АЗАТТЫҚ ИДЕЯСЫНЫҢ ТОРҒАЙ АҚЫНДАРЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Қазақ әдебиеті тарихында XYIII ғасырдан бастап көнеден қалыптасқан жыраулық дәстүрмен бірге ақындар поэзиясы кеңінен тарала бастағаны белгілі. Осы кезеңде өмір сүрген Тәтіғара, Шал, Көтеш шығармаларында жыраулық поэзияға қарағанда ақындық сипаттардың басым болуы осыны көрсетсе керек. Халықтың мұң-мұқтажын, қуанышы мен қайғысын, арманы мен тілегін айта білген ақындар шығармашылығы қазақ сахарасында кеңінен өріс ала бастады. Бірақ бұл ақындар шығармашылығы тек осы кезеңде пайда болды дегенді білдірмесе керек. Бұл мәселе жөнінде көптеген әдебиет зерттеушілеріміз өз пікірлерін білдірген болатын. Әдебиет зертеушілерінің тұжырымдарына қарағанда, қазақтың ақын дегені - жыраудың кейінгі кезде шыққан атауы, тарихи деректерге қарағанда, жырауларды ақындардың ең көне типі деп есептеуге болатын сияқты[1, 87 б.].XYIII ғасырда жаңа қарқынға ие болған ақындар поэзиясы ұлан-ғайыр қазақ даласының түкпір-түкпірінде өзіндік дәстүр ерекшеліктері бар ақындық мектептер қалыптастыра бастады.
Өзекті мәселелері: ХІХ ғасырдың екінші жартысында Торғай өңірінде қалыптасқан Торғай ақындық мектебі болғанын кейбір әдебиет зерттеушілері жазып келеді. Бірақта өз дәуіріне ашық үн қосып, замана шындығын айта білген бұл ақындық мектептің өкілдері ұзақ уақыттар бойына ескерусіз қалып келді. Себебі өзіндік дәстүр ерекшеліктерін қалыптастырған бұл ақындық мектеп өкілдерінің шығармалары кеңестік кезеңде тек жасырын түрде ғана айтылатын. Аталмыш ақындық мектептің ірі өкілдері Сейдахмет Бейсенұлы, Қарпық Шолақұлы, Жұмабай Шалабайұлы, Есенжол Жанұзақұлы сияқты ақындар Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының әдебиет жолындағы ең алғашқы ұстаздары болса, Файзолла Сатыбалдыұлы, Әлмағамбет Оспанұлы, Иманқұлдың Әбдірахманы, Бәлдік Байтоғаев, Уәлі Баспақұлы т.б. ақындар Алашорда қайраткерлерімен мүдделес, мақсаттас жандар болуынан Кеңестік дәуірде бұл ақындар жайлы сөз қозғау мүмкін емес еді. Кеңестік кезең түгелі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда да бұл ақындық мектептің өкілдері толық зерттелмей келе жатыр. Осы өңірден шыққан С. Кенжеахметов, С. Оспанов, Н. Бектемісов, Б. Әлмағанбет, А. Қалиев сияқты жергілікті зерттеушілердің бірен-саран еңбектері болмаса бұл тақырыпта қалам тартқандар аз. Аталған ақындық мектептің өкілдері толық зерттелмегендіктен олардың шығармашылығындағы тақырып пен идея мәселесі туралы сөз қозғаудың өзі қиын. Мұның өзі Торғай ақындарының шығармашылығын арнайы зерттеуді қажет етеді және ондағы тақырып пен идея турасында қарастырып, оны жеке зерттеу нысаны ету - тақырыптың өзектілігін танытады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Торғай ақындарының шығармашылығындағы идея және тақырып мәселесін зерттеу жұмыстың басты мақсаты болып табылады және осы жолда мынадай міндеттерді шешу қажет деп білеміз:
Торғай ақындарының шығармашылығындағы негізгі аңсар болған
азаттық идеясының дамуы:
а) Торғай ақындары шығармашылығындағы азаттық идеясының 1916
жылғы ұлт-азаттық қозғалысы барысындағы дамуы;
б) Алаш ұранды әдебиеттің әсері.
Торғай ақындары шығармашылығындағы тақырыптық жүйелердің
бөлінуі:
а) Торғай ақындарының шығармашылығына Шығыс әдебиетінің әсері
және фольклорлық сюжеттер;
б) Торғай ақындары шығармашылығындағы қазақ тарихының
көріністері.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Торғай ақындық мектебі өкілдерінің шығармашылығы зерттеу нысаны етіп алынып отыр. Олардың шығармашылығындағы тақырып және идеяның алуан түрлілігі тұтас қазақ әдебиетіндегі тақырып, мазмұн және идея жағынан байыта түсті. Бұл орайда, аталған ақындық мектебі өкілдерінің әр жылдары мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған, жеке кітап болып шыққан туындылары мен мұражай қорларындағы және жеке тұлғалардың қолынан алынған қолжазбалардағы еңбектері арнайы қарастыру нысанына айналды.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Дипломдық зерттеу жұмысында қазақ және әлемдік әдебиеттану ғылымының теориялық және әдіснамалық негіздеріне сүйендік. Мұнда жинақтау, салыстыру, сұрыптау, жалпылау т.б. әдістер тиісінше қолданылды.
Ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы. Жұмыс өзіндік жаңашылдыққа және құндылыққа ие. Торғай ақындық мектебінің өкілдері жайлы біршама құнды мәліметтер жинап, осы материалдар негізінде олардың шығармашылығындағы тақырып және идея мәселесі туралы өзіндік тұжырымдар жасап, ой қорытуымыз - жұмыстың ғылыми жаңашылдығы болып табылады. Практикалық құндылығы тұрғысында - Торғай ақындық мектебі туралы арнаулы оқу орындарында сабақ беру барысында, сонымен қатар Торғай ақындары шығармашылығын зерттеушілер мен жалпы оқырман қауымға осы жұмыста қамтылған деректерді қолдануға толық мүмкіндік бар.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу. Қазақ әдебиеттануы ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі - аймақтық әдебиеттің кемшін қалуы. Осы тұрғыдан алғанда, Торғай өңірінде шоғырланған ақындар ортасы, әдеби аяны - Торғай ақындық мектебі деген арнайы ұғым негізінде қарастыру ісі қолға алынып келеді. Міне, осы кемшін мәселенің орнын толтыру үшін, біз ақындық мектеп өкілдері шығармаларының тақырыптық және идеялық жағын еліміздегі өзге ақындық мектептермен (аймақтық) салыстыра-салғастыра қарап, өзара үндестік пен сабақтастықты, алаш ұранды әдебиет өкілдері мен азаттық идеяның үйлесімдігін зерттеуді ниет еттік.
1 АЗАТТЫҚ ИДЕЯСЫНЫҢ ТОРҒАЙ АҚЫНДАРЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ

1.1 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің аңсары - азаттық идея

Қазақ тарихында азаттық идеясын жырға қосқан ақындар аз болмаған. Басы қазақ хандығы құрылар тұста өмір сүрген Асан Қайғы жыраудың шығармашылығынан бастау алған бұл сарын жыраулар поэзиясы арқылы жалғасып келіп ХІХ ғасырдағы Шортанбай, Дулаттардың шығармашылығымен ұштасады. Одан кейінгі кезеңдерде ХХ ғасырда орын алған 1916 жылға ұлт-азаттық көтеріліс қатысушыларының және Алаш қайраткерлерінің мұраларымен өрбіген қазақ әдебиетіндегі азаттық идеясы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасында қамауға алынған Қайраттардың еркіндікті аңсап жазған өр рухты өлең-жырларымен түйінделеді. Азаттық алып тәуелсіз мемлекет атанған уақытта осы азаттық идеясын жырлаған ақындардың шығармашылығы қарастырыла бастады. Қазақ әдебиетіндегі бұл тақырыптың кеңінен зерделеніп қарастырылған кезең бұл 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезіндегі туындылар.
Торғай ақындық мектебінің өкілдерінің шығармашылығында 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кеңінен қозғалған тақырыптардың бірі. Ақындар өздері куәсі болған бұл оқиғаны сөзбен суреттеп, көптеген өлең-жырлар қалдырғаны мәлім.
1916 жылы 25 маусымда Николай патша Орта Азия, Қазақстан және тағы бірнеше өлкелерден соғыс қара жұмысына адам алу туралы жарлығын шығарды. 19 бен 43 жас аралығындағыларды алу туралы бұл бұйрықтың арты қарулы көтеріліске әкеп соқты. Кеңес дәуірінде тарихы бұрмаланып келген бұл көтерілістің ең басты ошағы Торғай даласы болды. Оспан Шолақұлы мен Әбдіғапар Жанбосынұлы хан сайланып басталған көтеріліс қанша жылдар бойы сардарбек болған Аманкелді Иманов пен Әліби Жангелдиннің атына телініп келді. Бұл жайында Кеңес дәуіріндегі әдебиеттерде халық бұхарасы қарсылығының өршуі, әсіресе 1916 жылғы ұлт-азаттық, отаршылдыққа және феодализмге қарсы күресте айқын байқалды... көтерілістің негізгі қозғаушы күші - ауыл еңбекшілері болды. Оған жергілікті жұмысшылар, батырактар, қолөнершілер де қатысты. Бай феодалдардың жоғарғы тобы патша үкіметі мен орыстың империалистік буржуазиясымен бірлесіп әрекет жасады. Ұлттық буржуазия... ұлтшыл Қазақ газеті арқылы патшаның еркіне көндіруге шақырды. Көтеріліс Қазақстан территориясын тегіс қамтыды. Жазалаушы отрядтар мен қарулы шайқастар бірнеше айларға созылып, әсіресе, Торғай облысындағы көтеріліс ең ұзаққа созылған, ең ұйымдасқан көтеріліс болды. Көтерілісшілерге халық батыры Аманкелді Иманов пен большевик Әліби Жангелдин басшылық етті, - деп жазды [2, 21 б.]. Аталған еңбектен Кеңестік кезеңде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің шаруалар көтерілісі етіп көрсетіп, Ресейдегі қазан төңкерісімен ұштастыру көзделгенін байқауға болады. Ал, шын мәнінде бұл күрес халқымыздың азаттығы жолында болған болатын.
Торғай ақындық мектебі өкілдерінің басым көпшілігі бұл тарихи оқиғаның басы қасында болып,өздері көтеріліске қатысып куәгері болған. Сондықтанда олардың шығармаларынан көптеген жайларды аңғаруға болады. Әрине бұл шығармалардың барлығы бірдей сөз маржаны емес. Бірақ өз уақытының ерлік пен ездік хикаяттарын бүкпесіз баян ететін бұл туындылардың әлі де атқаратын қызметі зор.
Көтерілістің бастапқы кезеңіндегі туындылар қатарында ерекше атап өтетін бірнеше шығарма бар. Бұлар өлеңмен жазылған хаттар. Бұл хаттардың иелері Торғай ақындық мектебінің белді өкілдері Жұмабай Шалабайұлы, Құбаша Шалбайұлы, Әбдірахман Иманқұлұлы және Нұржан Наушабаев.
Алғашқы хат Нұржан мен уақ Жұмабай ақынның жұмбақпен жазылған хаты. Бұл хатты филология ғылымдарының кандидаты С.Оспанов Қазақстан Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасында, қолжазбалар қорында сақтаулы тұрған қолжазбадан алып жарыққа шығарған болатын. Қолжазба араб әрпімен жазылған, 11 беттен тұрады. Қазақстан Ғылым Академиясына 1945 жылы табыс етілген. Тапсырушының аты-жөні белгісіз. 1916 жылы Нұржан ақын Қостанайдағы ақ патшаның "Маусым жарлығынан кейінгі хал-жайды жұмбақ етіп "Торғайдағы туғандарға" хат жазып жіберген екен:
...Тобылдың көк жарынан жалын шықты,
Егіз боп Ор бойынан зар үн шықты.
Ақ терек, қу қарағай жанбай қалып
Жас балғын жанып жатыр қалың шірпі...
...Іздеусіз жүгіменен түйе қалды,
Желі де матауымен бие қалды.
Опат боп өртке кеткен бейшараның
Жұртына өрт салғандар ие болды...
Осы жұмбақ-хаттың жауабын Жұмабай ақын тауып
Тобылдың биік көк жары -
Қостанайдың қаласы
Қағынды деген сөз екен.
Жалын шығып жарынан,
Өртеніп жатқан кез екен.
Ор бойында Орынбор
Губернеміз сол екен.
Онда қайғы мол екен.
Қу қарағай - ақ сақал,
Ақ терегі - ақ патша,
Старшын, бұлты - поп екен.
Жанып жатқан жалпақ өрт -
Сорлы қазақ елі екен.
Жанып жатқан жас шырпы -
Елдің балғын ұлы екен...
...Іздеусіз қалған түйесі -
Қартайған зарлы шал екен.
Матаулы қалған биесі -
Сорлы болған ана екен.
Опат соғып өртенген -
Қыруға арналған жан екен... [3] -
деп халықтың басына түскен қиындықты жырға қосады. Келтірілген өлең жолдарынан өртенген елдегі сорлы болған ананың зарын естігендей болып, патшаның зәрлі заңын орындаймыз деп өз халқын қанға бөктіріп, отқа салған - отаршыл ақ патшаның сойылын соғып жүрген болыстар мен билердің, ауылнайлар мен старшындардың арамза бейнелерін көреміз.,
Торғайда қазақ топтанып,
Хан сайлады деген соң,
Патшаға қарсы тұруға,
Бел байлады деген соң.
Қолдан бала бермеуге,
Көнбей жатыр деген соң.
Айтқанына болыстың,
Ермей жатыр деген соң.
Сұрағанын патшаның
Бермей жатыр деген соң... -
деген жолдардан Әбдіғапар мен Оспанды хан сайлап, Аманкелді мен Қасымханды сардар қылып азаттықтың ақ жолында басын байлаған ерлердің мақсат-мүддесі көрініп, ерлігінің соңынан еркіндігі тәй-тәй басқан бірлігі тас-түйін елдің бір тілектің аясында бас қосқаны байқалады.
Осы бірлікті айғақтай түсетін тағы бір хат алмасу Құбаша Шалбайұлы мен Әбдірахман Иманқұлұлының арасында болыпты. Көтерілісшілердің іс-әрекеттерінен хабар беретін бұл хаттың өзгелердің атына телініп жүргені бар. Рауан баспасынан 1996 жылы шыққан 1916 жыл деген кітапта аталған өлеңмен жазылған хатты 1916 жылы үйен жарлығын естіп, Майқарау болысындағы Жұмаш деген кісінің Аққұм болысындағы Кәрібоз ақсақалға жазған хаты деп берілген [4, 70 б.].Ел үшін алаңдаған бұл екі ақынның хаттарынан ел ішінің қандай жағдайға да сақадай сай дайын екендігі көрінеді. Халықтың басын қосқан жұрт жанашырларының бір-бірімен байланыс жасап, зор қимылға кірісуге бел байлағандары байқалады. Бұл хаттардың тарихшылар үшін аса құнды материал болары хақ. Тағы бір айта кетерлік жайт жоғарыда айтылған хаттарға назар аударуымыздың тағы да бір маңызды себебі бар. Ол әдеби дәстүр. Бір-біріне өлеңмен хат жазысу біздің өңірде өмір сүрген ақындарда жиі кездесетін құбылыс. Бұған Байжан мен Нұржан Наушабаевтың, Файзолла мен Әлмағанбеттің өлеңмен жазған хаттары айқын дәлел бола алады. Байжан мен Нұраханның, Байжан мен Қоденнің, Күдері мен Хамзаның, Қияқбай мен Мақтағанның хат арқылы айтысуы, Таңат Сейдахмет ақын мен Алтыбас Ақмолданың жазба түрде сөз қағысуы да осы қатардан. Бұл әдеби үрдіс сол кезеңдегі қазақ әдебиетінде тек Торғай ақындық мектебі өкілдері мен Сыр сүлейлерінде ғана кезігеді. Бұл әлі де зерделей түсуді қажет ететін мәселе.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде туған көптеген өлең жырларда азаттық идеясы кеңінен орын алады. Бұл көтерілістің ірі орталығы болған Торғай өңірінен шыққан ақындардың шығармаларынан да көрініс тапқан. Мысалы Нұрхан Ахметбеков өзіне ұстаз тұтқан Бұзаубақ ақын өзінің Құты қашты патшаның атты өлеңінде
...Патшаның рақымы жоқ қазағыма,
Қор болма отаршылдық мазағына.
Баста ерік, малда билік болмаған соң,
Сүйінбе құр өмірдің ұзағына.

Қарсы аттан, жан садаға мал шалайық,
Үш жүздің баласына жар салайық.
Берсең де өлдің балаңды, бермесең де,
Онан да жауға қарсы ат салайық.

Патшаның қорлығынан құтылайық,
Жүргенше байлауында, бұлқынайық.
Пәледен машайықта қашты деген,
Өлгенше, өлмес жаққа құлшынайық...

...Баста ерік, жерде иелік, малда билік,
Дариға, болмаған соң жандық-күйдік.
Елдің жас еркелері, саған айтам,
Салайық сендер үшін біз де бүлік.

Күн туды ел басына ауыр қиын,
Басың қос, ер азамат жасап жиын.
Елдегі есерсоқтың тіліне ермей
Бостандық туы астына бәрің жиыл. [4, 68 б.] -
деп жырлауы қанша ғасыр бодандық бұғауында бұлқынған елдің азаттыққа деген ұмтылысын айқын көрсетіп береді. Басында ерігі, жерінде иелігі, малында билігі болмаған ұлттың егер мемлекеттің мүддесі қажет еткен болса - онда қазақтарды құрбандыққа шалуға ешкім қарсы болмайды деген теріс пиғылға негізделген Ресей империясының саясатына қарсы шығуы заңды құбылыс болатын. Он алтыншы жылы шыққан маусым жарлығы шиеленісіп тұрған бұл мәселені одан әрі күрделендіре түсіп, елдің азаттық жолына күреске шығуына түрткі болды.
...Патшаның рақымы жоқ қазағыма,
Қор болма отаршылдық мазағына.
Баста ерік, малда билік болмаған соң,
Сүйінбе құр өмірдің ұзағына.
Міне ақынның жырының негізгі түп қазығы, ойларының сарқып құяр сағасы осы шумақта жатыр. Бұл шумақта айтылған ой тек маусым жарлығы шыққан он алтыншы жылы ғана қалыптасты деуге келмейтін арналы ой. Бұл патша үкіметінің ішкі-тысқы саясатына, елге деген зәбіріне қарсы қалыптасқан халықтың азаттықтты аңсаған аңсарлы ойының толғағы жетіп ақын жырымен сыртқа шыққан үні болатын. Басында ерігі, жерінде иелігі жоқ ел саяси-әлеуметтік, әкімшілік жағынан тәуелді болса, малында билігі жоқ жұрт экономикалық жағынан өзгелерге басыбайлы болады. Бірақ Бұзаубақ сынды ақындардың жыры мен соған ілесіп азаттық күресіне шыққан елдің жайы патша империясына саяси-әлеуметтік, әкімшілік, экономикалық жағынан тәуелдене бастаған қазақ елінің әлі де болса рухани тәуелділікке түспегенін дәлелдеп берді. Бізге бірнеше шумақ өлеңі ғана жеткен Алтыбас Өске ақынның туындысы да осы тұжырымға жетелейді. Енді сол өлеңге назар аударайық:
...Құдай, құдай дедікте
Озбырларға құл болдық.
Әділет деген аңсап ек
Лас жауып кір болдық.
Әкім бар деп қуану
Ұшты-күйлі қате екен.
Әкім сырттан болған соң
Көргенің жәбір жапа екен.
Қойды қасқыр баққан соң
Қан болмасқа немене.
Сайланбай әкім болған соң
Зор болмасқа немене...
Патша үкіметінің саясатына қарсы деген айыппен қамауға алынып, аз уақыт болса да абақты да жатқан ақын бұл тордың өзіне ғана емес тұтас халыққа арналғанын түсінсе керек. Содан да болар Өске ақын 1916 жылғы көтеріліске қолдау көрсетіп, сарбаздарға батасын беріп, өсиетін айтады. Бұл жоғарыда аталған Құбаша мен Иманқұлдың Әбдірахманының бір-біріне жазған хаттарынан көрініс тапқан:
...Боз балалар буланды,
Қайраты тасып нұрланды.
Айнымасқа анттасып
Шалып жатыр құрбанды.
Алпысқа толған Өскенің
Өсиеті тыңдалды...[5, 22 б.]
Маусым жарлығы шыққаннан-ақ үкімет орындарына бағынудан бас тартқан халыққа ел басқарған хандардан мен қол бастаған сардардан бөлек елдің рухын көтеретін тұлғалардың керек екені белгілі. Тарихтағы бұл міндетті жоғарыда аталған Өске секілді ақындар өз мойнына алып, бостандық жолында күрескен халықтың рухани дем берушісіне айнала білді. Себебі олар бұл күнді ұзақ күткен болатын. Осы көтерілістің қатысушысы белгілі халық ақыны Омар Шипин Торғайдағы азаттық көтерілісі жайында көптеген деректер бергені мәлім. Ол осы көтеріліс жайында айта келіп Есенжол ақынның сарбаздарға арнап шығарған бір термесін қағазға түсірген екен. Жырау Бегалин нақышына келтіріп айтып отыратын аталмыш термеде
...Өкініш болды өзекте
Түнекте түндей қалғаным.
Енді бүгін естідім,
Бақыттың таңы атқанын,
Қараңғы өмір қарасы,
Келмеске мүлде батқанын.
Азаттық үшін азамат,
Жағалай жортып, шапқанын...
...Тілегім мен жүрегім,
Сарбаз деген саптамын... -
деп келетін жолдардан ақынның азаттықты қаншалықты аңсап күткенін көре аламыз. Бұл жайында Торғай ақындық мектебін зерттеуші Назарбек Бектемісов өзінің Ахмет ұшқан алтын ұя еңбегінде: - Осы термені, - деді, Өмекең, Кенбай деген жерде ауырып жатқанын естіп мен Аманкелдімен бірге Қоғалы жолымен құлаған күні үйіне соққанымда айтып еді. Ұлт-азаттық қозғалысына қуанғаны соншалық, қайта-қайта алып, қарағай домбырасын маған сыйға берді. мен сол домбырамен Есенжолдың жоғарыда айтқан термесін көпшілікке талай рет жеткізгенмін, - деп ауыр күрсініп еді заңғар ақын - деп жазыпты[6, 26-27 б.]. Есенжол ақын сарбаздарға осылай дем берсе, оның замандасы Мәтібай Сарбасұлы өзінің Түсіп атты баласына батасын беріп көтерілісшілерге өз қолымен қосады. Осы батадағы
...Жолдасты жауға тастама
Не болсада бірге көр
Қарабас қамын ойласаң
Кешірмес атаң қатаңды[7, 100 б. ] -
деген жолдардан-ақ ақынның жеке бас емес халықтың жайы үшін алаңдағанын көреміз.1916 жылы қараша айының 27-інде Жалдама өзенінің бойында 13 болыстың өкілдері жиналған құрылтайда Аманкелді батырға бата берген ақын Қараман Досай қажы болса өз сөзін
...Азап көрген халқыңа
Бостандықты алып кеп
Бейбіт өмір шалқысын...[8] -
деп түйіндеп, ел басына күн туған шақта атқа қонған ерлерге сенім арта сөйлеп, бейбіт күннің орнағанын көксейді.
Жоғарыда аталған ақындар жастарының ұлғаюына байланысты көтеріліске бел шешіп кірісе алмаса Ақмолда Орынбайұлы, Сәт Есенбайұлы, Күдері Жолдыбайұлы, Әбжан Құндызбайұлы, Омар Шипин, Уәлі Баспақұлы, Бірмұхаммед Есенжолұлы, Хайролла Өтегенұлы, Сүлеймен Садуақасұлы, Сәлімгерей Оңайбекұлы, Әбілжан Өтеев т.б. көптеген ақындар қолдарына қару алып сарбаздардың бел ортасында жүрді. Олар бұл қозғалыстың мәнін жете түсініп оған өздерінің көптеген туындыларын арнаған. Бұл аталған ақындардың ішінде тек қана Омар Шипиннің шығармашылығы азды-көпті зерттелген. Күдері Жолдыбайұлы мен Сәт Есенбайұлы жайлы баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше мақала ғана болса, қалған аталған ақындардың шығармашылығы мүлде ескерусіз қалып келеді. Бұл аталған ақындардың осалдығынан емес, кеңестік жүйедегі саясатқа байланысты орын алған жағдай. Себебі ең жете зерттелді деген ақындардың өзінде олардың кеңестік саясатқа орайлы шығармалары ғана қарастырылған. Соған орай бұл шығармаларда қозғалыстың бел ортасында жүрген Әбдіғапар хан, Досан би, Кейкі батыр секілді азаттықты аңсаған тарихи тұлғалар есімі датталып, кейіннен Торғайдағы Кеңес үкіметінің өкілі болған Аманкелді батырдың ролі арта түскен. Тіпті Омар Шипин, Нұрхан Ахметбековтің туындыларында Аманкелді Торғайдағы көтерілісті орыс революционерлерінің тапсырмасымен орындаған сияқты болып көрсетілген. Замана ағымына орай аталған ақындардың дастандарында тарихи шындық көрсетілмей 1916 жылғы көтерілістің негізігі мақсаты мен мазмұны басқа сипатта бейнеленген. Дегенмен кеңестік кезеңде бұл жайында айтуға тыйым салынғандықтан ақындарды кінәлі деп танудың да реті жоқ. Бұл жөнінде филология ғылымдарының кандидаты А. Қалиев: ...Аманкелді бейнесін жиынтық бейне деп түсінуіміз керек. Ол бейненің ішінде Әбдіғапар, Кейкі сияқты қазақтың азаттығының жолында құрбан болған талай батыр ұлдардың да тұлғасы бар деп ұғынуымыз қажет. Мүмкін Әбдіғапар мен Кейкінің аттарын атай алмаған ақындар Аманкелді образы арқылы олардың да бейнесін беріп, оны екшеп алуды оқырман үлесіне қалдырған болар[9, 106 б.] - деп орынды атап көрсеткен.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің бел ортасында болып, қолға қару алып күреске шыққан ақындардың бірі Алтыбас Ақмолда ақын. Ақмолданың бізге жеткен сақталып жеткен өлеңдері де аз көлемде. Солардың бірі Билерге деп аталады. Ақынның бұл өлеңінен оның сол кездегі қоғамдық құрылысқа, өтірікке, әділетсіздікке бұра тартқан опасыз мансап иелеріне қарсы болғанын байқаймыз. Торғай өңіріндегі көтерілістің басшыларымен етене араласып, дос-жаран болған Ақмолда көтерілістің қандай дәрежеде ұйымдастырылғанын жақсы білген. Дегенмен ел ішінде патша жарлығына арқа сүйеп пайда табуды көздеген жандарда табылатын. Біреудің жасын өсіріп жазып майдан жұмысына жіберіп, енді біреудің жасын кемтіп елде алып қалып, сол арқылы пара жеп баюға тырысқан мұндай би-болыстарды ақындар аяусыз сынға алып отырды. Алажағым кетсе де, айтажағым кетпесін деген қазақтың қағидасын берік ұстанған Ақмолда ақында елді алдап, екі жүзділік танытқан билерді әшкере етеді.
Сыр шықпас шынжыр заты іштеріңнен,
Табармыз ердің мінін істерінен, -
деп басталған бұл өлеңде ақын:
Дуанға жиналдыңдар март басында,
Ар-ұят болмайды екен қарт, жасыңда, -
деп билердің іс-әрекетін суреттей келе оларға өз наразылығын білдіреді. Елдің жастарын майдан жұмысына бергісі келмей бұлқынуы, қорланған намыс, мұң артқан налыс, бай баласының орнына саудаға түскен бас, арын аяқ асты етіп жұртының халін емес құлқынның қамын ойлаған билердің тұрлаусыз мінезі, патша ұлықтарымен бәтуәласқан бақай есептері... - осының барлығы қосыла келе ақын жанын күйіндірмей қоймаса керек.
Кәдімгі би мінезі - Алдар көсе,
Бір ауыз сөз айтпайды пұл бермесе.
Кітаптың айтқан сөзі бекер шығар,
Дозақты осы билер бір көрмесе, -
деген ақын өз өлеңінде Бисен, Қабақ, Ағытай... - деп зорлықшыл билердің атын атап көрсетіп, олардың шынайы бет-бейнесін көрсетеді. Небары тоғыз шумақтан құралған ақын туындысы осындай нақтылығымен де құнды. Билердің әрекеті арқау болған бұл өлең бізге сол бір қысылтаяң күндердегі кей деректерді анықтауға да мүмкіндік береді. Мұны тарихшы ғалымдар да ескеріп, қолға алса тарихи шындықты анықтай түсуге өз септігін тигізетіні анық.
Торғай ақындық мектебінің зерттеушілерінің бірі Бөгетбай Әлмағанбет Алтыбас Ақмолда ақын жайында: Аманкелді жау қолынан қаза тапқанда, оның жұбайы Балымға ұзақ жоқтау жыр шығарып берген. Ол 1916 жыл деген жинақта жарияланған. Ал сол жоқтауды орындап, жұртқа жария еткен Ақмолданы көрген-білген адамның өз аузынан жазылып алынған нұсқа бізде сақтаулы. Сонымен бірге Ақмолда ақын Кейкі батыр айтты деп шығарылған жоқтау жырдың иегері деген де дерек бар[10] - деп жазады. Аталған еңбекте айтылғандай ел ішінде Кейкі батыр айтты деген жоқтау жоқ. Зерттеуші бұл жерде Кейкі батыр айтты деген салауатты нұсқаса керек. Себебі ел ішінде батыр айтты деген бұдан басқа өлең түріндегі ешбір туынды кезікпейді. Бірақ бұл дерекке тоқталуымыздың ең басты себебі Кейкі батыр айтты деген жоқтаудың бар немесе жоқ екендігі емес, оның иегері Ақмолда ақын деп айтылуында. Біздің Ақмолда шығарған Аманкелді батырдың жоқтауы мен Кейкі батырдың салауатының мәтінін оқып қарағанымызда жоғарыда айтылған дерек айқындала түскендей болды. Енді салыстырып көрелік.

Салауат:
Ел ішінен жау шығып...
Салауат:
Жоқтау:
Әділдік елдің ішінен...
Жоқтау:
Сындырдың Алла белімді...
Салауат:
Дұшпанды қырдым көп қатар...
Қаншама дұшпан қырсамда...
Көтердің Алла дұшпанды...
Бізді дұшпанға ұстатқан...
Салауат:
Атқа салдым сталді...
Салауат:
Алғаным еді алғаным,
Қамаулы жерде қалғаным...
Тілегін Алла бергенде...
Жоқтау:
Қор болғыр дұшпан көздері...
Ойлары суық көп дұшпан...
Дұшпаны ұшып барады...
Дос жоқ, дұшпан қолында ...
Жоқтау:
Асыл сталь ақ алмас...
Жоқтау:
Арманменен алғаның
Артында зарлап қалғаның
Міне осындай өлеңнің құрылымы мен ондағы сөздік қолданыстарға қараған адам оларды бір ақынның шығарғанына көз жеткізеді. Тағы бір ескеретін жағдай Кейкі батыр тарихтан белгілі болғандай Жалаулы деген жерде Сүтемгеннің Жәкенінің үйінде қаза табады. Қызыл әскерлер қолға түскен батырды да, оның қасындағы серіктерін де сол мезетте өлтірген болатын. Ажал аузындағы адамның табан астында осындай салауат айтып, оны ел ішіне кең таралуы мүмкін емес екені де анық. Батыр бұл салауатты одан бұрын шығарып айтып жүрді десек:
Мылтық аттым тесіктен,
Кіргізбедім есіктен.
Сыртымнан плен ұстады
Өлтіруге өшіккен -
деген шумақты қайда қоямыз. Осы жайлар бұл салауатты басқа бір адамның шығарғанын деген тұжырымға жетелейді. Ал енді жоғарыда келтірген салыстырулар бұл өлеңнің Ақмолда өлеңдерімен сәйкес келетінін көрсетіп берді және де Бөгетбай Әлмағанбеттің келтірген дерегі де осыған нұсқайды. Басқа еш зерттеуші де Кейкі айтты деген салауатты шығарды деген басқа ақындар жайлы еш дерек айтылмайды. Салауаттың Кейкінің атынан баяндалуына келер болсақ, батыр өмірінің соңғы жылдарында Кеңес үкіметінің жауы деп танылған болатын. Ақынның ол жайында жырды өз атынан баяндауы бұл жағдайда өзін Кеңес үкіметіне қарсы тарапта көрсетумен бірдей. Сондықтанда Ақмолда Кейкі батырдың жайын оның өз атынан баяндайтын қылып шығаруы әбден мүмкін. Оған Ақмолда ақынның Билерге деген өлеңін Сапарбай Жолаушыұлы дегеннің атынан баяндауы да айқын дәлел бола алады[4, 75-76 б.].
1916 жылғы көтеріліске қатысып азаттық үшін күрескен ақындардың ішінде әлі де ескерусіз қалып келе жатқан ақындардың бірі - Хайролда Өтегенұлы. Онша атағы шыға қоймаған ақынды Торғай өңірінде Томай Хайролда деп атайды. Ақынның он алтыншы жыл деп аталатын жалғыз өлеңі ғана сақталған.
Осы жыл қысым берді би мен болыс,
Ел қозғалып Сартоғай еткен қоныс.
Патшаның бұғауынан шығамыз деп
Біз тарихта белгілі қылдық зор іс -
деп басталатын өлеңі көркем жазылмағанмен өз заманының бейнесін ашып көрсететін туынды. Бұл ұзақ өлеңде ақын Жүсекем, Жүсекем деген атты жиі қайталап айтады. Өтегенұлының Жүсекем деп отырғаны Амангелдінің ту ұстаушысы - Жүсі Қосжанұлы. Үмбетей руының Сүйін атасынан тарайды. Торғай өңірінде Жүсі халфе деп атанған тұлғаның ерлігін суреттеген ақын
...Қырсақ та, қырылсақ та өкініш жоқ
Жолына азаттықтың беріп басты -
деп азаттық үшінболған күрес жолына басты байлағанын көрсетеді.
Ұлт-азаттық қозғалысқа басынан аяғына дейін қатысып, оны жырға қосқан ақындардың бірі Ақыш Аймағамбетов. Ақынның 1916 жыл мен 1919 жыл аралығын қамтып жазған Қамалды бұзған қаһарман атты дастаны бар. Бұл дастанның үзіндісі 1916 жыл атты жинақта ел аузынан алынған деп берілген. Дастанның негізгі нұсқасы жазылған уақыт - 1919 жыл. Кейіннен кеңестік үкіметі орнаған кезде Алашорданы күйелеу үшін тоталитарлық жүйенің қысымымен өзгертіліп қайта жазылған және зымиян саясаттың арқасында ұлт зиялыларын халық жауы қылып шығарып өз мүддесіне жеткен кеңес үкіметі Аймағамбетов Ақыштың өзінде ату жазасына кескен. Ақынның Қостанай облыстық ұлттық қауіпсіздігі департаментінің мұрағатының №03510 қылмыстық іс туралы бумада тіркелген құжаттардың бірінде былай жазылыпты: Аймағамбетов СССР-дағы қазіргі құрылысқа қас пиғылмен, 1918-1919 жылдары қызыл партизандар отрядына қарсы белсенді күрес жүргізді, Алашорда бандасына зиянкестік жұмыстар жүргізу арқылы әртүрлі көмек көрсеткен. Тергеу кезінде ақынның кінәсі дәлелденбесе де Ақыш Аймағамбетов 1941 жылдың 15 қарашасында Қостанай облыстық НКВД басқармасының үштігі оны РСФСР қылмыстық кодексінің 58-10 бабының 2 тармағымен және 58-13 бабымен айыпты деп тауып, оны ату жазасына үкім шығарған. Бұл үкім 1942 жылдың 3 ақпан күні түнгі сағат 2-де орындалған[11]. Міне осылайша азаттық үшін күрескен есіл ақын жазықсыз саясат құрбаны болып ату жазасына кесілген.
Енді Ақыш ақынның Қамалды бұзған қаһарман туындысы жайында. Ақынның ұрпағы Жұматай Бағжан Әуезханқызынан алған бұл дастанның оқиғасы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың басталуы кезінен бастап, ақынның өзінің қуғынға іліккен 1919 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Туынды да он бір буынды қара өлең және жеті-сегіз буынды жыр үлгісі кезектесіп келіп отырады. Сонымен қатар оқиғалар арасындағы байланысты қара сөзбен баяндауда кездеседі.
Дастанда көтеріліс басшылары қатарында Амангелді батырдың бейнесімен қоса Әліби Жангелдин, Хакімбек Төкеұлы, Омар Тынымұлы секілді тұлғаларда суреттеледі. Ақын Амангелді бейнесі арқылы жеткізетін
Патшаның бағынбаймын жарлығына,
Көзім жетті көңілінің тарлығына.
Азат болу жауыздың тырнағынан
Үлкен міндет еңбекші ел барлығына -
деген жолдар азаттық қозғалысына қатысқан әр бір сарбаздың, солардың тілеуін тілеген тұтас халықтың ойы болатын. Ақын 1916 жыл мен 1919 жылға оқиғаларды ретімен тізбектеп суреттей келе сол кезеңдегі саясатты былайша суреттейді:
Өтірікті судай қылып асырды,
Күнде түртіп берекемді қашырды.
Түп мақсатын көрсетпейді бүркелеп
Хайла қылып іш пікірін жасырды.
Бір айта кетерлік жай патша үкіметінің отаршылдығын көріп, оған қарсы күреске шыққан Ақыш Аймағамбетов 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін жаңа орнаған Кеңес үкіметіне сенім артқан ақындардың бірі. Дегенмен азаттықты аңсаған ақынның сенімі ақталмай сол кеңестік жүйенің құрбанына айналды.
Он алтыншы көтерілісте аты бүкіл қазақ даласына мәшһүр болған ақын - Күдері Жолдыбайұлы. Азаттық қозғалысы ақынның шын мәніндегі талантын танытқан кезеңі, Күдері шығармашылығының шарықтау шегіне жетіп шабыттана жырлаған уақыты болды. Маусым жарлығын естіген де ақын патша үкіметінің отаршылдық саясатына күйініп, әділетсіз ісін айыптап былай деп жырға қосыпты:
...Дүние жүзі қанға толды,
Атты-жаяу жанға толды.
Залым алды малға толды,
Момын қойны зарға толды.
Теңдік көрмей заманынан
Көкірегі зарға толды...

...Николайдың жарлығында,
Тұрған халық тарлығында.
Жүрдік қорлық қарлығында,
Не ғаламат болды тарлық
Көрді халық барлығында[12, 185 б.].
Көкірегі зарға толып, теңдік көрмеген халықты ақын күреске шақырады. Оның бұл кезеңде жырлаған Амангелдінің Торғайды алғаны, Күйік көлдің басында, Ер туды, Көзімнің жасы болды көл атты кейбір өлеңдері республикалық Рауан баспасынан шыққан 1916 жыл атты жинаққа енген. Кітаптың алғы сөзін жазған Зейнолла Серікқалиев осы жинақтағы ақындапдың өлеңдерін бағала келіп, Күдері өлеңі туралы мынадай пікір білдіріпті: Осы жинақтың ең соңғы назалы күйін қайыратын - Күдері ақынның бір күпті көңіл жыры бар: Көздің жасы болды көл. Енесін жоқтаған жетім қозыдай, домбырасын күңірентіп, қайғы-қасірет кемесімен замана таршылығын - тістілердің тырнағында, суық қолға тұлымдысын туратып, жемқорларға жем болып, қан жұтып зар жылаған, көз жасы көл қазақ халқыны ғасыр бастауындағы аянышты тағдырын тебірене толғайтын сыршыл жүрек жұлдыз ауып, ай мен күндер тұтылған, құрдымға батып, қарманар талы қалмаған, шығар жолды шырақ алып іздеуге де қайраны жоқ, аждаһамен арпалысқандай дертті жылдар шындығын - бәрін-бәрін мейлінше дәл бейнелепті[4, 6 б.]. Ақын жырындағы мұндай дәл бейнелеулерге оның өзі де қолына қару алып сол азаттық үшін болған майданның ортасында жүргені үлкен әсерін тигізгені анық. Содан да болар өлеңмен өрілген Күдері шығармашылығының негізгі арқауы - азаттық қозғалысы.
Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы халықтың ыза-кегінің жонда жарылған жанартаудай бір сәтте сыртқа ақтарылып, қой баға алмас жүз басы боп шабысқан замандағы азаттықа ұмтылған ерлердің жанкешті істерін ақын дәріптеп жырлайды.
Оқ жыландай ысқырған
Жалын шашқан ышқынған,
Үңірейген мылтық аузына
Ат қойды көп іркілмей,
Шашақты найза желкілдей,
Ақ сойылдар сартылдап,
Амангелді алдында,
Атылған оққа жарқылдап,
Қарамастан айқайлай!
Ермеген оған жан болмай,
Көп көшені шаңдатып,
Қалаға кірді аңыратып...
Тарихи деректерді қарасақ көтерілісшілер шындығында да нөсердей төгілген пулемет оғына қарамастан, зеңбірек пен мылтықпен қаруланған патша әскеріне найза, сойылмен-ақ қарсы шапқаны туралы куәліктер көптеп кездеседі. Күдерінің бұл тақырыптағы жырлары халық азаттық көтерілісінің маңызды кезеңдерін суреттеп, ұлттың еркіндікке деген ұмтылысын анық көрсетіп бере алады. Мысалға ақын өзінің Ер туды атты өлеңінде Доғал соғысындағы ұрыс қимылдарын бейнелей келе, көтерілісшілердің қандай қиындық көрседе жеңіске деген сенімін жоғалтпағанын, елдің азаттық жолындағы күресте мойымағанын жырлайды:
... Ерлер сонда нұры тасып,
Аттарына қамшы басып.
Қайраттанды қаһарланып,
Қалмалық деп қорқып сасып.
Ел еріне болса несіп,
Жүдеп қайтад келген жасып.
Солдат келсе жан таласып,
Қыралық деп баталасып...
Ақынның бұл жырлары зерттеушілерден өзінің лайықты бағасын алған болатын. Дегенмен осы уақытқа дейінгі шыққан ұлт-азаттық қозғалысы жайындағы жыр жинақтарында Күдері өлеңдерінің үзінділері ғана беріліп келеді. Бұл жинақтардың көпшілігі кеңестік кезеңде шыққандықтан Жолдыбайұлының туындыларындағы Әбдіғапар мен Кейкі сияқты тұлғалар бейнеленетін шумақтарды қиып тастап отырған. Әйтпесе ақынның жоғарыда аталған толғау-жырларының барлығында дерлік азаттық қозғалысының басшылары ерекше үнмен, соны теңеулермен жырланады.
Батырлар тұра тұрсын қайраттанып,
Бірі қалмай жиылып, түгел аттанып.
Баласы Жанбосынның Әбдіғапар
Көрінген асқар таудай айбаттанып.
Сайып келгенде, Күдері қазақ әдебиетіндегі азаттық қозғалысындағы образдарды жасауда елеулі үлес қосқан - жауынгер ақын.
Күдері секілді қолына қару алып, азаттық жолында күреске шыққан ақындардың бірі Сәт Есенбаев болды. Азаттық жолындағы қозғалыстың басшыларының бірі Амангелді Имановтың өмірімен ерлік істері жайында баяндайтын Ер Амангелді атты дастан жазып, батырлық эпосты жырлаудың дәстүрін сақтай отырып, жаңаша кестелер тапқан ақын жыры зерттеушілерден өз бағасын алып келеді. Сәттің азаттық жолына арнаған шығармалары сол көтеріліс кезінде-ақ кеңінен тарағаны айтылып жүрген. Бұған Міржақып Дулатовтың Он алтының ойраны деген Еңбекші қазақ газетінің 1926 жылғы №145 санында жарияланған мақаласы да дәлел бола алады. Мұнда автор: Кенесары, Наурызбайдың көтерілісін Нысанбайлар жыр қылған болса, 1916 жылдың жыраулары да қазақ даласын мынадай өлеңдермен күңірентті, - деп, бәрімізге таныс Сәт ақынның өлеңдерінен көлемді үзінді келтіреді [7, 93 б.]. Ақын өзі қатысқан көтеріліс туралы Заманымыз тарылды, Құмкешу соғысы, Июнь жарлығы секілді көптеген туындыларын арнаған. Бұл шығармаларында автор отаршыл патшаның бұғауында жүрген қазақ халқының жайын былайшы суреттейді:
...Қаһарын төкті қара бұлт,
Қатулана қарманды.
Қар артынан қар жауды,
Шатырлады аспан, көк.
Түскендей боп жерге кеп,
Ай дірілдеп, жұлдыздар
Жылағандай еңіреп,
Дүние тулап теңселіп,
Теңіздер суын шайқасты.
Бұлт ішінде айдаһар,
Улы тілін шығарды.
Құйрығы кейін ұзарып,
Кеудесі неше бұралды.
Жанның бәрін жалмауға,
Жанның бәрін қарманды...
Жазба әдебиет пен фольклор дәстүрі аралас келген бұл жырда езгіге түскен елдің мүшкіл халы өте әсерлі берілген. Ақын өз жырында осындай ауыр жайды нанымды бейнелей келе халықты азаттыққа бастап шығар ерлер бейнесін және олардың еркіндік үшін жасаған ерлік істерін шебер суреттеп шығады. Жанның бәрін жалмауға жан-жағына қарманған айдаһармен (отаршыл патша үкіметінің) алысып қанды қырғын ішінде бостандық туын қолға ұстап елді еркіндікке бастайтын батыр тұлғасын жасайды. Есенбаевтың 1916 жылғы көтерілістің мұншалықты шебер суреттеуі ақындық дарынмен қоса ақынның сол оқиғалардың басы-қасында болуына да байланысты. Бұл бостандық жолында, айрылдық талай марқадан деп жырлаған ақын аталған көтерілістің мән-мазмұнын жақсы түсінген және сол жолда басын бәйгеге байлап қолына қару алған. Сәттің Құмкешу соғысы атты туындысындағы Жағыпар батырдың бейнесі арқылы айтылатын
Теңдіктің көрсең шолпанын
Бітеді сонда арманың.
Мен көп үшін құрбанмын,
Теңдік үшін өлімге
Әуелде басты арнадым -
деген жолдардың ақынның өз бейнесіне де қатысты екені даусыз мәселе.
Қазақ тарихында ерекше орын алатын 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың аңсары - азаттық идеясы болғанын дәлелдейтін шығармалардың бірі Файзолла Сатыбалдыұлының Әбдіғапар хан атты дастаны. Автордың бұл дастандағы айтылған ойларынан Әбдіғапар хан дастаны он алтыншы жылғы көтерілістің мән-мазмұнын бұрмалап көрсетушілерге қарсы жазылғаны айқын көрінеді және шығарма мазмұнынан Файзолланың бұл туындыға көтерілістен кейін қалам тартқаны байқалады.
Дастан төрт бөлімнен құралған. Алғашқы екі бөлімде көтерілістің ұйымдастырылу кезеңі баяндалса, үшінші бөлімде азаттық қозғалысының шарықтау шегіне жеткен Доғал, Татыр т.б. шайқастар туралы айтылады. Төртінші бөлімде ақын өз жазғандарын қорытындылап, азаттық қозғалысының мәнін ашып береді. Дастанның бірінші бөлімін ақын оқырмандарға арнаған. Бұл туындының неге жазылғанын баяндайтын, оның мазмұнын ашатын бөлігі, еркіндік үшін болған күрестің көсемі жайлы жазылған көлемді шығарманың құлақ күйін келтіретін бөлігі.
Бұл заман - байқасаңыз жұмбақ сапар,
Айламен жақсыларды болды матар...
Ел ұстап, тұлпар мініп, ту көтерген,
Есімнен кетпей қойды Әбдіғапар.

Патшаға екі ғасыр болдық отар
(Дәміміз осы болар әлі татар).
Хан болған 13 болыс, үш Торғайға,
Жігіттің сұлтаны еді-ау Әбдіғапар.

Еске алсам елжірейді жүрек, бауыр,
Дүниеге сирек келер ондай тәуір.
Сабырлы ақыл иесі, білімге бай,
Ерекше бірбелгісі - мінезі ауыр[13, 289 б] -
деп басталған бөлімде Әбдіғапар ханның азаматтық бейнесі жасалып, оның ішкі мінез-құлқы суреттеледі. Мұнда ақын Әбдіғапар ханның бейнесін дәл бейнелейді. Кеңестік жүйе күйе жағып көрсеткен кертартпа хан емес, халық жадында сақталған сабырлы, әр істі ақылға салып байыппен істейтін Әбдіғапар көрсетіледі. Әбдіғапар 1916 жылғы көтеріліс барысында он үш болыстың басы қосылған құрылтайда көтерілген хан. Оның мұндай дәрежеге жетуіне сан мол, аймағы кең іргелі елден шығуы, Абылай хан қарадан шыққан хан ретінде ұстаған атақты Нияз бидің ұрпағы болуы сияқты факторлар әсерін тигізген. Бірақ оның хан сайлануының ең негізгі себебі ел үшін істеген азаматтық істерінде жатыр. Бұл Торғай өңірінен шыққан ақындардың он алтыншы жылға дейінгі кезеңдердің өзінде Әбдіғапарға арнаған өлең-жырларынан көрініс тапқан. Мысалы Байжан Қожарұлының 1910 жылы Әбдіғапарға арнап жазған өлеңінде мынадай жолдар кездеседі:
Мәуесі жерге қарап салбыраған
Ұсынса қол жетпейтін сіз бәйтерек...
Керекті уақытында атармын деп
Дұшпанға алып жүрген сіз зеңбірек.

...Жанға зар, жағаға қол жеткенінде
Қашпайсың жауға тастап жолдасыңды-ай[14, 154-155 б.]
Шынымен де қазақтың жанына зар, жағасына қол жеткен тар уақытта Әбдіғапар дұшпанға қарсы тұрған зеңбірек болды. азаттыққа ұмтылған тұтас елдің басшысына айнала білді. Бірақ кеңестік кезеңдерде оның бұл ерліктері ескерілмей келді. Тарихи деректер бұрмалауға ұшырады. Соның бәрін көзімен көрген Файзолла Сатыбалдыұлы кей адамдардың шындықты білмей, Әбдіғапарды бекер кінәлап жүргендігін жеткізеді, Торғайдағы ұлт-азаттық көтерілісте мыңбасы болған, көтеріліс тарихынан естеліктер мен әңгімелер жазған Ыбырай Атамбеков, Әлжан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.