ПОЭЗИЯ - СӨЗ ӨНЕРІНІҢ АЛТЫН ТӘЖІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ПОЭЗИЯ - СӨЗ ӨНЕРІНІҢ АЛТЫН ТӘЖІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Лирика - сезім сыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Өлең сөзде қолданылатын өлшем-өрнектердің жасалу жүйесі ... ... ... ... 15
2 ШӨЛ ДАЛАНЫҢ ҰЛЫМЫН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Өлеңнің толқындары, сені іздеп ем... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 ҚОС ҚАНАТТЫ АҚЫН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Ақын сөзіне жазылған ән-өлеңдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Поэзия - көңілдің толқыны, жүректің лүпілі және өмір құбылыстарын танып білудегі қуатты құрал, ой мен сезімнің тамырын терең салған бағыналы бәйтерек.
Жалпы айтқанда, поэзия - әдебиеттің ерте де қалыптасқан көне саласы.
Әр заман поэзиясының өзіне лайық күйі мен үні бар. Адам баласының бүкіл тарих бойына ілгері өсіп дамуы қаншалықты тынымсыз, толассыз жүріп жатқан процесс болса көркем бейне жүйесімен ойлау, дүниені образбен танып баяндау, суреттеу өнері де тоқтаусыз жүріп жатқан құбылыс. Қоғамдық сананың бір түрі ретінде көркем әдебиет қай ғасырда болса да сол заманғы адамдардың бір-біріне деген қатынасын, ой-арманын, дүние танымын байқатпақ. Соның ішінде поэзияның ғана құдіреті келетін, тек өлең ғана айта алатын тебіреніс бар. Ол заман күйі, тіршілік еткен жанның мұңы мен зары, ішкі арманы мен сезімі, қуанышы мен күйініші.
Бүгінгі қазақ поэзиясы - кемеліне келген, кең тынысты, сан-салалы, озық ойлы, сан қырлы әлемдік деңгейге көтерілген өскелең әдебиеттің үлкен саласы.
Сондай-ақ табиғатынан сұлулыққа, әсемдікке жаны құмар нәзік, сезімтал ақындар өмір сүрген ортаға, айналадағы құбылысқа, табиғаттың көз тартар келбетіне де сүйсініп жүректерін жарып шыққан жырларын арнаған. Осылайша қазақ әдебиетінде поэзия жанры қалыптасып, туып, күннен күнге дамып, өркендеп отырған.
Тақырыптың өзектілігі: поэзия жанры туралы. Ұлттық поэзиямыздың даму жолдары. Қазіргі поэзия. Қазақ теоретик ғалымдары поэзия туралы. Қазақ поэзиясының бүгінгі өкілдері. Қазақ лирикасы. Лирикадағы бейнелілік. Ақының көркемдік ізденістері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: ақындық өнер, оның табиғаты мен қуаты, көркемдік эстетикалық мәні теориялық тұрғыда талданады. Дәстүр жалғастығы, көркемдік ізденістері, ақындық шеберлігі зерделенеді.
Ш.Сариевтің шығармашылығын талдау, саралау барысында айтылған ой - тұжырымдарды, нәтижелерді мектеп оқулықтарына, арнайы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: ақын өлеңдерімен таныса отырып, оның поэзиядағы алар орнын айқындау. өлеңнің эстетикалық табиғатын ашу,
- Ақынның адамзат өміріндегі орны, атқарған қызметі;
- Қазақ лирикасындағы лирикалық кейіпкер бейнесін ашу;
Поэзиядағы көркемдеуіш тәсілдерді саралау
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: зерттеу жұмысында қазақ поэзиясы жайлы зерттеуші ғалымдардың еңбектері, ақын Ш. Сариевтің шығармашылығы туралы ой- тұжырымдар, пікірлер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
.
1 ПОЭЗИЯ - СӨЗ ӨНЕРІНІҢ АЛТЫН ТӘЖІ
Поэзия халық ауыз әдебиетінен бері сақталып, дамып келе жатқан әдебиеттің үлкен бір сырға толы саласы. "Поэзия" термині бізге грек тіліндегі "piesis" сөзінен енген. "Жасаймын", "тудырамын," "шығарамын" деген мағынаны білдіреді.
Поэзия - өмірдің әрі мен нәрі қайнап қорыған жамбысы. Поэзия - сәбидің күнәсіз ажары, жарқын жанары, күміс күлкісі, жанды қуанышы. Поэзия - көрікті қыз жүзінің ұялшақ, албырт, қызғылықты, теңіздей көгілдір, аспандай тұңғиық көзінің ынтықтық сәулесі, әйтпесе оның қара көзіндегі өткір от, мәрмәр иығына төгілген бұйра шашының толқыны, торғын кеудесінің демігіп тыныстауы, күміс үнінің гармониясы, сиқырлы сөзінің музыкасы, тал бойы, сұңғақ сымбатының мінсіз мүшелері, сұлу қозғалыстарының ғажайып сиқыры...
Поэзия - қайраты қайнардай балғын жігіттің отты көзі, өрен ерлігі, тентек тегеуріні, аспан мен жерді жалынды жалынды құшағына сидырмақ болған, өмірдің уы мен балын бір-ақ рет сарқа сімірмек болған тойымсыз талабы... Поэзия ұйығандай, құйылғандай орныққан, өз еркін әбден билеген, өмір үшін жетіккен, тәжірибемен шыныққан, рухани күші теңескен, көңіл көзі көреген, ойға батыл.
Поэзия әлемдік әлемдік өмірінің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні...
Әр заман поэзиясының өзіне лайық күйі мен үні бар. Адам баласының бүкіл тарих бойына ілгері өсіп дамуы қаншалықты тынымсыз, толассыз жүріп жатқан процесс болса көркем бейне жүйесімен ойлау дүниені образбен танып баяндау, суреттеу өнері де тоқтаусыз жүріп жатқан құбылыс. Қоғамдық сананың бір түрі ретінде көркем әдебиет қай ғасырда болса да сол заманғы адамдардың бір - біріне деген қатынасын, ой - арманын, дүние танымын байқатпақ. Соның ішінде поэзияның ғана құдіреті келетін, тек өлең ғана айта алатын тебіреніс бар. Ол заман күйі, тіршілік еткен жанның мұңы мен зары ішкі ой - сезімі арман, күйініші мен қуанышы өлең өнерінен халық аз сөзбен көп дүниені айтарлықтай кілт тапқан. Тәптіштеу, баяндау, орнына өлеңнің бейнемен, суреттеумен адам халінің көп жайларын білдіре алатын қасиеті өнерлі халықтың көкейіне қонған.
Аристотель: Тарих нақтылы жайды білдіргенде, поэзия көпті, жалпы жайды аңғартады дегенде поэзияның осы жинақтап айтатын қасиетін меңзеген болу керек. Өлең ырғақты, әуенді сүйеді. Өзінің дыбыстық заңы бар. Ішкі сезімді оятып, жан қылын шертетін музыкамен қауышады. Сондықтан поэзия ғана туатын сурет, өрнектер өз алдына бір ғажайып.
Поэзия мен бейнелеу өнері дамыған елдерде, әсіресе, қылқалам шеберлері мәңгілік туындылар жасаған елдерде адам күйінің бар сырын поэзия тереңірек аша ма, әлде көркем сурет тереңірек аша ма деген пікірлер болған. Леонардо да Винчи поэзияға мынандай анықтама берген: Көркемсурет тілсіз поэзия, ал поэзия көрінбейтін көркемсурет [1, 37 б.].
Поэзия - өлең үлгісіндегі әдеби туындылар. Түркі тектес халықтардың әдебиетінде, әсіресе, солардың ішінде қазақ әдебиетінде поэзия сөздің ырғақтық құрылысына, ұйқасына негізделеді.
Өлең - ұрпақтан ұрпаққа көшіп, талай заманды талай жанды таң қалдырып келе жатқан аса биік парасат көзі. Өлеңнің тегі, тарихы, құрылысы, теориясы, әесері туралы түсінік мағлұмат көне заманнан бері бар.
Аристотель, Белинский, қазақ топырағында Шоқан поэзия өнеріне ғылыми трактаттарын арнады. Фирдауси, Низами, Пушкин, Лермонтов поэзияға табынып, ақын өнері мен ақын орнын ең биікке көтерді. Ұлы Абай Өлең сөздің патшасы сөз сарасы дейді. Ш.Уәлиханов көшпелі қазақ халқының өлең мен әнге деген құмарлығын өлеңшілік, ақындық талантын айтатын тамаша аңыздарды келтіреді. Ол аңыз бойынша өлең өнері аспаннан келіпті мыс. Осының бәрінен поэзияның адам өміріндегі ерекше орны аңғарылады. Адамның күнбе - күнгі тіршілігінің рухани бейнесінің сәулесі екені сезіледі. Поэзия сырына үңілу сондықтан да әр уақытта қызғылықты.
Поэзияны тегіне және түріне қарай бөлу. Поэзия - өнердің асыл тегі.
Поэзия адамның еркін тілімен берілетіндіктен, онда үн де, сурет те және байымды, айқын айтылған түсінік те болмақ. Сондықтан өзге өнердің барлық элементтері поэзияда бар, сөйтіп ол, өнердің жеке-жеке тәсілдердің бәрін бірінен бірін бөлектемей, бірден пайдаланатын сияқты. Поэзия тұтас өнер, соның бүкіл ұйытқысы болып табылады. Және оның барлық жағын қамти отырып, бүкіл өзгешеліктерін айқын, анық түрде бойына жинақтайды.
1. Поэзия сырт жағынан идеяның мағынасын іске асырады да, міні жоқ айқын, пластикалық образдар мен рухани дүниені ұйымдастырады. Мұнда бүкіл ішкі сезім сыртқа терең жайылады, сөйтіп бұл екі жақтың екеуі де - ішкі және сыртқы - бірінен бірі жекеленіп көрінбейді, екеуі тұпа-тура бірігіп, өзімен өзі жымдасып жатқан тұтас шындықты - оқиғаны көрсетеді. Бұл жерде ақын көзге көрінбейді; айқын, пластикалық дүние өзі нен өзі өрістейді, сөйтіп ақын өздігінен болған нәрсені тек жай әңгіме етуші ғана боп табылады. Бұл эпикалық поэзия.
2. Сыртқы құбылыстың қайсысына болса да ынта, тілек, ниет, бір сөзбен айтқанда - ой-пікір мұрындық болады; сыртқы құбылыстың бәрі де ішкі, құпия күш әрекеттің нәтижесі; поэзия оқиғаның осы ішкі екінші жағына, осы күштерді ң ішіне енеді; бұл күштерден шығып сыртқы шындық, оқиға және әрекет өркендейді; мұнда поэзия қарама-қарсы, жаңа текте көрінеді. Бұл субъективті дүние, бұл ішкі дүние, өз шеңберінде қалып, сыртқа шықпайтын тырнақ-алды істердің дүниесі. Мұнда поэзия ішкі элементте, шарқ ұрған, сезгіш ойда қалады; ал рух сыртқы реалдықпен шығып, өзімен өзі болып кетеді де, поэзияға сыртқының бәрін өз бойына жинаған ішкі өмірінің әр алуан шексіз құбылыстары мен белгілерін береді. Мұнда ақынның жеке басы бірінше кезекте көрінеді де, біз тек сол арқылы ғана бәрін аңдап, түсініп отырамыз. Бұл лирикалық поэзия.
Ақырында, бұл әртүрлі екі тек бірімен бірі тұтасып қосылып кетеді: ішкі өзімен өзі болудан қалады да, сыртқа шығып, әрекетімен көзге көрінеді; іщкі, қиялдық (субъективті) нәрсе -сыртқы, реалдық (объективті) нәрсеге айналады. Эпикалық поэзиядағыдай, мұнда да әртүрлі субъективті және объективті күштерден шығатын белгілі, реалдық әрекет дамып отырады; бірақ, бұл әрекеттің ендігі жерде жалаң сыртқы сипаты болмай қалады. Мұнда әрекет, оқиға бізден таса өндіруші күштерден шығып, өз шеңберінде еркі айналып келіп, ішінен тиышталған, дап-дайы күйінде бізге кенеттен көріне қоймайды, - жоқ, біз иұнда сол әрекеттің жеке адамның еркі мен сипаттарынан пайда бола бастаған процестің өзін көреміз. Екінші жағынан, бұл сипаттар өзімен өзі болып қалмайды, үздіксіз көрініп отырады және өз рухының ішкі мазмұнын практика жүзінде ашып береді. Бұл, поэзияның жоғарғы тегі және өнердің асылы - драмалық поэзия.
Қазақ әдебиеттанушысы А.Байтұрсынұлы Әдебиет танытқышында атап көрсеткен дарынды сөз үлгісіндегі толғау түрі.Поэзия ұғымына сәйкес келеді.Зерттеуші еңбегіндегі толғаудың мазмұнына қойылатын ішкі және тысқы шарттарды белгілейді: толғау яғни поэзия а) шын көңілден шыққан сырлы; ә) былғаныш пікірден таза; б) терең күйден хабар беретін, терең із қалдыратын болуы керек. Тысқы шарттары: а) көңіл күйінің бейне бір билеуі тәрізді, күй мен би үйлесімдігі; ә) қысқа; б) әуезді болуы тиіс. А.Байтұрсынұлы Қазақтың бас ақыны атты мақаласында классикалық поэзия үлгісін Абай шығармаларынан көретіндігін айтады. Қазақ әдебиеті 19 ғасырларға дейін негізінен поэзия үлгісінде дамып өркендеді. Халық поэзиясы түрлі жанрларды қамтыды: өлең,эпостық жырлар,дастандар,т.б.
Поэзия тарихи-әдеби процестің дамуына орай өркендеп өсіп,жаңа сипат-қасиеттермен толығып отырды.
Әсіресе, қазіргі заман поэзиясы сыры мен қыры мол, алып көркем дүние болып табылады. Сондықтан да сан алуан тілде туып жатқан поэтикалық шығармаларды түбегейлі зерттеу, оның әр заманға лайық қалпын, бағыт - бағдарын тексеру әдебиет туралы ғылымның міндеті.
Поэзия ұғымы өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан ажырату үшін қолданылады. Поэзия мен прозаның айырмасы тек сыртқы белгісіне қарап анықталмайды, сапасында да өзіндік ерекшелік бар. Поэзиялық туындыларда баяндау, бейнелеу жағы басым болып келсе, ал поэзиялық туындыларға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса қатты толқуы, автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-сүйініші тән болып келеді [2, 32 б.].
Поэзияда көркемдік тәсілдер мен бейнелеу құралдарын, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын қолдануда өзіне ғана тән ерекшеліктері бар. Поэзиялық шығармаларға тән айырықша тағы бір қасиет - өмір құбылыстарын терең эмоциялық сезімталдықпен қабылдап, соған орай әсерлі, тартым ды көркем бейнелеу. Алайда поэзияда адамның ой-сезімі әдейі сырттай көркемделмейді.
Поэзия -әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні [3, 12 б.].
Поэзияның және де поэтикалық ойдың негізі бола білген алты діңгекті басқа ешқандай да өнер дәл сондай етіп суреттеп бере алмайды [3, 13б.].
Тәптіштеу, баяндау орнына өлеңнің бейнемен, суреттеу мен адам халінің көп жайларын білдіре алатын қасиеті өнерлі халықтың көкейіне қонған. Әсіресе, қазіргі заман поэзиясы сыры мен қыры мол, алып көркем дүние болып табылады.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті мұрасының барлығы да поэзиялық туындылар. Оның дәлелі ретінде ауыз әдебиетінен бүгінге мирас болып қалған өлең, толғау, ғашықтық жырлар, батырлар жыры, қисса-дастандар, тіпті мақал-мәтел, жұмбақтарды айтуымызға болады. Сондай-ақ поэзияның құлаштап дамуына қазақ әдебиетіндегі жыраулар да өзіндік үлес қосты.
Ә.Тәжібаев: "Поэзияның негізі - халық өлеңдерінде, әсіресе сал-сері атанған: Ақан, Біржан, Жаяу Муса, Үкілі Ыбырай, Әсеттерде жатыр" [4, 54 б.] - дейді. Шынында да, осындай сан ғасырды басынан өткерген қазақ поэзиясы Абайдың тұсында биік деңгейге көтерілді.
Қазақ поэзиясының тыңнан түлеп, құлаштап өркен жайған кезі - Ұлы Октябрь төңкерісінен кейінгі кезең. Қазақ даласына енген жаңа заман соны жаңалыққа, соны серпінге толы өршіл, қуаты мол жаңашыл поэзиясын әкелді.
Бүгінгі қазақ поэзиясы - кемеліне келген, кең тынысты, сан-салалы, озық ойлы, сан қырлы әлемдік деңгейге көтерілген өскелең әдебиеттің үлкен саласы.
Поэзия - көңілдің толқыны, жүректің лүпілі және өмір құбылыстарын танып білудегі қуатты құрал, ой мен сезімнің тамырын терең салған бағыналы бәйтерек.
Жалпы айтқанда, поэзия - әдебиеттің ерте де қалыптасқан көне саласы.
М.Базарбаев айтқандай ... жасаған сайын жасара түсетін жанды саласы [5, 29 б.].
1.1 Лирика - сезім сыры
Лирика - көркем әдебиет жанрының бір түрі. "Лирика" термині грек тілінен енген, "лира аспабының сүйемелдеуімен айтылатын" деген мағынаны білдіреді. Қазақ көркем өнерінде лирика жанрынын алатын орны үлкен. Тіпті қазақ әдебиеттану ілімінің дені поэзия зерттеуінен тұратыны да бізді ойландыруы тиіс [6, 36 б.].
Көркем әдебиеттің басқа жанрларынан қарағанда лириканың басты ерекшелігі - адамның көңіл-күйін, сезім дүниесін тікелей бейнелеп көрсетеді.
Лирикалық шығарма үнемі өлеңмен жазылады. Онда автордың немесе лирикалық кейіпкердің дүниеге көзқарасы, оның сезімін, әсерлеп бейнелеу арқылы көрсетіледі. Кез келген сезініс мен толғаныс лирика тудыра алмайды, әлеуметтік толғаныстар ғана лирика тудыра алады [7, 14 б.].
Эпика жанры баяндауға негізделсе, лирика жанры адамның түрлі құбылыстан алған әсерін бейнелеп жеткізу шеберлігімен ұштасады. Әр халықты алып қарасақ та, олардың лирикалық өлеңдері ауыз әдебиетінен басталады. Мәселен, қазақ лирикасының басы тұрмыс-салт өлеңдерінде - тойбастар мен жар-жарда, сыңсу мен беташарда, мұң-шер өлеңдерінде немесе қоштасу мен көңіл айтуда, естірту мен жоқтауда жатыр. Онан бергі қазақ поэзиясында Қазтуған, Ақтанберді, Шалкиіз, Махамбет толғауларында лирикалық толғаныстар арқылы бүкіл қазақ халқының аңсаған арман мұраттары көрсетілген.
Лириканың бас қаһарманы - ақынның өзі. Ақын ең алдымен өз жайын, мұңын, арманын, қуаныш сезімін жыр етуі арқылы халықтың тағдырын, қайғысын, күйзелісін, қуаныш - шаттығын, тілек - мақсаттарын білдіреді.
Нағыз классикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғаныс, тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап береді. Лирика көлемі жағынан өте ықшам келеді. Оқиғадан гөрі отты сезім басымдау, күллі сурет сол сезім маңына, бас-аяғы тұжырымды бірер философиялық ой маңына жинақталады.
Белинский лириканың қасиеттерін басшылыққа ала отырып, өзіндік пікір ұсынған. Мәселен, Белинскийше лирикалық шығармалар мәңгі бай бола тұрса да, ешбір мағынасы жоқ тәрізді болып келмек: сондықтан олар, сөзсіз музыканың әуеніндей бүкіл жұлын-жүйемізді тебіренткенмен де, мазмұны тіпті айтып беруге көнбек емес.
Эпикалық шығармалардың мазмұнын өз сөзіңізбен айтып беруіңіз мүмкін, ал лирикалық шығармаларды оқып шыққаныңызбен де, оның мазмұнын еш уақытта толық ұстап қалуға болмайтындықтан, өзгеге айтып беруге болмайды, айтып бергеніңізбен де әсер ете алмайсыз. Демек, лирикалық шығармалардың мазмұнын өзгеге әсерлі түрде жеткізу үшін басқаша емес, ақынның қаламынан қандайлықты боп шықса, сол қалпында оқып беруіңіз керек, себебі, сөзбен айтылған лирикалық шығарма әсер ететін қасиетін түгел жоймақ. Бұл Белинскийдің лирикаға берген бірінші сипаттамасы.
Екінші сипаттамасы бойынша, лирикадағы затта өз бетінше баға болмақ емес, жырлайтын затына ақын қандайлық мән берсе, сол лирикаға мазмұн болмақ, барлығы соның ырқында болуы керек.
Үшінші сипаттамасына қарағанда, лирикалық шығарма тезбе-тез түйсіктен шыққанмен де, өте ұзақ болмауға тиіс, ондай болған жағдайда ол тартымсыз және сылбыр болып кетпек. Оқырманға ләззат бермек тұғыл, титықтатып, жалықтырып жібермек. Егерде лирикалық шығарманы оқып беру үшін бірнеше минуттан артық уақыт керек болмайтын болса, мұндай минуттік шабыттың жемісі біздің бүкіл жұлын-жүйкемізді тебірентіп, сана-сезімімізді баурап алып көп уақыт жадымызды жүрмек.
Лирикалық шығармалар кейде шығарманың тақырыбына, мазмұнына қарай бөлінеді. Атап айтсақ: саяси-азаматттық лирика, махаббат лирикасы, философиялық лирика, көңіл-күй лирикасы, табиғат лирикасы.
Көңіл-күй лирикасы - лирикалық өлеңнің нағыз өзіндік түрі. Лирика деген сөздің өзі жан толғатып, көңіл тербетеді дегенді аңғартады. Лирикалық өлең адамның көңіл күйін білдірсе, оның нағыз лирика, сезім оятқыш өлең болғаны. Абайдың Не іздейсің, көңілім, не іздейсің?, Келдік талай жерге енді, т.б. коптеген өлеңдерді осы жайды білдіреді. Көңіл-күй лирикасының үздік үлгілерін қазақ поэзиясында Абай, Мағжан сияқты ақындардан тапсақ, орыс поэзиясында Пушкин, Лермонтов шығармаларынан табамыз. Бұл ақындардың көңіл-күй лирикасы автордың өз тағдырын, қуаныш-қайғысын қоғамдық өмір, заман, дәуір туралы ой-толғаныстары мен терең қабыстырып, ұштастыра білуімен құнды.
Азаматтық лирика- лирикалық поэзияның әлеуметтік мәселелерді қозғайтын үлкен бір саласы. Қазақ әдебиетіндегі азаматтық лирика түрлеріне Абайдың, С.Торайғыровтың өлеңдерін жатқызуға болады. 20 ғасырдың бас кезіндегі бұл сарын А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов поэзиясында үлкен әлеуметтік маңызға ие болды. Азаматтық лириканың тамаша үлгілерін С.Сейфулин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов, Т.Жароков, Ғ.Орманов, Қ.Аманжолов, Ә.Тәжібаев, Х.Ерғалиев, Қ.Бекхожин, С.Мәуленов, М.Мақатаев, Қ.Мырза Әлі, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов, т.б. шығармаларынан табуға болады. Қоғамдық өмірдің ең көкейкесті мәселелері халыңтың тағдырына, мүдделеріне, келешегіне байланысты сарындар азаматтық лириғ\каға арқау болды. Азаматтық лирика өз дәуіріне байланысты әр қырлы болуы мүмкін.
Альбомдық лирика - лирикалық жанры. Алғаш орта ғасырлардағы француз поэзиясында пайда болған. Бұл жанрға жататын өлеңдерге тән басты қасиет- сыршылдық, нәзік сезімге берілу. Бұл сипат оңаша, өзімен өзі болып отырып сыр шерту, көлденең адамға білдірмейтін ішкі сезімді, жүрек сырын қағазға жазудан келіп шыққан. Кейін Франциядан бүкіл Еуропаға тарайды. Альбомдық лириканы әуесқой ақындар да көп қызықтаған. Қазақ поэзиясында альбомдық лирика түріне жақын келетін өлеңдер біршама. Мысалы, М.Жұмбаевтың арнау өлеңдері.
Табиғат лирикасы - лирика жанрының бір түрі, ақынның ішкі жан-дүниесі, оның айналасындағы әр түрлі табиғат құбылыстарын сезінуі. сезінген көрінісін бейнелеп суреттеуі арқылы танылатын өлең-жырлар. Табиғат лирикасының алғашқы белгі, нышандарын фольклорлық поэзиядан кездестіреміз.
Қашанда адамзат табиғатпен етене жақын, бір-бірімен тығыз байланыста. Сондықтан да айнала қоршаған орта және оның әр түрлі жаратылыс сырлары адамның назарын өзіне аудармай қоймаған. Әсіресе сұлулыққа жаны құмар, айналасына ойлы көзбен қарап, нәзік түйсікпен қабылдайтын ақындардың ерекше назар аударары сөзсіз. Осындай жағдайда ақындар табиғатқа арнап лирикалық өлеңдер жазып отырған. Біреулер табиғаттың пейзаждық суреттерін жасаса, енді бір топ ақындар сол табиғатты жырына арқау ету арқылы қоғамдық өмірді, адамның ішкі көңіл-күйін астастыра жырлаған.
Табиғат лирикасын сөз еткенде ең алдымен ойымызға ұлы Абай ақын оралады. Ол табиғат лирикасының негізін салушы. Абайдың жылдың төрт мезгіліне арнап жазған өлеңдері осы уақытқа дейін өз оқырманын тамсандырып келеді. Абай ақын өлеңдерінде жансыз таби-ғатқа жан кіргізіп, тірі адам кейпінде суреттеген. Мысалға, ақынның "Қыс" өлеңіне назар аударсақ:
Ақ киімді денелі, ақ сақалды,
Соқыр мылқау танымас тірі жанды.
Үсті-басы ақ қырау түсі суық,
Басқан жері сықырлап келіп қалды... [8, 13 б.],-
деп қысты ақ киімді, ақ сақалды адамға теңеп, жансыз табиғатқа жан кіргізе адам кейпінде суреттейді. Абайдан соңғы қазақ ақындары да табиғат лирикасына көптеп қалам тербеді.
Ақын - поэзиялық туындыларды (өлең,жыр дастан,поэмаларды) ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі. Дәстүрлі қазақ қоғамында ақын ұжымының жырау,жыршы,өлеңші сияқты ұжымдардың ауқымы кең болған.Ол өлең жыр, дастандарды шығарушы да, айтып таратушы да. Нағыз Ақындар өлеңді табан астында суырып салып айтқан.
Ондай жағдайда өлең, жыр домбыра немесе қобыз сияқты аспаптар сазына қосылып айтылған. 20 ғасырдың басынан бастап осы дәстүрлерді жалғастырушылар халық ақыны деп аталатын болды. Қазақстанда қазіргі заманғы жазба әдебиетінің қалыптасуына орай Ақынның тұлғасы да мүлде өзгерді. Жазба әдебиет өкілдері дәстүрлі қазақ поэзиясынан нәр ала отырып,өз шығармаларындағы өмір шындығын бейнелеу әдісі, көркемдік ой жүйесі, қолданатын жанрлары, стиль, тіл өзгешелігі жағынан жаңасатыға көтерілді.
Қазіргі қазақ әдебиетінде поэзия жанрының биік деңгейде дамуы ақындар шығармашылығының үлкен қуатын танытады. Сондай-ақ, қазіргі заман ақындары халықтық дәстүрлерді қайта жаңғыртуға да үлес қосуда. Ауызекі тілде оларды әнші ақындар, айтыскер ақын, т.б. деп бөлу де қалыптасқан.
Поэзиялық лексика-өлең жырларда, поэзия туындыларында қолданылатын сөз қоры, тіл байлығы. Бұл тұрғыдан қарағанда әр сөздің мағыналығы, мәнділігі және бейнелілігіне, сөз сұрыптау, іріктеу, таңдамалысын тану, сөз інжуін жарасымды қолдану шеберлігіне айрықша назар аударылады.
Сөз әлемінде халық тарихы, оның рым-нанымдары, салт-жоралары, мәдени-тарихи дәстүрлері, дүниетанымы, шаруашылық кәсібі айқын бейнеленеді. Бұған қоса ақын яки жазушы сөздің символикалық поэзиялық қасиеттерін, суретшілік-бейнелілік, мәнерлілік-әуезділік сипаттарын мұқият ескереді. Сөйтіп, талғам таразысына салып толғанады, өлшейді. Ой сүзгісінен өткізіп, солардың ең қасиеттісін, салмақтысын алады. Дүниені, болмысты шынайы, табиғи және әсерлі күйінде суреттеп бейнелеу мақсатында әрі шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнына орай,ол жалпы халық тілі мен ұлттық әдеби тіл қазынасын еркін пайдаланып отырады. Сонымен қатар сөз талғау уреткердің идеялық эстетикалық көзқарасына, өмірлік және көркемдік тәжірибелеріне, интеллектуалдық мәдениетіне, сезім-түйсік қуатына тікелей қатысты. А.Байтұрсынов шығарма тілін:
1. ақын тілі;
2. әншейін тіл деп екі топқа жіктейді.
Ақын тілі айрықша өң беріліп айтылатын сөз, сондықтан да, сөзі айрықша өң берілетіндіктен,лебіз көрнекті болып шығады дейді.
Ойын әрі қарай сабақтап, әншейін тіл сөздің дұрыстығын, анықтығын, тазалығын, дәлдігін талдайды. Ақын тілі сөздің дұрыстығының,тазалығының дәлелдігінің үстіне көрнекті, әуезді болу жағын да талғайды деп қорытындылайды. Демек, осы аталған сипат-белгілер (ақын тілі, я болмаса суреткер тілі десек те болады) негізгі шарттары болуға тиіс. Мысалға жүгінер болсақ, Едіге батыр жырындағы Бозтарланның тұлғасы былайша жырланған: Құлағын біздей қадаған,кекілін қыздай тараған, жүргенде ізін санаған, бауыры тыртық жараған. Қысыр жылан өзекті, Қолтырауындай танаулы, сапты аяқты ерінді, сарымсақтай азулы, от орнындай тұяқты.
Жыршының ақындық шеберлігіне көркемдік көрсеткіштер аз емес. Сөздің ажарлығын реңдісін, үхдігін келістісін маржандай тізген.ұйқасқан сөздер мен дыбыс әуезділігі де ерекше.
Теңеулердің де, орамдардың да көркемдік нәрі айрықша. Күллісі бейнелі сипаттауларға құрылған.ақын-жыраулар поэзиясында ей сөздер айрықша экспрессивтік-эмоциялық, образдық-метафоралық мағынаға ие болады. Әрине, бейнелі, көрікті сөздер поэзиялық лексиканың бір ғана арнасы. Тура, нақтылы мағынада айтылатын,жай,қарапайым сөздер де әдеби шығармада, поэзиялық туындыда ой-сезімнің көремділігі, бейнелілігіне орай ерекше тартымды, әсерлі болып шығады. Қандай қарапайым сөз болс да, ол поэзияда өзінің мағынасының дәлдігі, нақтылығымен ұтымды болады және басқадай теңеу,метафора, символ түріндегі сөздермен араласып, астасып, тұтасып кететіндіктен де әсерлі бейнелілік сипат алады.
Дәстүр мен жаңашылдық-әдебиет пен өнердің даму барысында сабақтастық пен жаңғыртуды, мұрагерлік пен қайта жасауды, бұрынғы мен соңғының байланысын білдіретін ұғым. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрып, жол-жобалар көзқарас түсініктер жатады. Жаңашылдық -өткен өмірдің, кешегі күннің тәжірибесі мен жемістердің ішінде мәнмағынасы бай, дәрежесі жоғары заман талабына жауап беретін, бұрынғы - соңғының шеңберінен шығып, болашаққа кең жол ашатын аса маңызыд ізденіс-әрекеттер. Ол жалпы өркениеттің дамуына әсер етеді, осы жолда туып, орнығады. Дәстүр мен жаңашылдық - диалектикалық бірлестікте болып, ескі мен жаңаны жалғастырады, тарихпен бірге дамиды, өндірістің базисі ретінде өзгеріске ұшырап отырады.
Дәстүр мен жаңашылдық арасындағы заңды байланыс-материалдық және рухани мәдениеттің , өндіріс пен техниканың, философия мен әдебиеттің, өнердің барлығына тән. Жаңашылдық әрқашан асқан шеберлік пен зор талантың нәтижесі, ол әдебиет пен өнердің өрісін кеңейте түседі. Дәстүр мен жаңалық әдебиетте,өнерде ұлттық ерекшелікті сақтай отырып, жаңа заманның талап-тілегіне сай келу қағидасын қажет етеді. Тұрмыстың,қоғамдық тіршіліктің өзгеруіне, адамның өмір танудағы жаңа ұғым түсініктеріне байланысты әдебиетте мазмұн мен түр жағынан жаңашыл шығармалар туады.Бұл тұрғыдакейбір дәстүрлік әдіс-тәсілдер сақталумен қатар жаңаша суреттеу, бейнелеу, сөз қолдану амалдары пайда болады. Әсіресе жаңа өзгерістер мен құбылыстарды аңғаратын соны бейнелеу құралдары жасалады. Бұл-әдебиеттегі жаңашылдықтың белгісі.
Дәстүр мен жаңашылдық тек түрді, сыртқы өзгерістерді білдірумен қатар, ішкі мазмұнды, мағынаны білдіреді, түр мен мазмұнды бірдей қамтып, шығарманың идеялық-көркемдік немесе қлттық сипатын жаңа сатыда елестетеді. Енген жаңалық әдебиетке сіңіп, дәстүрге айналып кетуі мүмкін. Қазақ поэзиясында Абай Құнанбайұлы енгізген жаңашыл үлкен дәстүр болып қалыптасты. Абай қазақ поэзиясын әсіре шешендіктен, әсіре бояудан құтқарып, терең ойлылықты арттырады. Ол ақын орнын, оның қоғамдық, әлеуметтік мәнін танып, өркем сөзді жоғары сатыға көтерді, ауыз әдебиетінің дәстүрінде келе жатқан поэзияны түрлендіріп, жаңа арнаға салады. Мысалы, Көлеңке басын ұзартып өлеңінде : Адасқан күшік секілді, Ұлып жұртқа қайтқан ой дегенде тынымсыз, мазасыз ойды, жабырқау көңілдің суртін адасқан күшікке балайды. С.Сейфуллин қазақ әдебиетіне, соның ішінде поэзияға жаңа леп, жаңа серпін әкелді. Қоғамдағы тың өзгерістерді экспресс түрінде суреттеді. С.Мұқанов поэзиясы (Бостандық) өлең түрі жағынан ескіше болғанмен, идеялық мазмұны, тілек-мақсаты жағынан жаңа. М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов өз шығармаларында шешендік дәстүрді шебер пайдалана отырып, үлкен жаңалық әкелді.
Поэзиядағы символдық белгілер.Символ - әдебиетте ойды астырлап, басқа нәрсені суреттеу арқылы жасалатын нақтылы сипаты бар балама бейне. Жалпыхалықтық тілде кездесетін символда бір нәрсені өз қалпынан басқаша сипаттап көрсетіп, сондай-ақ, нақтылы бір затты, нәрсені екінші нәрсенің, не ұғымның жай баламасы ретінде алу арқылы жасалады. Мысалы, гүл- жастықтың символы, ал көгершін бейбітшілік символы ретінде алынады. Бұл жағынан символ тұспалдауға (аллегорияға) өте жақын келеді. Ал әдебиеттегі, поэзиядағы символ көбінесе келістіріп жасалған, астарлық мағынасы терең, бүтін бір сурет-бейне қалпында көрінеді. Лермонтов та, орыс ақынның өлеңін асқан шеберлікпен аударған Абай да тек тұманды теңіз төрінде дауыл тілеп жүрген жалғыз қайықты бейнелейді. Сол арқылы тынымсыз ізденгіш адамның бейнесі, ол туралы ештеңе айтылмаса да көз алдымызға еріксіз елестейді. Әдебиетте символ, әрине, ылғи тұтас суреттеме қалпында ғана кездеспейді, оның қарапайым түрлері де қолданыла береді. Бұл жағынан алғанда символ мен тұспалдау (аллегория) өте жақын болатынын көреміз. Кең мағынасында астарлы мағына беретін метафора, теңеу сияқты салыстырудың көбінде символдық та мән болатынын байқау емес.
Поэзиядағы көркемділік -өнер шығармаларының өзіндік ерекшелігі, эстетикалық сұлулығы- дүниені, болмысты сипаттап сөйлетудегі суретшілік, бейнелік, өрнектілік. Көркемділік келісім жоқ жерде, өнер шығармасы өмір сүрмейді. Көркемділік-өнер туындысының сапалық көрсеткіші. Көркемділіктің бастау бұлағы, қайнар көзі- суреткердің өміріндегі әдемілікті көре білуі, шебер бейнелеуі, ой-сезімін, жан толғанысын әсерлі әрі шебер жеткізерлік қабілеті, қиялға байлығы. Бұл ретте А.Байтұрсынұлының көркем сөз табиғаты тұрғысындағы пікірі соншалықты бағалы. Ол : "Сөз өнері-адам санасының үш негізіне тіреледі. 1. Ақылға, 2. Қиялға, 3. Көңілге. Ақыл ісі-ондау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау; қиял ісі- меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бейнесіне ұқсату, бейнелеп суреттеп ойлау; көңіл ісі,-түю, талғау. Тілдің міндеті -ақылдың андуын андағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенше айтуға жарау".
Көркемділік шығарманың күллі суреттегіш-бейнелегіш құралдар жүйесінің іштей жарасым-үйлесімінен, мазмұн мен пішіннің тұтастық-бірлігінен, ішкі байланыстарынан, ымыраласуынан туады. Осынау эстетикалық сапа қасиеттер суреткердің шығармашылық тәжірибесіне, көркемдік шеберлілігіне, интеллектуальдық мәдениетіне қарай қалай қаруланғанына, өмір шындығын терең танытып, тебірене сезуіне байланысты.
Көркемділік сипаттар образдар жүйесімен де тамырлас. Бейнелі ұғым-түсініктер (сөз-ұғымдар, сөз-символдар, сөз-образдар), сол бір халықтың тұрмыс-тіршілігімен, дүние -танымымен өзектес құбылыс. Сондықтан да бұлар мейлінше мәнді, ажарлы, сымбатты. Ой -санаға, сезім дүниесіне сырлылық дарытады. Поэзия тілінің қайнар бұлағы- ұлттық рухани, көркем қазынаның қойнауларындағы асылдарын ақтару, яғни айрықша ақындық қабылдау, шеберлік қабілет, "біркелкі қиял".
Ақындар туған халқының жаратылысқа, туысқа, қоршаған ортаға, аңшылық, құсбегілік, зергерлік, т.б. өнер түрлеріне байланысты сүйкімді атауларды (алтын панар, тұйғын, ақ иық, ақ киік, ұстараның жүзі, етікшінің бізі және т.б.) ойға желі етіп , поэзиялық құбылту, сипаттау тудырған. Кейде осындай бейнелі ұғымдар шебер салыстыру сипаттаулармен тіркесе айтылады.
Шынайы көркемділік әдебиетке тән көркемдік ойлаудың өзгешелігіне байланысты болады, өмір шындығына терең бойлайтын ойшылдықтан, айрықша сезімталдықтан, суреткерше, ақынша сезіне білу қабілетінен туады. Көркем ойдың өткірлігі, тартымды бейнелілігі, эстетикалық сезімнің нәзіктігі,суреткерлік шеберлік ұштасып келіп, шығармада терең мазмұн мен келісті түр, жарасымды бірлестік тапқанда ғана нағыз көркемділік келіп шығады. Ойдың сонылығы, сезімінің әсерлілігі әр сөзге өң беріп, ажарландырып, бейнелік сипатын арттыра түседі. Сондықтан көркемдік айшықты сөздердің көп болуын, суреттемелердің бояуының қоюырақ, қалыңырақ болуын ғана талап етпейді, көріктеу, әсерлеу, үстемелеп айтумен қатар, қарапайымдылық, нақтылық орайлы ықшамдылық та жарасымды болады.
1.2 Өлең сөзде қолданылатын өлшем-өрнектердің жасалу жүйесі
Өлең- шағын көлемді поэзиялық шығарма. Өлеңнің 18-19 ғасырларда орыс әдебиетінде кеңінен тараған түрлері мен жанрлары: ода,элегия,баллада,сонет, т.б. Кейінгі кезеңдерде лирикалық өлеңнің жаңа түрлері қалыптасып, кең тарай бастады. Тақырыбы жағынан саяси, көңіл күй, табиғат және философиялық лирикаларына жіктеледі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек-кәсіпке орай (аңшылық, төрт түлік, наурыз өлеңдері), ескілікті наным-сенімге байланысты шыққан (бақсы сарыны, арбау), әдет-ғұрып негізіндегі (салт,үйлену, мұң-шер өлеңдері), қара өлеңдер, тарихи өлеңдер, айтыс өлеңдері болып бөлінеді.
Өлең құрылысы-өлең сөзде қолданылатын өлшем-өрнектердің жасалу жүйесі, оның ырғағына, дыбыс үндестігіне тән ерекшеліктерді белгілейтін негізгі шарттар мен заңдылықтар. Өлең-жырдың күнделікті айтылатын жай сөздерден, қара сөзден басты айырмасы-ол мөлшерлі жеке жолдарға, яғни тармақтарға бөлінеді. Өлең тармағының құрылыс жүйесі әр халықтың поэзиясында өзінше қалыптасқан. Өлең ырғағының жасалу шарттары тіл құрылымының өзгешелігіне байланысты болады. Алайда көптеген елдердің өлең құрылысында негізгі сипат-белгілер ұқсас келетінін көреміз. Дүние жүзі әдебиетінде орын тепкен өлең жүйелерінің бастылары мыналар:
Метрикалық өлең жүйесі. Өлең ырғағы ұзын буын мен қысқа буынның кезектесуіне негізделеді.
Силлабо-тоникалық өлең жүйесі (силлабо-латынша буын деген сөз, тон-екпін-деген мағынада) өлең ырғағы екпінсіз буын мен екпінді буындардың кездесуіне негізделеді. Бұл орыстың классик, поэзиясында кең қанат жайып,қазіргі дәуірде де молынан қолданылып келеді.Сол сияқты неміс, ағылшын халықтарының поэзиясында қолданылады.
Тоникалық өлең жүйесі. Бұл өлең жүйесі орыстың халықтық поэзиясында қолданылып келген. Кейінгі дәуірлерде халықтық дәстүрді жаңғыртып, дамыту негізінде бірталай ақындар тарапынан жазба әдебиетінде тоникалық өлең жүйесін орнықтырған Маяковский болды. Тоникалық өлеңде ырғақ екпінді буындарға негізделеді, екпін түспейтін буындар есепке алынбайды.Сонда кейбір қосарланып кететін сөздер болмаса, тармақтағы әр сөз бір екпінмен нықтап, бөліп-бөліп,өз алдында айтылады да, дербес ырғақтық бөлшек құрайды.
Силлабикалық өлең жүйесі. Буынға негізделетін, яғни буын санын тұрақты мөлшерде сақтайтын өлең жүйесі. Бұл өлең құрылысы француз, чех, итальян халықтарының және қазақ, өзбек, қырғыз, татар секілді барлық түркі тілдес халықтардың поэзиясында қолданылады. Силлабикалық өлең құрылысының басты сипат-белгілерін қазақ өлең құрылысы ерекшеліктерін талдау арқылы танып-білуге болады. Қазақ өлеңінде әр жол, яғни тармақ мөлшерлі буындардан тұрады. Сонымен бірге тармақтың өзі бірнеше буын саны тұрақты бөлшекке,яғни бунаққа бөлінеді.Тармақтың көлемі және ішкі құрылысынан басқа өлең сөз ырғағын күшейтуге ықпал жасайтын-өлеңнің шумақ өрнегі.
Шумақ бірнеше тармақтың шумақталып, белгілі ретпен топтасуы. Дүние жүзі поэзиясында ең көп тараған шумақ төрт тармақты болып келеді. Екі тармақты,алты, сегіз тармақты,т.б. шумақтар да жиі қолданылады.
Шумақ өрнегін түрлендіретін және өлең ырғағына қосымша күш дарытатын ұйқас. Ұйқас өзара сәйкес тармақтардан, соңғы буындардың дыбыс үндестігінен туады. Төрт тармақты шумақтың ұйқасу үлгілері: абаб (кезекті ұйқас немесе шалыс ұйқас), абба (қаусырма ұйқас немесе орама ұйқас), абаб(аттамалы ұйқас).
Қай елдің поэзиясында болсын өлеңдегі ырғақты туғызатын өлең сөздің қайталанып келіп отыратын мөлшерлі бөлшектері десек, қазақ поэзиясында ырғақ туғызатын өлең сөздің буын саны тұрақты бөлшектер,алдымен тармақ, яғни өлең жолы.
Қазақ поэзиясында тармақтың өзіне тән ырғағын анықтайтын тек ондағы буындардың жалпы саны ғана емес. Тармақ ішіндегі буындар белгілі ретпен, белгілі мөлшерде топтасып, әр тармақтың бірнеше қысқа бөлшектерге бөлінуіне мүмкіндік береді. Тармақтың осындай ырғақтық құрылысы жағынан жекелеген бір бөлшегін құрайтын буындар тобын бунақ дейміз.
Бунақ пен бунақтың аражігін, шегін белгілейтін сөз бен сөздің арасындағы жік,сөз айырымы. Кез келген сөздердің арасындағы айырым-жік емес, тек тиісті орнында үнемі қайталанып отыратын сөз жігі. Мысалы, жеті буынды өлеңде оның бунақ кестесі 4 буын-3буын болғандықтан, тұрақты сөз жігі үнемі төртінші буыннан кейін орналасады. Тармақтың ырғақтық өрнегін, құрылысын айқындайтын бунақ болса, өлең ырғағын кең көлемде толықтыра, күшейте түсетін тармақтардың топтасу қалпы (шумақ), және сәйкес тармақтардың соңғы буындарының өзара үйлесуі (ұйқас).
Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын өлең өлшемдері-жеті буынды, жеті-сегіз буынды, он бір буынды болады. Алты буынды өлең,онан да қысқарақ төрт буынды өлең жоғарыда аталған өлшемдермен салыстырғанда сиректеу кездеседі. Он бірден буын саны көбірек, мысалы, он төрт, он бес буынды өлеңдердің тармағы құрамы болып келеді, яғни, жеті буынды екі тармақтан құрылған болады.
Түркі тілдес елдердің поэзиясында ежелгі заманнан қолданылып келе жатқан өлең өлшемдерінің ішінде жеті буынды өлеңді алғаш шығуы жағынан ең көне деп қарау керек. Өйткені ол түркі тілдес рулар мен тайпалардың көне заманнан сақталған поэзиялық үлгілерінде кездесетін және түркі тілдес елдердің қай-қайсысының поэзиясында болсын кеңінен тараған өлшем. Жеті буынды тармақ пен (4 буынды-3 буын) сегіз буынды тармақ (3 буын-2 буын-3 буын) өлең жырларда ежелден еркін араласып келе береді. Халықтық поэзияда ең көне өрнектің бірі- жыр өлшемінде осындай жеті-сегіз буынды тармақтар қолданылады. Әдетте эпостық дастандар (жырлар) мен толғау, терме секілді ықшамды, желдірмелі әуенмен айтылатын, тармақтарды жеті-сегіз буынды, түйдектеліп келетін шығармалар жыр деп аталып келді. Сондай-ақ, жыр дегнеді эпостық поэзияға тән өлең түрі деген мағынада да айта береді. Жырмен қатар халық поэзиясында аса кең тараған өлшем он бір буынды өлең (4 буын-3 буын-4 буын, немесе 3 буын-4 буын-4 буын).
Бұл өлшем халықтық ән-өлеңдерде, айтыстарда да ,лирик, өлеңдердіңкөпшілігінде қолданылған. Он бір буынды өлеңнің соңғы бунағы үш-төрт буынды екінші түрі қазақ поэзиясында әсіресе кейінгі кезеңде кеңірек қанат жайып келеді.Бұл өлшемнің бір өзгешелігі өңдеп, түрлендіруге, өлең тармақтарын әр қилы өрнектеп, көлемі қысқалау тармақтармен араластыруға қолайлы.
Қазақ поэзиясының ырғақтық-интонациялық байлығын молынан пайдалана біліп, өлең өрнектерін дамытып, байытуға зор үлес қосқан Абай болды. Ол жаңа өлшем,шумақ,ұйқас түрлерін орнықтыруда қандай асқан өнерпаздық көрсетсе, бұрыннан белгілі көп тараған өлшем-өрнектерді керек жерінде қырнап-өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан да соншалық зор өнегелі іс атқарды. Абайдың Сегіз аяқ пен Сен мені не етесің атты өлеңдері қазақ поэзиясына тыңнан қосқан өлең өрнектерінен саналады.
Қазақ ақындары өлеңнің ырғақтық-интонациялық мүмкіншіліктерін неғұрлым толық ашып беру, өлең сөзді сөйлеу интонациясына тән ерекшеліктермен байыта түсуге ерекше ат салысып келеді. Бұл жағынан әсіресе Сәкен, Мағжан, Сәбит сияқты ақындардың еңбегі зор.
Өлең сөздің ырғағын мейлінше оралымды,икемді ету үшін өлеңнің шумақ, тармақ, ұйқас кестесін барынша толықтыру және ұзынды-қысқалы тармақтар топтастырылған өлшемдерді көбірек қолдану,поэзияға жаңа өнімді өлшем-өрнектер енгізіп, оларды тұрақтату-осы бағыттағы ізденістің жемісті жолдары. Жазба әдебиетінде әсіресе кезеңде кейбір шығармаларда ерікті өлең түрі қолданылып келеді. Мұндай өлеңдерде белгілі бір өлшем берік сақталмағанмен ырғақтық өрнектер еркін түрде болса да қолданылып отырады.
Ауызша шығарылатын өлеңнің жазып шығарылған, сөйлеп оқылатын өлеңге тән ерекшелік, сипат дарыту, өлеңнің ырғақ-интонациясын, сөйлемнің синтаксистік құрылысын сөзді жайша сөйлеп айтқандыға қалпына сәйкестендіріп,құбылта білу-үлкен шығармашылық міндет. Бұл үшін өлең тілінің ырғақ-интонациялық байлығын жан-жақты аша түсіп, өлең өлшемдерінің алуан түрлерін орнымен, шебер пайдалана білу қажет.
Өлең ұйқасы- өлең, жырларда үнемі кездесіп отыратын тармақтың (өлең жолы) соңындағы буындар мен үйлесуі дыбыстық үндестігі). Ұйқас өлеңдегі әр жолдың, тармақтардың шек-жігін айқындай түседі. Сөйтіп, өлең сөздің ырғағын күшейтуге себін тигізеді, өлеңнің әуезділігін арттырады. Ұйқастың түрлерін жіктеп-ажыратқанда алдымен оның сапасы, яғни ұйқасқан сөздердің өзара қаншалықты үйлесетіні еске алынады. Ұйқас өзара үйлескен тармақтардың орналасу ретіне қарай сан түрлі болып келеді. Ең көп кездесетін ұйқастар: егіз ұйқас (аа), шалыс ұйқас немесе кезекті ұйқас (абаб), қаусырма ұйқас (абба). Қазақ поэзиясында аса мол кездесетін ұйқас, әдетте, қара өлең ұйқасы деп аталатын ақсақ ұйқас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ПОЭЗИЯ - СӨЗ ӨНЕРІНІҢ АЛТЫН ТӘЖІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Лирика - сезім сыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Өлең сөзде қолданылатын өлшем-өрнектердің жасалу жүйесі ... ... ... ... 15
2 ШӨЛ ДАЛАНЫҢ ҰЛЫМЫН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Өлеңнің толқындары, сені іздеп ем... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3 ҚОС ҚАНАТТЫ АҚЫН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Ақын сөзіне жазылған ән-өлеңдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Поэзия - көңілдің толқыны, жүректің лүпілі және өмір құбылыстарын танып білудегі қуатты құрал, ой мен сезімнің тамырын терең салған бағыналы бәйтерек.
Жалпы айтқанда, поэзия - әдебиеттің ерте де қалыптасқан көне саласы.
Әр заман поэзиясының өзіне лайық күйі мен үні бар. Адам баласының бүкіл тарих бойына ілгері өсіп дамуы қаншалықты тынымсыз, толассыз жүріп жатқан процесс болса көркем бейне жүйесімен ойлау, дүниені образбен танып баяндау, суреттеу өнері де тоқтаусыз жүріп жатқан құбылыс. Қоғамдық сананың бір түрі ретінде көркем әдебиет қай ғасырда болса да сол заманғы адамдардың бір-біріне деген қатынасын, ой-арманын, дүние танымын байқатпақ. Соның ішінде поэзияның ғана құдіреті келетін, тек өлең ғана айта алатын тебіреніс бар. Ол заман күйі, тіршілік еткен жанның мұңы мен зары, ішкі арманы мен сезімі, қуанышы мен күйініші.
Бүгінгі қазақ поэзиясы - кемеліне келген, кең тынысты, сан-салалы, озық ойлы, сан қырлы әлемдік деңгейге көтерілген өскелең әдебиеттің үлкен саласы.
Сондай-ақ табиғатынан сұлулыққа, әсемдікке жаны құмар нәзік, сезімтал ақындар өмір сүрген ортаға, айналадағы құбылысқа, табиғаттың көз тартар келбетіне де сүйсініп жүректерін жарып шыққан жырларын арнаған. Осылайша қазақ әдебиетінде поэзия жанры қалыптасып, туып, күннен күнге дамып, өркендеп отырған.
Тақырыптың өзектілігі: поэзия жанры туралы. Ұлттық поэзиямыздың даму жолдары. Қазіргі поэзия. Қазақ теоретик ғалымдары поэзия туралы. Қазақ поэзиясының бүгінгі өкілдері. Қазақ лирикасы. Лирикадағы бейнелілік. Ақының көркемдік ізденістері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: ақындық өнер, оның табиғаты мен қуаты, көркемдік эстетикалық мәні теориялық тұрғыда талданады. Дәстүр жалғастығы, көркемдік ізденістері, ақындық шеберлігі зерделенеді.
Ш.Сариевтің шығармашылығын талдау, саралау барысында айтылған ой - тұжырымдарды, нәтижелерді мектеп оқулықтарына, арнайы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: ақын өлеңдерімен таныса отырып, оның поэзиядағы алар орнын айқындау. өлеңнің эстетикалық табиғатын ашу,
- Ақынның адамзат өміріндегі орны, атқарған қызметі;
- Қазақ лирикасындағы лирикалық кейіпкер бейнесін ашу;
Поэзиядағы көркемдеуіш тәсілдерді саралау
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: зерттеу жұмысында қазақ поэзиясы жайлы зерттеуші ғалымдардың еңбектері, ақын Ш. Сариевтің шығармашылығы туралы ой- тұжырымдар, пікірлер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
.
1 ПОЭЗИЯ - СӨЗ ӨНЕРІНІҢ АЛТЫН ТӘЖІ
Поэзия халық ауыз әдебиетінен бері сақталып, дамып келе жатқан әдебиеттің үлкен бір сырға толы саласы. "Поэзия" термині бізге грек тіліндегі "piesis" сөзінен енген. "Жасаймын", "тудырамын," "шығарамын" деген мағынаны білдіреді.
Поэзия - өмірдің әрі мен нәрі қайнап қорыған жамбысы. Поэзия - сәбидің күнәсіз ажары, жарқын жанары, күміс күлкісі, жанды қуанышы. Поэзия - көрікті қыз жүзінің ұялшақ, албырт, қызғылықты, теңіздей көгілдір, аспандай тұңғиық көзінің ынтықтық сәулесі, әйтпесе оның қара көзіндегі өткір от, мәрмәр иығына төгілген бұйра шашының толқыны, торғын кеудесінің демігіп тыныстауы, күміс үнінің гармониясы, сиқырлы сөзінің музыкасы, тал бойы, сұңғақ сымбатының мінсіз мүшелері, сұлу қозғалыстарының ғажайып сиқыры...
Поэзия - қайраты қайнардай балғын жігіттің отты көзі, өрен ерлігі, тентек тегеуріні, аспан мен жерді жалынды жалынды құшағына сидырмақ болған, өмірдің уы мен балын бір-ақ рет сарқа сімірмек болған тойымсыз талабы... Поэзия ұйығандай, құйылғандай орныққан, өз еркін әбден билеген, өмір үшін жетіккен, тәжірибемен шыныққан, рухани күші теңескен, көңіл көзі көреген, ойға батыл.
Поэзия әлемдік әлемдік өмірінің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні...
Әр заман поэзиясының өзіне лайық күйі мен үні бар. Адам баласының бүкіл тарих бойына ілгері өсіп дамуы қаншалықты тынымсыз, толассыз жүріп жатқан процесс болса көркем бейне жүйесімен ойлау дүниені образбен танып баяндау, суреттеу өнері де тоқтаусыз жүріп жатқан құбылыс. Қоғамдық сананың бір түрі ретінде көркем әдебиет қай ғасырда болса да сол заманғы адамдардың бір - біріне деген қатынасын, ой - арманын, дүние танымын байқатпақ. Соның ішінде поэзияның ғана құдіреті келетін, тек өлең ғана айта алатын тебіреніс бар. Ол заман күйі, тіршілік еткен жанның мұңы мен зары ішкі ой - сезімі арман, күйініші мен қуанышы өлең өнерінен халық аз сөзбен көп дүниені айтарлықтай кілт тапқан. Тәптіштеу, баяндау, орнына өлеңнің бейнемен, суреттеумен адам халінің көп жайларын білдіре алатын қасиеті өнерлі халықтың көкейіне қонған.
Аристотель: Тарих нақтылы жайды білдіргенде, поэзия көпті, жалпы жайды аңғартады дегенде поэзияның осы жинақтап айтатын қасиетін меңзеген болу керек. Өлең ырғақты, әуенді сүйеді. Өзінің дыбыстық заңы бар. Ішкі сезімді оятып, жан қылын шертетін музыкамен қауышады. Сондықтан поэзия ғана туатын сурет, өрнектер өз алдына бір ғажайып.
Поэзия мен бейнелеу өнері дамыған елдерде, әсіресе, қылқалам шеберлері мәңгілік туындылар жасаған елдерде адам күйінің бар сырын поэзия тереңірек аша ма, әлде көркем сурет тереңірек аша ма деген пікірлер болған. Леонардо да Винчи поэзияға мынандай анықтама берген: Көркемсурет тілсіз поэзия, ал поэзия көрінбейтін көркемсурет [1, 37 б.].
Поэзия - өлең үлгісіндегі әдеби туындылар. Түркі тектес халықтардың әдебиетінде, әсіресе, солардың ішінде қазақ әдебиетінде поэзия сөздің ырғақтық құрылысына, ұйқасына негізделеді.
Өлең - ұрпақтан ұрпаққа көшіп, талай заманды талай жанды таң қалдырып келе жатқан аса биік парасат көзі. Өлеңнің тегі, тарихы, құрылысы, теориясы, әесері туралы түсінік мағлұмат көне заманнан бері бар.
Аристотель, Белинский, қазақ топырағында Шоқан поэзия өнеріне ғылыми трактаттарын арнады. Фирдауси, Низами, Пушкин, Лермонтов поэзияға табынып, ақын өнері мен ақын орнын ең биікке көтерді. Ұлы Абай Өлең сөздің патшасы сөз сарасы дейді. Ш.Уәлиханов көшпелі қазақ халқының өлең мен әнге деген құмарлығын өлеңшілік, ақындық талантын айтатын тамаша аңыздарды келтіреді. Ол аңыз бойынша өлең өнері аспаннан келіпті мыс. Осының бәрінен поэзияның адам өміріндегі ерекше орны аңғарылады. Адамның күнбе - күнгі тіршілігінің рухани бейнесінің сәулесі екені сезіледі. Поэзия сырына үңілу сондықтан да әр уақытта қызғылықты.
Поэзияны тегіне және түріне қарай бөлу. Поэзия - өнердің асыл тегі.
Поэзия адамның еркін тілімен берілетіндіктен, онда үн де, сурет те және байымды, айқын айтылған түсінік те болмақ. Сондықтан өзге өнердің барлық элементтері поэзияда бар, сөйтіп ол, өнердің жеке-жеке тәсілдердің бәрін бірінен бірін бөлектемей, бірден пайдаланатын сияқты. Поэзия тұтас өнер, соның бүкіл ұйытқысы болып табылады. Және оның барлық жағын қамти отырып, бүкіл өзгешеліктерін айқын, анық түрде бойына жинақтайды.
1. Поэзия сырт жағынан идеяның мағынасын іске асырады да, міні жоқ айқын, пластикалық образдар мен рухани дүниені ұйымдастырады. Мұнда бүкіл ішкі сезім сыртқа терең жайылады, сөйтіп бұл екі жақтың екеуі де - ішкі және сыртқы - бірінен бірі жекеленіп көрінбейді, екеуі тұпа-тура бірігіп, өзімен өзі жымдасып жатқан тұтас шындықты - оқиғаны көрсетеді. Бұл жерде ақын көзге көрінбейді; айқын, пластикалық дүние өзі нен өзі өрістейді, сөйтіп ақын өздігінен болған нәрсені тек жай әңгіме етуші ғана боп табылады. Бұл эпикалық поэзия.
2. Сыртқы құбылыстың қайсысына болса да ынта, тілек, ниет, бір сөзбен айтқанда - ой-пікір мұрындық болады; сыртқы құбылыстың бәрі де ішкі, құпия күш әрекеттің нәтижесі; поэзия оқиғаның осы ішкі екінші жағына, осы күштерді ң ішіне енеді; бұл күштерден шығып сыртқы шындық, оқиға және әрекет өркендейді; мұнда поэзия қарама-қарсы, жаңа текте көрінеді. Бұл субъективті дүние, бұл ішкі дүние, өз шеңберінде қалып, сыртқа шықпайтын тырнақ-алды істердің дүниесі. Мұнда поэзия ішкі элементте, шарқ ұрған, сезгіш ойда қалады; ал рух сыртқы реалдықпен шығып, өзімен өзі болып кетеді де, поэзияға сыртқының бәрін өз бойына жинаған ішкі өмірінің әр алуан шексіз құбылыстары мен белгілерін береді. Мұнда ақынның жеке басы бірінше кезекте көрінеді де, біз тек сол арқылы ғана бәрін аңдап, түсініп отырамыз. Бұл лирикалық поэзия.
Ақырында, бұл әртүрлі екі тек бірімен бірі тұтасып қосылып кетеді: ішкі өзімен өзі болудан қалады да, сыртқа шығып, әрекетімен көзге көрінеді; іщкі, қиялдық (субъективті) нәрсе -сыртқы, реалдық (объективті) нәрсеге айналады. Эпикалық поэзиядағыдай, мұнда да әртүрлі субъективті және объективті күштерден шығатын белгілі, реалдық әрекет дамып отырады; бірақ, бұл әрекеттің ендігі жерде жалаң сыртқы сипаты болмай қалады. Мұнда әрекет, оқиға бізден таса өндіруші күштерден шығып, өз шеңберінде еркі айналып келіп, ішінен тиышталған, дап-дайы күйінде бізге кенеттен көріне қоймайды, - жоқ, біз иұнда сол әрекеттің жеке адамның еркі мен сипаттарынан пайда бола бастаған процестің өзін көреміз. Екінші жағынан, бұл сипаттар өзімен өзі болып қалмайды, үздіксіз көрініп отырады және өз рухының ішкі мазмұнын практика жүзінде ашып береді. Бұл, поэзияның жоғарғы тегі және өнердің асылы - драмалық поэзия.
Қазақ әдебиеттанушысы А.Байтұрсынұлы Әдебиет танытқышында атап көрсеткен дарынды сөз үлгісіндегі толғау түрі.Поэзия ұғымына сәйкес келеді.Зерттеуші еңбегіндегі толғаудың мазмұнына қойылатын ішкі және тысқы шарттарды белгілейді: толғау яғни поэзия а) шын көңілден шыққан сырлы; ә) былғаныш пікірден таза; б) терең күйден хабар беретін, терең із қалдыратын болуы керек. Тысқы шарттары: а) көңіл күйінің бейне бір билеуі тәрізді, күй мен би үйлесімдігі; ә) қысқа; б) әуезді болуы тиіс. А.Байтұрсынұлы Қазақтың бас ақыны атты мақаласында классикалық поэзия үлгісін Абай шығармаларынан көретіндігін айтады. Қазақ әдебиеті 19 ғасырларға дейін негізінен поэзия үлгісінде дамып өркендеді. Халық поэзиясы түрлі жанрларды қамтыды: өлең,эпостық жырлар,дастандар,т.б.
Поэзия тарихи-әдеби процестің дамуына орай өркендеп өсіп,жаңа сипат-қасиеттермен толығып отырды.
Әсіресе, қазіргі заман поэзиясы сыры мен қыры мол, алып көркем дүние болып табылады. Сондықтан да сан алуан тілде туып жатқан поэтикалық шығармаларды түбегейлі зерттеу, оның әр заманға лайық қалпын, бағыт - бағдарын тексеру әдебиет туралы ғылымның міндеті.
Поэзия ұғымы өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан ажырату үшін қолданылады. Поэзия мен прозаның айырмасы тек сыртқы белгісіне қарап анықталмайды, сапасында да өзіндік ерекшелік бар. Поэзиялық туындыларда баяндау, бейнелеу жағы басым болып келсе, ал поэзиялық туындыларға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса қатты толқуы, автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-сүйініші тән болып келеді [2, 32 б.].
Поэзияда көркемдік тәсілдер мен бейнелеу құралдарын, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын қолдануда өзіне ғана тән ерекшеліктері бар. Поэзиялық шығармаларға тән айырықша тағы бір қасиет - өмір құбылыстарын терең эмоциялық сезімталдықпен қабылдап, соған орай әсерлі, тартым ды көркем бейнелеу. Алайда поэзияда адамның ой-сезімі әдейі сырттай көркемделмейді.
Поэзия -әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні [3, 12 б.].
Поэзияның және де поэтикалық ойдың негізі бола білген алты діңгекті басқа ешқандай да өнер дәл сондай етіп суреттеп бере алмайды [3, 13б.].
Тәптіштеу, баяндау орнына өлеңнің бейнемен, суреттеу мен адам халінің көп жайларын білдіре алатын қасиеті өнерлі халықтың көкейіне қонған. Әсіресе, қазіргі заман поэзиясы сыры мен қыры мол, алып көркем дүние болып табылады.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті мұрасының барлығы да поэзиялық туындылар. Оның дәлелі ретінде ауыз әдебиетінен бүгінге мирас болып қалған өлең, толғау, ғашықтық жырлар, батырлар жыры, қисса-дастандар, тіпті мақал-мәтел, жұмбақтарды айтуымызға болады. Сондай-ақ поэзияның құлаштап дамуына қазақ әдебиетіндегі жыраулар да өзіндік үлес қосты.
Ә.Тәжібаев: "Поэзияның негізі - халық өлеңдерінде, әсіресе сал-сері атанған: Ақан, Біржан, Жаяу Муса, Үкілі Ыбырай, Әсеттерде жатыр" [4, 54 б.] - дейді. Шынында да, осындай сан ғасырды басынан өткерген қазақ поэзиясы Абайдың тұсында биік деңгейге көтерілді.
Қазақ поэзиясының тыңнан түлеп, құлаштап өркен жайған кезі - Ұлы Октябрь төңкерісінен кейінгі кезең. Қазақ даласына енген жаңа заман соны жаңалыққа, соны серпінге толы өршіл, қуаты мол жаңашыл поэзиясын әкелді.
Бүгінгі қазақ поэзиясы - кемеліне келген, кең тынысты, сан-салалы, озық ойлы, сан қырлы әлемдік деңгейге көтерілген өскелең әдебиеттің үлкен саласы.
Поэзия - көңілдің толқыны, жүректің лүпілі және өмір құбылыстарын танып білудегі қуатты құрал, ой мен сезімнің тамырын терең салған бағыналы бәйтерек.
Жалпы айтқанда, поэзия - әдебиеттің ерте де қалыптасқан көне саласы.
М.Базарбаев айтқандай ... жасаған сайын жасара түсетін жанды саласы [5, 29 б.].
1.1 Лирика - сезім сыры
Лирика - көркем әдебиет жанрының бір түрі. "Лирика" термині грек тілінен енген, "лира аспабының сүйемелдеуімен айтылатын" деген мағынаны білдіреді. Қазақ көркем өнерінде лирика жанрынын алатын орны үлкен. Тіпті қазақ әдебиеттану ілімінің дені поэзия зерттеуінен тұратыны да бізді ойландыруы тиіс [6, 36 б.].
Көркем әдебиеттің басқа жанрларынан қарағанда лириканың басты ерекшелігі - адамның көңіл-күйін, сезім дүниесін тікелей бейнелеп көрсетеді.
Лирикалық шығарма үнемі өлеңмен жазылады. Онда автордың немесе лирикалық кейіпкердің дүниеге көзқарасы, оның сезімін, әсерлеп бейнелеу арқылы көрсетіледі. Кез келген сезініс мен толғаныс лирика тудыра алмайды, әлеуметтік толғаныстар ғана лирика тудыра алады [7, 14 б.].
Эпика жанры баяндауға негізделсе, лирика жанры адамның түрлі құбылыстан алған әсерін бейнелеп жеткізу шеберлігімен ұштасады. Әр халықты алып қарасақ та, олардың лирикалық өлеңдері ауыз әдебиетінен басталады. Мәселен, қазақ лирикасының басы тұрмыс-салт өлеңдерінде - тойбастар мен жар-жарда, сыңсу мен беташарда, мұң-шер өлеңдерінде немесе қоштасу мен көңіл айтуда, естірту мен жоқтауда жатыр. Онан бергі қазақ поэзиясында Қазтуған, Ақтанберді, Шалкиіз, Махамбет толғауларында лирикалық толғаныстар арқылы бүкіл қазақ халқының аңсаған арман мұраттары көрсетілген.
Лириканың бас қаһарманы - ақынның өзі. Ақын ең алдымен өз жайын, мұңын, арманын, қуаныш сезімін жыр етуі арқылы халықтың тағдырын, қайғысын, күйзелісін, қуаныш - шаттығын, тілек - мақсаттарын білдіреді.
Нағыз классикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғаныс, тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап береді. Лирика көлемі жағынан өте ықшам келеді. Оқиғадан гөрі отты сезім басымдау, күллі сурет сол сезім маңына, бас-аяғы тұжырымды бірер философиялық ой маңына жинақталады.
Белинский лириканың қасиеттерін басшылыққа ала отырып, өзіндік пікір ұсынған. Мәселен, Белинскийше лирикалық шығармалар мәңгі бай бола тұрса да, ешбір мағынасы жоқ тәрізді болып келмек: сондықтан олар, сөзсіз музыканың әуеніндей бүкіл жұлын-жүйемізді тебіренткенмен де, мазмұны тіпті айтып беруге көнбек емес.
Эпикалық шығармалардың мазмұнын өз сөзіңізбен айтып беруіңіз мүмкін, ал лирикалық шығармаларды оқып шыққаныңызбен де, оның мазмұнын еш уақытта толық ұстап қалуға болмайтындықтан, өзгеге айтып беруге болмайды, айтып бергеніңізбен де әсер ете алмайсыз. Демек, лирикалық шығармалардың мазмұнын өзгеге әсерлі түрде жеткізу үшін басқаша емес, ақынның қаламынан қандайлықты боп шықса, сол қалпында оқып беруіңіз керек, себебі, сөзбен айтылған лирикалық шығарма әсер ететін қасиетін түгел жоймақ. Бұл Белинскийдің лирикаға берген бірінші сипаттамасы.
Екінші сипаттамасы бойынша, лирикадағы затта өз бетінше баға болмақ емес, жырлайтын затына ақын қандайлық мән берсе, сол лирикаға мазмұн болмақ, барлығы соның ырқында болуы керек.
Үшінші сипаттамасына қарағанда, лирикалық шығарма тезбе-тез түйсіктен шыққанмен де, өте ұзақ болмауға тиіс, ондай болған жағдайда ол тартымсыз және сылбыр болып кетпек. Оқырманға ләззат бермек тұғыл, титықтатып, жалықтырып жібермек. Егерде лирикалық шығарманы оқып беру үшін бірнеше минуттан артық уақыт керек болмайтын болса, мұндай минуттік шабыттың жемісі біздің бүкіл жұлын-жүйкемізді тебірентіп, сана-сезімімізді баурап алып көп уақыт жадымызды жүрмек.
Лирикалық шығармалар кейде шығарманың тақырыбына, мазмұнына қарай бөлінеді. Атап айтсақ: саяси-азаматттық лирика, махаббат лирикасы, философиялық лирика, көңіл-күй лирикасы, табиғат лирикасы.
Көңіл-күй лирикасы - лирикалық өлеңнің нағыз өзіндік түрі. Лирика деген сөздің өзі жан толғатып, көңіл тербетеді дегенді аңғартады. Лирикалық өлең адамның көңіл күйін білдірсе, оның нағыз лирика, сезім оятқыш өлең болғаны. Абайдың Не іздейсің, көңілім, не іздейсің?, Келдік талай жерге енді, т.б. коптеген өлеңдерді осы жайды білдіреді. Көңіл-күй лирикасының үздік үлгілерін қазақ поэзиясында Абай, Мағжан сияқты ақындардан тапсақ, орыс поэзиясында Пушкин, Лермонтов шығармаларынан табамыз. Бұл ақындардың көңіл-күй лирикасы автордың өз тағдырын, қуаныш-қайғысын қоғамдық өмір, заман, дәуір туралы ой-толғаныстары мен терең қабыстырып, ұштастыра білуімен құнды.
Азаматтық лирика- лирикалық поэзияның әлеуметтік мәселелерді қозғайтын үлкен бір саласы. Қазақ әдебиетіндегі азаматтық лирика түрлеріне Абайдың, С.Торайғыровтың өлеңдерін жатқызуға болады. 20 ғасырдың бас кезіндегі бұл сарын А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов поэзиясында үлкен әлеуметтік маңызға ие болды. Азаматтық лириканың тамаша үлгілерін С.Сейфулин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов, Т.Жароков, Ғ.Орманов, Қ.Аманжолов, Ә.Тәжібаев, Х.Ерғалиев, Қ.Бекхожин, С.Мәуленов, М.Мақатаев, Қ.Мырза Әлі, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов, т.б. шығармаларынан табуға болады. Қоғамдық өмірдің ең көкейкесті мәселелері халыңтың тағдырына, мүдделеріне, келешегіне байланысты сарындар азаматтық лириғ\каға арқау болды. Азаматтық лирика өз дәуіріне байланысты әр қырлы болуы мүмкін.
Альбомдық лирика - лирикалық жанры. Алғаш орта ғасырлардағы француз поэзиясында пайда болған. Бұл жанрға жататын өлеңдерге тән басты қасиет- сыршылдық, нәзік сезімге берілу. Бұл сипат оңаша, өзімен өзі болып отырып сыр шерту, көлденең адамға білдірмейтін ішкі сезімді, жүрек сырын қағазға жазудан келіп шыққан. Кейін Франциядан бүкіл Еуропаға тарайды. Альбомдық лириканы әуесқой ақындар да көп қызықтаған. Қазақ поэзиясында альбомдық лирика түріне жақын келетін өлеңдер біршама. Мысалы, М.Жұмбаевтың арнау өлеңдері.
Табиғат лирикасы - лирика жанрының бір түрі, ақынның ішкі жан-дүниесі, оның айналасындағы әр түрлі табиғат құбылыстарын сезінуі. сезінген көрінісін бейнелеп суреттеуі арқылы танылатын өлең-жырлар. Табиғат лирикасының алғашқы белгі, нышандарын фольклорлық поэзиядан кездестіреміз.
Қашанда адамзат табиғатпен етене жақын, бір-бірімен тығыз байланыста. Сондықтан да айнала қоршаған орта және оның әр түрлі жаратылыс сырлары адамның назарын өзіне аудармай қоймаған. Әсіресе сұлулыққа жаны құмар, айналасына ойлы көзбен қарап, нәзік түйсікпен қабылдайтын ақындардың ерекше назар аударары сөзсіз. Осындай жағдайда ақындар табиғатқа арнап лирикалық өлеңдер жазып отырған. Біреулер табиғаттың пейзаждық суреттерін жасаса, енді бір топ ақындар сол табиғатты жырына арқау ету арқылы қоғамдық өмірді, адамның ішкі көңіл-күйін астастыра жырлаған.
Табиғат лирикасын сөз еткенде ең алдымен ойымызға ұлы Абай ақын оралады. Ол табиғат лирикасының негізін салушы. Абайдың жылдың төрт мезгіліне арнап жазған өлеңдері осы уақытқа дейін өз оқырманын тамсандырып келеді. Абай ақын өлеңдерінде жансыз таби-ғатқа жан кіргізіп, тірі адам кейпінде суреттеген. Мысалға, ақынның "Қыс" өлеңіне назар аударсақ:
Ақ киімді денелі, ақ сақалды,
Соқыр мылқау танымас тірі жанды.
Үсті-басы ақ қырау түсі суық,
Басқан жері сықырлап келіп қалды... [8, 13 б.],-
деп қысты ақ киімді, ақ сақалды адамға теңеп, жансыз табиғатқа жан кіргізе адам кейпінде суреттейді. Абайдан соңғы қазақ ақындары да табиғат лирикасына көптеп қалам тербеді.
Ақын - поэзиялық туындыларды (өлең,жыр дастан,поэмаларды) ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі. Дәстүрлі қазақ қоғамында ақын ұжымының жырау,жыршы,өлеңші сияқты ұжымдардың ауқымы кең болған.Ол өлең жыр, дастандарды шығарушы да, айтып таратушы да. Нағыз Ақындар өлеңді табан астында суырып салып айтқан.
Ондай жағдайда өлең, жыр домбыра немесе қобыз сияқты аспаптар сазына қосылып айтылған. 20 ғасырдың басынан бастап осы дәстүрлерді жалғастырушылар халық ақыны деп аталатын болды. Қазақстанда қазіргі заманғы жазба әдебиетінің қалыптасуына орай Ақынның тұлғасы да мүлде өзгерді. Жазба әдебиет өкілдері дәстүрлі қазақ поэзиясынан нәр ала отырып,өз шығармаларындағы өмір шындығын бейнелеу әдісі, көркемдік ой жүйесі, қолданатын жанрлары, стиль, тіл өзгешелігі жағынан жаңасатыға көтерілді.
Қазіргі қазақ әдебиетінде поэзия жанрының биік деңгейде дамуы ақындар шығармашылығының үлкен қуатын танытады. Сондай-ақ, қазіргі заман ақындары халықтық дәстүрлерді қайта жаңғыртуға да үлес қосуда. Ауызекі тілде оларды әнші ақындар, айтыскер ақын, т.б. деп бөлу де қалыптасқан.
Поэзиялық лексика-өлең жырларда, поэзия туындыларында қолданылатын сөз қоры, тіл байлығы. Бұл тұрғыдан қарағанда әр сөздің мағыналығы, мәнділігі және бейнелілігіне, сөз сұрыптау, іріктеу, таңдамалысын тану, сөз інжуін жарасымды қолдану шеберлігіне айрықша назар аударылады.
Сөз әлемінде халық тарихы, оның рым-нанымдары, салт-жоралары, мәдени-тарихи дәстүрлері, дүниетанымы, шаруашылық кәсібі айқын бейнеленеді. Бұған қоса ақын яки жазушы сөздің символикалық поэзиялық қасиеттерін, суретшілік-бейнелілік, мәнерлілік-әуезділік сипаттарын мұқият ескереді. Сөйтіп, талғам таразысына салып толғанады, өлшейді. Ой сүзгісінен өткізіп, солардың ең қасиеттісін, салмақтысын алады. Дүниені, болмысты шынайы, табиғи және әсерлі күйінде суреттеп бейнелеу мақсатында әрі шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнына орай,ол жалпы халық тілі мен ұлттық әдеби тіл қазынасын еркін пайдаланып отырады. Сонымен қатар сөз талғау уреткердің идеялық эстетикалық көзқарасына, өмірлік және көркемдік тәжірибелеріне, интеллектуалдық мәдениетіне, сезім-түйсік қуатына тікелей қатысты. А.Байтұрсынов шығарма тілін:
1. ақын тілі;
2. әншейін тіл деп екі топқа жіктейді.
Ақын тілі айрықша өң беріліп айтылатын сөз, сондықтан да, сөзі айрықша өң берілетіндіктен,лебіз көрнекті болып шығады дейді.
Ойын әрі қарай сабақтап, әншейін тіл сөздің дұрыстығын, анықтығын, тазалығын, дәлдігін талдайды. Ақын тілі сөздің дұрыстығының,тазалығының дәлелдігінің үстіне көрнекті, әуезді болу жағын да талғайды деп қорытындылайды. Демек, осы аталған сипат-белгілер (ақын тілі, я болмаса суреткер тілі десек те болады) негізгі шарттары болуға тиіс. Мысалға жүгінер болсақ, Едіге батыр жырындағы Бозтарланның тұлғасы былайша жырланған: Құлағын біздей қадаған,кекілін қыздай тараған, жүргенде ізін санаған, бауыры тыртық жараған. Қысыр жылан өзекті, Қолтырауындай танаулы, сапты аяқты ерінді, сарымсақтай азулы, от орнындай тұяқты.
Жыршының ақындық шеберлігіне көркемдік көрсеткіштер аз емес. Сөздің ажарлығын реңдісін, үхдігін келістісін маржандай тізген.ұйқасқан сөздер мен дыбыс әуезділігі де ерекше.
Теңеулердің де, орамдардың да көркемдік нәрі айрықша. Күллісі бейнелі сипаттауларға құрылған.ақын-жыраулар поэзиясында ей сөздер айрықша экспрессивтік-эмоциялық, образдық-метафоралық мағынаға ие болады. Әрине, бейнелі, көрікті сөздер поэзиялық лексиканың бір ғана арнасы. Тура, нақтылы мағынада айтылатын,жай,қарапайым сөздер де әдеби шығармада, поэзиялық туындыда ой-сезімнің көремділігі, бейнелілігіне орай ерекше тартымды, әсерлі болып шығады. Қандай қарапайым сөз болс да, ол поэзияда өзінің мағынасының дәлдігі, нақтылығымен ұтымды болады және басқадай теңеу,метафора, символ түріндегі сөздермен араласып, астасып, тұтасып кететіндіктен де әсерлі бейнелілік сипат алады.
Дәстүр мен жаңашылдық-әдебиет пен өнердің даму барысында сабақтастық пен жаңғыртуды, мұрагерлік пен қайта жасауды, бұрынғы мен соңғының байланысын білдіретін ұғым. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрып, жол-жобалар көзқарас түсініктер жатады. Жаңашылдық -өткен өмірдің, кешегі күннің тәжірибесі мен жемістердің ішінде мәнмағынасы бай, дәрежесі жоғары заман талабына жауап беретін, бұрынғы - соңғының шеңберінен шығып, болашаққа кең жол ашатын аса маңызыд ізденіс-әрекеттер. Ол жалпы өркениеттің дамуына әсер етеді, осы жолда туып, орнығады. Дәстүр мен жаңашылдық - диалектикалық бірлестікте болып, ескі мен жаңаны жалғастырады, тарихпен бірге дамиды, өндірістің базисі ретінде өзгеріске ұшырап отырады.
Дәстүр мен жаңашылдық арасындағы заңды байланыс-материалдық және рухани мәдениеттің , өндіріс пен техниканың, философия мен әдебиеттің, өнердің барлығына тән. Жаңашылдық әрқашан асқан шеберлік пен зор талантың нәтижесі, ол әдебиет пен өнердің өрісін кеңейте түседі. Дәстүр мен жаңалық әдебиетте,өнерде ұлттық ерекшелікті сақтай отырып, жаңа заманның талап-тілегіне сай келу қағидасын қажет етеді. Тұрмыстың,қоғамдық тіршіліктің өзгеруіне, адамның өмір танудағы жаңа ұғым түсініктеріне байланысты әдебиетте мазмұн мен түр жағынан жаңашыл шығармалар туады.Бұл тұрғыдакейбір дәстүрлік әдіс-тәсілдер сақталумен қатар жаңаша суреттеу, бейнелеу, сөз қолдану амалдары пайда болады. Әсіресе жаңа өзгерістер мен құбылыстарды аңғаратын соны бейнелеу құралдары жасалады. Бұл-әдебиеттегі жаңашылдықтың белгісі.
Дәстүр мен жаңашылдық тек түрді, сыртқы өзгерістерді білдірумен қатар, ішкі мазмұнды, мағынаны білдіреді, түр мен мазмұнды бірдей қамтып, шығарманың идеялық-көркемдік немесе қлттық сипатын жаңа сатыда елестетеді. Енген жаңалық әдебиетке сіңіп, дәстүрге айналып кетуі мүмкін. Қазақ поэзиясында Абай Құнанбайұлы енгізген жаңашыл үлкен дәстүр болып қалыптасты. Абай қазақ поэзиясын әсіре шешендіктен, әсіре бояудан құтқарып, терең ойлылықты арттырады. Ол ақын орнын, оның қоғамдық, әлеуметтік мәнін танып, өркем сөзді жоғары сатыға көтерді, ауыз әдебиетінің дәстүрінде келе жатқан поэзияны түрлендіріп, жаңа арнаға салады. Мысалы, Көлеңке басын ұзартып өлеңінде : Адасқан күшік секілді, Ұлып жұртқа қайтқан ой дегенде тынымсыз, мазасыз ойды, жабырқау көңілдің суртін адасқан күшікке балайды. С.Сейфуллин қазақ әдебиетіне, соның ішінде поэзияға жаңа леп, жаңа серпін әкелді. Қоғамдағы тың өзгерістерді экспресс түрінде суреттеді. С.Мұқанов поэзиясы (Бостандық) өлең түрі жағынан ескіше болғанмен, идеялық мазмұны, тілек-мақсаты жағынан жаңа. М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов өз шығармаларында шешендік дәстүрді шебер пайдалана отырып, үлкен жаңалық әкелді.
Поэзиядағы символдық белгілер.Символ - әдебиетте ойды астырлап, басқа нәрсені суреттеу арқылы жасалатын нақтылы сипаты бар балама бейне. Жалпыхалықтық тілде кездесетін символда бір нәрсені өз қалпынан басқаша сипаттап көрсетіп, сондай-ақ, нақтылы бір затты, нәрсені екінші нәрсенің, не ұғымның жай баламасы ретінде алу арқылы жасалады. Мысалы, гүл- жастықтың символы, ал көгершін бейбітшілік символы ретінде алынады. Бұл жағынан символ тұспалдауға (аллегорияға) өте жақын келеді. Ал әдебиеттегі, поэзиядағы символ көбінесе келістіріп жасалған, астарлық мағынасы терең, бүтін бір сурет-бейне қалпында көрінеді. Лермонтов та, орыс ақынның өлеңін асқан шеберлікпен аударған Абай да тек тұманды теңіз төрінде дауыл тілеп жүрген жалғыз қайықты бейнелейді. Сол арқылы тынымсыз ізденгіш адамның бейнесі, ол туралы ештеңе айтылмаса да көз алдымызға еріксіз елестейді. Әдебиетте символ, әрине, ылғи тұтас суреттеме қалпында ғана кездеспейді, оның қарапайым түрлері де қолданыла береді. Бұл жағынан алғанда символ мен тұспалдау (аллегория) өте жақын болатынын көреміз. Кең мағынасында астарлы мағына беретін метафора, теңеу сияқты салыстырудың көбінде символдық та мән болатынын байқау емес.
Поэзиядағы көркемділік -өнер шығармаларының өзіндік ерекшелігі, эстетикалық сұлулығы- дүниені, болмысты сипаттап сөйлетудегі суретшілік, бейнелік, өрнектілік. Көркемділік келісім жоқ жерде, өнер шығармасы өмір сүрмейді. Көркемділік-өнер туындысының сапалық көрсеткіші. Көркемділіктің бастау бұлағы, қайнар көзі- суреткердің өміріндегі әдемілікті көре білуі, шебер бейнелеуі, ой-сезімін, жан толғанысын әсерлі әрі шебер жеткізерлік қабілеті, қиялға байлығы. Бұл ретте А.Байтұрсынұлының көркем сөз табиғаты тұрғысындағы пікірі соншалықты бағалы. Ол : "Сөз өнері-адам санасының үш негізіне тіреледі. 1. Ақылға, 2. Қиялға, 3. Көңілге. Ақыл ісі-ондау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау; қиял ісі- меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бейнесіне ұқсату, бейнелеп суреттеп ойлау; көңіл ісі,-түю, талғау. Тілдің міндеті -ақылдың андуын андағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенше айтуға жарау".
Көркемділік шығарманың күллі суреттегіш-бейнелегіш құралдар жүйесінің іштей жарасым-үйлесімінен, мазмұн мен пішіннің тұтастық-бірлігінен, ішкі байланыстарынан, ымыраласуынан туады. Осынау эстетикалық сапа қасиеттер суреткердің шығармашылық тәжірибесіне, көркемдік шеберлілігіне, интеллектуальдық мәдениетіне қарай қалай қаруланғанына, өмір шындығын терең танытып, тебірене сезуіне байланысты.
Көркемділік сипаттар образдар жүйесімен де тамырлас. Бейнелі ұғым-түсініктер (сөз-ұғымдар, сөз-символдар, сөз-образдар), сол бір халықтың тұрмыс-тіршілігімен, дүние -танымымен өзектес құбылыс. Сондықтан да бұлар мейлінше мәнді, ажарлы, сымбатты. Ой -санаға, сезім дүниесіне сырлылық дарытады. Поэзия тілінің қайнар бұлағы- ұлттық рухани, көркем қазынаның қойнауларындағы асылдарын ақтару, яғни айрықша ақындық қабылдау, шеберлік қабілет, "біркелкі қиял".
Ақындар туған халқының жаратылысқа, туысқа, қоршаған ортаға, аңшылық, құсбегілік, зергерлік, т.б. өнер түрлеріне байланысты сүйкімді атауларды (алтын панар, тұйғын, ақ иық, ақ киік, ұстараның жүзі, етікшінің бізі және т.б.) ойға желі етіп , поэзиялық құбылту, сипаттау тудырған. Кейде осындай бейнелі ұғымдар шебер салыстыру сипаттаулармен тіркесе айтылады.
Шынайы көркемділік әдебиетке тән көркемдік ойлаудың өзгешелігіне байланысты болады, өмір шындығына терең бойлайтын ойшылдықтан, айрықша сезімталдықтан, суреткерше, ақынша сезіне білу қабілетінен туады. Көркем ойдың өткірлігі, тартымды бейнелілігі, эстетикалық сезімнің нәзіктігі,суреткерлік шеберлік ұштасып келіп, шығармада терең мазмұн мен келісті түр, жарасымды бірлестік тапқанда ғана нағыз көркемділік келіп шығады. Ойдың сонылығы, сезімінің әсерлілігі әр сөзге өң беріп, ажарландырып, бейнелік сипатын арттыра түседі. Сондықтан көркемдік айшықты сөздердің көп болуын, суреттемелердің бояуының қоюырақ, қалыңырақ болуын ғана талап етпейді, көріктеу, әсерлеу, үстемелеп айтумен қатар, қарапайымдылық, нақтылық орайлы ықшамдылық та жарасымды болады.
1.2 Өлең сөзде қолданылатын өлшем-өрнектердің жасалу жүйесі
Өлең- шағын көлемді поэзиялық шығарма. Өлеңнің 18-19 ғасырларда орыс әдебиетінде кеңінен тараған түрлері мен жанрлары: ода,элегия,баллада,сонет, т.б. Кейінгі кезеңдерде лирикалық өлеңнің жаңа түрлері қалыптасып, кең тарай бастады. Тақырыбы жағынан саяси, көңіл күй, табиғат және философиялық лирикаларына жіктеледі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек-кәсіпке орай (аңшылық, төрт түлік, наурыз өлеңдері), ескілікті наным-сенімге байланысты шыққан (бақсы сарыны, арбау), әдет-ғұрып негізіндегі (салт,үйлену, мұң-шер өлеңдері), қара өлеңдер, тарихи өлеңдер, айтыс өлеңдері болып бөлінеді.
Өлең құрылысы-өлең сөзде қолданылатын өлшем-өрнектердің жасалу жүйесі, оның ырғағына, дыбыс үндестігіне тән ерекшеліктерді белгілейтін негізгі шарттар мен заңдылықтар. Өлең-жырдың күнделікті айтылатын жай сөздерден, қара сөзден басты айырмасы-ол мөлшерлі жеке жолдарға, яғни тармақтарға бөлінеді. Өлең тармағының құрылыс жүйесі әр халықтың поэзиясында өзінше қалыптасқан. Өлең ырғағының жасалу шарттары тіл құрылымының өзгешелігіне байланысты болады. Алайда көптеген елдердің өлең құрылысында негізгі сипат-белгілер ұқсас келетінін көреміз. Дүние жүзі әдебиетінде орын тепкен өлең жүйелерінің бастылары мыналар:
Метрикалық өлең жүйесі. Өлең ырғағы ұзын буын мен қысқа буынның кезектесуіне негізделеді.
Силлабо-тоникалық өлең жүйесі (силлабо-латынша буын деген сөз, тон-екпін-деген мағынада) өлең ырғағы екпінсіз буын мен екпінді буындардың кездесуіне негізделеді. Бұл орыстың классик, поэзиясында кең қанат жайып,қазіргі дәуірде де молынан қолданылып келеді.Сол сияқты неміс, ағылшын халықтарының поэзиясында қолданылады.
Тоникалық өлең жүйесі. Бұл өлең жүйесі орыстың халықтық поэзиясында қолданылып келген. Кейінгі дәуірлерде халықтық дәстүрді жаңғыртып, дамыту негізінде бірталай ақындар тарапынан жазба әдебиетінде тоникалық өлең жүйесін орнықтырған Маяковский болды. Тоникалық өлеңде ырғақ екпінді буындарға негізделеді, екпін түспейтін буындар есепке алынбайды.Сонда кейбір қосарланып кететін сөздер болмаса, тармақтағы әр сөз бір екпінмен нықтап, бөліп-бөліп,өз алдында айтылады да, дербес ырғақтық бөлшек құрайды.
Силлабикалық өлең жүйесі. Буынға негізделетін, яғни буын санын тұрақты мөлшерде сақтайтын өлең жүйесі. Бұл өлең құрылысы француз, чех, итальян халықтарының және қазақ, өзбек, қырғыз, татар секілді барлық түркі тілдес халықтардың поэзиясында қолданылады. Силлабикалық өлең құрылысының басты сипат-белгілерін қазақ өлең құрылысы ерекшеліктерін талдау арқылы танып-білуге болады. Қазақ өлеңінде әр жол, яғни тармақ мөлшерлі буындардан тұрады. Сонымен бірге тармақтың өзі бірнеше буын саны тұрақты бөлшекке,яғни бунаққа бөлінеді.Тармақтың көлемі және ішкі құрылысынан басқа өлең сөз ырғағын күшейтуге ықпал жасайтын-өлеңнің шумақ өрнегі.
Шумақ бірнеше тармақтың шумақталып, белгілі ретпен топтасуы. Дүние жүзі поэзиясында ең көп тараған шумақ төрт тармақты болып келеді. Екі тармақты,алты, сегіз тармақты,т.б. шумақтар да жиі қолданылады.
Шумақ өрнегін түрлендіретін және өлең ырғағына қосымша күш дарытатын ұйқас. Ұйқас өзара сәйкес тармақтардан, соңғы буындардың дыбыс үндестігінен туады. Төрт тармақты шумақтың ұйқасу үлгілері: абаб (кезекті ұйқас немесе шалыс ұйқас), абба (қаусырма ұйқас немесе орама ұйқас), абаб(аттамалы ұйқас).
Қай елдің поэзиясында болсын өлеңдегі ырғақты туғызатын өлең сөздің қайталанып келіп отыратын мөлшерлі бөлшектері десек, қазақ поэзиясында ырғақ туғызатын өлең сөздің буын саны тұрақты бөлшектер,алдымен тармақ, яғни өлең жолы.
Қазақ поэзиясында тармақтың өзіне тән ырғағын анықтайтын тек ондағы буындардың жалпы саны ғана емес. Тармақ ішіндегі буындар белгілі ретпен, белгілі мөлшерде топтасып, әр тармақтың бірнеше қысқа бөлшектерге бөлінуіне мүмкіндік береді. Тармақтың осындай ырғақтық құрылысы жағынан жекелеген бір бөлшегін құрайтын буындар тобын бунақ дейміз.
Бунақ пен бунақтың аражігін, шегін белгілейтін сөз бен сөздің арасындағы жік,сөз айырымы. Кез келген сөздердің арасындағы айырым-жік емес, тек тиісті орнында үнемі қайталанып отыратын сөз жігі. Мысалы, жеті буынды өлеңде оның бунақ кестесі 4 буын-3буын болғандықтан, тұрақты сөз жігі үнемі төртінші буыннан кейін орналасады. Тармақтың ырғақтық өрнегін, құрылысын айқындайтын бунақ болса, өлең ырғағын кең көлемде толықтыра, күшейте түсетін тармақтардың топтасу қалпы (шумақ), және сәйкес тармақтардың соңғы буындарының өзара үйлесуі (ұйқас).
Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын өлең өлшемдері-жеті буынды, жеті-сегіз буынды, он бір буынды болады. Алты буынды өлең,онан да қысқарақ төрт буынды өлең жоғарыда аталған өлшемдермен салыстырғанда сиректеу кездеседі. Он бірден буын саны көбірек, мысалы, он төрт, он бес буынды өлеңдердің тармағы құрамы болып келеді, яғни, жеті буынды екі тармақтан құрылған болады.
Түркі тілдес елдердің поэзиясында ежелгі заманнан қолданылып келе жатқан өлең өлшемдерінің ішінде жеті буынды өлеңді алғаш шығуы жағынан ең көне деп қарау керек. Өйткені ол түркі тілдес рулар мен тайпалардың көне заманнан сақталған поэзиялық үлгілерінде кездесетін және түркі тілдес елдердің қай-қайсысының поэзиясында болсын кеңінен тараған өлшем. Жеті буынды тармақ пен (4 буынды-3 буын) сегіз буынды тармақ (3 буын-2 буын-3 буын) өлең жырларда ежелден еркін араласып келе береді. Халықтық поэзияда ең көне өрнектің бірі- жыр өлшемінде осындай жеті-сегіз буынды тармақтар қолданылады. Әдетте эпостық дастандар (жырлар) мен толғау, терме секілді ықшамды, желдірмелі әуенмен айтылатын, тармақтарды жеті-сегіз буынды, түйдектеліп келетін шығармалар жыр деп аталып келді. Сондай-ақ, жыр дегнеді эпостық поэзияға тән өлең түрі деген мағынада да айта береді. Жырмен қатар халық поэзиясында аса кең тараған өлшем он бір буынды өлең (4 буын-3 буын-4 буын, немесе 3 буын-4 буын-4 буын).
Бұл өлшем халықтық ән-өлеңдерде, айтыстарда да ,лирик, өлеңдердіңкөпшілігінде қолданылған. Он бір буынды өлеңнің соңғы бунағы үш-төрт буынды екінші түрі қазақ поэзиясында әсіресе кейінгі кезеңде кеңірек қанат жайып келеді.Бұл өлшемнің бір өзгешелігі өңдеп, түрлендіруге, өлең тармақтарын әр қилы өрнектеп, көлемі қысқалау тармақтармен араластыруға қолайлы.
Қазақ поэзиясының ырғақтық-интонациялық байлығын молынан пайдалана біліп, өлең өрнектерін дамытып, байытуға зор үлес қосқан Абай болды. Ол жаңа өлшем,шумақ,ұйқас түрлерін орнықтыруда қандай асқан өнерпаздық көрсетсе, бұрыннан белгілі көп тараған өлшем-өрнектерді керек жерінде қырнап-өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан да соншалық зор өнегелі іс атқарды. Абайдың Сегіз аяқ пен Сен мені не етесің атты өлеңдері қазақ поэзиясына тыңнан қосқан өлең өрнектерінен саналады.
Қазақ ақындары өлеңнің ырғақтық-интонациялық мүмкіншіліктерін неғұрлым толық ашып беру, өлең сөзді сөйлеу интонациясына тән ерекшеліктермен байыта түсуге ерекше ат салысып келеді. Бұл жағынан әсіресе Сәкен, Мағжан, Сәбит сияқты ақындардың еңбегі зор.
Өлең сөздің ырғағын мейлінше оралымды,икемді ету үшін өлеңнің шумақ, тармақ, ұйқас кестесін барынша толықтыру және ұзынды-қысқалы тармақтар топтастырылған өлшемдерді көбірек қолдану,поэзияға жаңа өнімді өлшем-өрнектер енгізіп, оларды тұрақтату-осы бағыттағы ізденістің жемісті жолдары. Жазба әдебиетінде әсіресе кезеңде кейбір шығармаларда ерікті өлең түрі қолданылып келеді. Мұндай өлеңдерде белгілі бір өлшем берік сақталмағанмен ырғақтық өрнектер еркін түрде болса да қолданылып отырады.
Ауызша шығарылатын өлеңнің жазып шығарылған, сөйлеп оқылатын өлеңге тән ерекшелік, сипат дарыту, өлеңнің ырғақ-интонациясын, сөйлемнің синтаксистік құрылысын сөзді жайша сөйлеп айтқандыға қалпына сәйкестендіріп,құбылта білу-үлкен шығармашылық міндет. Бұл үшін өлең тілінің ырғақ-интонациялық байлығын жан-жақты аша түсіп, өлең өлшемдерінің алуан түрлерін орнымен, шебер пайдалана білу қажет.
Өлең ұйқасы- өлең, жырларда үнемі кездесіп отыратын тармақтың (өлең жолы) соңындағы буындар мен үйлесуі дыбыстық үндестігі). Ұйқас өлеңдегі әр жолдың, тармақтардың шек-жігін айқындай түседі. Сөйтіп, өлең сөздің ырғағын күшейтуге себін тигізеді, өлеңнің әуезділігін арттырады. Ұйқастың түрлерін жіктеп-ажыратқанда алдымен оның сапасы, яғни ұйқасқан сөздердің өзара қаншалықты үйлесетіні еске алынады. Ұйқас өзара үйлескен тармақтардың орналасу ретіне қарай сан түрлі болып келеді. Ең көп кездесетін ұйқастар: егіз ұйқас (аа), шалыс ұйқас немесе кезекті ұйқас (абаб), қаусырма ұйқас (абба). Қазақ поэзиясында аса мол кездесетін ұйқас, әдетте, қара өлең ұйқасы деп аталатын ақсақ ұйқас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz