыл басы, жаңа жыл
басталатын бірінші ай деген де түсінік қатар жүреді. Соңғы жылдары
шығыстық, ұлттық дәстүрімізге назар аударып, жыл басы ретінде "Наурыз
мерекесі" де аталып өтіле бастағандықтан болар, сөздік авторлары қаңтар
сөзінің семантикасында бар осы белгіні анықтамада көрсетпепті.
Енді әупілдек сөзінің мағынасына назар аударып көрелік. Түсіндірме
сөздікте әупілдек сөзіне: "қамысты көлдерді мекендеп, түндерде әупілдеп
шығатын үлкендігі үйректей, қоңыр қара дақты су құсы" деген анықтама
берілген. Бұл сөздің мағынасынан мынандай ақпараттар аламыз:
1. әупілдектің құс екендігін;
2. оның су құсы екендігін;
3. ол құстың көлді мекендейтінін;
4. кез келген көлді емес қамысты көлді мекен ететінін;
5. түн құсы екендігін;
6. әупілдеген үн шығаратынын;
7. үлкендігі үйректей екендігін;
8. түсінің қоңыр қара дақты екендігін білеміз [9,73б.].
Алдыңғы қаңтар сөзіне қарағанда, әупілдек сөзінің анықтамасында оның
мағынасын ашатынн бірнеше семантикалық белгілері көрсетілген. Соған сәйкес,
су құсы әупілдек жөнінде алатын ақпараттарымыздың көлемі мен мазмұны да
бай. Бұл мысалдан да бір сөз мағынасын құрайтын семалар санының сол сөз
арқылы алынатын немесе берілетін ақпарат санымен сәйкес келетіндігін
көреміз.
Сөз мағынасына анықтама бергенде сол сөздің мағынасын құрайтын ірі
және ұсақ, денотаттық, сигнификаттық және конотаттық семалардың барлығы
бірдей көрініс таба береді екен деген түсінік тумауға тиіс. Сөзге анықтама
беруші лексиколог, лексикограф маман негізгі семантикалық белгілерді ғана
қамтуды мақсат етуі мүмкін. Кейде сөздің мағынасын ашатын басты семалар
жеткілікті болғандықтан шеткері семалардың бәрін қамту қажеттілігі бола
бермейді. Ал кей жағдайда сөз мағынасының көнелігінең сөздің сирек
қолданылатындығына, мағынаның көмескі тарта бастауына және басқа да
себептерге байланысты сөзге берілген анықтамада оның басты белгілері де
қамтылмай қалып жатады. Бұл деген сөз сол сөз мағынасы арқылы берілетін
немесе алынатын ақпараттың да назардан тыс қалып қойғанын көрсетеді. Сөздің
мағынасы дұрыс ашылып, ұғымның басты белгілерін көрсететін семалары
көрсетілмей кетсе және ол қайталана берсе, онда бірте – бірте ол белгі
көмескіленіп, күңгірт тартып, уақыт өте келе ұмыт болуы да мүмкін. Ал
ұғымның сол белгісі аса маңызды, құнды ақпарат болуы да мүмкін. Сондықтан
да сөз мағынасында сол сөз белгілейтін заттың, қимыл – әрекеттің,
құбылыстың таным процесі кезінде айқындалған белгілерінің қамтылуы аса
маңызды. Сөз мағынасы қатысым құралы болуымен бірге, өзінің ақпаратты
сақтаушылық, шоғырландырушылық және тіркеушілік қасиетке ие екендігімен де
құнды.
Сөздің ақпараттылығы оның жеке тұрғандағы мағыналық құрылымының
байлығына және сөздің контексте ашылатын мағыналарына байланысты болады.
"Әрбір тілдік бірліктің белгілі мазмұны бар және сонда түрлі мөлшердегі
ақпарат болады. Ақпаратың көлемі сол тілдік бірліктің мөлшеріне, сипаты мен
дербестігіне байланысты болады. Тілдік бірліктің "мазмұны", сол бірліктің
"мағынасы" және оның "ақпараттылығы" деген ұғымдардың шекарасын анықтау
қиын. Алайда шртты түрде былай деп қабылдауға болады: Тілдік бірліктің
мазмұны – бұл сол тілдік бірліктің білдіретін ұғым белгілерінің жиынтығы.
Тілдік бірліктің мағынасы – ол аталған ұғым белгілерінің бірінің шартты
түрде таңбалануы. Тілдік бірліктің ақпараттылығы – бұл сол бірліктің нақты
қолданыс кезендегі мазмұнының өлшемі".
Жоғарыдағы сөздердің мағыналарына жасалған компоненттік талдау
көрсетіп отырғанындай, сөз мағынасын құрайтын компоненттердің әрқайсысы сол
сөз таңбалаушысы болып отырған ұғым жөніндегі жеке – жеке ақпараттар болып
табылады. Басқаша айтқанда, сөздің мағынасын құрайтын семантикалық белгілер
сол сөзбен таңбаланған ұғымның мазмұнын білдіретін ақпараттар да болып
табылады.
1.2 Сөз мағынасының дамуы және ақпарат
Адам таным процесінде қоғамның, өлі және тірі табиғаттың сан түрлі
жаңа қырларын ашып,үнемі даму үстінде болады. Айналадағы, ортадағы заттар
мен құбылыстар т.б. туралы адамның таным түсінігінің өзгеруі мен толығуы
тілден көрініс тауып, сөзбен бейнеленіп отырады. Жалпы сөздің лексикалық
мағынасының дамуы таным процесімен тығыз байланысты болғандықтан басқаша
болуға тиіс емес. Ол сөздің затты белгілеп қана қоймай, оны талдау қызметін
де атқаратынын, ұрпақтардың тарихи даму барысында жинақтаған тәжірибелерін
де жеткізетінін атап көрсетіп отыр. Ал тәжірибе жетіліп, адамзат қоғамы
дами түскен сайын заттар мен құбылыстар жайлы таным – білім де өзгеріп,
толығып, бұрынғы көзқарастар мен тұжырымдарға жаңаша баға беріліп те жатуы
табиғи нәрсе.
Сөз мағынасының дамып, өзгеріп отырғандығы лексиколог ғалымдар
тарапынан ертеден- ақ айтылып келе жатқан мәселе. Қазақстандық авторлар бұл
жөнінде былай дейді: "Сөз мағынасы – дамып отыратын құбылыс. Ол әр уақыт
бір қалыпта тұрмайды. Үнемі өзгеріп, дамып, бұрынғы мағынасының үстіне
қосымша жаңа мағына үстеп алып отырады немесе ескі мағынасы жойылып, басқа
мағынаға ие болады" [10,24б.].
Сөз мағынасында өзгерістердің болуын, мағынаның кеңеюінің немесе
таралуының негізінен екі түрлі себебі болатындығы аңғарылады. Біріншісі –
мағынасының дамуы тілді тұтынушылардың саналы әрекетінің негізінде мақсатты
түрде жүзеге асуы да, ал екіншісі – олардың еркінен тыс түрлі
экстралингвистикалық себептермен байланысты болуы. Соңғысы, яғни тілден тыс
факторлар қоғам өміріндегі елеулі өзгерістер, ұғымға деген көзқарастың
өзгеруі немесе ғылымның өркендеуі негізінде ұғымның жаңа белгілерінің
айқындалуы және тағы басқа да болуы мүмкін.
Біріншісі – мақсатты қолданыс арқылы сөз мағынасын өзгерту бұл
көбінесе термин шығармашылығында, тілдің түрлі лексикалық қабаттарын
құрайтын сөздерді қандай да бір арнаулы саланың термині ретінде пайдаланып,
оған қосымша мағына жүктеу кезінде жиірек байқалатын құбылыс. Мысалы,
жалпы әдеби тілде сын есім түрінде 1. "мамықтай үлпілдеген жұп – жұмсақ";
2. "өте ұсақ, мап - майда"; 3. зат есім түрінде "кейбір өсімдіктердің
басындағы үлпілдеген жұп – жұмсақ бөлшегі" мағыналарында қолданылатын ұлпа
сөзі соңғы он – он бес жыл көлемінде биология термині ретінде қолданылып
жүр. Ұлпа сөзі кеңестік дәуірде ұзақ жылдар бойы орыс тіліндегі ткань
түрінде қолданылып келген терминнің қазақша баламасы ретінде биологиялық
әдебиеттер мен осы саланың терминологиялық сөздіктерінде жиі қолданылып
жүр. Мәселен, 1990 жылы жарық көрген биология терминдерінің сөздігінде
ткань – ұлпа түрінде берілген.
"Құрылысы, атқаратын қызметі және шығу тегі бойынша ұқсас клеткалар
тобы" деген биологиялық ұғымды білдіретін терминді "ұлпа" сөзімен атауға
негіз болған осы сөздің әдеби тілдегі "өте ұсақ, мап – майда" деген
мағынасы. Олай дейтініміз – биологиялық сөздіктерде жасуша (клетка)
терминінде "тарихи ұзақ даму нәтижесінде пайда болған өсімдіктер мен
жануарлар организмінің құрылысындағы микроскоппен ғана көруге болатын,
белгілі қызмет атқаратын негізгі форма" деген анықтама беріліп жүр. Клетка
терминін "жасуша" деп аударушылар да термин мағынасындағы осы "иненің
жасуындай" ұсақ, кішкентай деген белгісіне сүйенген. Бұл тілде бұрыннан бар
сөзді мақсатты түрде белгілі бір арнаулы саланың термині ретінде
пайдаланудың бір ғана мысалы. Ғылымның әр саласынан да мұндай терминдерді,
яғни сөзге арнаулы мағына жүктеп, оның семалық құрылымын жетілдіруге мысал
болатын тілдік деректерді келтіруге болады.
Ал екіншісіне мысал ретінде тіліміздегі "саудагер" сөзін алуға
болады. Саудагер. Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігінде осы
"саудагер" сөзіне
Алған затын қымбатырақ бағаға сататын алыпсатар" деген анықтама берілген.
Негізінен меншіктің бір ғана түрі – мемлекеттік меншік мойындалған
қоғамда сауда жасауға, қандай да бір өнімді сатып, оның үстінен қосымша
пайда табуға, саудагерлікті кәсіп етуге оң көзқарас болған жоқ. Оның үстіне
біздің ұлттың саудагерлікпен айналысушыға деген көзқарасы жағымды болмады.
Сауда жасаушыны қазақ көбінесе, пайдакүнем, пайдақұмар, алыпсатар адам
деген ұғымдармен қатар қойды. Сауда жасаған адамды "сарт" деп аса жақтыра
бермедік. Саудагерлікті ертеден кәсіп еткен түркі тілдес көрші жатқан
бауырлас халықтың осы қасиетін бізге тән емес нәрсе санап, саудамен
айналысқан қазақты "өзбек" деп бөлектедік. Социалистік қоғамда өмір сүрген
кезіміздегі саудагерге деген көзқарасымызды сол кезеңде жазылған еңбектен
алынған мына мысалдардан да көруге болады. "Адам баласының ең арамы да,
арсызы да саудагер екені де даусыз" (Ғ.Мүсірепов). "Халық мұрасын көрінген
саудагер мен пайдақорлардың оңай олжа, талан – таражына салдырып отыруыңа
бола ма?" (А.Машанов, Жер асты). Мұндай мысалдарды өзге де аталған уақыт
шеңберінде жарық көрген көптеген еңбектерден келтіре беруге болады
[11,54б.].
Сөз – дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығынан тұратын тілдік бірлік.
Мағына мен дыбыстар тіркесімінің бірлігінен тұратын сөз заттар мен
құбылыстардың адам санасындағы бейнесі. " Сөз дегеніміз – затқа (құбылысқа)
тән басты белгілердің жалпыланған жиынтық бейнесі, образы" – деп атап
көрсетеді сөз мағынасын оқытуға арналған оқу құралын жазған ғалымдар.
Сөз мағынасы заттар мен құбылыстардың санадағы бейнесі болғандықтан
да, сол бейне алқылы қандай да бір зат, құбылыс туралы мәлімет, ақпарат
аламыз. Сөз мағынасынан заттар мен құбылыстардың негізгі белгілері көрініс
табатындықтан мағына маңызды ақпарат көзі болып табылады. Яғни, сөздің
мағыналық құрылымынан сол сөз атау болып тұрған зат, құбылыс туралы ақпарат
алуға болады. Сөздің семантикалық құрылымына талдау жасау арқылы оған анық
көз жеткізе аламыз.
Сөздің мағыналық құрылымы түрлі семантикалық компоненттерден, ірілі –
уақты мағыналық бөліктерден тұратыны белгілі. Қазіргі тіл білімінде
мағынаның құрылымдық бөліктері семантикалық белгі, семантикалық компонент
(сыңар), сема, ұғым белгілері, мағына элементі, мағына бөлшегі сияқты
көптеген атаулармен аталып жүр. Сөз мағынасының ең кіші мағыналық бөлшегі
болып табылатын осы семантикалық белгілердің әрқайсысы таңбаланушының түрлі
қасиеттері туралы мәлімет береді. Егер сөздің мағыналық құрылымына талдау
жасай бастасақ, онда әр семаның сөз арқылы ұғым жөнінде беретін жалпы
ақпаратының жеке – жеке бөліктерін құрайтынына көз жеткізе бастаймыз.
"Сема дегеніміз – бұл микрокомпонент, құбылысты таңбалай отырып,
сөздің нақты белгілерін бейнелейтін бөлшек" – дейді сөз мағынасының
құрылымын арнайы зерттеген ғалымдардың бірі И.А. Стернин.
Ал осы сөздің нақты белгілерін белгілейтін микрокомпонеттердің
ақпаратпен байланысты екендігін атап көрсеткен де тілші ғалымдар бар.
Мысалы, М. Оразов былай деп жазады: "семалар объективті дүниелерден түйсік
арқылы қабылданған информациялармен байланысты болса, семема сол
информацияларды қабылдап, адам ойындағы жалпылау, дерексіздену қасиетімен
байланысты болады".
Ғалымның тұжырымы көрсетіп отырғанындай, сөз мағынасын құрайтын осы
микрокомпоненттер арқылы біз сол сөз белгілеген зат, құбылыс немесе әрекет
жөнінде ақпараттар аламыз. Әр семантикалық белгі сөз мағынасы арқылы
берілетін тұтас ақпараттың бір – бір бөлігі болып табылады. Оған көз
жеткізу үшін, бір – екі сөздің мағыналық құрылымына талдау жасап көрелік.
Мысалы, қаңтар зат есімін алалық. Қазақ тілінің сөздігінде бұл сөзге
"қыстың екінші айы, январь" деген анықтама беріледі.
Бұл зат есім тұлғасындағы қаңтар сөзі арқылы негізінен осы сөз
мағынасын құрайтын семантикалық белгілерге сәйкес ақпараттар ала аламыз.
Қаңтар дегенде бұл айдың жылдың он екі айының бірі екендігін, қыс айы
екендігін, қыстың екінші айы екенін білеміз. Осы аталып көрсетілген
семантикалық белгілерді қаңтар сөзі арқылы берілетін – алынатын негізгі
ақпараттар деуге болады. Сондай – ақ, қаңтар дегенде бұл анықтамада көрініс
таппаған тағы бір ақпарат есімізге түседі, ойымызға оралады. Ол қазіргі
ресми қолданып отырған еуропалық күнтізбеміз бойынша "жылдың бірінші айы"
деген ұғым. Әдетте бұл айдың аты аталғанда еуропаша жыл басы, жаңа жыл
басталатын бірінші ай деген де түсінік қатар жүреді. Соңғы жылдары
шығыстық, ұлттық дәстүрімізге назар аударып, жыл басы ретінде "Наурыз
мерекесі" де аталып өтіле бастағандықтан болар, сөздік авторлары қаңтар
сөзінің семантикасында бар осы белгіні анықтамада көрсетпепті.
Қоғам өмірінде болған елеулі өзгерістер біздің халықтың саудагерлікті
кәсіп етушіге, пайда табуды мақсат ете отырып жұмыс істейтін адамға деген
көзқарасты өзгертті. Мемлекеттік меншіктен басқа да меншік түрлері
мойындалатын, нарықтық қатынасқа негізделген қоғам пайда табуға, өнімді,
тауарды сатып баюға толық мүмкіндік берді. Сауда жасап пайда табу мін,
кемшілік емес, керісінше, іскерлік белгісі ретінде бағаланатын болды.
Тоқсаныншы жылдардың басында бұқаралық ақпарат құралдарында, "қазақ сауда
жасай алмай ма?", "көрші өзбек ағайындардың қолынан келген осы тірлік
біздің де қолымыздан келеді" деп халықты сауда жасап, пайда табуға үндеген,
саудагерлікті жатсынудың реті жоқ екендігін насихаттауға арналған
жарияланымдар көптеп жарық көрді. Нарықтық қатынастарға негізделген қоғам
орныға бастауына байланысты халық та соған бейімделіп, сауда – саттық
үйреншікті нәрсеге, тіпті ел күнкөрісінің негізгі, құрамдас бөлігіне
айналды. Соған сәйкес халықтың түсінігіндегі саудаға, саудагерлікке, сонын
негізінде пайда табуға деген көзқарас айналасы он – он бес жылдың көлемінде
елеулі өзгеріске ұшырады. Саудагерге деген қазақтың социалистік қоғам
тұсындағы көзқарасының өзгеріп, халықтың елеулі бөлігі саудагерлікпен
айналысуға көшуі "саудагер" сөзінің мағынасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz