Ы.АЛТЫНСАРИН ДӘУІРІ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ АЛТЫН ҒАСЫРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 Ы.АЛТЫНСАРИН ДӘУІРІ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ АЛТЫН
ҒАСЫРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ...
1.1 Қазақ мәдениетінің тарихындағы Ыбырай Алтынсарин өмірі мен
қызметінің 7
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.2 Ыбырай Алтынсариннің қазақ әдебиеті тарихындағы орны ... 12
1.3 Ыбырай Алтынсариннің оқу-ағарту мәселесіне қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 Ы.АЛТЫНСАРИН – ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ
АТАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.1 Ы.Алтынсарин шығармалары – балалар әдебиетінің көркем
діңгегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2 Ы.Алтынсариннің тәлім- тәрбиелік мұралары. 48
... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН 64
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Ыбырай Алтынсарин-бар саналы
өмірін туған халқын өнер-білімді, жаңа заманның өркениетті, мәдениетті
елдердің қатарына қосу жолына арнаған көрнекті тұлға. Ол өзінің
ағартушылық, педагогтік, ақын-жазушылық тарихи қызметі мен зор талантын,
жан-жақты терең білімі мен қайрат-жігерін елдің желкілдеп өскен көк
шөптей жас ұрпағын оқытып, тәрбиелеуге, қазақ жерінде жаңа үлгідегі
мектептер ашып, оқушыларды өз кезінің озық ғылымымен қаруландыруға, кәсіп
түріне үйретуге арнаған.
Ыбырай бұл жолда сан алуан кедергілер мен қиындықтарды жеңе отырып,
үлкен жетістіктерге қол жеткізді, сөйтіп, туған халқының мақтан тұтатын
ардақтасына айналды.
Ыбырай Алтынсарин- халқымыздың аса көрнекті қоғам қайраткері, ғұлама
ағартушысы жаңа үлгідегі демократ тәлімгері, ғалым-этнографы, әрі публицист
жазушы.
Ыбырай 1841 жылы қазан айының 20-сында Қазіргі Қостанай облысы,
Қостанай ауданында дүниеге келеді. Үш-төрт жасынды әкесі Алтынсары қайтыс
болып, атасы Балқожа бидың қолында өсіп, тәрбиеленеді. Атасы Балқожа өз
аймағының атақты кісілерінің бірі болған. Ел ішіндегі көп билікті қолына
ұстаған би, Орынбор әкімшілігінің алдында да беделді, белгілі кісі болған.
Замана бет алысын өзінше болжаған Балқожа би табысқа жетудің негізгі жолы-
оқу деп біледі. Сөйтіп, немересі Ыбырайды Орынборда ашылады деп күтілген
орыс-қазақ мектебіне жаздырып қояды. Бидің ондағы мақсаты, әрине,
немересінің бала оқытып, педагог болуы емес, әкімшілік орнындарда жұмыс
істеп, шенеунік, орысша оқыған төре болып шығуы, ата-анасын асырауы.
Ыбырай Алтынсаринды біз қазақ балалар әдебиетінің көсемі деп білеміз.
Өмірінің соңғы күніне дейін ағартушылық-педагогикалық қызмет, оның тұмыс-
тіршілігінің негізгі арқауы, басты өзегі болып саналады.
Ыбырай Алтынсаринды педагогикалық ой-пікірлері оның шығармашылық
қызметінің кез-келген саласымен өзектесіп жатады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы.
-Ыбырай Алтынсариннің қазақ әдебиеті мен қазақ мәдениеті қауымындағы
рөлі зерделенеді;
-Ыбырай Алтынсариннің қазақ балаларына арнап жазылған шығармаларының
танымдық негізі сараланады;
-Ыбырай Алтынсариннің тәлім-тәрбиелік мұралары айқындалады;
-Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық жүйесі зерттеледі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
-Ыбырай Алтынсариннің тәлім-тәрбиелік мұраларының жариялануы мен
зерттеулерін қарастыру;
-Ыбырай Алтынсариннің оқу-ағарту ісі мәселесіне байланысты еңбектерін
зерттеуін қарастырып, жинақтарын саралау;
-Ыбырай Алтынсариннің балаларға арнап жазған шығармаларының танымдық
негізін зерделеу;
-Ыбырай Алтынсариннің оқу-әдістемелік мұраларын саралау, жинақтау.
Зерттеу обьектісінің теориялық және әдіснамалық негіздері. Көрнекті
әдебиеттанушылар Ә.Дербісалиннің, Х.Сүйіншіәлиевтің, Ә.Ламашевтің,
М.Жармұхановтың еңбектері алынды. Бұл тұрғыда жұмыс зеттеушілерге, Ыбырай
әлемін тереңірек зерделеуге ден қойған ізденістерге біраз мағұлмат береді.
Сондай- ақ жұмыс нәтежелерін қазақ әдебиетін оқуда, арнайы курстар мен
тәрбие сағаттарында пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады
1 ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН ДӘУІРІ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ АЛТЫН
ҒАСЫРЫ
1.1 Қазақ мәдениеті тарихындағы Ыбырай Алтынсарин өмірі мен
қызметінің рөлі
Ы.Алтынсарин аса көрнекті педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша
ақын, көрнекті қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин қазақ қоғамының мәдениеті
жағынан мешеу кезінде өмір сүріп, халқымыздың демократиялық мәдениеті мен
өнерінің бір сыпыра саласында жаңадан өсіп өркендеуіне айқын жол ашты.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын
іздерін қалдырса, қазірде сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында толық
анықтауда. Өйткені әрбір ұлы азаматпен бірге жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес
идеяларды көтерді. Сондықтан олар арада бірнеше ұрпақтың өткеніне
қарамастан әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан қол созып, жол болсын
айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей, мән-маңызы, қадір-
қасиеті арта түседі. Мәдениетіміздің тарихында Ы.Алтынсарин дәл осындай,
үркердей саңлақтарының бірі болған еді. Ол өзінің бүкіл өмірін бір ұлы
мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын өмір бойы басып келген надандық пен
қараңғылықтың шырмауынан босатып, өнер- білімді, мәдениетті елдердің
қатарына қосу еді.
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Омарханұлы Әуезов Ыбырай Алтынсарин
туралы былай жазды: Ыбырай орыстың мәдениет мектебін танымаса, Ушинский
бастаған педагогикалық жаңалықтарды білмесе, адамгершіл, прогресшіл
классикалық әдебиетінің нәрінен қорек алмаса, Ыбырай болмас еді...Ыбырай да
сол бір бағытта болуымен қатар, өмірі, еңбек еткен ортасы, әлеуметтік-
қоғамдық қайраты, әрекеті жөнінде Шоқанға да, Абайға да ұқсамайды. Ыбырай
жаңағы екуінің де ісін өз өмірінде еңбегіне түйістіріп, құрастыра білді.
Сөйтіп, ол екеуі де істеген тың тарихтың ұзақ өрісі бар, зор келешегі бар
істердің үлгісін өз қолымен орнатты. Әрі ол жаңа үлгідегі ақын, әрі сол
кездегі Ресейге барып жаңалық жасап, бұратана елдер үшін тың үлгідегі
мектеп ашты. Қазақтың ең алғашқы мәдениетті мектебін жасаумен қатар,
жазушылық пен оқытушылықты ол аса шебер өнерлі түрде қабыстырушы[1, 21
б.].
Ы.Алтынсариннің сан саналы қызметі мен өмірі жайлы сақталған деректер
мен материалдар өте көп, олардың дені ағартушының өз қолынан шыққан.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында Орта жүздің
қыпшақ руында дүниеге келген (Қостанай облысының Зотобол ауданы). Әкесі
1844 жылы Кенесары шапқыншылығы кезінде қаза табады да, жас Ыбырайды атасы
белгілі би Балқожа Жаңбыршыұлы тәрбиелейді.
Балқожа би көзі ашық, көкірегі жарқын, заманының адалдығы қатарлы адамы
еді: Ол өз заманының күйін тез байқады. Ендігі үміт артта, ескіде емес,
алда, жаңада екенін, Ресей өкіметінің саясатына ыңғайланып, орыс
мәдениетінен азық алудың қажет екенін аңғарды.
XIX ғасырдың екінші кезеңінен бастап, патша өкіметі қазақ даласын
бағындырудың, билеп-төстеудің тағы бір жаңа әдісін қолдана бастады: қазақ
балаларына арнап мектептер ашуға кірісті. Патша өкіметінің бұл мектептерді
ашқандағы мақсаты мектеп туралы ережеде ашық айтылған: Мектеп құрудағы
басты міндет – шекарадағы басқару ісін атқара алатын адамдарды сұлтан-
билеушілерінің, бастықтардың ісін жүргізе білетін және айрықша қызметтерді
атқара алатын адамдарды дайындау деп жазылған.
Сонымен, бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор қаласында ашылды,
оған қазақтың 30 баласы алынды, солардың бірі тоғыз жасар Ыбырай болды.
Ыбырай бұл мектепте жеті жыл оқып, 1857 жылы бітірді. Ыбырай ерекше зерек,
ерекше талантты болған.
Орынбор қаласында оқып жүрген кезінде және сонда қызмет етіп жүрген
жылдары Ы.Алтынсарин Орынборда Шекара комессиясының төреғасы болып қызмет
атқарған белгілі шығыстанушы ғалым, профессор В. В. Григорьевпен танысып,
жақын болып және достасып алады да, оның бай кітапханасын еркін
пайдаланады. Соның арқасында ол орыс және шетел ақын – жазушыларының ,
ағартушы-ғалымдардың шығармалырын көптеп оқып, олармен мол танысады.
Сөйтіп, небәрі жеті жылдық мектепті бітіріп шыққан Ыбырай өздігінен оқып,
ерінбей ізденіп, талмай еңбек етуінің арқасында жан-жақты мол білімі бар,
ой- өрісі өте кең, оқымысты адам болып шығады.
Шырағым, мұнда жүрсең нетер едің?
Қолыңа құрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргенмен не мұратқа жетер едің?,-
деп атасы Балқожа би айтқандай, Ыбырай өз атасы секілді тек ауыл адамы
емес, бүкіл бір халықтың маңдайына біткен жарық жұлдызы болып, қазақ
мәдениетінің көгіне жарқырап шыға келді.
Ы.Алтынсарин 1860 жылдардан бастап жергілікті жерлерден мектеп ашу
ісімен айналысады. Сол өңірдегі қазақ баларына арналған алғашқы мектеп 1864
жылдың 8 қаңтарында Торғай қаласында ашылып, Ыбырайдың өзі соған мұғалім
болады. Сөйтіп, Ыбырай Алтынсарин 1864 жылдан 1889 жылға дейін жиырма бес
жылдық өмірін қазақ балаларына арнап мектеп ашу, оларды оқыту, тәрбиелеу,
оларға арнап оқулықтар, оқу құралдары және әдістемелік кітаптар жазу
жұмысына арнады. Осы жылдардың ішінде ол қазақ қыздары үшін мектеп-
интернат, ауыл шаруашылық және қолөнер училищелерін аштырды. Өйткені
ағартушы ғалым, әрі өз халқының ұлы ағартушы қазақ халқының жарқын
болашағын тек оқу-ағарту ісімен, ғылым-білім, сол білім- ғылымды ел ішіне
көптеп тарата алатынын мектеппен байланыстырған.
Сондықтан да ол: Мектеп – қазақтарға білім берудің басты тұтқасы. Үміт
мектепте, қазақ халқының келешегі мектеппен байланысты,-деп жазған болатын-
ды.
Ы.Алтынсарин қазақ балаларына арналған мектеп ашумен бірге онда қызмет
істейтін, балаларды оқытып, тәрбиелейтін мамандарға, атап айтқанда,
мұғалімдерді дайындауға аса зор мән берген. Ол мектептегі ең басты тұлға
–мұғалім деп есептеген. Жақсылап салынған мектеп үйі, болуы мүмкін, тамаша
жазылған оқу құралдарында табуға болады. Бірақ бұлардың жақсы мұғалімсіз
берері шамалы деп есептеген.
Халық мектептері үшін ең көрнектісі оқытушы. Тамаша жақсы педагогика
құралдары да, ең жақсы өкімет бұйрықтары да, әбден мұқият түрде
жүргізілетін инспекторлар бақылауы да оқытушыға тең келе алмайды. Сондықтан
да ол жақсы оқытушыны дүниедегі заттың бәрінен де қымбат көремін,- деп
жоғары бағалады.
Ыбырай Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демакратияшыл идеяларын,
әсіресе, Ушинскийдің педагогикалық мектебінің жаңалықтарын шығармашылық
жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы, мектеп ашушы,
жастарды тәрбиелеуші мұғалім болды. Ол өз ісіне әрқашан адамгершілік туын
көтеріп, көптеген педагогикалық мұралар қалдырды. Солардың ішінде оның
тамаша өлеңдері мен әңгімелері бар. Бірақ ол-ең алдымен ағартушы педагог.
Ал оның ақындығы мен жазушылығы оның негізгі мақсатына-сол ағартушы
педагогтік істеріне бағынған. Әңгімелері мен өлеңдерін балалар тәрбиесіне
арнап, оқу құралдары мен оқулықтары үшін жазған.
Өзінің мектеп өміріндегі тәжірибесін Ушинскийдің педагогикалық озат
пікірлерін, тағы да басқа материялдарды қорыта отырып, Ыбырай Алтынсарин
Қазақ хрестоматиясы (1879 жылы) мен Қазақтарға орыс тілін оқыту
жөніндегі бастауыш басшылық деген екі кітабын жазады. Бұл еңбектер кезінде
хазақ халқының мәдениетінің тарихында аса зор оқиға, үлкен ғылыми табыс
ретінде жарыққа шығуы өз кезегінде қазақ халқы үшін сирек кездесетін тамаша
жаңалық болды.
Ы.Алтынсарин оқу жоспарларын және бағдарламаларын жасауда оқу мен
тәрбиенің дидактикалық және әдістемелік тәсілдерді қолдануда оның пайдалы
тәжірибелерін пайдаланды.
Ы.Алтынсарин оқу құралдарын жасауда өзінің идеялық бағыттылығы жағынан
халықтық қағидаларға қызмет етуге және балаларды өз Отанына сүйіспеншілік
рухта тәрбиелеуге ұмтылды. Сондықтан да орыс педагогтары мен жазушыларының
шығармаларымен қатар хрестоматияға қазақ ауыз әдебиетінің үлгірерін
енгізді.
Ы.Алтынсарин Қазақстанда әйелдерге білім беруде бірнеше қадамдар
жасады. 1887 жылы Ырғызда бірінші қазақ қыздар мектеп-интернаты ашылды.
Ы.Алтынсариннің есімен Қазақстанда кәсіптік-техникалық білім беру
ісінің дамуымен байланысты. Торғайда кәсіптік-техникалық училище ашылды,
содан кейін Қостанайда ауыл шаруашылығы училищесін ұйымдастырды.
Ы.Алтынсарин өзі оқып, қызмет еткен жылдары Орынбор, Қазан, Уфа, Петербург
қалаларындағы сол кездегі Шығысты зерттеуші қызметкерлермен тығыз
байланыста, достық қарым-қатынаста болады. Солар арқылы белгілі татар
жазушылары Ш.Маржанин, Қ. Насрыи, С.Кукляшев, әсіресе, Петербург
университетінің оқытушысы, Ш.Уалихановтың досы, белгілі татар ағартушысы
Хұсин Файызхановпен да танысып достасады. Олармен хат алысып, хат жазысып
тұрады. Оқу-ағарту ісіне бұлардың қайсының болса да, Ыбырайға көп көмегі
болды.
Ы.Алтынсарин сол кездегі қазақ жазуын (яғни, араб әріпіне негізделген
қазақ емілесін) орыс тіліне көшіруге мүлде қарсы болған. Бұл туралы жоғарғы
орындарға хат жазып, арыз айтып, ұсыныстар жасаған. Мысалы, ол 1871 жылғы
31 тамызда Н. И. Ильминскийге жазған хатында былай дейді: шапағатты төрем
Николай Инванович! Сіз бұл хатыңызда қазақ арасында орыс сөздерін енгізу
жөнінде пікір айқан екенсіз. Бұл талассыз пайдалы пікір ғой. Дегенмен, оны
жүзеге асыру, мейлінше, үлкен қиыншылыққа кездеседі. Орыс әріпімен жазылған
кітаптар қазақ арасына, тап біздің ойлағанымыздай жеңіл және тез сіңе
қоймайды. Бірінші жағынан фанатизмнің салдарынан, екінші жағынан, орыс
жазуына көзі үйренбегендіктен, оның таныс еместігін, оның үстіне, елімізде
тарап отырған татар жазуының әсерінен... Кітаптарды қазақтың өз тілінде,
олардың өздеріне таныс әріппен шығара алу керек. Міне, менің шын пікірім
осы [2, 278 б.].
Қазақ әйелдеріне білім беру ісі де Ы. Алтынсариннің есімімен тығыз
байланысты. Аса маңызды бұл бастамада ол патша үкіметі тарапынан
кедергілерге ұшырайды. В. В. Катаринскийге жазған бір хатында былай деп
жазады: Қазақ қыздарына арнап ашылмақ мектептің табысты боларына
губернатордың күдігі бар...ал мұндай маңызды істі бастамаса, ешқашан да
ештеме де болмайды ғой. Бұл істің Ырғызда оңға бастатынына мен қазірден
бастап кәміл сенемін.
Көп ұзамай бұл арманы жүзеге асады. Ырғыз қаласында қазақ қыздарына
интернаты бар мектеп ашылады. Шындығында бұл қазақ халқының өмірінде болған
аса үлкен бастама еді. Аса маңызды бұл мәселенің сәтті шыққанына Ыбырай аса
қуанды. Ол патша әкімшілігінен Торғай облысының барлық уездерінде қыздар
училищелерін 1891 жылы Торғай қаласында, 1893 жылы Қостанайда, 1895 жылы
Қарабұтақта және 1896 жылы Ақтөбеде ашуға рұхсат етілді.
Алайда, Алтынсарин аталмыш мектептерді ағарту ісінің алғашқы қадам-
дары деп білді. Ыбырайдың Ушинский жолымен жүргізілген оқу жүйесі
бойынша: мектеп, ең алдымен халықтық мектеп болуы тиіс, халықтың тұрмысына
ыңғайлы, шаруашылығына қолайлы болуы керек. Ауыл мектебі ауыл болмысына,
болыстық мектеп- болыстағы жағдайға сай құрылуы керек. Ауыл мектептері
үлгілі, көрнекті, тәртіпті, мәдениетті, ауылдағы бүкіл ағарту жұмысының
орталығы қазақтарды оқытудың негізгі буыны болуға керек .
Ыбырай мектептеріне енетін сабақтардың бәрі де орыс тілін жақсы біліп
шығуға арналады, сабақтың көпшілігі орыс тілінде жүргізіледі.
Ыбырай туралы мұғалімдер өте жоғары пікірде болды. Ол ағартушылық
жолына түскен күннен бастап, қазақ балаларын ана тілінде оқыта алатын
мұғалім кадрларын даярлау ісіне белсенді кірісті. Патша өкіметі Ыбырайдың
бұл тілегін қабылдамады. Керісінше, Ыбырайды қудалай бастады. Ыбырай өзінің
тағы бір хатында оқушылар даярлайтын училище ашуға талпынамын деп басыма
пәле тауып алдым, өкімет органдары маған теріс қарай бастады, жер
аударылуға сәл-ақ қалдым деп күйініп жазады.
Сол кездегі Қазақстан жағдайында өте күрделі мәселерінің бірі-белгілі
педагогикалық білімі бар мамандардың жетіспеушілігі. Ыбырай ол мәселені екі
жолмен шешуді көздеді: біріншіден, қазақтардың өз ішінен мұғалім даярлайтын
қазақ мұғалімдер мектебін ашу арқылы, екіншіден, жаңадан ашылып жатқан орыс-
қазақ мектептеріне Ресейдің арнаулы мұғалімдік оқу орындарын бітірген жас
мұғалімдерді жұмысқа шақыру арқылы мақсатты іске асыру қажет деп болжады.
Ыбырай қазақ мектептерінің инспекторы болып жұмыс істеп жүргенде Қазан
мұғалімдер семинариясының директоры Н. И. Ильминскийге жаңадан ашылып
жатқан екі сыныптық орыс-қазақ мектептері үшін мұғалім мамандарымен
көмектесуді сұрап әлденеше хат жазған болатынды. Бұл кезде Қазан мұғалімдер
семинариясы Қазан, Орынбор округтары ұлт мектептері үшін мұғалім мамандарын
дайындайтын бірден-бір оқу орны еді.
Ыбырай Алтынсарин қазақ даласында әдейі қазақ жастары үшін
педагогикалық оқу орындарын ұйымдастыру мәселесін жедел күн тәртібіне
қойды.
1883 жылы бітіріп шықты. Оның түлектері кезінде қазақ даласының түкпір-
түпкіріенде жемісті еңбек етті.
Ыбырай Орскіде педагогикалық мектептің оқу жұмысын жетілдіріп отырды.
Ыбырай Алтынсарин Қазақстанда педагогикалық білім берудің негізін қалауда
және қалыптастыруда ерекше рөл атқарды. Сондықтанда біз Ыбырайды
Қазақстанда педагогикалық білім берудің негізін салушы Ұстаздардың ұстазы
деп бағалауымыз керек.
Ыбырай Алтынсариннің енді бір топ шығармалары халқымыздың салт- дәстүр,
әдет-ғұрыптарын сипаттайтын этнопедагогикалық мәнде келеді. Оның бірі өлген
адамды жерлеу және оған ас беру және той жасау салты туралы баяндайды.
Халқымыздың салт-дәстүрлерін және әдет-ғұрыптарын жетік білетін
жан-жақты ғалым екендігін таныта білді. Осы ерекшелік ұлы ағартушының
оқулық, хрестоматияларынан да айқын аңғарылады.
Ыбырайдың қазақ балаларына арнап жазған Қазақ хрестоматиясы атты оқу
құралдарына зер салып қарасақ, оның балалардың жас ерекшеліктері мен
қабылдау мүмкіндіктеріне сәйкес құрылғанын көреміз. Осы талаптарға орай
айтылған ойдың дәлдігі мен нақтылығы, танымдылығы мен көркемдік әсерлігі
негізге алынады. Сондай-ақ осы мақсатта автордың халық ауыз әдебиеті асыл
үлгілері мен мақал-мәтелдерді, небір шешендік сөз нұсқауларын талдап-талғап
енгізуі де өте орынды.
Ыбырай жастарды оқу, білім-өнерге үндегенде құрғақ насихатқа ұрынбайды,
қайта өз ойын нақтылықпен дәлелдеуге ұмытылады.
Халықты және де олардың жас өрендерін оқуға, өнер-білімге шақыруда
Ыбырайдың ұран салып, ту етіп көтерген, әрқашан жаңарып, түрленіп,
құлпырып, оқыған сайын сүйсіндіріп отыратын, ескірмейтін еңбегі Кел,
балалар, оқылық, Өнер- білім бар жұрттар, Әй, достарым, Әй, жігіттер
деген өлеңдері.
Оқысаңыз балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан,
Іздемей- ақ табылар.
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық! -
деп ұран салды.
Ыбырай бұл өлеңдерінде алдымен сауат ашу, оқу мәселесін бірінші орынға
қояды, баланы оқыту барысында тәрбиелеу керектігін түсіндіреді. Оның
өлеңдері мен әңгімелерінің қай-қайсысы болмасын балаға тәртіпті, үлгілі,
өнерлі кісі болуды негіздейді.
Елді қараңғылықтан жарыққа шығаратын жастар, тек қана жастар деген
қорытындыға келеді. Әсіресе, оның келешекке сенімі мол болды. Аңсаған
армандарын өзі орындай алмаса, болашақ жастар орындайды деп білді.
Біз болмасақ, сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сендерге бердім батамды!-деп,
ол өз халқының келешек ұрпақтарына сеніп кеткен еді. Міне, сол ұрпақ
Ыбырай арманын жүзеге асырғанын бұл күнде айқын көрініп жүр.
Ыбырайдың сол кездегі қоғамдық көзқарасында тарихи шектеушілік пен
кейбір кемшіліктер болды. Қоғамдағы кемшіліктерді көре тұрып, оны
өзгертудің негізгі жолы адамдарды ағарту, білім беру, өмірді төңкеріс
жолымен емес, реформа арқылы әділетсіздікті жойып, жақсылық орнатуға болады
деді.
Бұл оның көзқарасының, дүниетанымының кемшілігі еді. Ол табиғатты
тануда материалист бола тұра құбылыстарды түсіндіруде идеалистік
көзқарастан аса алмады.
Ыбырай Алтынсарин 1889 жылдың 17 шілдеде, Қостанай қаласынан үш
шақырымдай жердегі Инспектор көлінің жағасында салынған өзінің үйінде,
қырық сегіз жасқа толуына үш ай, үш күн қалғанда дүниеден өтті.
1.2 Ыбырай Алтынсариннің қазақ әдебиеті тарихындағы орны
Әр заман, тарихи кезең әлеуметтік құбылыстар өзінің дарынды өкілдерін
жарыққа шығырып отыратыны мәлім. Олар елдің мұң-мұқтажын көре біліп,
халықының сол мұқтажына халының игілігі үшін бар күш жігерін жұмсаған
ардақты азамат ретінде халық тарихынан орын алып отырған. Мұндай
азаматтардың игілікті дәстүрлері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, елдің тарихи,
мәдени өміріне ықпал етіп келген.
Ол жаңашыл, дарынды ағартушы ғана емес, халқымыздың теңіздей толқып
тасыған інжу-маржан жырларын жақсы біліп, еңбегіне арқау еткен. Сөйтіп, өзі
өмір сүрген дәуірдің мұрат-мүлделерін кәдесіне, ұрпақ тәрбиесіне жарата
білген тұлға.
Ал оның заманы тарихтың бір аумалы-төкпелі кезеңі болған еді. Өйткені
ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан кейін-ақ енді қазақ жеріне Ресей
патшалығының сұғы қадалып, жаулауы басталған-ды. Қазақ халқы небір зомбы-
зомбылық , зобалаңды басынан өткеріп жатты.
Намысқа шапқан қазақ батырлары басталған азаттық жолындағы күрестер
біріне-бірі жалғасқан еді.
Исатай-Махамбат, Кенесары-Наурызбай, Сырым батыр, Едіге, Есет пен
Бекет, Жанқожа, Сұраншы-Саурық тәрізді батырлардың есімі қазақ тарихында
алтын әріппен жазулы...
Ауыр заманда білім алып, ат жалын тартып мінгесін-ақ Ыбырай Алтынсарин
білім ұранын көтерді. Елді қорлықтан құтқаратын, игілікке бастайтын тек
білім деп есептеді. Бұл ретте ол жалғыз болған жоқ. Байтақ Қазақстанның әр
даласынан ұлт басына төңген қауіпті терең сезініп, ұлттық құлдыратуынан
құтылудың жолдарын көрсетер болды. Солардың ішінде ұлы Абайдың орны ерекше.
Абай мен Ыбырайдың ақындық, ағартушылық еңбектері бірін-бірі
толықтырып, үндесіп жатты. Олардың бұл үндестігін терең зерттеп дәлелдеген
ғұлама жазушы Мұхтар Әуезов болды.
Ыбырай Алтынсарин өзі ашқан мектептерде де ана тілінің таза оқылуына
көңіл бөліп, тілашар ретінде халықтың ауыз әдебиетін пайдаланып, өзі де
ұрпақ тәрбиесіне арнаған әдеби шығармалар жазды. Сол әдеби шығармалары
арқылы тіршіліктің өзекті мәселерін көтеруге бет бұрды. Ол қазақтың жазба
әдебиетінің, әдеби тілдің негізін қалаушылардың бірі болды. Әдебиетке тың
тақырыптар әкеліп, озық ойлар енгізді. Әдебиеттегі тартыс пен соңғы
бейнелер, бұрын болмаған жанрлар арқылы әдебиетті мазмұн жағынан ғана емес,
түр жағынан да дамытты.
Оның мазмұнды да мағыналы әсем лирикалық өлеңдері, қысқа да әсерлі
әңгімелері қазақ әдебиетінің тарихында өшпес орын алды.
Ыбырайдың әдеби еңбектерінің жинағы Қазақ хрестоматиясы (1879)
ағартушылық мақсатта жазылған әйгілі екі өлеңмен ашылды. Ақын бұл өлеңдерді
өз кезінде, Сөз басы деген атпен алған. Қазір бұл өлеңдер Кел, балалар,
оқылық, Өнер, білім, бар жұрттар деген атаулармен мәлім. Ол халық ағарту
ісіне арнаған туындыларды да оқу-білімді насихаттаудың ұтымды әдісінің
қажеттілігін көрсетті. Оқу, білімнен кенже тұрған халық үшін ғылым мен
техниканың жетістіктерін насихаттай алатын қысқа көлемдегі поэтикалық
шығармалардың айрықша ұтымды екенін, әсерін терең сезінді, сенді. Қазақ
жастарын білім алуға, мәдениеттің жаңа дәстүрлерін игеруге, бойына
сіңіруге шақырды.
Кел, балалалар, оқылық өлеңінде ақын қазақ ауыз әдебиетінің
дәстүрлерін шебер пайдаланып, білім мен надандықты, жақсылық пен жамандықты
қатар алып, салыстырып отырды.
Істің болар қайыры,
Бастасаңыз адалдап.
Оқымаған жүреді.
Қараңғыда қармалып.
Надандықтың белгісі-
Еш ақылға жарамас.
Жөн білмеген
Қыдыр ата дарымас ...
Бұл өлеңнің айрықша құндылық қасиеттерінің бірі-оның халық дәстүрі,
халықтың ұғым өлшемі негізінде жазылғандығында,-деп алып көрсетеді. Ғалым
Ә. Дербісалин Ыбырай Алтынсариннің әдеби мұралары деген еңбегінде. Мысалы
мал байлығын салыстыру, білімсіз, еңбексіз байлықтың баянсыздығы т.б.
Ал Өнер-білім бар жұрттар өлеңінде сол тұстағы ғылым мен техниканың
ең басты жаңалықтары толық қамтылып, өнер мен білімге қолы жеткен халықтың
экономикалық жағынанда озықтығын әр салада көрсетеді. (Сарай салғызды,
Айшылық алыс жер, Көзіңді ашып жұмғанша, Құстай ұшу, Балықтай жүзу,
Өнер жігіт-көркі, Сіздерге бердім батамды т.б.
Ыбырай Алтынсариннің бір алуан өлеңдері әлеуметтік мәселерге арналған.
Бұған Өсиет өлеңдер, Әй, жігіттер тәрізді т.б өлеңдерін атауға болады.
Мұндай өлеңдері биік адамгершілік тұрғыдан ұрлық-қарлықты істемеу,
әділетсіздікті сынап, еңбексіздік, естілікті салттарының зияндығын
көрсетіп, адал еңбектің, адамгершілік мінез-құлықтың артықшылықтарын
бейнелейді. Мысалы:
Аралы бол, кей болсаң, ұрлықпенен,
Кете бер, кессе басың, шындықпенен.
Қорек тал бейнеттен де, тәңірім жәрдем,
Телмірме бір адамға мұңдылықпен.
Әй, жігіттер, үлгі алмаңыз
Азған елдің ішінен
Алыс- алыс қашыңыздар
Зияндасты кісіден.
Жақсыны көзден салмаңыздар,
Жақсыдан қалып қалмаңыздар.
Ыбырайдың мұндай өлеңдері бүгінде ескірді. Мән-мағынасы жойылды деп
айта алмаймыз.
Ақынның бірлі-жарым өлеңдері табиғаттың сұлу көріністерін суреттеуге
арналған. Мұндай лирикалық өлеңдер Ыбырайға дейін қазақ әдебиетінде
кездеспейтін. Өйткені пейзаждық лирика, көбінесе жазба әдебиетке тән.
Табиғат сұлулығын жырлау-орыс әдебиетінде т.б елдердің әдебиетінде XYIII
ғасырлардан келе жатқан белгілі дәстүрлердің бірі.
Ыбырайдың Жаз, Өзен өлеңдері көркемдік келісім жағынан (халық
өмірімен байланыс, өлкетану т.б) оқушының жан-дүниесіне жайдары сезім
туғызып, көңілді әсер қалдырды. Табиғат көріністерін суреттеу жағынан да
Ыбырай мен Абай арасында да үндестік бар. Олардың орыс әдебиетімен жақсы
таныс екендігі көрінеді.
Ыбырайдың табиғат тақырыбындағы өлеңдерінен ақындығы да көрініп тұр.
Зерттеушілер бұл өлеңдердің халық арасында кең таралғанын көрсеттеді.
Сондай-ақ ағартушы ғалым бала тәрбиесіндегі ананың тәрбиесіне ерекше мән
беріп, ана махаббатын терең сезіммен жырлап, сол арқылы баланың ата-ана
алдындағы перзенттік парызын есіне алып, ғибратты сөздер, пайдалы ойлар
айтқан. Бұл өлеңдерді біз бастауыш сыныптардан-ақ жатқа айтып жүрміз. (Бұл
кім?, Ананың сүюі, Балқожаның хаты...).
Ыбырай Алтынсариннің жемісті еңбек етіп, едәуір жақсы шығармалар
қалдырған еңбегінің бірі-проза жанры болды. Оның Бай баласы мен жарлы
баласы, Қыпшақ Сейтқұл, Киіз үй мен ағаш үй, Надандық, Ұлықпан
хәкім, т.б бірсыпыра шығармалары қоғамдық өмірдің әр алуан жақтарын
суреттеуге арналған. Бұл еңбектерінде жазушы өз дәуірінің елеулі мәселерін
келтіре отырып, еңбекші халықтың қоғамдық санасын оятуды, тәрбиелеуді
мақсат етеді.
Бай баласы мен жарлы баласы-Ыбырай шығармаларының биік шыңы.
Ол, біріншіден, озық ойларының жемісі әңгіме оқушысын еңбек етуге,
өмірдің сырын ұғына түсінуге бағыттайды. Үсеннің іс-әрекетін жазушы сүйсіне
жазады. Асан мен Үсенді салыстыра отырып, олардың адамдық қасиеттерін
еңбектің қатысына қарай бағыттайды. Бұл әңгімеден сол дәуірдің өмір
көріністерін, көшпелі тірліктің беймаза тіршілігін көреміз. Қазақ
энциклопедиясы жазушының бұл әңгімесіне орыстың сол кездегі озық ойлы
адамдарының көңіл аударғанын Н. Иванов деген журналистің орыс тіліне
аударып, Родник журналының 1890 жылғы 6-санында жариялағанын атап
көрсетеді.
Ыбырай Алтынсариннің айтулы шығармаларының бірі-Қыпшақ Сейтқұл.
Сейтқұлдың іс-әрекетінен оның өмірге жаңаша талаппен қарайтыны байқалады.
Жер шаруашылығымен айналысуды, бұл кәсіптің тиімді тәсілдерін қолдануды (
шығыр салу, арық қазу т.б), сөйтіп, оның айналасындағылардың орташа
тіршілік етуге жетуінің өзі бірліктің, еңбектің нәтежесі екендігін
сипаттайды. Әңгіменнің тәрбиелік жағы-осындай жаңашылдық бағытында. Сол
арқылы қоғамдық құбылыстармен жұршылықты кеңінен таныстыру мақсаты
көзделген. Әрі бұл әңгіме тарихи болған оқиғаның негізінде жазылса керек.
Оны автордың өзі атап көрсетеді.
Көркем әдебиеттің күрделі жанры - әңгіме екені белгілі. Өйткені үлкен
жанрдағы шығармаларға қойылатын талаптар әңгіме, новелла тәрізді (1,2
эпизодтан тұратын көркем қысқа әңгіме) шағын шығармаларға да қойылады. Бұл
тұрғыдан алғанда Ыбырайдың әңгімелері түр мен мазмұн бірлігін сақтай
отырып, негізгі мәселені жинақы, тартымды, әсерлі жеткізеді. Өзінің озық
идеяларын жеткізуде жазушы халық тілінің байлығын шебер пайдалана білді.
Оның шығармаларының бұндай қасиеттері олардың жастарға да, үлкендерге де
ортақ екендігін көрсеттеді.
Белгілі ғалым Қажым Жұмалиев: Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиетінде
көркем әңгіменің негізін салушы атасы болды. Көркем әңгіменің компазициялық
құрылысын көркем етіп құруда оның еңбегі зор,- деп жазады. Бұл аталған
ерекшеліктер жазушының барлық әңгімелеріне ортақ...
Мектеп оқулығы үшін жазылғандықтан, Ыбырайдың әдеби туындылары балалар
дүниесіне өте жақын. Сондықтанда ол балалар әдебиетінің атасы деп танылған.
Оның шығармалары мұғалімдер даярлайтын оқу орындарында кең көлемде
қолданылады. Мектеп оқулықтарына енгізілген.
Әңгімелерін идеялық жағынан жүйелер болсақ, еңбекті сүю, қадірлеу,
жақсы мінез-құлыққа бағыттау, халқын сүю махаббат-мейірім (ана-бала)
перзенттік парыз, т.б өмірдің өзекті мәселері қамтылғанын көреміз.
Жазушының адамгершілік туындылары туралы идеялары эстетикалық тәрбиемен
байланыста, бірімен-бірі ұшыраса суреттеліп отырады. Оның шығармаларынан
жазушының биік адамгершілік қасиетін, азаматтың тұлғасын көреміз,
сүйсінеміз.
Өзінің өнегелі өмірі тынымсыз ізденісі, жан-жақты таланты арқылы
танылған Ыбырай Алтынсарин шығармаларының қазақ әдебиеті тарихында
алатын орны орасан зор.
Көрнекті әдебиетші ғалым Қ. Жұмалиев өзінің XYIII- XIX ғасырлардағы
қазақ әдебиеті ғылыми ағарту-зерттеу еңбегінде педагог-жазушыға: XIX
ғасырда қазақ даласынан шығып, орыс, Еуропа мәдениетіне қолы жеткен
оқымысты, халық ағартушылар дәрежесіне көтерілген әрі педагог, әрі ақын-
жазушы Ыбырай Алтынсариннің өз халқының келешегі үшін істеген еңбегі зор,-
деп баға береді.
Оның еңбектері жан-жақты зерттеліп, ондаған ғылыми зерттеу еңбектер
жазылған, докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалды.
Қазақ әдебиетінде педагог-жазушының көркем бейнесі жасалуда. Мысалы,
белгілі ақын Ғафу Қайырбеков Дала қоңырауы поэмасын, М.Ақынжанов
Ы.Апьсасын, Жайсаңбек Молдағалиев Алғашқы ұстаз романын жазды,
кинофильм түсірілген. Қостанайда ескерткіші бар т.б.
Ерен еңбек сіңірген ұлы ағартушы қай кезде де білім мәселесіне жете мән
берген. Ол елдің санасын оятып, жаңа жолға бастаудың кілті білімде деп
ұққан. Халыққа ағартушылық арқылы жағаша бағыт-бағдар сілтеп, ой салуды
мақсат еткен. Ағартушылық жақсылыққа, бақытқа ұмытылған күллі елдің бастан
өткерер жетілу һәм өрістеу жолы - деп санаған [3, 3 б.].
Ы.Алтынсарин қазақ даласына тұңғыш рет пәндік білім беретін мектептер
ашып, оған оқулықтар жазады, өзі сабақ беріп, жаңа талапқа сай келетін
мұғалімдер дайындауға күш салысты. Ыбырай жасаған оқулық, ең алдымен,
орыстың, қала берді Еуропа оқымыстыларының педагогикалық көзқарастары мен
оқыту, тәрбиелеу әдіс-тәсілдеріне негізделіп жасалды, бірақ ұстаз оларды
талғам-талдаусыз, сол күйінде ала салған жоқ, керсінше, оған енетін
материаларды қазақ балаларының түсінік-танымына сәйкес етіп алды, өзі де
осы талапқа орай әңгіме, өлеңдер жазып құрастырған хрестоматиясына қосты
[4, 130 б.].
Қазақ халқының алғаш педагогы Ы.Алтынсариннің Киргизская хрестоматия
(1879), Мактубат (1899) атты еңбектері- қазақ топырағындағы тұңғыш
оқулықтар. Дарынды ағартушының оқулығы алғаш Қырғыз хрестоматиясы деген
атпен шықты да, 1899 жылы Мақтубат деген атпен қайта жарық көрді.
Қазіргі Ана тілі оқулығында материал таңдауда да осы қағидаларға
сүйенеді. Бұл ғалым-педагог Ы.Алтынсарин идеясының құндылығын ,
өміршеңдігін дәлелдейді.
Автор оқулығындағы мәтіндердің барлығы да баланы адамгершілікке
тәрбиелеумен бірге, оның сөздік қорын молайтып, тілін дамытып, ой-өрісін
кеңейтіп, халық тілін меңгеруге, әдеби тілдің нормасын бала бойына
қалыптастыруға арналғандығын ескерсек, ағартушы-ғалымның мәтін арқылы бала
тілін дамытудың негізін іс жүзінде жүзеге асырудың көш басында тұрғанын
көреміз.
Ы.Алтынсарин оқулығының мәтін тақырыптары мен құрылымы нұсқалы
бағыттарда болады. Ыбырайдың қазақ балаларына арнап жазған хрестоматиясына
енген материалдарына зер сала қарасақ, оның балалардың жас ерекшеліктері
мен қабылдау мүмкіндіктеріне сәйкес құрылғанын көреміз. Осы тақырыптарға
орай айтылар ойдың дәйегі мен нақтылығы, қонымдылығы мен көркемдік әсерлігі
есепке алынады. Сондай-ақ осы мақсатта автор халық ауыз әдебиетінің асыл
үлгілері мен мақал-мәтелдері, небір көркем шешендік сөз нұсқаларын таңдап-
таңдап енгізді.
Ыбырай жастарды оқу-білім, өнерге үндегенде өз ойын нақтылықпен
дәлелдеуге ұмтылады.
Бір құдайға сыйынып,
Кел балалар оқылық!
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!-
деген жолдар арқылы оқу-білімнің пайдасын айтуда бала жүрегіне жол таба
білген. Сол хрестоматияға сөз басы ретінде берілген Бір құдайға сыйынып,
Кел, балалар, оқылық атты өлеңде ақын оқушы түсінігіне жеңіл қарама-қарсы
ұғымдарды әдейі шендестіріп қолданады. Мәселен, ол білімділікпен
надандықтың ара жігін ашып көрсету мақсатында жарық пен қараңғылықты қатар
жарасытыра сипаттайды. Осы орайда ақын алдымен оның пайдасын жарыққа балап;
Оқысаңыз балалар,
Шамнан шырық жағылар.
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар!-
десе, надандықтың мән–жайын:
Оқымаған жүреді
Қараңғыны қармалап,-
деп түсіндіреді.
Ал ақынның осыған жалғас Өнер, білім бар жұрттар атты өлеңі-тың
мазмұнды, жаңа сипатты шығарма. Автор мұнда техника тетіктері мен құрал-
жабдықтарының іс-әрекет, қозғалысы мен адамға көрсетер әсерін суреттейді.
Шынында құлақ естіп, көз көрмеген паровоз, пароход, радио, телеграф, газ,
электор, ұшақ т.б құрал-жабдықтарының қызмет көмегі жас буын үшін тек
қиялдағы дүние секілді болатын – ды . Автор сол бейтаныс заттардың іс-
әрекеттін алдымен өз өмірінде бар нәрселермен теңеу арқылы ұғындырмақ
болады. Паровозды аты жоқ құр арба деп бейнелесе, суда жүзген кемені
кәдімгі үлкен балыққа теңейді.Бұл, біріншіден, жұмбақ шешіп үйренген қазақ
балаларының ойлау қабілеті мен соған деген ықылас-ынтасын арттырса,
екіншіден, жаңа заттың болмысы мен қызметінен хабардар болып, нақты түсінік
алады:
Өнер, білім бар жұрттар,
Тастан сарай салғызған.
Айшылық алыс жерлерден,
Көзіңді ашып- жұмғанша,
Жедел хабар алғызған
Аты жоқ құр арбаны
Мың шақырым жерлерге
Күн жарымда барғызды
Адамды құстай ұшырды
Мал істейтін жұмысты
От пен суға түсірді...-
деп келеді
Ы.Алтынсарин өзінің төл туындыларын мен халық ауыз әдебиетінің
тәрбиелік, нақыл-насихаттық мәніне ерекше көңіл аударып отырады. Сол арқылы
жас буынды адамгершілік пен ізгілікке, әділдік пен әдепке, еңбек пен
зейінділікке баулуды көздейді. Айталық, Ұрлық түбі- қорлық деген мақалға
орай өз ойын Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен деп өрбітсе, Арық мал-
жан жолатпас бір жалданса деп түсіндіреді.
Автор бүкіл ел-жұрт, кәрі-жас, ақын-жыраулардын нақыл- насихаттарымен,
халықтық-ауызекі педагогикамен сусындап келгенін есепке ала білді.
Сондықтан оның Хрестоматиясына енген өлең, әңгімелері арқылы балаларың
жас ерекшеліктері мен қабылдау мүмкіндіктерін ескере отырып, ғылыми негізі
бар оқулықтар жазылады. Мұндағы әр алуан тақырыптағы әңгімелер де сол
талапқа орай көлемді шағын болып құрылып, тәрбиелік мақсатқа қызмет етті.
Ұлы ағартушы өз оқулығының құрылым –міндеті туралы Н.И. Ильменскийге жазған
бір хатында былай дейді: Қазақ балаларына меніңше, мағыналы анекдоттар,
жұмбақтар, ойына ой қосатын әңгімелер немесе оларды қызықтыратын, мысалы,
жібек құртының көбелектерінің өзгеруі сияқты әңгімелер тәуірірек
болады.Өлең жағын мен мүмкін болғанша қазақ өлеңдерінің арасынан іріктеп
аламын. Екінші кітабымда мен балаларға қызықты етіп, табиғат құбылыстары,
табиғат күштері туралы, тарихи және географиялық-ғылыми әңгімелер
келтірмекпін. Бұдан ұстаздың шәкірттірге ғылымның әр саласынан тыңғылықты
білім беретін пәндік оқуды енгізуді және табиғат сырларын білгізуді
ойластырғанынан көреміз.
Ыбырай әңгімелерінің негізгі түйіні-жас ұрпақты өнер-білімге үндеу,
адамгершілік мінез-құлыққа тәрбиелеу. Жазушының Аурудан аяған күштірек,
Асыл шөп, Малды пайдаға жарату, Шеше мен бала атты әңгімелері
қайырымдылық пен бауырмалдық, сабырлық пен шыдамдылық секілді ізгі
қасиеттерді тәрбиелеуге арналған.
Ендігі бір алуан әңгімелері табиғат құбылысы мен оған деген адамның
қарым-қатынасын ашуға құрылады. Оның Таза бұлақ атты әңгімесінде бұлақ
басында үш жолаушы кездесіп қалып, сондағы Ей, жолаушы, болсаң, осы
бұлақтай бол деген жазуға көзі түседі. Бұл жұмбақтың мәнісін ашуға үшеуі
де өз әлінше пікір қозғады. Ең алғаш сөз алған саудагер: Бұлақ күні- түні
тынбай ағып, алыс жерлерге барады, бара-бара кеңейіп үлкейеді, бұған бөтен
бұлақтар құйып, сөйте бара үлкен өзен болып кетеді. Мұнан мұрат сол: сен
де, адам, тынбай қызмет қыл, еш уақытта жалқауланып тоқтап қалма, сөйтсе
ақырында сен де сорайып мұратыңа жетесің дегені ме деп білемін- дейді. Ал
екінші жолаушы молда екен, ол: Бұл бұлақ кімге болсын даяр, ысығанды
салқындатып, жанын рахаттандырады, сусағанның суын қандырады, онысы үшін
ешкімнен ақы дәметпейді, бұлай болса адамға да пайдасы сол: біреуге
жақсылық етсең, ол жақсылығыңды ешкімге міндет етпе дегені болу керек.-
депті. Үшінші жолаушы жас жігіт екен, ол былай дейді: Бұлақ күні-түні
тынбай ағып тазаланып тұрғаны үшін жұрт ынтық болады. Олай болса, жазудың
мағынасы: көңіліңді, бойыңды осы бұлақтай таза сақта, көңіліңдегі сол реніш
сыртқа ашық көрініп тұрсын дегені ме деймін- дейді.
Ы.Алтынсарин Бай баласы мен жарлы баласы атты әңгімесі-тәлім-
тәрбиелік сипаты жағынан жеке дара тұрған шығарманың бірі. Ол арқылы автор
өмірдің күрделігін аңғартып, қандай қиыншылықты болмаса да еңбек тәжірибе
жеңеді деген байсалды пікір ұстаған.
Сондай-ақ, қадамгердің балаларды әдеп пен әділдікке, қанағатшылдық пен
жомарттыққа, сақтық пен тазалыққа, ізгілік пен бауырмалдыққа шақыратын
әңгімелері де бір төбе. Бұлардың ішінде жан-жануарлар тіршілігінен алып
жазылғандары да аз емес ( Түлкі мен ешкі, Қарға мен құрт, Сауысқан мен
қарға т.б). Алайда оның балалар табиғатына жақын, қазақ өмірінен алып
жазған шығармаларының өзі аса елеулі. Осы орайда, қара сөзбен келе де,
айтыс өнерін еске түсіретін Жан-жануарлардың дауласқаны, Байұлы,
Жәнібек батыр, Оқудағы балалардың үйлеріне хаттары тәрізді
топтамаларында тақырыптық шешендікке баулуды мақсат етеді. Ыбырай өз
әңгімелерінде де шешендік нақыл, шешендікке баулуды мақсат етеді. Ыбырай өз
әңгімелерінде де шешендік нақыл, аталы сөздерді жиі қолданып отырады.
Айталық, ол Әке мен бала әңігімесі де насихатқа толы: Аз жұмысты
қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың. Азға қанағат ете білмесең, көптен де
құр қаларсың секілді жолдары ұнаса, Қыпшақ Сейітқұлда Сейітқұл жұрт
ағасы болды, енді сол жұрттың адал ниет, табан ет, маңдай термен тапқан
дәулетін аңдыған даудан, ұрыдан, даладағы бөріден сақтаудың қамын ойлап,
уайымға қалды- деп шешендік үлгіде ой өрбітеді. Бұл шығармалар тәрбиелік
мәні бар қысқа сюжетті шағын әңгімелердің негізін салушылар болып табылады.
Сонымен, Ы.Алтынсариннің оқулық жасауда, әсіресе оларға тәрбиелік мәні
мен көркемдік деңгейі жоғары өлең мен әңгіме іріктеуде үлкен жетістіктерге
жеткен алғаш ағартушы болғаны белгілі. Оның оқулықтары сауат ашу
мәселесінде бірден-бір таптырмайтын оқу құралы болғанына көзі жетті.
Сонымен бірге, бұрынғы, кешегі, бүгінгі кезеңге дейін бұл еңбектердің бүкіл
оқулық жасауға негізгі арқау болғандығын дәл басып айта алмаймыз.
Ы.Алтынсариннің дүниеге көзқарасының қалыптасуына сол кезде өмір сүрген
атақты орыс педагогі К.Д. Ушинскийдің біршама әсері болғанға ұқсайды. Мұны
осы екі ұлы адамның педагогикалық мұрасының сабақтастығын зерттеген кейбір
ғалымдар ( Н. Н. Меденский, А. Р. Эфиров, т.б) атап өтеді. Алтынсариннің
өмірі мен көзқарасына К. Д. Ушинский игілікті әсер еткен-деп жазады,
советтік педагогика тарихының білгірі профессор Н.Н. Медынский.
Ушинский бастаған педагогикалық жаңалықтарды білмесе, орыстың
адамгершіл-прогресшіл классикалық әдебиетінің нәрінен қорек алмаса Ыбырай
болмас еді,-дейді М. О. Әуезов. Осы келтірілген деректерден Ы.Алтынсариннің
саяси- әлеуметтік, философиялық көзқарасының сырттай болса да, К. Д.
Ушинский көзқарастарымен астарласып жататындығын байқауға болады. Өйткені,
ұлы орыс педагогінің идеясы Ы.Алтынсариннің шығармаларынан, әсіресе оның
негізгі еңбегі Қазақ хрестоматиясынан (1879) жақсы байқалады.
Зерттеушілердің пайымдауынша орыстың демократтық педагогикасының
негізін салуға атсалысқан Чернышевский, Добролюбоптардың ілімдерінен
Ыбырайдың біраз хабары болған сияқты. Ол мектеп оқулығының ғылыми негізіне
құрылып, табиғаттың сырларын ашуға бағытталған, халықтың жаппай білім
алуын, сөйтіп қазақ халқының алдыңғы қатарлы, мәдениетті елдерін қуып
жетуін аңсады. Әрине, мұндай пікірлерді батыстың озық идеясымен та-
нысқан адам ғана айта алатыны белгілі.
Ыбырайдың педагогикалық көзқарастары жайлы бірсыпыра еңбектер жарық
көрді. Бар өмірін ағарту, тәлім-тәрбие саласына сарп еткен, осы қызметті өз
өмірінің негізгі арқауы деп ойлаған үлкен жүректі ұстаздың адам жанын нәзік
сезетін, аса сезімтал писихолог болғандығына шүбә келтіруге болмайды.
Ы.Алтынсарин өзінің ұстаздық қызметіне байланысты қазақ жастарын оқытып
– тәрбиелеу мәселесін ең басты мәселе деп есептеді. Халқы үшін қызмет
ететін білімді адамдардың қатарын кеңейту арқылы қазақ қоғамының мешеулігін
жоқтауға болады, сондықтан да жастарды оқытып- тәрбиелеуден, тәрбие ісінің
құдіретінен артық ешнарсе жоқ,- деп түйеді Ыбырай. Адамның жан-жақты
қалыптасуының негізгі көзі-тәрбие екендігін ол Бақша ағаштары деген
әңгімесінде өте жақсы көрсеткен: Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ,-
дейді бір әке өз баласына,-шырығым, мынадан сенде өзіңе тәлім алсаң болады;
сен жас ағашсың, саған да күтім керек, мен сенің қате істеріңді түзетіп,
пайдалы іске үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып, орынына келтірсең жақсы,
түзу кісі болып өсерсің, бағусыз бетіңмен кетсең, сен де мынау қисық
ағаштай қисық өсерсің.
Әкенің баласына айтқанын баяндайтын осы әңгімеде үлкен мән бар. Егер
ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілсе, оны балалар дұрыс қабылдайтын
болса, онда мұндай тәрбие, баланың жақсы адам болып шығуына жағдай жасайды.
Адам тәрбиесінің нәтежесі. Ол өмірге не жазылса сонымен келмейді, оның
тағдыры туысынан берілмейді. Адамдық қасиетінің қалыптасатын жері- өмір
талқысы, әрекет ету, тәрбие. Күн мен ай бәрімізге ортақ, бәріміз де адамның
баласымыз, ешкімді біріңнен-бірің артықсың деп айыруға болмайды,-дейді
Ыбырай
Ы.Алтынсарин шығармаларында көтерілген екінші бір өзекті мәселе-
жастарды түрлі жақсы қасиеттерге баулу, жаман істерден жирендіру мәселесі.
Оның Хрестоматиясының бірінші беттерінен-ақ балаларды оқуға, өнерге,
ұқыптылыққа, тазалыққа, әділдікке, талаптылыққа, мейірімділікке шақыратын
әңгімелер мен өлеңдер жиі кездеседі. Мәселен, ол Кел, балалар, оқылық
деген өлеңінде жастарды білім алуға, өнер үйренуге шақыра келіп, білімді
адамның сана-сезімі жоғары, ілтипатты, өнегелі болатын, адам білім арқылы
ғана мақсатына жететіндігін, өзінің келешектегі жақсы тұрмысын қамтамассыз
ете алатындығын, сөйтіп оқыған адамның өмір сүруі де, еңбек етуі де
анағұрлым жеңіл және көңілді, сергек болатынын сөз етеді [7, 45 б.].
Ы.Алтынсарин өз шығармаларында жасөспірімдерді адамгершілік қасиеттерге
баулып отыру мектеп пен ата-ананың басты міндеті деп дұрыс түсінді. Осы
идея Алтынсарин әңгімелеріннің негізгі арқауы. Мәселен, ол жастардың
байқағыштық қасиетін арттыру, жетілдіру мақсатын көздеп, өзі құрастырған
Хрестоматиясына үнді ертегісінен мынандай бір үзінді енгізген: Біреу
ағашқа іліп қойған етін ұрлатып алып, айналасына жар салады. Аласа бойлы,
қолында қысқалтақ мылтығы бар, соңында тара құйрық кішкентай иті бар, бір
қарт адам көрдіңіз бе?- деп сұрайды. Сонда үнді атты былай дейді:
- Ұрының аласа бойлы екенін білгенім, менің қолымнан ілген етімді, ол
ағаштан аяғының астына тас қойып, соның үстіне шығып алыпты. Қарт екенін
білгенім, жүргендегі ізінен байқыдым-адымының арасы тым жақын екен.
Мылтығының қысқа екенін етімді ұрларда, мылтығын ағашқа сүйеп қойған екен,
сонда мылтықтың ауызы ағаштың кішкене қабығын жырып кетіпті, жер мен сол
жыртылған қабықтың арасын шамаладым. Ұрының қасында иті бар екенін және өзі
кішкентай, құйрығы тарақ құйрық екенін білгенім етімді ұрлап жатқанда, ит
анадай бір құмайттырақ отырған екен: соның құмға түсіп қалған ізінен және
бұлғандатқан құйрығының табынан байқадым депті-мыс.
Ыбырай Алтынсарин осы үзіндіде байқағаш болудың адам өмірінде, оның
дүниетанымында қанша маңыз алатынын, тіпті мұндай қасиет білімі жоқ, бірақ
тәрбиесі бар адамдарды өмірді зерттеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 Ы.АЛТЫНСАРИН ДӘУІРІ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ АЛТЫН
ҒАСЫРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ...
1.1 Қазақ мәдениетінің тарихындағы Ыбырай Алтынсарин өмірі мен
қызметінің 7
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.2 Ыбырай Алтынсариннің қазақ әдебиеті тарихындағы орны ... 12
1.3 Ыбырай Алтынсариннің оқу-ағарту мәселесіне қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 Ы.АЛТЫНСАРИН – ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ
АТАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.1 Ы.Алтынсарин шығармалары – балалар әдебиетінің көркем
діңгегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2 Ы.Алтынсариннің тәлім- тәрбиелік мұралары. 48
... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН 64
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Ыбырай Алтынсарин-бар саналы
өмірін туған халқын өнер-білімді, жаңа заманның өркениетті, мәдениетті
елдердің қатарына қосу жолына арнаған көрнекті тұлға. Ол өзінің
ағартушылық, педагогтік, ақын-жазушылық тарихи қызметі мен зор талантын,
жан-жақты терең білімі мен қайрат-жігерін елдің желкілдеп өскен көк
шөптей жас ұрпағын оқытып, тәрбиелеуге, қазақ жерінде жаңа үлгідегі
мектептер ашып, оқушыларды өз кезінің озық ғылымымен қаруландыруға, кәсіп
түріне үйретуге арнаған.
Ыбырай бұл жолда сан алуан кедергілер мен қиындықтарды жеңе отырып,
үлкен жетістіктерге қол жеткізді, сөйтіп, туған халқының мақтан тұтатын
ардақтасына айналды.
Ыбырай Алтынсарин- халқымыздың аса көрнекті қоғам қайраткері, ғұлама
ағартушысы жаңа үлгідегі демократ тәлімгері, ғалым-этнографы, әрі публицист
жазушы.
Ыбырай 1841 жылы қазан айының 20-сында Қазіргі Қостанай облысы,
Қостанай ауданында дүниеге келеді. Үш-төрт жасынды әкесі Алтынсары қайтыс
болып, атасы Балқожа бидың қолында өсіп, тәрбиеленеді. Атасы Балқожа өз
аймағының атақты кісілерінің бірі болған. Ел ішіндегі көп билікті қолына
ұстаған би, Орынбор әкімшілігінің алдында да беделді, белгілі кісі болған.
Замана бет алысын өзінше болжаған Балқожа би табысқа жетудің негізгі жолы-
оқу деп біледі. Сөйтіп, немересі Ыбырайды Орынборда ашылады деп күтілген
орыс-қазақ мектебіне жаздырып қояды. Бидің ондағы мақсаты, әрине,
немересінің бала оқытып, педагог болуы емес, әкімшілік орнындарда жұмыс
істеп, шенеунік, орысша оқыған төре болып шығуы, ата-анасын асырауы.
Ыбырай Алтынсаринды біз қазақ балалар әдебиетінің көсемі деп білеміз.
Өмірінің соңғы күніне дейін ағартушылық-педагогикалық қызмет, оның тұмыс-
тіршілігінің негізгі арқауы, басты өзегі болып саналады.
Ыбырай Алтынсаринды педагогикалық ой-пікірлері оның шығармашылық
қызметінің кез-келген саласымен өзектесіп жатады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы.
-Ыбырай Алтынсариннің қазақ әдебиеті мен қазақ мәдениеті қауымындағы
рөлі зерделенеді;
-Ыбырай Алтынсариннің қазақ балаларына арнап жазылған шығармаларының
танымдық негізі сараланады;
-Ыбырай Алтынсариннің тәлім-тәрбиелік мұралары айқындалады;
-Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық жүйесі зерттеледі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
-Ыбырай Алтынсариннің тәлім-тәрбиелік мұраларының жариялануы мен
зерттеулерін қарастыру;
-Ыбырай Алтынсариннің оқу-ағарту ісі мәселесіне байланысты еңбектерін
зерттеуін қарастырып, жинақтарын саралау;
-Ыбырай Алтынсариннің балаларға арнап жазған шығармаларының танымдық
негізін зерделеу;
-Ыбырай Алтынсариннің оқу-әдістемелік мұраларын саралау, жинақтау.
Зерттеу обьектісінің теориялық және әдіснамалық негіздері. Көрнекті
әдебиеттанушылар Ә.Дербісалиннің, Х.Сүйіншіәлиевтің, Ә.Ламашевтің,
М.Жармұхановтың еңбектері алынды. Бұл тұрғыда жұмыс зеттеушілерге, Ыбырай
әлемін тереңірек зерделеуге ден қойған ізденістерге біраз мағұлмат береді.
Сондай- ақ жұмыс нәтежелерін қазақ әдебиетін оқуда, арнайы курстар мен
тәрбие сағаттарында пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады
1 ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН ДӘУІРІ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ АЛТЫН
ҒАСЫРЫ
1.1 Қазақ мәдениеті тарихындағы Ыбырай Алтынсарин өмірі мен
қызметінің рөлі
Ы.Алтынсарин аса көрнекті педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша
ақын, көрнекті қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин қазақ қоғамының мәдениеті
жағынан мешеу кезінде өмір сүріп, халқымыздың демократиялық мәдениеті мен
өнерінің бір сыпыра саласында жаңадан өсіп өркендеуіне айқын жол ашты.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын
іздерін қалдырса, қазірде сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында толық
анықтауда. Өйткені әрбір ұлы азаматпен бірге жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес
идеяларды көтерді. Сондықтан олар арада бірнеше ұрпақтың өткеніне
қарамастан әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан қол созып, жол болсын
айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей, мән-маңызы, қадір-
қасиеті арта түседі. Мәдениетіміздің тарихында Ы.Алтынсарин дәл осындай,
үркердей саңлақтарының бірі болған еді. Ол өзінің бүкіл өмірін бір ұлы
мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын өмір бойы басып келген надандық пен
қараңғылықтың шырмауынан босатып, өнер- білімді, мәдениетті елдердің
қатарына қосу еді.
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Омарханұлы Әуезов Ыбырай Алтынсарин
туралы былай жазды: Ыбырай орыстың мәдениет мектебін танымаса, Ушинский
бастаған педагогикалық жаңалықтарды білмесе, адамгершіл, прогресшіл
классикалық әдебиетінің нәрінен қорек алмаса, Ыбырай болмас еді...Ыбырай да
сол бір бағытта болуымен қатар, өмірі, еңбек еткен ортасы, әлеуметтік-
қоғамдық қайраты, әрекеті жөнінде Шоқанға да, Абайға да ұқсамайды. Ыбырай
жаңағы екуінің де ісін өз өмірінде еңбегіне түйістіріп, құрастыра білді.
Сөйтіп, ол екеуі де істеген тың тарихтың ұзақ өрісі бар, зор келешегі бар
істердің үлгісін өз қолымен орнатты. Әрі ол жаңа үлгідегі ақын, әрі сол
кездегі Ресейге барып жаңалық жасап, бұратана елдер үшін тың үлгідегі
мектеп ашты. Қазақтың ең алғашқы мәдениетті мектебін жасаумен қатар,
жазушылық пен оқытушылықты ол аса шебер өнерлі түрде қабыстырушы[1, 21
б.].
Ы.Алтынсариннің сан саналы қызметі мен өмірі жайлы сақталған деректер
мен материалдар өте көп, олардың дені ағартушының өз қолынан шыққан.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында Орта жүздің
қыпшақ руында дүниеге келген (Қостанай облысының Зотобол ауданы). Әкесі
1844 жылы Кенесары шапқыншылығы кезінде қаза табады да, жас Ыбырайды атасы
белгілі би Балқожа Жаңбыршыұлы тәрбиелейді.
Балқожа би көзі ашық, көкірегі жарқын, заманының адалдығы қатарлы адамы
еді: Ол өз заманының күйін тез байқады. Ендігі үміт артта, ескіде емес,
алда, жаңада екенін, Ресей өкіметінің саясатына ыңғайланып, орыс
мәдениетінен азық алудың қажет екенін аңғарды.
XIX ғасырдың екінші кезеңінен бастап, патша өкіметі қазақ даласын
бағындырудың, билеп-төстеудің тағы бір жаңа әдісін қолдана бастады: қазақ
балаларына арнап мектептер ашуға кірісті. Патша өкіметінің бұл мектептерді
ашқандағы мақсаты мектеп туралы ережеде ашық айтылған: Мектеп құрудағы
басты міндет – шекарадағы басқару ісін атқара алатын адамдарды сұлтан-
билеушілерінің, бастықтардың ісін жүргізе білетін және айрықша қызметтерді
атқара алатын адамдарды дайындау деп жазылған.
Сонымен, бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор қаласында ашылды,
оған қазақтың 30 баласы алынды, солардың бірі тоғыз жасар Ыбырай болды.
Ыбырай бұл мектепте жеті жыл оқып, 1857 жылы бітірді. Ыбырай ерекше зерек,
ерекше талантты болған.
Орынбор қаласында оқып жүрген кезінде және сонда қызмет етіп жүрген
жылдары Ы.Алтынсарин Орынборда Шекара комессиясының төреғасы болып қызмет
атқарған белгілі шығыстанушы ғалым, профессор В. В. Григорьевпен танысып,
жақын болып және достасып алады да, оның бай кітапханасын еркін
пайдаланады. Соның арқасында ол орыс және шетел ақын – жазушыларының ,
ағартушы-ғалымдардың шығармалырын көптеп оқып, олармен мол танысады.
Сөйтіп, небәрі жеті жылдық мектепті бітіріп шыққан Ыбырай өздігінен оқып,
ерінбей ізденіп, талмай еңбек етуінің арқасында жан-жақты мол білімі бар,
ой- өрісі өте кең, оқымысты адам болып шығады.
Шырағым, мұнда жүрсең нетер едің?
Қолыңа құрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргенмен не мұратқа жетер едің?,-
деп атасы Балқожа би айтқандай, Ыбырай өз атасы секілді тек ауыл адамы
емес, бүкіл бір халықтың маңдайына біткен жарық жұлдызы болып, қазақ
мәдениетінің көгіне жарқырап шыға келді.
Ы.Алтынсарин 1860 жылдардан бастап жергілікті жерлерден мектеп ашу
ісімен айналысады. Сол өңірдегі қазақ баларына арналған алғашқы мектеп 1864
жылдың 8 қаңтарында Торғай қаласында ашылып, Ыбырайдың өзі соған мұғалім
болады. Сөйтіп, Ыбырай Алтынсарин 1864 жылдан 1889 жылға дейін жиырма бес
жылдық өмірін қазақ балаларына арнап мектеп ашу, оларды оқыту, тәрбиелеу,
оларға арнап оқулықтар, оқу құралдары және әдістемелік кітаптар жазу
жұмысына арнады. Осы жылдардың ішінде ол қазақ қыздары үшін мектеп-
интернат, ауыл шаруашылық және қолөнер училищелерін аштырды. Өйткені
ағартушы ғалым, әрі өз халқының ұлы ағартушы қазақ халқының жарқын
болашағын тек оқу-ағарту ісімен, ғылым-білім, сол білім- ғылымды ел ішіне
көптеп тарата алатынын мектеппен байланыстырған.
Сондықтан да ол: Мектеп – қазақтарға білім берудің басты тұтқасы. Үміт
мектепте, қазақ халқының келешегі мектеппен байланысты,-деп жазған болатын-
ды.
Ы.Алтынсарин қазақ балаларына арналған мектеп ашумен бірге онда қызмет
істейтін, балаларды оқытып, тәрбиелейтін мамандарға, атап айтқанда,
мұғалімдерді дайындауға аса зор мән берген. Ол мектептегі ең басты тұлға
–мұғалім деп есептеген. Жақсылап салынған мектеп үйі, болуы мүмкін, тамаша
жазылған оқу құралдарында табуға болады. Бірақ бұлардың жақсы мұғалімсіз
берері шамалы деп есептеген.
Халық мектептері үшін ең көрнектісі оқытушы. Тамаша жақсы педагогика
құралдары да, ең жақсы өкімет бұйрықтары да, әбден мұқият түрде
жүргізілетін инспекторлар бақылауы да оқытушыға тең келе алмайды. Сондықтан
да ол жақсы оқытушыны дүниедегі заттың бәрінен де қымбат көремін,- деп
жоғары бағалады.
Ыбырай Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демакратияшыл идеяларын,
әсіресе, Ушинскийдің педагогикалық мектебінің жаңалықтарын шығармашылық
жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы, мектеп ашушы,
жастарды тәрбиелеуші мұғалім болды. Ол өз ісіне әрқашан адамгершілік туын
көтеріп, көптеген педагогикалық мұралар қалдырды. Солардың ішінде оның
тамаша өлеңдері мен әңгімелері бар. Бірақ ол-ең алдымен ағартушы педагог.
Ал оның ақындығы мен жазушылығы оның негізгі мақсатына-сол ағартушы
педагогтік істеріне бағынған. Әңгімелері мен өлеңдерін балалар тәрбиесіне
арнап, оқу құралдары мен оқулықтары үшін жазған.
Өзінің мектеп өміріндегі тәжірибесін Ушинскийдің педагогикалық озат
пікірлерін, тағы да басқа материялдарды қорыта отырып, Ыбырай Алтынсарин
Қазақ хрестоматиясы (1879 жылы) мен Қазақтарға орыс тілін оқыту
жөніндегі бастауыш басшылық деген екі кітабын жазады. Бұл еңбектер кезінде
хазақ халқының мәдениетінің тарихында аса зор оқиға, үлкен ғылыми табыс
ретінде жарыққа шығуы өз кезегінде қазақ халқы үшін сирек кездесетін тамаша
жаңалық болды.
Ы.Алтынсарин оқу жоспарларын және бағдарламаларын жасауда оқу мен
тәрбиенің дидактикалық және әдістемелік тәсілдерді қолдануда оның пайдалы
тәжірибелерін пайдаланды.
Ы.Алтынсарин оқу құралдарын жасауда өзінің идеялық бағыттылығы жағынан
халықтық қағидаларға қызмет етуге және балаларды өз Отанына сүйіспеншілік
рухта тәрбиелеуге ұмтылды. Сондықтан да орыс педагогтары мен жазушыларының
шығармаларымен қатар хрестоматияға қазақ ауыз әдебиетінің үлгірерін
енгізді.
Ы.Алтынсарин Қазақстанда әйелдерге білім беруде бірнеше қадамдар
жасады. 1887 жылы Ырғызда бірінші қазақ қыздар мектеп-интернаты ашылды.
Ы.Алтынсариннің есімен Қазақстанда кәсіптік-техникалық білім беру
ісінің дамуымен байланысты. Торғайда кәсіптік-техникалық училище ашылды,
содан кейін Қостанайда ауыл шаруашылығы училищесін ұйымдастырды.
Ы.Алтынсарин өзі оқып, қызмет еткен жылдары Орынбор, Қазан, Уфа, Петербург
қалаларындағы сол кездегі Шығысты зерттеуші қызметкерлермен тығыз
байланыста, достық қарым-қатынаста болады. Солар арқылы белгілі татар
жазушылары Ш.Маржанин, Қ. Насрыи, С.Кукляшев, әсіресе, Петербург
университетінің оқытушысы, Ш.Уалихановтың досы, белгілі татар ағартушысы
Хұсин Файызхановпен да танысып достасады. Олармен хат алысып, хат жазысып
тұрады. Оқу-ағарту ісіне бұлардың қайсының болса да, Ыбырайға көп көмегі
болды.
Ы.Алтынсарин сол кездегі қазақ жазуын (яғни, араб әріпіне негізделген
қазақ емілесін) орыс тіліне көшіруге мүлде қарсы болған. Бұл туралы жоғарғы
орындарға хат жазып, арыз айтып, ұсыныстар жасаған. Мысалы, ол 1871 жылғы
31 тамызда Н. И. Ильминскийге жазған хатында былай дейді: шапағатты төрем
Николай Инванович! Сіз бұл хатыңызда қазақ арасында орыс сөздерін енгізу
жөнінде пікір айқан екенсіз. Бұл талассыз пайдалы пікір ғой. Дегенмен, оны
жүзеге асыру, мейлінше, үлкен қиыншылыққа кездеседі. Орыс әріпімен жазылған
кітаптар қазақ арасына, тап біздің ойлағанымыздай жеңіл және тез сіңе
қоймайды. Бірінші жағынан фанатизмнің салдарынан, екінші жағынан, орыс
жазуына көзі үйренбегендіктен, оның таныс еместігін, оның үстіне, елімізде
тарап отырған татар жазуының әсерінен... Кітаптарды қазақтың өз тілінде,
олардың өздеріне таныс әріппен шығара алу керек. Міне, менің шын пікірім
осы [2, 278 б.].
Қазақ әйелдеріне білім беру ісі де Ы. Алтынсариннің есімімен тығыз
байланысты. Аса маңызды бұл бастамада ол патша үкіметі тарапынан
кедергілерге ұшырайды. В. В. Катаринскийге жазған бір хатында былай деп
жазады: Қазақ қыздарына арнап ашылмақ мектептің табысты боларына
губернатордың күдігі бар...ал мұндай маңызды істі бастамаса, ешқашан да
ештеме де болмайды ғой. Бұл істің Ырғызда оңға бастатынына мен қазірден
бастап кәміл сенемін.
Көп ұзамай бұл арманы жүзеге асады. Ырғыз қаласында қазақ қыздарына
интернаты бар мектеп ашылады. Шындығында бұл қазақ халқының өмірінде болған
аса үлкен бастама еді. Аса маңызды бұл мәселенің сәтті шыққанына Ыбырай аса
қуанды. Ол патша әкімшілігінен Торғай облысының барлық уездерінде қыздар
училищелерін 1891 жылы Торғай қаласында, 1893 жылы Қостанайда, 1895 жылы
Қарабұтақта және 1896 жылы Ақтөбеде ашуға рұхсат етілді.
Алайда, Алтынсарин аталмыш мектептерді ағарту ісінің алғашқы қадам-
дары деп білді. Ыбырайдың Ушинский жолымен жүргізілген оқу жүйесі
бойынша: мектеп, ең алдымен халықтық мектеп болуы тиіс, халықтың тұрмысына
ыңғайлы, шаруашылығына қолайлы болуы керек. Ауыл мектебі ауыл болмысына,
болыстық мектеп- болыстағы жағдайға сай құрылуы керек. Ауыл мектептері
үлгілі, көрнекті, тәртіпті, мәдениетті, ауылдағы бүкіл ағарту жұмысының
орталығы қазақтарды оқытудың негізгі буыны болуға керек .
Ыбырай мектептеріне енетін сабақтардың бәрі де орыс тілін жақсы біліп
шығуға арналады, сабақтың көпшілігі орыс тілінде жүргізіледі.
Ыбырай туралы мұғалімдер өте жоғары пікірде болды. Ол ағартушылық
жолына түскен күннен бастап, қазақ балаларын ана тілінде оқыта алатын
мұғалім кадрларын даярлау ісіне белсенді кірісті. Патша өкіметі Ыбырайдың
бұл тілегін қабылдамады. Керісінше, Ыбырайды қудалай бастады. Ыбырай өзінің
тағы бір хатында оқушылар даярлайтын училище ашуға талпынамын деп басыма
пәле тауып алдым, өкімет органдары маған теріс қарай бастады, жер
аударылуға сәл-ақ қалдым деп күйініп жазады.
Сол кездегі Қазақстан жағдайында өте күрделі мәселерінің бірі-белгілі
педагогикалық білімі бар мамандардың жетіспеушілігі. Ыбырай ол мәселені екі
жолмен шешуді көздеді: біріншіден, қазақтардың өз ішінен мұғалім даярлайтын
қазақ мұғалімдер мектебін ашу арқылы, екіншіден, жаңадан ашылып жатқан орыс-
қазақ мектептеріне Ресейдің арнаулы мұғалімдік оқу орындарын бітірген жас
мұғалімдерді жұмысқа шақыру арқылы мақсатты іске асыру қажет деп болжады.
Ыбырай қазақ мектептерінің инспекторы болып жұмыс істеп жүргенде Қазан
мұғалімдер семинариясының директоры Н. И. Ильминскийге жаңадан ашылып
жатқан екі сыныптық орыс-қазақ мектептері үшін мұғалім мамандарымен
көмектесуді сұрап әлденеше хат жазған болатынды. Бұл кезде Қазан мұғалімдер
семинариясы Қазан, Орынбор округтары ұлт мектептері үшін мұғалім мамандарын
дайындайтын бірден-бір оқу орны еді.
Ыбырай Алтынсарин қазақ даласында әдейі қазақ жастары үшін
педагогикалық оқу орындарын ұйымдастыру мәселесін жедел күн тәртібіне
қойды.
1883 жылы бітіріп шықты. Оның түлектері кезінде қазақ даласының түкпір-
түпкіріенде жемісті еңбек етті.
Ыбырай Орскіде педагогикалық мектептің оқу жұмысын жетілдіріп отырды.
Ыбырай Алтынсарин Қазақстанда педагогикалық білім берудің негізін қалауда
және қалыптастыруда ерекше рөл атқарды. Сондықтанда біз Ыбырайды
Қазақстанда педагогикалық білім берудің негізін салушы Ұстаздардың ұстазы
деп бағалауымыз керек.
Ыбырай Алтынсариннің енді бір топ шығармалары халқымыздың салт- дәстүр,
әдет-ғұрыптарын сипаттайтын этнопедагогикалық мәнде келеді. Оның бірі өлген
адамды жерлеу және оған ас беру және той жасау салты туралы баяндайды.
Халқымыздың салт-дәстүрлерін және әдет-ғұрыптарын жетік білетін
жан-жақты ғалым екендігін таныта білді. Осы ерекшелік ұлы ағартушының
оқулық, хрестоматияларынан да айқын аңғарылады.
Ыбырайдың қазақ балаларына арнап жазған Қазақ хрестоматиясы атты оқу
құралдарына зер салып қарасақ, оның балалардың жас ерекшеліктері мен
қабылдау мүмкіндіктеріне сәйкес құрылғанын көреміз. Осы талаптарға орай
айтылған ойдың дәлдігі мен нақтылығы, танымдылығы мен көркемдік әсерлігі
негізге алынады. Сондай-ақ осы мақсатта автордың халық ауыз әдебиеті асыл
үлгілері мен мақал-мәтелдерді, небір шешендік сөз нұсқауларын талдап-талғап
енгізуі де өте орынды.
Ыбырай жастарды оқу, білім-өнерге үндегенде құрғақ насихатқа ұрынбайды,
қайта өз ойын нақтылықпен дәлелдеуге ұмытылады.
Халықты және де олардың жас өрендерін оқуға, өнер-білімге шақыруда
Ыбырайдың ұран салып, ту етіп көтерген, әрқашан жаңарып, түрленіп,
құлпырып, оқыған сайын сүйсіндіріп отыратын, ескірмейтін еңбегі Кел,
балалар, оқылық, Өнер- білім бар жұрттар, Әй, достарым, Әй, жігіттер
деген өлеңдері.
Оқысаңыз балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан,
Іздемей- ақ табылар.
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық! -
деп ұран салды.
Ыбырай бұл өлеңдерінде алдымен сауат ашу, оқу мәселесін бірінші орынға
қояды, баланы оқыту барысында тәрбиелеу керектігін түсіндіреді. Оның
өлеңдері мен әңгімелерінің қай-қайсысы болмасын балаға тәртіпті, үлгілі,
өнерлі кісі болуды негіздейді.
Елді қараңғылықтан жарыққа шығаратын жастар, тек қана жастар деген
қорытындыға келеді. Әсіресе, оның келешекке сенімі мол болды. Аңсаған
армандарын өзі орындай алмаса, болашақ жастар орындайды деп білді.
Біз болмасақ, сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сендерге бердім батамды!-деп,
ол өз халқының келешек ұрпақтарына сеніп кеткен еді. Міне, сол ұрпақ
Ыбырай арманын жүзеге асырғанын бұл күнде айқын көрініп жүр.
Ыбырайдың сол кездегі қоғамдық көзқарасында тарихи шектеушілік пен
кейбір кемшіліктер болды. Қоғамдағы кемшіліктерді көре тұрып, оны
өзгертудің негізгі жолы адамдарды ағарту, білім беру, өмірді төңкеріс
жолымен емес, реформа арқылы әділетсіздікті жойып, жақсылық орнатуға болады
деді.
Бұл оның көзқарасының, дүниетанымының кемшілігі еді. Ол табиғатты
тануда материалист бола тұра құбылыстарды түсіндіруде идеалистік
көзқарастан аса алмады.
Ыбырай Алтынсарин 1889 жылдың 17 шілдеде, Қостанай қаласынан үш
шақырымдай жердегі Инспектор көлінің жағасында салынған өзінің үйінде,
қырық сегіз жасқа толуына үш ай, үш күн қалғанда дүниеден өтті.
1.2 Ыбырай Алтынсариннің қазақ әдебиеті тарихындағы орны
Әр заман, тарихи кезең әлеуметтік құбылыстар өзінің дарынды өкілдерін
жарыққа шығырып отыратыны мәлім. Олар елдің мұң-мұқтажын көре біліп,
халықының сол мұқтажына халының игілігі үшін бар күш жігерін жұмсаған
ардақты азамат ретінде халық тарихынан орын алып отырған. Мұндай
азаматтардың игілікті дәстүрлері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, елдің тарихи,
мәдени өміріне ықпал етіп келген.
Ол жаңашыл, дарынды ағартушы ғана емес, халқымыздың теңіздей толқып
тасыған інжу-маржан жырларын жақсы біліп, еңбегіне арқау еткен. Сөйтіп, өзі
өмір сүрген дәуірдің мұрат-мүлделерін кәдесіне, ұрпақ тәрбиесіне жарата
білген тұлға.
Ал оның заманы тарихтың бір аумалы-төкпелі кезеңі болған еді. Өйткені
ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан кейін-ақ енді қазақ жеріне Ресей
патшалығының сұғы қадалып, жаулауы басталған-ды. Қазақ халқы небір зомбы-
зомбылық , зобалаңды басынан өткеріп жатты.
Намысқа шапқан қазақ батырлары басталған азаттық жолындағы күрестер
біріне-бірі жалғасқан еді.
Исатай-Махамбат, Кенесары-Наурызбай, Сырым батыр, Едіге, Есет пен
Бекет, Жанқожа, Сұраншы-Саурық тәрізді батырлардың есімі қазақ тарихында
алтын әріппен жазулы...
Ауыр заманда білім алып, ат жалын тартып мінгесін-ақ Ыбырай Алтынсарин
білім ұранын көтерді. Елді қорлықтан құтқаратын, игілікке бастайтын тек
білім деп есептеді. Бұл ретте ол жалғыз болған жоқ. Байтақ Қазақстанның әр
даласынан ұлт басына төңген қауіпті терең сезініп, ұлттық құлдыратуынан
құтылудың жолдарын көрсетер болды. Солардың ішінде ұлы Абайдың орны ерекше.
Абай мен Ыбырайдың ақындық, ағартушылық еңбектері бірін-бірі
толықтырып, үндесіп жатты. Олардың бұл үндестігін терең зерттеп дәлелдеген
ғұлама жазушы Мұхтар Әуезов болды.
Ыбырай Алтынсарин өзі ашқан мектептерде де ана тілінің таза оқылуына
көңіл бөліп, тілашар ретінде халықтың ауыз әдебиетін пайдаланып, өзі де
ұрпақ тәрбиесіне арнаған әдеби шығармалар жазды. Сол әдеби шығармалары
арқылы тіршіліктің өзекті мәселерін көтеруге бет бұрды. Ол қазақтың жазба
әдебиетінің, әдеби тілдің негізін қалаушылардың бірі болды. Әдебиетке тың
тақырыптар әкеліп, озық ойлар енгізді. Әдебиеттегі тартыс пен соңғы
бейнелер, бұрын болмаған жанрлар арқылы әдебиетті мазмұн жағынан ғана емес,
түр жағынан да дамытты.
Оның мазмұнды да мағыналы әсем лирикалық өлеңдері, қысқа да әсерлі
әңгімелері қазақ әдебиетінің тарихында өшпес орын алды.
Ыбырайдың әдеби еңбектерінің жинағы Қазақ хрестоматиясы (1879)
ағартушылық мақсатта жазылған әйгілі екі өлеңмен ашылды. Ақын бұл өлеңдерді
өз кезінде, Сөз басы деген атпен алған. Қазір бұл өлеңдер Кел, балалар,
оқылық, Өнер, білім, бар жұрттар деген атаулармен мәлім. Ол халық ағарту
ісіне арнаған туындыларды да оқу-білімді насихаттаудың ұтымды әдісінің
қажеттілігін көрсетті. Оқу, білімнен кенже тұрған халық үшін ғылым мен
техниканың жетістіктерін насихаттай алатын қысқа көлемдегі поэтикалық
шығармалардың айрықша ұтымды екенін, әсерін терең сезінді, сенді. Қазақ
жастарын білім алуға, мәдениеттің жаңа дәстүрлерін игеруге, бойына
сіңіруге шақырды.
Кел, балалалар, оқылық өлеңінде ақын қазақ ауыз әдебиетінің
дәстүрлерін шебер пайдаланып, білім мен надандықты, жақсылық пен жамандықты
қатар алып, салыстырып отырды.
Істің болар қайыры,
Бастасаңыз адалдап.
Оқымаған жүреді.
Қараңғыда қармалып.
Надандықтың белгісі-
Еш ақылға жарамас.
Жөн білмеген
Қыдыр ата дарымас ...
Бұл өлеңнің айрықша құндылық қасиеттерінің бірі-оның халық дәстүрі,
халықтың ұғым өлшемі негізінде жазылғандығында,-деп алып көрсетеді. Ғалым
Ә. Дербісалин Ыбырай Алтынсариннің әдеби мұралары деген еңбегінде. Мысалы
мал байлығын салыстыру, білімсіз, еңбексіз байлықтың баянсыздығы т.б.
Ал Өнер-білім бар жұрттар өлеңінде сол тұстағы ғылым мен техниканың
ең басты жаңалықтары толық қамтылып, өнер мен білімге қолы жеткен халықтың
экономикалық жағынанда озықтығын әр салада көрсетеді. (Сарай салғызды,
Айшылық алыс жер, Көзіңді ашып жұмғанша, Құстай ұшу, Балықтай жүзу,
Өнер жігіт-көркі, Сіздерге бердім батамды т.б.
Ыбырай Алтынсариннің бір алуан өлеңдері әлеуметтік мәселерге арналған.
Бұған Өсиет өлеңдер, Әй, жігіттер тәрізді т.б өлеңдерін атауға болады.
Мұндай өлеңдері биік адамгершілік тұрғыдан ұрлық-қарлықты істемеу,
әділетсіздікті сынап, еңбексіздік, естілікті салттарының зияндығын
көрсетіп, адал еңбектің, адамгершілік мінез-құлықтың артықшылықтарын
бейнелейді. Мысалы:
Аралы бол, кей болсаң, ұрлықпенен,
Кете бер, кессе басың, шындықпенен.
Қорек тал бейнеттен де, тәңірім жәрдем,
Телмірме бір адамға мұңдылықпен.
Әй, жігіттер, үлгі алмаңыз
Азған елдің ішінен
Алыс- алыс қашыңыздар
Зияндасты кісіден.
Жақсыны көзден салмаңыздар,
Жақсыдан қалып қалмаңыздар.
Ыбырайдың мұндай өлеңдері бүгінде ескірді. Мән-мағынасы жойылды деп
айта алмаймыз.
Ақынның бірлі-жарым өлеңдері табиғаттың сұлу көріністерін суреттеуге
арналған. Мұндай лирикалық өлеңдер Ыбырайға дейін қазақ әдебиетінде
кездеспейтін. Өйткені пейзаждық лирика, көбінесе жазба әдебиетке тән.
Табиғат сұлулығын жырлау-орыс әдебиетінде т.б елдердің әдебиетінде XYIII
ғасырлардан келе жатқан белгілі дәстүрлердің бірі.
Ыбырайдың Жаз, Өзен өлеңдері көркемдік келісім жағынан (халық
өмірімен байланыс, өлкетану т.б) оқушының жан-дүниесіне жайдары сезім
туғызып, көңілді әсер қалдырды. Табиғат көріністерін суреттеу жағынан да
Ыбырай мен Абай арасында да үндестік бар. Олардың орыс әдебиетімен жақсы
таныс екендігі көрінеді.
Ыбырайдың табиғат тақырыбындағы өлеңдерінен ақындығы да көрініп тұр.
Зерттеушілер бұл өлеңдердің халық арасында кең таралғанын көрсеттеді.
Сондай-ақ ағартушы ғалым бала тәрбиесіндегі ананың тәрбиесіне ерекше мән
беріп, ана махаббатын терең сезіммен жырлап, сол арқылы баланың ата-ана
алдындағы перзенттік парызын есіне алып, ғибратты сөздер, пайдалы ойлар
айтқан. Бұл өлеңдерді біз бастауыш сыныптардан-ақ жатқа айтып жүрміз. (Бұл
кім?, Ананың сүюі, Балқожаның хаты...).
Ыбырай Алтынсариннің жемісті еңбек етіп, едәуір жақсы шығармалар
қалдырған еңбегінің бірі-проза жанры болды. Оның Бай баласы мен жарлы
баласы, Қыпшақ Сейтқұл, Киіз үй мен ағаш үй, Надандық, Ұлықпан
хәкім, т.б бірсыпыра шығармалары қоғамдық өмірдің әр алуан жақтарын
суреттеуге арналған. Бұл еңбектерінде жазушы өз дәуірінің елеулі мәселерін
келтіре отырып, еңбекші халықтың қоғамдық санасын оятуды, тәрбиелеуді
мақсат етеді.
Бай баласы мен жарлы баласы-Ыбырай шығармаларының биік шыңы.
Ол, біріншіден, озық ойларының жемісі әңгіме оқушысын еңбек етуге,
өмірдің сырын ұғына түсінуге бағыттайды. Үсеннің іс-әрекетін жазушы сүйсіне
жазады. Асан мен Үсенді салыстыра отырып, олардың адамдық қасиеттерін
еңбектің қатысына қарай бағыттайды. Бұл әңгімеден сол дәуірдің өмір
көріністерін, көшпелі тірліктің беймаза тіршілігін көреміз. Қазақ
энциклопедиясы жазушының бұл әңгімесіне орыстың сол кездегі озық ойлы
адамдарының көңіл аударғанын Н. Иванов деген журналистің орыс тіліне
аударып, Родник журналының 1890 жылғы 6-санында жариялағанын атап
көрсетеді.
Ыбырай Алтынсариннің айтулы шығармаларының бірі-Қыпшақ Сейтқұл.
Сейтқұлдың іс-әрекетінен оның өмірге жаңаша талаппен қарайтыны байқалады.
Жер шаруашылығымен айналысуды, бұл кәсіптің тиімді тәсілдерін қолдануды (
шығыр салу, арық қазу т.б), сөйтіп, оның айналасындағылардың орташа
тіршілік етуге жетуінің өзі бірліктің, еңбектің нәтежесі екендігін
сипаттайды. Әңгіменнің тәрбиелік жағы-осындай жаңашылдық бағытында. Сол
арқылы қоғамдық құбылыстармен жұршылықты кеңінен таныстыру мақсаты
көзделген. Әрі бұл әңгіме тарихи болған оқиғаның негізінде жазылса керек.
Оны автордың өзі атап көрсетеді.
Көркем әдебиеттің күрделі жанры - әңгіме екені белгілі. Өйткені үлкен
жанрдағы шығармаларға қойылатын талаптар әңгіме, новелла тәрізді (1,2
эпизодтан тұратын көркем қысқа әңгіме) шағын шығармаларға да қойылады. Бұл
тұрғыдан алғанда Ыбырайдың әңгімелері түр мен мазмұн бірлігін сақтай
отырып, негізгі мәселені жинақы, тартымды, әсерлі жеткізеді. Өзінің озық
идеяларын жеткізуде жазушы халық тілінің байлығын шебер пайдалана білді.
Оның шығармаларының бұндай қасиеттері олардың жастарға да, үлкендерге де
ортақ екендігін көрсеттеді.
Белгілі ғалым Қажым Жұмалиев: Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиетінде
көркем әңгіменің негізін салушы атасы болды. Көркем әңгіменің компазициялық
құрылысын көркем етіп құруда оның еңбегі зор,- деп жазады. Бұл аталған
ерекшеліктер жазушының барлық әңгімелеріне ортақ...
Мектеп оқулығы үшін жазылғандықтан, Ыбырайдың әдеби туындылары балалар
дүниесіне өте жақын. Сондықтанда ол балалар әдебиетінің атасы деп танылған.
Оның шығармалары мұғалімдер даярлайтын оқу орындарында кең көлемде
қолданылады. Мектеп оқулықтарына енгізілген.
Әңгімелерін идеялық жағынан жүйелер болсақ, еңбекті сүю, қадірлеу,
жақсы мінез-құлыққа бағыттау, халқын сүю махаббат-мейірім (ана-бала)
перзенттік парыз, т.б өмірдің өзекті мәселері қамтылғанын көреміз.
Жазушының адамгершілік туындылары туралы идеялары эстетикалық тәрбиемен
байланыста, бірімен-бірі ұшыраса суреттеліп отырады. Оның шығармаларынан
жазушының биік адамгершілік қасиетін, азаматтың тұлғасын көреміз,
сүйсінеміз.
Өзінің өнегелі өмірі тынымсыз ізденісі, жан-жақты таланты арқылы
танылған Ыбырай Алтынсарин шығармаларының қазақ әдебиеті тарихында
алатын орны орасан зор.
Көрнекті әдебиетші ғалым Қ. Жұмалиев өзінің XYIII- XIX ғасырлардағы
қазақ әдебиеті ғылыми ағарту-зерттеу еңбегінде педагог-жазушыға: XIX
ғасырда қазақ даласынан шығып, орыс, Еуропа мәдениетіне қолы жеткен
оқымысты, халық ағартушылар дәрежесіне көтерілген әрі педагог, әрі ақын-
жазушы Ыбырай Алтынсариннің өз халқының келешегі үшін істеген еңбегі зор,-
деп баға береді.
Оның еңбектері жан-жақты зерттеліп, ондаған ғылыми зерттеу еңбектер
жазылған, докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалды.
Қазақ әдебиетінде педагог-жазушының көркем бейнесі жасалуда. Мысалы,
белгілі ақын Ғафу Қайырбеков Дала қоңырауы поэмасын, М.Ақынжанов
Ы.Апьсасын, Жайсаңбек Молдағалиев Алғашқы ұстаз романын жазды,
кинофильм түсірілген. Қостанайда ескерткіші бар т.б.
Ерен еңбек сіңірген ұлы ағартушы қай кезде де білім мәселесіне жете мән
берген. Ол елдің санасын оятып, жаңа жолға бастаудың кілті білімде деп
ұққан. Халыққа ағартушылық арқылы жағаша бағыт-бағдар сілтеп, ой салуды
мақсат еткен. Ағартушылық жақсылыққа, бақытқа ұмытылған күллі елдің бастан
өткерер жетілу һәм өрістеу жолы - деп санаған [3, 3 б.].
Ы.Алтынсарин қазақ даласына тұңғыш рет пәндік білім беретін мектептер
ашып, оған оқулықтар жазады, өзі сабақ беріп, жаңа талапқа сай келетін
мұғалімдер дайындауға күш салысты. Ыбырай жасаған оқулық, ең алдымен,
орыстың, қала берді Еуропа оқымыстыларының педагогикалық көзқарастары мен
оқыту, тәрбиелеу әдіс-тәсілдеріне негізделіп жасалды, бірақ ұстаз оларды
талғам-талдаусыз, сол күйінде ала салған жоқ, керсінше, оған енетін
материаларды қазақ балаларының түсінік-танымына сәйкес етіп алды, өзі де
осы талапқа орай әңгіме, өлеңдер жазып құрастырған хрестоматиясына қосты
[4, 130 б.].
Қазақ халқының алғаш педагогы Ы.Алтынсариннің Киргизская хрестоматия
(1879), Мактубат (1899) атты еңбектері- қазақ топырағындағы тұңғыш
оқулықтар. Дарынды ағартушының оқулығы алғаш Қырғыз хрестоматиясы деген
атпен шықты да, 1899 жылы Мақтубат деген атпен қайта жарық көрді.
Қазіргі Ана тілі оқулығында материал таңдауда да осы қағидаларға
сүйенеді. Бұл ғалым-педагог Ы.Алтынсарин идеясының құндылығын ,
өміршеңдігін дәлелдейді.
Автор оқулығындағы мәтіндердің барлығы да баланы адамгершілікке
тәрбиелеумен бірге, оның сөздік қорын молайтып, тілін дамытып, ой-өрісін
кеңейтіп, халық тілін меңгеруге, әдеби тілдің нормасын бала бойына
қалыптастыруға арналғандығын ескерсек, ағартушы-ғалымның мәтін арқылы бала
тілін дамытудың негізін іс жүзінде жүзеге асырудың көш басында тұрғанын
көреміз.
Ы.Алтынсарин оқулығының мәтін тақырыптары мен құрылымы нұсқалы
бағыттарда болады. Ыбырайдың қазақ балаларына арнап жазған хрестоматиясына
енген материалдарына зер сала қарасақ, оның балалардың жас ерекшеліктері
мен қабылдау мүмкіндіктеріне сәйкес құрылғанын көреміз. Осы тақырыптарға
орай айтылар ойдың дәйегі мен нақтылығы, қонымдылығы мен көркемдік әсерлігі
есепке алынады. Сондай-ақ осы мақсатта автор халық ауыз әдебиетінің асыл
үлгілері мен мақал-мәтелдері, небір көркем шешендік сөз нұсқаларын таңдап-
таңдап енгізді.
Ыбырай жастарды оқу-білім, өнерге үндегенде өз ойын нақтылықпен
дәлелдеуге ұмтылады.
Бір құдайға сыйынып,
Кел балалар оқылық!
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!-
деген жолдар арқылы оқу-білімнің пайдасын айтуда бала жүрегіне жол таба
білген. Сол хрестоматияға сөз басы ретінде берілген Бір құдайға сыйынып,
Кел, балалар, оқылық атты өлеңде ақын оқушы түсінігіне жеңіл қарама-қарсы
ұғымдарды әдейі шендестіріп қолданады. Мәселен, ол білімділікпен
надандықтың ара жігін ашып көрсету мақсатында жарық пен қараңғылықты қатар
жарасытыра сипаттайды. Осы орайда ақын алдымен оның пайдасын жарыққа балап;
Оқысаңыз балалар,
Шамнан шырық жағылар.
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар!-
десе, надандықтың мән–жайын:
Оқымаған жүреді
Қараңғыны қармалап,-
деп түсіндіреді.
Ал ақынның осыған жалғас Өнер, білім бар жұрттар атты өлеңі-тың
мазмұнды, жаңа сипатты шығарма. Автор мұнда техника тетіктері мен құрал-
жабдықтарының іс-әрекет, қозғалысы мен адамға көрсетер әсерін суреттейді.
Шынында құлақ естіп, көз көрмеген паровоз, пароход, радио, телеграф, газ,
электор, ұшақ т.б құрал-жабдықтарының қызмет көмегі жас буын үшін тек
қиялдағы дүние секілді болатын – ды . Автор сол бейтаныс заттардың іс-
әрекеттін алдымен өз өмірінде бар нәрселермен теңеу арқылы ұғындырмақ
болады. Паровозды аты жоқ құр арба деп бейнелесе, суда жүзген кемені
кәдімгі үлкен балыққа теңейді.Бұл, біріншіден, жұмбақ шешіп үйренген қазақ
балаларының ойлау қабілеті мен соған деген ықылас-ынтасын арттырса,
екіншіден, жаңа заттың болмысы мен қызметінен хабардар болып, нақты түсінік
алады:
Өнер, білім бар жұрттар,
Тастан сарай салғызған.
Айшылық алыс жерлерден,
Көзіңді ашып- жұмғанша,
Жедел хабар алғызған
Аты жоқ құр арбаны
Мың шақырым жерлерге
Күн жарымда барғызды
Адамды құстай ұшырды
Мал істейтін жұмысты
От пен суға түсірді...-
деп келеді
Ы.Алтынсарин өзінің төл туындыларын мен халық ауыз әдебиетінің
тәрбиелік, нақыл-насихаттық мәніне ерекше көңіл аударып отырады. Сол арқылы
жас буынды адамгершілік пен ізгілікке, әділдік пен әдепке, еңбек пен
зейінділікке баулуды көздейді. Айталық, Ұрлық түбі- қорлық деген мақалға
орай өз ойын Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен деп өрбітсе, Арық мал-
жан жолатпас бір жалданса деп түсіндіреді.
Автор бүкіл ел-жұрт, кәрі-жас, ақын-жыраулардын нақыл- насихаттарымен,
халықтық-ауызекі педагогикамен сусындап келгенін есепке ала білді.
Сондықтан оның Хрестоматиясына енген өлең, әңгімелері арқылы балаларың
жас ерекшеліктері мен қабылдау мүмкіндіктерін ескере отырып, ғылыми негізі
бар оқулықтар жазылады. Мұндағы әр алуан тақырыптағы әңгімелер де сол
талапқа орай көлемді шағын болып құрылып, тәрбиелік мақсатқа қызмет етті.
Ұлы ағартушы өз оқулығының құрылым –міндеті туралы Н.И. Ильменскийге жазған
бір хатында былай дейді: Қазақ балаларына меніңше, мағыналы анекдоттар,
жұмбақтар, ойына ой қосатын әңгімелер немесе оларды қызықтыратын, мысалы,
жібек құртының көбелектерінің өзгеруі сияқты әңгімелер тәуірірек
болады.Өлең жағын мен мүмкін болғанша қазақ өлеңдерінің арасынан іріктеп
аламын. Екінші кітабымда мен балаларға қызықты етіп, табиғат құбылыстары,
табиғат күштері туралы, тарихи және географиялық-ғылыми әңгімелер
келтірмекпін. Бұдан ұстаздың шәкірттірге ғылымның әр саласынан тыңғылықты
білім беретін пәндік оқуды енгізуді және табиғат сырларын білгізуді
ойластырғанынан көреміз.
Ыбырай әңгімелерінің негізгі түйіні-жас ұрпақты өнер-білімге үндеу,
адамгершілік мінез-құлыққа тәрбиелеу. Жазушының Аурудан аяған күштірек,
Асыл шөп, Малды пайдаға жарату, Шеше мен бала атты әңгімелері
қайырымдылық пен бауырмалдық, сабырлық пен шыдамдылық секілді ізгі
қасиеттерді тәрбиелеуге арналған.
Ендігі бір алуан әңгімелері табиғат құбылысы мен оған деген адамның
қарым-қатынасын ашуға құрылады. Оның Таза бұлақ атты әңгімесінде бұлақ
басында үш жолаушы кездесіп қалып, сондағы Ей, жолаушы, болсаң, осы
бұлақтай бол деген жазуға көзі түседі. Бұл жұмбақтың мәнісін ашуға үшеуі
де өз әлінше пікір қозғады. Ең алғаш сөз алған саудагер: Бұлақ күні- түні
тынбай ағып, алыс жерлерге барады, бара-бара кеңейіп үлкейеді, бұған бөтен
бұлақтар құйып, сөйте бара үлкен өзен болып кетеді. Мұнан мұрат сол: сен
де, адам, тынбай қызмет қыл, еш уақытта жалқауланып тоқтап қалма, сөйтсе
ақырында сен де сорайып мұратыңа жетесің дегені ме деп білемін- дейді. Ал
екінші жолаушы молда екен, ол: Бұл бұлақ кімге болсын даяр, ысығанды
салқындатып, жанын рахаттандырады, сусағанның суын қандырады, онысы үшін
ешкімнен ақы дәметпейді, бұлай болса адамға да пайдасы сол: біреуге
жақсылық етсең, ол жақсылығыңды ешкімге міндет етпе дегені болу керек.-
депті. Үшінші жолаушы жас жігіт екен, ол былай дейді: Бұлақ күні-түні
тынбай ағып тазаланып тұрғаны үшін жұрт ынтық болады. Олай болса, жазудың
мағынасы: көңіліңді, бойыңды осы бұлақтай таза сақта, көңіліңдегі сол реніш
сыртқа ашық көрініп тұрсын дегені ме деймін- дейді.
Ы.Алтынсарин Бай баласы мен жарлы баласы атты әңгімесі-тәлім-
тәрбиелік сипаты жағынан жеке дара тұрған шығарманың бірі. Ол арқылы автор
өмірдің күрделігін аңғартып, қандай қиыншылықты болмаса да еңбек тәжірибе
жеңеді деген байсалды пікір ұстаған.
Сондай-ақ, қадамгердің балаларды әдеп пен әділдікке, қанағатшылдық пен
жомарттыққа, сақтық пен тазалыққа, ізгілік пен бауырмалдыққа шақыратын
әңгімелері де бір төбе. Бұлардың ішінде жан-жануарлар тіршілігінен алып
жазылғандары да аз емес ( Түлкі мен ешкі, Қарға мен құрт, Сауысқан мен
қарға т.б). Алайда оның балалар табиғатына жақын, қазақ өмірінен алып
жазған шығармаларының өзі аса елеулі. Осы орайда, қара сөзбен келе де,
айтыс өнерін еске түсіретін Жан-жануарлардың дауласқаны, Байұлы,
Жәнібек батыр, Оқудағы балалардың үйлеріне хаттары тәрізді
топтамаларында тақырыптық шешендікке баулуды мақсат етеді. Ыбырай өз
әңгімелерінде де шешендік нақыл, шешендікке баулуды мақсат етеді. Ыбырай өз
әңгімелерінде де шешендік нақыл, аталы сөздерді жиі қолданып отырады.
Айталық, ол Әке мен бала әңігімесі де насихатқа толы: Аз жұмысты
қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың. Азға қанағат ете білмесең, көптен де
құр қаларсың секілді жолдары ұнаса, Қыпшақ Сейітқұлда Сейітқұл жұрт
ағасы болды, енді сол жұрттың адал ниет, табан ет, маңдай термен тапқан
дәулетін аңдыған даудан, ұрыдан, даладағы бөріден сақтаудың қамын ойлап,
уайымға қалды- деп шешендік үлгіде ой өрбітеді. Бұл шығармалар тәрбиелік
мәні бар қысқа сюжетті шағын әңгімелердің негізін салушылар болып табылады.
Сонымен, Ы.Алтынсариннің оқулық жасауда, әсіресе оларға тәрбиелік мәні
мен көркемдік деңгейі жоғары өлең мен әңгіме іріктеуде үлкен жетістіктерге
жеткен алғаш ағартушы болғаны белгілі. Оның оқулықтары сауат ашу
мәселесінде бірден-бір таптырмайтын оқу құралы болғанына көзі жетті.
Сонымен бірге, бұрынғы, кешегі, бүгінгі кезеңге дейін бұл еңбектердің бүкіл
оқулық жасауға негізгі арқау болғандығын дәл басып айта алмаймыз.
Ы.Алтынсариннің дүниеге көзқарасының қалыптасуына сол кезде өмір сүрген
атақты орыс педагогі К.Д. Ушинскийдің біршама әсері болғанға ұқсайды. Мұны
осы екі ұлы адамның педагогикалық мұрасының сабақтастығын зерттеген кейбір
ғалымдар ( Н. Н. Меденский, А. Р. Эфиров, т.б) атап өтеді. Алтынсариннің
өмірі мен көзқарасына К. Д. Ушинский игілікті әсер еткен-деп жазады,
советтік педагогика тарихының білгірі профессор Н.Н. Медынский.
Ушинский бастаған педагогикалық жаңалықтарды білмесе, орыстың
адамгершіл-прогресшіл классикалық әдебиетінің нәрінен қорек алмаса Ыбырай
болмас еді,-дейді М. О. Әуезов. Осы келтірілген деректерден Ы.Алтынсариннің
саяси- әлеуметтік, философиялық көзқарасының сырттай болса да, К. Д.
Ушинский көзқарастарымен астарласып жататындығын байқауға болады. Өйткені,
ұлы орыс педагогінің идеясы Ы.Алтынсариннің шығармаларынан, әсіресе оның
негізгі еңбегі Қазақ хрестоматиясынан (1879) жақсы байқалады.
Зерттеушілердің пайымдауынша орыстың демократтық педагогикасының
негізін салуға атсалысқан Чернышевский, Добролюбоптардың ілімдерінен
Ыбырайдың біраз хабары болған сияқты. Ол мектеп оқулығының ғылыми негізіне
құрылып, табиғаттың сырларын ашуға бағытталған, халықтың жаппай білім
алуын, сөйтіп қазақ халқының алдыңғы қатарлы, мәдениетті елдерін қуып
жетуін аңсады. Әрине, мұндай пікірлерді батыстың озық идеясымен та-
нысқан адам ғана айта алатыны белгілі.
Ыбырайдың педагогикалық көзқарастары жайлы бірсыпыра еңбектер жарық
көрді. Бар өмірін ағарту, тәлім-тәрбие саласына сарп еткен, осы қызметті өз
өмірінің негізгі арқауы деп ойлаған үлкен жүректі ұстаздың адам жанын нәзік
сезетін, аса сезімтал писихолог болғандығына шүбә келтіруге болмайды.
Ы.Алтынсарин өзінің ұстаздық қызметіне байланысты қазақ жастарын оқытып
– тәрбиелеу мәселесін ең басты мәселе деп есептеді. Халқы үшін қызмет
ететін білімді адамдардың қатарын кеңейту арқылы қазақ қоғамының мешеулігін
жоқтауға болады, сондықтан да жастарды оқытып- тәрбиелеуден, тәрбие ісінің
құдіретінен артық ешнарсе жоқ,- деп түйеді Ыбырай. Адамның жан-жақты
қалыптасуының негізгі көзі-тәрбие екендігін ол Бақша ағаштары деген
әңгімесінде өте жақсы көрсеткен: Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ,-
дейді бір әке өз баласына,-шырығым, мынадан сенде өзіңе тәлім алсаң болады;
сен жас ағашсың, саған да күтім керек, мен сенің қате істеріңді түзетіп,
пайдалы іске үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып, орынына келтірсең жақсы,
түзу кісі болып өсерсің, бағусыз бетіңмен кетсең, сен де мынау қисық
ағаштай қисық өсерсің.
Әкенің баласына айтқанын баяндайтын осы әңгімеде үлкен мән бар. Егер
ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілсе, оны балалар дұрыс қабылдайтын
болса, онда мұндай тәрбие, баланың жақсы адам болып шығуына жағдай жасайды.
Адам тәрбиесінің нәтежесі. Ол өмірге не жазылса сонымен келмейді, оның
тағдыры туысынан берілмейді. Адамдық қасиетінің қалыптасатын жері- өмір
талқысы, әрекет ету, тәрбие. Күн мен ай бәрімізге ортақ, бәріміз де адамның
баласымыз, ешкімді біріңнен-бірің артықсың деп айыруға болмайды,-дейді
Ыбырай
Ы.Алтынсарин шығармаларында көтерілген екінші бір өзекті мәселе-
жастарды түрлі жақсы қасиеттерге баулу, жаман істерден жирендіру мәселесі.
Оның Хрестоматиясының бірінші беттерінен-ақ балаларды оқуға, өнерге,
ұқыптылыққа, тазалыққа, әділдікке, талаптылыққа, мейірімділікке шақыратын
әңгімелер мен өлеңдер жиі кездеседі. Мәселен, ол Кел, балалар, оқылық
деген өлеңінде жастарды білім алуға, өнер үйренуге шақыра келіп, білімді
адамның сана-сезімі жоғары, ілтипатты, өнегелі болатын, адам білім арқылы
ғана мақсатына жететіндігін, өзінің келешектегі жақсы тұрмысын қамтамассыз
ете алатындығын, сөйтіп оқыған адамның өмір сүруі де, еңбек етуі де
анағұрлым жеңіл және көңілді, сергек болатынын сөз етеді [7, 45 б.].
Ы.Алтынсарин өз шығармаларында жасөспірімдерді адамгершілік қасиеттерге
баулып отыру мектеп пен ата-ананың басты міндеті деп дұрыс түсінді. Осы
идея Алтынсарин әңгімелеріннің негізгі арқауы. Мәселен, ол жастардың
байқағыштық қасиетін арттыру, жетілдіру мақсатын көздеп, өзі құрастырған
Хрестоматиясына үнді ертегісінен мынандай бір үзінді енгізген: Біреу
ағашқа іліп қойған етін ұрлатып алып, айналасына жар салады. Аласа бойлы,
қолында қысқалтақ мылтығы бар, соңында тара құйрық кішкентай иті бар, бір
қарт адам көрдіңіз бе?- деп сұрайды. Сонда үнді атты былай дейді:
- Ұрының аласа бойлы екенін білгенім, менің қолымнан ілген етімді, ол
ағаштан аяғының астына тас қойып, соның үстіне шығып алыпты. Қарт екенін
білгенім, жүргендегі ізінен байқыдым-адымының арасы тым жақын екен.
Мылтығының қысқа екенін етімді ұрларда, мылтығын ағашқа сүйеп қойған екен,
сонда мылтықтың ауызы ағаштың кішкене қабығын жырып кетіпті, жер мен сол
жыртылған қабықтың арасын шамаладым. Ұрының қасында иті бар екенін және өзі
кішкентай, құйрығы тарақ құйрық екенін білгенім етімді ұрлап жатқанда, ит
анадай бір құмайттырақ отырған екен: соның құмға түсіп қалған ізінен және
бұлғандатқан құйрығының табынан байқадым депті-мыс.
Ыбырай Алтынсарин осы үзіндіде байқағаш болудың адам өмірінде, оның
дүниетанымында қанша маңыз алатынын, тіпті мұндай қасиет білімі жоқ, бірақ
тәрбиесі бар адамдарды өмірді зерттеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz