Қазақ баспасөзін дамытудағы қазақ зиялыларының рөлі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Қазақ баспасөзін дамытудағы
қазақ зиялыларының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-
27
2. Газет, журнал басылымдарындағы көтерілген
негізгі
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 48-49
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
1. Қазақ баспасөзін дамытудағы қазақ зиялыларының рөлі
Қазақ мәдениетінің тарихында өзіндік орны бар, халықтың саяси-
әлеуметтік, әдеби – мәдени және эстетикалық ой—пікірін оятуға септігін
тигізген қазақ баспасөзінің тұңғышы - Түркістан уалаятының газеті.
Түркістан уалаятының газеті - қазақ топырағында туып, қазақ
сахарасына алғаш тараған газет еді. Патша өкіметі өз бұйрық-жарлықтарын
қазақ тілінде жергілікті халық өкілдеріне жеткізу үшін қазақша газет
шығаруды қажет етті. Сондай-ақ сол кездегі қазақ оқырмандарының ұлттық
талаптарының бірі –ана тілінде газет шығару мәселесі болатын. Сөйтіп, 1870
жылы 28-ші сәуірде Орта Азиядағы тұңғыш отаршыл орыс газеті Туркестанские
ведомости жарық көрді. Сол газеттің қосымшасы қазақ және өзбек тілдерінде
шығарыла бастады.
Газеттің редакторы – Шаһмардан Мирасұлы Ибрагимов, ұлты – башқұрт,
білімді, орыс тілін жетік меңгерген, Шоқан Уәлихановтың көп танысының бірі,
ол бұрын Омбы кадет корпусында оқып, Көкшетау дуанының хатшысы болған кісі.
Шаһмардан Ибрагимов газет ісіне басшылық жасаумен бірге, қазақ ауыз
әдебиетінің үлгілерін жинақтап, басылымның биресми бөлімінде ондаған
ғылыми мақалаларын жариялайды. Газетке редактор кейінірек Х. Чанышев, ал
газеттің бас редакторы Н.П. Остроумов кейін Н.Г. Малицкий болды.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуші Х.Бекхожин Түркістан уалаятының
газетінің нендей мақсатпен шыққандығын дәл айқындап берді: Бұл газеттер
қазақ халқының қамын ойлап оның әлеуметтік шаруашылық және мәдени-ағарту
тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық
саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана
тілінде жариялап, сөзсіз орындаттыру, сондай-ақ оның ресми көзқарастарын
халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау
мақсатын көздеді.
Алайда патша үкіметінің екі жүзді мақсатына қарамастан, Қазақстанда
мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі әсер етті...
[3, 26 б.].
Түркістан уалаятының газеті Түркістан генерел-губернаторлығына
қарайтын Жетісу, Сырдария облыстарына ғана емес, Ташкенттен шалғай жатқан
Ақмола, Омбы, Семей, Көкшетау, Қызылжар, Қарқаралы уездеріне де тараған.
Бұл газеттің таралымы туралы нақты деректер жоқ. Мұның өзі әр жылғы шығу
реттілігінің өзгеріп отыруына байланысты. Өзі айына төрт рет шығарылатын
газеттің екеуі өзбек, екеуі қазақ тілінде басылған. 1870 жылы барлығы 8
нөмір шығарылса, соның бесеуі өзбек, үшеуі қазақ тілінде басылған. 1875-
1877 жылдары шығу тәртібі қалыпқа келіп, тіпті жоспарланған қазақша 24
нөмірдің орнына 33 нөмір жарық көрген. Сондықтан газеттің әр уақытта
таралым саны әр түрлі болған. Мәселен 1877 жылғы бір нөмірінде газеттің
өзбекшесін 440, ал қазақшасын 240 адам жаздырып алатындығы туралы ақпарат
берілген болатын.
Газетте көбіне орысша нұсқадан А.С. Пушкиннің, Л.Н.Толстойдың, И.А.
Крыловтың аудармалары жарияланып отырған. Қазақ тілінде мақалаларды, көбіне
редактор Шаһмардан Ибрагимов, сондай-ақ әдеби қызметкерлер Заманбек
Шайхәлібеков, Жүсіп Қазыбеков, Хасан Жанышевтар жазған. Бір көңіл
аударарлық нәрсе – материалдар даярлау көбіне көрсетілмейді. Ал сол қазақша
нұсқалықты даярлау көбіне осы төрттіктің мойынына жүктелсе керек.
Газеттегі саясат тақырыбы – негізінен Ресей патшалығындағы мәселелерді
қамтып отырды. Патша өкіметінің жарлық, бұйрықтары жергілікті тілге
аударылып басылып отырды. Сондай-ақ шет ел туралы мақала, хабарлар да Ресей
өкіметінің сыртқы саясаты тұрғысына жазылып отырды. Сондай-ақ шет ел туралы
мақала, хабарлар да Ресей өкіметінің сыртқы саясаты тұрғысынан жызылып
отырды. Әсірсе Орта Азия шет елдіктерінің қызығушылығы туып, орыс әскерлері
түбегейлі бағындырғаннан кейін де Ресей өзінің геосаяси ықпалдылығын
арттыру ниетінде болды. Сол үшін де көршілес Қытай, Ауғанстан
мемлекеттерімен қарым-қатынас, орыс-түрік соғысындағы жағдай туралы
хабарлар жарияланып тұрды. Бұхара, Қоқан, Хиуа хандықтары қазақ жеріне
үстемдік орнатып, кейіннен Ресей 1867-1868, 1873 жылдары ол хандықтарда
дипломатиялық әдіспен, әскери күшпен жаңа әкімшілік –саяси басқару
құрылымын түзді.
Газетте жарық көрген материалдарда ХІХ ғасырдың екінші ширегіндегі
саяси ахуал, сол кезде өмір сүрген нақты шенді адамдар есімдері көрсетіліп
тұрған. Мұның өзі ертеде жарияланған хабар-ошардың жылдар өте келе
публицистикалық деректілігінің құнды бола түсетіндігінің айғағы.
Қазақтың көрнекті ғалымы Шоқан Уәлихановтың өмірбаяндық деректері,
қызмет жолы, ағартушылық қызметі, оның зираты хақында мағлұмат беретін
тұңғыш портреттік очерктің алғашқы нұсқалары да осы газет бетінде басылды.
Шоқанның есімін мәңгі есте қалдыруға орыс губернаторларының өзі белсене ат
салысқаны көп жайтты аңғартса керек. Ал газетте екі мәрте Шоқан жайлы
жазылуын көзі тірісінде дос болған редактор Ш. Ибрагимовтің өнегелі ісі
ретінде бағалауға болады.
Түркістан уалаятының газетіндегі жарияланымдар бірнеше тұрақты
айдарлармен беріліп отырды. Соның ішінде бірсыпыра хабарлар орыс
газеттерінен аударылып басылды. Мәселен Мәлімнама, Әр түрлі хабарлар,
Тіліграф, Ығламнама, Орыс газетінде жазыпты, Газеттерде жазыпты
деген айдарлармен орыс баспасөзінің кейбір жаңалықтары жүйелі түрде аударма
түрінде көшіріліп, беріліп тұрған. Ыстанбол хабары, Газеттен алған сөз,
Ығлам айдарлары да сондай сипатта болды.
Түркістан уалаятының газетінің басты өзгешелігі – негізінен
ақпараттардан тұратын газет. Сондықтан алғашқы қазақ газетінде ақпараттық
публицистиканың түрлі пішіндері қалыптасты. Очерк, сұхбат, шағын
мақалалардың өзі өте сирек кездеседі. Негізінен Түркістан губерниясының
жаңалықтары, губернаторлардың іссапармен қайда барғаны жөнінде әр түрлі
айдарлармен қысқа есептер, тақырыпсыз, авторсыз, редакциялық заметкалар жиі
беріліп тұрған. Орыс газеттерінен шолу ретінде қысқаша жаңалықтар
топтастырылып беріліп, жүйелі түрде аударылып отырған.
Қазақ тілінде шыққан алғашқы газетте қазақ әдебиетінің көрнекті
өкілдері туралы, олардың шығармалары туралы да мағлұматтар жолығады.
Мәселен, газеттің 1875 жылғы бір нөмірінде Мәделіқожа ақынның өлеңі
басылыпты. Өлең тексінің басында: Шымкент оязына қараған Мәділқожа деген
ақынның Сырдария облысының уайыннай губернаторы У.Калауешевтің Хиуаға
барғаны тақырыпты шығарған өлеңі – деп жазылыпты.
Басылымның 1875 жылғы нөмірлерінде ұзақ бір жарияланымдардағы көлемі
жағынан, мазмұндық тұрғыдан жолсапар очеркіне ұқсас. Айта кетерлік бір жайт
–мұнда үтір, нүкте, жалпы тыныс белгісі атаулы мүлдем жоқ. Сондықтан
сөйлемдер арасын ажырату өте қиын. Шығарманың жолжазба екендігін – Біздің
газетті алып тұрған бір адам өзінің жолаушы жүргенде басынан өткенін
газетке басып шығармақ болып біздерге жазып жіберіпті, - деген бастауынан
аңғаруға болады. Міне, осындай үзінділерден ертедегі қазақ халқының мал
баққан, мал өсірген қалпы, көшпелі тұрмысы, оңтүстіктен солтүстікке,
Арқадан Қаратауға жол салып мал саудалағандығы, ауа райына көп мән
бергендігі, барымташылық пен мал үшін жанжалдасу, әңгімеге зор мән беретін
қазақ табиғаты мен ел тұрмысы, қоңырқай тіршілігі түп-түгел көрініс береді.
Мұнан шығатын қорытынды жалғыз-ақ - ол Түркістан уалаятының газеті
бетіндегі әлгі жолжазбаны - публицистиканың жолсапар очеркі жанрының
алғашқы көріністерінің бірі ретінде атауға болады.
Газет бетінде жарық көрген шағын заметканың өзі - ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы қазақ даласында орнаған саяси -әлеуметтік құрылымды,
отаршылдық саясаттың қазақ халқын қыспаққа алғандығынан хабардар етеді.
Қазақ тіліндегі алғашқы газеттегі басты ерекшелік – сол кезде болған
оқиғалар, өмірде орын алған фактілер қысқа түрде хабарланып отырды.
Ағымдағы оқиғалардың жедел жеткізілетін хроникалық сипаты басым болды.
Мұның өзі хроникалық түрдегі ақпараттық заметканың - публицистиканың ең
көне жанры ретінде қалыптасқандығын айғақтайды. Газеттегі Мәлімнама
айдарымен 1-бетте көбінесе Түркістан негерал-губернаторының қызметі,
істеген ісі, шығарған бұйрығы, жүрген сапары, тағы басқа барлық жұмысы
жүйелі түрде хабарланып тұрған. Газеттің 1- беті тұтасымен ресми бет
болғандығын да айта кеткен жөн. Әсіресе Түркістан генерал-губернаторының
бұйрықтары деген айдардың тұрақты берілуінің өзі-газеттің басты мақсат-
мүддесін көрсетіп тұр. Газеттегі хабарлар негізінен сол кездегі нақты
деректерге құрылады.
Газет бетінде биресми метериалдар мен діни тақырыптарға да назар
аударылып тұрған. Сондай-ақ газет қазақ әдебиетін насихаттауға да назар
аударды. Бұл туралы профессор Х. Бекхожин: Біз сөз етіп отырған газетте
қазақтың сол кездегі, яғни жетпісінші жылдардағы Орынбай, Ораз, Досанбай,
Майлықожа, Мәділқожа сияқты көрнекті ақындарының шығармалары мен
айтыстарының, қазақ ауыз әдебиеті мұраларының аз да болса басылып шығуы
Алтынсарин Ыбырай мен Құнанбаев Абай негізін сала бастаған жаңа жазба
әдебиетіміздің қалыптасуына себебін тигізді дей аламыз, - деп жазды [ 3,
33 б.]. Шын мәнінде Мәделіқожа жырларының, Досанбай ақын өлеңінің, Салық
Бабажановтың қазақ мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын жинап бастыруы,
Қарақалпақтың әйгілі ақыны Әжінияз бен қазақ қызы Кәмештің айтысы т.б.
әдеби нұсқалардың жариялануы алғашқы қазақ газетінің әдебиет насихатшысы
болғандығына айқын дәлел бола алады.
Сонымен қатар газетте қазақ арасындағы ел басқару жайы, жаңадан
ашылған мектеп медресе, салына бастаған темір жол құрылысы, почта байланысы
т.б. жиі сөз болады. Газет бетінен ағартушылық идеяны насихаттайтын
материалдарға орын берілген. Бала оқыту мен тәрбиелеу мәселелері де
көтерілген, оқытудың ескі әдістері сынға алынған.
Газеттің 1876 жылы басылған № 3 санында жарық көрген Оқу, жазу адамға
көп пайдалы деген мақаласынан:
... Балаға өз тілінше оқытып үйретпек керек, онан соң оны
жаздырыпүйретпек керек. Бала өз тілінше оқу, жазудың жөн-жобасын білген
соң, осы жөнмен бүтін жұрттың жазуын, оқуын өз іждаһатымен, я біреудің
оқытуымен білейін десе, жолға түскен адамға адаспақ жоқ дегендей жолын
көрген соң иждаһат қылса, біліп кете береді. Балаға әліпбиді танытып болған
соң, оны жаттай жаздырып білдіру де керек.
Ресей жұртында әр қайда неше медреселер түзетіліп, қанша заманнан бері
оқытудың тәртіптерін түзетіп келіп, әлі осы уақытта орыстар өз тілінше оқу,
жазуды сондай жылдам біледі. Бұл орысша оқудың оңайлығынан емес, оқытудың
мәнісін білгендіктен деп есеп қыламыз.
Мұсылман халқы болсын, орыс болсын, жақұт болсын, бәрі де бірі артық,
бірі кем емес, әркім оқыса, білсе, өз әліне қарай жұрт арасында орын алып,
абыройлы болады.
Басылым бетінде Ғылым хабары айдары бойынша ғаламда болып жатқан
ғылым мен техника жетістіктері қызғылықты хабарланып, жазылып тұрды.
Газетте басылған шығармалардың тілі туралы қалыптасқан ғылыми дәйектемелер
бар. Мәселен ғалым Б.Әбілқасымов ... газет тіліне лингвистикалық талдау
жасағанда, газет редакциясының, шама келгенше, газетті таза қазақ тілінде
шығаруға тырысқанын көреміз. Газеттің соңғы жылдардағы нөмірлерінде,
әсіресе 1882 жылдан бастап, оның тіліне бірен-саран татар элементі кіре
бастағаны байқалады. Негізінен алғанда, Түркістан уалаяты газетінің
тілінің сол кездегі қазақтың ауызекі сөйлеу тіліне жақын екенін көреміз
[4,11б.] - десе, профессор С. Исаев: Ташкентте 1870-1882 жылдар арасында
Түркістан уалаятының газеті, Омбыда 1888 – 1902 жылдар арасында Дала
уалаятының газеті, 1895 жылдан бастап Троицкіде Торғай газеті шығып
тұрды. Бұл газеттер ресми орган болуына қарамастан қазақ әдеби тілін
дамытуда, әсіресе оның жазба нормаларын қалыптастыруда өз кезі үшін үлкен
роль атқарды -деген қорытындыға келді [5, 191 б.].
Түркістан уалаяты газетінің бетінде публицистиканың жанрлары тұңғыш
рет қалыптаса бастады. Бұл жөнінде профессор Х.Бекхожиннің мына тұжырымы
бекіте түседі: Тұңғыш рет қазақ тілінде шыққан газеттің бетінде орыс
баспасөзінің әсерімен түрлі әдеби жанрлар пайда бола бастады...
Бір қудың екі байды алдап кеткендігі туралы деген әңгімеде байлардың
қомағайлығы әшкереленеді. Әңгіме көзі тоймаған бір айлакерге жолығар
деген қанатты сөзбен аяқталады. Бұл фельетон жанрына ұқсас әңгіме, -деп
жазыпты [3,34б]. Басылымда заметка, есеп, фельетон, мақала,
корреспонденция, хат, шолу, жолсапар очеркі, портреттік очерк, ғылыми-
танымдық очерк сияқты жанрлар алғаш осы газет бетінде көрініс тапқандығын
көруге болады.
Шын мәніндегі қазақтың жазба публицистикасы Түркістан уалаятының
газетінде алғаш қалыптаса бастады. Сондықтан да жалпы баспасөз тарихында
Түркістан уалаяты газетінің маңызды орын алады.
Ұлттық баспасөзіміздің төлбасы Түркістан уалаяты газетінің соңын ала
Орта Азия халықтарының тілдерінде газет-журналдар шыға бастады. Патша
үкіметінің отаршылдық ниетіне қарамастан, бұл газеттер қазақ халқы мен Орта
Азия халықтарын орыс халқының мәдениетіне тарту ісінде, сондай-ақ қазақ
халқының рухани өміріндегі аса маңызды оқиға болды
Халқымыздың әдеби мұраларының ішінде Дала уалаяты газетінің орны
ерекше. Дала уалаятының газеті 1888 жылдан 1890 жылға дейін Омбыда шығып
тұрған Акмолинские областные ведомости газетіне қосымша ретінде орыс және
қазақ тілдерінде шыға бастаған.
Газеттің орыс тіліндегі сандары Особое прибавление к Акмолинским
облостным ведомостям деген атпен шыққан. 1894 жылы Особое прибавление
орнына екі тілде шығатын газет ұйымдастырылып, оның орыс тіліндегісі
Киргизская степная газета деп аталса, қазақ тіліндегі серігі сол Дала
уалаятының газеті деген атпен шыға берді. Жалпы бұл газет 1888 жылдан 1902
жылдар арасында аптасына бір рет шығып тұрды. Газеттің ақырғы саны 1902
жылы наурыз айында шығып, содан кейін Сельскохозяйственный листокке
айналды. Газетте әр жылдары редактор болғандар: И.Козлов, К.Михайлов,
Г.Абаза, А.Попов, Д.Лавров.
Қазақ тіліндегі номерлерін шығару ісін басқарушылар Ешмұхамед
Абылайханов, Дінмұхамет (Дінше) Сұлтанғазиндер басқарды. Газетке қатысқан
қаламгерлер қатарына Р.Дүйсенбаев, Қ.Жапанов, Б.Чалымбеков, О.Әлжанов,
Ж.Айманов, Д.Иманқұлов,А.Құрманбаев, А.Қылышбаев, А.Нөркербеков есімдерін
атауға болады.
Дала уалаятының газеті - қазақ публицистикасының қалыптасуына үлкен
әсер еткен басылым болды әрі ірі қазақ публицистерінің мінбері болды. Газет
өзінің бағдарламасы бойынша патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, заң-
закондарын, әкімшілік басқару істерін жариялайтын ресми тілі ретінде шықты.
Сол кездегі басқа газеттер сияқты Дала уалаяты газетінің екі бөлімі
болды: ресми бөлім, ресми емес бөлім. Соңғы бөлімде көбінесе көпшілікке
пайдалы, ғылым-білімге қатынасы бар мақалалар басылып тұрды. Бұл үкімет
тарапынан шыққан ресми газет болса да көп уақыт Сібірге айдалып келген,
бостандықты көксеген адамдардың ықпалында болып, олар оны халық газеті
етуге тырысты. Осы ретте газетке дұрыс бағыт берген Г.Н.Потаниннің,
Н.М.Ядринцевтің, Л.К.Чермактің рөлі аса зор. Сол сияқты прогресшіл
интернационалист адамдардың қатысуымен газет әр уақыт шаруашылық, мәдениет,
әдебиет жайынан, Орталық Ресейде не болып жатқаны туралы аса құнды бай
материалдар жариялап отырды.
Дала уалаятының газеті жергілікті басқа газеттен гөрі қазақ
бұқарасының тұрмысын, оның шаруашылық жағдайларын, мәдени тіршілігін
толығырақ жарыққа шығарған газет. Бұрынғы Сібір әкімшілігінде болған Семей,
Ақмола, Тобыл, Жетісу қазақтары білім жаңалығын алғаш осы газеттен оқып,
танысып, сол арқылы көзін ашып, көкірегін сана сәулесімен толтырды. Газет
қазақ бұқарасын орыс халқының бай әдебиетімен, мәдениетімен таныстырып,
оның кең сарайының есігін ашты. Оның бетінде А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой,
М.Ю.Лермонтов, Д.Н.Мамин-Сибиряк, Г.И.Успенский шығармашылығының,
И.А.Крыловтың мысалдарының қазақ тіліндегі алғашқы аудармалары басылып
тұрған. Сондай-ақ газетте қазақ елінің тұрмысын, әдебиетін, мәдениетін
зерттеуші орыс ғалымдары өздерінің мақала-хабарларын жиі бастырып тұрған.
Г.Потанин, А.Алекторов, А.Ивановский, А.Добромыслов, В.Обручев т.б. қазақ
елінің тарихына, этнографиясына жанасты материалдармен қатар қазақ халқының
ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап бастыруда көптеген пайдалы жұмыстар істеді.
Газет негізінде, жергілікті отаршылық-әкімшілік орындарының ресми
ұйымы бола тұрса да, халықты отырықшылыққа, өнер-білімге, мәдениетке
шақыруда едәуір роль атқарды, қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына зор
ықпал жасады. Оның бетінде қазақ тілінде бұрын болмаған қоғамдық-
публицистикалық, ресми іс қағаздары стильдері қалыптасты, ғылыми стильдің
негізі қаланды, аударма тәжірибесінің алғашқы қадамы жасалынды, араб
графикасына негізделген қазақ жазбасында бірінші рет тыныс белгілері
қолданылды.
Дала уалаяты газетінің тілі мен стилі негізінде бұрынғы мұсылманша
оқыған қазақ зиялылары мен тілмаштарының тілі деуге болады. Өйткені газет
редакциясына келіп түскен мақала, хабарлар көбінше ескі мұсылманша оқыған
зиялылардан, болыс, билер сияқты үкімет адамдарынан түскен.
Газет қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени
әдеби түсінігінің молая беруіне едәуір әсер етті. Саяси-экономикалық
мәселелермен қатар оқу-ағарту ісінің жәй-күйі, өнер-білімнің пайдасы, орыс
мәдениетінің жетістіктері, қазақ әдебиетінің хал-қадыры, қазақ зиялылары,
тарихи адамдары (Әбілқайыр, Шоқан, Ыбырай) мен қазақтың жазба, ауызша
әдебиеті, жеке ақындары (Бұқар, Орынбай, Үлкенбай, ноғайбай) жайында бір
қыдыру тарихи құнды мақалалар, хабарлар жариялады.
Қазақтың жаңа жазба әдебиеті ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап дүниеге
келгені белгілі. Ал оның ең алғашқы қадамына сол кезде шығып тұрған
мерзімді баспасөздер себепкер, соның ішінде Дала уалаяты газетінің орны
бөлек. Өйткені мұнда жазба профессионал әдебиеттің үлгілері бірқыдыру
жарияланды. Дала уалаятының газетіндегі жазба әдебиет те жанрлық жағынан
екі арнадан көрінеді: қазақтың жазба поэзиясы мен прозасы. Газетте
жарияланған прозалық шығармаларға келсек, олар қазақ жазба әдебиетіндегі
прозалық жанрдың алғашқы үлгілері болып табылады.
Кейбір зерттеушілер қазақ әдебиетіндегі проза жанрын сөз еткенде
революциядан бұрынғы проза Ы.Алтынсариннің дидактикалық әңгімелері,
А.Құнанбаевтың қара сөздері, С.Торайғыровтың Қамар сұлу, С.Көбеевтің
Қалың мал сияқты шығармаларын ғана атап, революциядан бұрынғы қазақ
әдебиетінде прозалық шығармалар өте аз деген пікір айтады. Шындығында, осы
революциядан бұрын шыққан қазақтың газет-журналдарының бетінде басылған,
бастапқы үлгі ретінде жарық көрген прозалық шығармалар өте көп [ 4, 114
бет], деген Ү.Субханбердина. Оған дәле Дала уалаятының газетінде
кездесетін шағын проза үлгілері. Тіпті, газетте адамгершілік пен ізгілікке
баулитын сюжеті шығыс халқынан келген шығармаларды қоспағанда, қазақ өмірін
суреттейтін көркем әңгіменің өзі бірсыпыра. Олардың ішінде жанрлық жағынан
әңгімеден гөрі көркем очеркке жақын туындылар да аз емес.
Газетте басылған тақырыбы әр алуан көркем әңгімелерде қоғамдағы
келеңсіз іс-әрекеттер әсіресе, ел басқарған болыстар бейнесі, әйел
теңсіздігі шынайы да өткір суреттелген. Ел басқарған би, болыстардың жатып
ішер жалқаулығы мен парақорлығы сыналып, болыс болу жолындағы жағымсыз әр
түрлі қылықтары сықақ етілген әңгімелер газетте мол ұшырасады. Олар:
Ақбеттеу елінен, Партияның аяғы, Жемқор болыс, Билік хикаясы, О.
Әлжановтың Танабай һәм Бабыр т.б. Газет бетінде ескі әдет-ғұрып
заңдарының құрбаны болған қазақ қыздарының тағдыры туралы көптеген әдеби
публицистикалық мақалалардан тыс, көркем әңгімелер де жарияланды. Жәмиланың
өмірінің суреттеген Н.Пантусовтың Қазақтың рәсім мінездері турасынан,
Адас деген бүркеншек атпен берілген Бәти әңгімесін атап кетуге болды.
Қазақтың тұңғыш романы Бақытсыз Жамал деп әйел атымен аталса, ал Бәти -
әйел есімімен аталған әңгіменің тұңғышы.
Жалпы алғанда, көркем әңгімелерді жариялау арқылы Дала уалаятының
газеті қазақ жазба әдебиетіндегі шағын проза жанрының қалыптасуына өз
үлесін қоса алды. Тіпті, өзіндік ерекшеліктеріне қарай газетте басылған
туындыларды алғаш басқан көркем проза жанрының тұсау кесері деп те
бағалауға болады.
Дала уалаяты газеті бетінде жиі мақалалар жазып, 1888-1902 жылдары
редактор және аудармашы болып істеген көрнекті қазақ публицисі, қоғам
қайраткері - Дінмұхамед Сұлтанғазин 1890 жылы Біздің қазақ тілі туралы бес-
алты ауыз сөз деген мақаласында тіл тазалығы мен анықтығы туралы мәселені
көтереді. сарт, ноғай тілдеріндегі және араб, парсы, орыс тілдерінен енген
сөздерді қазақша айтылу, жазылу үлгісін сақтап жазу керектігін ескертіп,
қазақтарға ұғымды етіп жазу керектігіне назар аударады. Мақалада Мәшһүр
–Жүсіп Көпеевтің қырдағы бала оқыту хақындағы жазғанын, Омбы оязының
молласы Бөкен Әдіковтің қазақ тіліндегі кітаптардың жоқтығын жазғанын
құптайды. Әсіресе: Анық қазақ тілімен бір кітап жазған Алтынсарин марқұм
солай ойлап еді, - деп қазақ халқының әліппесін бір ізге түсірудің
қажеттігін дер кезінде проблема етіп көрсетеді. Өйткені сол кезеңде
баспасөз, кітаптарда бөтен сөзбен сөз арасы былғанса, қазақ тілінің өзіндік
ерекшеліктерінен айырылып қалатындығынан алдын ала сақтандырады. Бұл
проблема - өзінің көкейкестілігін әлі күнге жоғалтқан жоқ. Д.Сұлтанғазин
ойының құндылығы да сонда. Газеттің 1894 жылғы 12-нөмірінде
Д.Сұлтанғазиннің Кейінгінің қамын ойлап жазылған ақыл атты хаты
жарияланған. Бұл хат – асылы ең алдымен қазақтың көзі ашық оқығандарына, ал
түптің түбінде бүкіл қазақ халқына жолданған хат. Ағартушылық бағытта
жазылған осы шығармасында Д. Сұлтанғазин – публицист Сібірде жасалып жатқан
темір жолдың ертең қазақ даласына да жететінін телеграф пен откемелердің де
қыр қазағына мәлім болатын күннің алыс еместігін айтып, оқырманды өз ойымен
қызықтыра ілгері дамуға сүйрейді.
Дәл осы білім-ғылым жолына түсудің бірден- бір жолы газет екендігін
тайға таңба басқандай анық аңғартады. Мұндай пайдалы білім шашатұғын нәрсе
Дала уалаяты үшін шығарылмыш қазақ газеті деп білеміз. Көшпелі халықтың
құрметті жақсы, атақты адамдары һәмма газеттің анық пайдалы екенін білсе
керек. Бұл газет көз жетпейтұғын қыр даланың ішіндегі жатқан халықтың бірер
нәрсеге мұқтаж турасында керекті. Бірінің айтқан ақылын біріне білгізеді.
Егер де бұл ақыл мал бағып өсірмек, егін екпек, барша қыр даланың ішіндегі
шаруаға һәм адамның ғұмырына тиесілі жауаптарға керекті болған болса.
Жоғарғы айтылмышқа қарағанда біздің газет оқырмандарымыз хабар шашып тұрған
бұл жалғыз газеттің қымбат, қадірлі екенін де білсе керек деп ойлаймыз...
Міне, осы сөздерден Сұлтанғазин - редактордың газет шығаруды қандай
мақсатқа бағындырғысы келетінің айқын аңғаруға болады.
Негізінен алғанда, Д.Сұлтанғазин –публицист би, билік құру, оқу-
ағарту, қазақ әліпби мәселелері туралы ой қозғағанда, өзінің қандас туысы
Шоқан Уәлиханов тұжырымдарымен жапсарлас пікірлерге тоқталады. Ол өз
мақалаларында тіл тазалығы, анықтығы, әдебиет, ғылым, білім, баспасөз,
аударма, дін тақырыптарына қалам тартса да, өзінің асқан білімділігін
көрсете білді. Және қалың оқырманды ойлантып, толғанып жүрген өзекті
қоғамдық мәселелерге ден қойды. Д.Сұлтанғазин публицистикасының басты
ерекшелігі де осында болса керек.
Газет бетінде жиі мақалалар жазып, жариялаған қазақтың ірі
публицистерінің бірі - Қорабай Жапанов. Оның журналистік, публицистік
қызметі 1894 жылы басталған. Өйткені осы жылы 18 қыркүйекте оның алғашқы
мақаласы Дала уалаяты газетіне басылды. Қорабай Жапанов - дүниенің кілті
орыста, орыстың тілі мен мәдениетінде деген Абай айтқан ойды қуаттаған.
Бұл ой оның Ғылым, оқудың қажет екеннің баяны атты тырнақалды мақаласына
да алтын арқауы болады.
Біздің қыр даласындағы қызметтегі қазақтарға орысша тіл білмектің
қажет екені, мұның баршаға бірдей пайдалы екені төмендегі жазуда баян
етіледі, - деп басталған мақалада сол кездегі қоғам өмірінде белең алып
отырған кемшіліктер сынға алынады. Шын публицист – ел перзенті. Ол ел үшін,
елінің болашағы үшін тоғанады. Ел-жұртын түзу жолға бастайды, халқының
атынан сөз алады. Міне, ос қасиеттер Қ.Жапановты да өз заманының толғақты
мәселелерін қозғаған нағыз публицист деңгейіне көтерді. Қ.Жапанов
публицистикасының негізігі тақырыптары - оқу-ағартуға үндеу, экономиканы
жаңаша бағытта дамыту, керітартпа әдет-ғұрыптардан арылу, әйел теңдігі
мәселесі болып келеді. Сондай-ақ ру тартысын, болыс-билердің әділетсіздігін
әшкерелеп, сынға алады. Ол өз өлеңдерінде де қараңғылықтан құтылып оқу-
білім арқылы жарыққа шығуға үндейді.
Дала уалаяты газетінің 1895 жылғы 8 нөмірінде Қорабай Жапановтың
Қазақтар өздерінің балаларын қалайша оқытатұғындарының баяны деген сын
мақаласы басылды. Мұнда публицист қазақ даласында жүйелі мектептер
ашылмайынша, бұрынғы ескі тәсілмен бала оқытудың нәтиже бермейтіндігін
сынға алады. Хат тану үшін байлар молдаларға өз балаларын оқытатындығын, ал
ол оқудың шалалығынан балалар мардымсыз білім алатындығын, көп молдалардың
көзбояушылықпен алдайтынын шебер жеткізеді. Әсіресе бай мен молда
арасындағы келісім сөздерді диалог арқыы дәл көрсетеді. Бейне бір дала
сахнасында қойылған күлдіргі қойылым тәрізді бейнелейді. Қ.Жапанов -сыншыл
публицист. Ол өз қоғамындағы би, болыстардың, бай, молдалардың теріс
қылығын, кемшіліктерін әзіл-сықақ тілімен батыл әшкерелейді. Бұл оның
публицистикасының бір ерекшелігі десе де болғандай.
Газет бетінде отырықшылыққа көшу мәселесі, оның артықшылықтары туралы
материалдар да жарияланады. Қазақтың ұлы перзенттері Шоқан, Ыбырай, Абай
шығармаларында – отырықшылық тақырыбы көп қозалды. Қорабай Жапанов
жазғандарында да бұл мәселе қамтылады. Ол да қазақ елінің отырықшылыққа
көшіп, егін салып, өркениет көшіне тез ілесіп кеткенін мақсат тұтқан
қайраткерлердің бірі. Қазақ даласындағы қолдан жасаған әлеуметтік
теңсіздікке Қ.Жапанов қарсы шықты. Ол өзінің мақалалары мен өлеңдерінде бұл
тақырыпқа да соқпай өткен жоқ.
Оның үстіне экономика тақырыбындағы материалдар сирек жарияланатын
кезде, Қ.Жапановтың ел өміріндегі бұл қалтарыстарға да қалам тербеуі – оның
тың ізденістерге барғандығын көрсетеді. Жалпы, Қорабай Жапанов өз заманында
ел, халқын білім жарығына сүйреген, ағартушылық идеяның жақтаушысы, жаңа
заманның жаршысы бола білген қаламгер еді.
Дала уалаятының газетіне жиі жазып араласқан автордың бірі - Отыншы
Әлжанов болды. ХІХ ғасырдағы қазақтың ірі қалам қайраткері, қоғам
өміріндегі аса маңызды мәселелерді баспасөз бетінде үзбей көтеріп отырған
көрнекті публицист. 1895 жылғы газеттің 11,12- нөмірлерінде қазақ елінің
әдет-ғұрпы, салт-санасы, ойын сауықтары туралы этнографиялық мәліметтер
беретін Қырдағы Рамазан айт мақаласы жарияланды. Бұл мақаланың танымдық
қыры мол. Әсіресе діни тақырыпты қозғағандығымен өзгешеленеді. Сондай –ақ
мұнда қазақ халқының әдет-ғұрпы үлгілі баяндалады. О.Әлжановтың айт
мерекесінің ертеде қалай тойланатындығын жазған мақаласынан бүгінгі күнде
де алар тәлім, үйренерлік жайттар көп. Өсер ұрпақ өткеннің жақсысынан өнеге
алып отырса керек. Дәл осы тұрғыдан келгенде, Әлжановтың жазғаны - өмірдің
өзінен алынған өміршең туынды деп бағалауға болады. Публицист - Әлжанов әр
мақаласында қоғамдағы болып жатқан әр түрлі оқиғаны нысан етіп, содан
түйін, тұжырым жасайды. Өзінің автор ретіндегі ұсыныстарын білдіреді.
Газеттің 1895 жылғы 46 нөмірінде Қазақтардың медресе ашқандары атты
проблемалық корреспонденциясы шыққан. Автор Омбы оязының бес би –болысы
әрбір елден бір-бір медресе ашып, орысша, қазақша балаларын оқытқалы
жатқанын естіп қатты қуанады. Сол қуанышымен қалың қазақ қауымымен
бөліседі. Ғылымға қарай тағы бір қадам атты корреспонденциясында да -
көпшілікті оқу-білімге шақырады.
О.Әлжанов жер-жерді аралап, ел аузынан ескі әдебиет үлгілерін жинаған.
Оны құр жинап қоймай, ертегі, аңыз, әңгіме, хикая түрінде өңдеп жазып,
газет бетінде жариялаған. Алаша хан һәм оның баласы Жошы хан турасынан
қазақ арасында бар сөз, Танабай һәм Бабыр, Едігенің төресі, Тақ
Сүлеймен, Түлкі мен тырна хикаясы, Біреу жамандық қылды деп өзің
жамандық қылма, өз жамандығың өзіңе жетер, Қарынбайдың хикаяты т.б.
ертегі, аңыз, хикаяларда астарлап болса да заман шындығы айтылды. Бұл
шығармалардың тәрбиелік, тағылымдық мәні өз құнын жоймақ емес. Қазақтарға
пайдалы кітаптар атты мақала-рецензияда Катаринскийдің Букварь для
киргиз, Краткий русско-киргизский словарь деген кітаптардың және
Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясына тоқталып, осы кітаптардың берер
пайдасы туралы өз ойларын ортаға салады.
Дала уалаятының газетінің журналистік мектебінде шындалған, талантты
публицистердің бірі – Рахымжан Дүйсенбаев. Зерттеуші
Х.Бекхожиннің көрсетуінше: Рахымжан Дүйсенбаев және басқа бірнеше
адам аудармашы әрі әдеби қызметкер болып істеді деген дерек келтіреді.
Газеттің қазақ тілендегі шығарушылары Дінмұхамед Сұлтанғазин,
Асылқожа Құрманбаев, Рақымжан Дүйсенбаевтың жазғандарын редакциялық
мақалалар деп қарауға болады. Үшеуі де қазақ баспасөзінің тарихынан елеулі
орын алатын, ғалым, аудармашы болуымен қатар, газет бетінде халқымыздың
мәдениеті, әдебиеті, тілі тарихы, шаруашылық мәселелері жөнінде деректі
мақалалар жариялаған білімдар жандар. Бұл мақалалар қазіргі әдебиетіміз бен
мәдениетіміздің тарихын зерттеушілер үшін құнды материалдар екені сөзсіз
дейді Ү.Сұхбанбердина Дала уалаятының газетіндегі қазақ елінің қоғамдық-
саяси мәселелері атты кітабында. Яғни Рақымжан Дүйсенбаев Дала уалаяты
газетінің шығарушыларының да бірі болған, сол газет редакциясында әдеби
қызметкер болып қызмет атқарған. Бұл газетте қызмет істеуі Р.Дүйсенбаев
үшін үлкен мектеп болды. Газетте Шоқан, Ыбырай, Абай салған ағартушылық
дәстүр ашық жалғасын тапты. Сол кезде өзін ағартушы-публицист ретінде елге
танытқандардың бірі де осы – Рақымжан Дүйсенбаев еді. Ол Харіп турасының
сөзі атты көлемді мақаласында қазақ жазбасы мен оны дамыту жолдары туралы
салмақты пікір айтты.
Қазақ халқының өнер оқуын біле бастауы мақаласы алдыңғы ойдың
жалғасы іспеттес. Мұнда Орынбор, Торғай облысында, Қостанайдағы қыз балалар
оқитын прогимназия, Шымкентте, Әулиеата оязына қарайтын Қарақыстақ елінің
қазағы мектеп-медресе ашуға күш салып жатқандығын қуана хабарлайды. Бұл ХІХ
ғасырдың аяғындағы оқу-білімге сусаған халықтың өмірін көрсететін айнадай
деректер.
Р.Дүйсенбаев қазақ халқының ұлт ретінде дамуының және жер бетінде
сақталып қалуының негізі -дамыған, алдыңғы қатарлы экономикада деп білді.
Оның Мал шаруасы осы бойында тұрғанда қазаққа пайдалы ма? атты
тақырыптағы циклды публицистикалық мақалалары қоғамды әлеуметтік зерттеудің
негізінде жазылған. Ол ертегі, мысалдар жазып, қазақ өміріне бейімдеп
жариялауы арқылы да қоғамдық пікір қалыптастырып отырды. Қайырымсыз
патшадан қулығын асырған уәзір туралы, Түйе, түлкі, қасқыр һәм жолбарыс
атты ертегілерінде ақылдының күштіні жеңгендігі туралы, қорқаулық пен
жауыздық, жасырын зымияндық жайында сөз қозғайды. Дала уалаятының газеті
бетінде білікті жазушылардың ертегіні көптеп жазуында үлкен мән бар. Қазақ
оқығандары ертегі, мысал арқылы астарлап болса да патшалық ресейдің
отаршылдық саясатын, бейбастық әрекеттерін сынға алып отырады. Бұл елге өз
ойын жеткізудің бірден-бір төте жолы болатын. Р.Дүйсенбаевтың да ертегі,
мысал жазуының басты себебі – сол. Оның ертегілерін шартты фельетонның
ертегі түріне жатқызуға әбден болады.
Қазақ публицистикасының қалыптасуына өз творчествосымен үлес қосқан
үлкен тұлғалардың бірі -Асылқожа Құрманбаев.
Асылқожа Дала уалаятының газетіне қалам тартқан, - әдебиет пен
публицистиканың әр жанрында жазған адам. Ол газеттің көп материалдарын
орысшадан қазақшаға, қазақшадан орысшаға аударумен қатар, жаңа шыққан
кітаптарға сын-библиография, қазақ халқының саяси-әлеуметтік құрылыс,
экономикасы және т.б. туралы көптеген мақалалар жазған деп жазады
З.Тұрарбеков Әдебиеттер достығының дәнекері атты еңбегінде.
Асылқожаның Қазақтардың қамсыз, еріншектігі турасында айтылған
бірнеше сөз атты мақаласында қамсыздық пен аңқаулықтың ел ішіне тигізетін
залалы жайында ой өрбітеді. Қазақ халқының ақылы бұзылмаған, мақтаулы
мінездермен бірге, бір нашар мінезі де бар екенін айтады. Ол – қазақтың
шаруасын ілгері бастырмайтұғын қамсыз, еріншектігі екендігін бетке басады.
А.Құрманбаев аударма да жасаған. Оның әйгілі тәржімаларының бірі
И.Крыловтың Құмырсқа мен шегіртке деген мысалы да осы газетте жарық
көрген. Публицистің мақала мен мысал жазудағы мақсаты біреу-ақ -ол қазақты
қамсыздық пен еріншектіктен құтқару. Идеясы - қыстың қамын жазда
ойлау.Шаруа мектептерінде білім алуға қазақ атаулыны шақырады. Қазақтар
қандай адамды жақсы кісі деп айтады деген мақаласы да сол замандағы өріс
алып бар жатқан байлыққа құмартуға қарсы жазылған. Бұл қазір де күн
тәртібінен түскен жоқ. А.Құрманбаеы - публицистің сонау ХІХ ғасырдағы
мақаласында жазған – баю идеологиясы қазір де белең алып тұрған кез. Нағыз
публицистика қай кезеңде де өзекті, көкейкесті мәселе болып тұра береді.
Дала уалаяты газетінің жазушысы А.Құрманбаев қазақ тілі мәселесіне
де назар аударды. Қазақ тілі турасынан атты арнайы мақала жазып, қазақ
тілінің басқа түрік тілдеріне ұқсамай бөлек, таза қалыптасқандығын айтады.
Дала уалаятының газеті қазақ публицистикасының қалыптасуында тұтас
бір кезеңнің мектебі болды. Газетке әр жылдары қатысып, халық ішіндегі ірі
қоғамдық-саяси мәселелерді қозғауда, экономикалық және рухани тақырыптарды
қамтуда қазақтың қалам қайраткерлерінің үлкен шоғыры еңбек сіңірді. Олардың
ішіндегі Дала уалаяты газетінің публицистік мектебін қалыптастырушы,
көрнекті қаламгерлер ретінде Мәшһүр –Жүсіп Көпеевтің, Зұлқарнайын Шөкіұлы
Нұралыхановтың, Барлыбек Сыртановтың, Жағыфар Аймановтың, Сәдуақас Мұсаұлы
Шормановтың, Хасен Бекхожиннің, Райымжан Марсековтің, Шәкәрім
Құдайбердиевтің, Мейрам Жанайдаровтың, Бодаубек Райымбеков, Дүйсенбай
Тұрапов, т.б. есімдерін атауға болады. Арагідік Әлихан Бөкейханов, Жақып
Ақбаев, Мұхаметжан Қарабаев, Бөкен Адықов, Д.Иманқұлов, А.Қылышбаев т.б.
есімдері де кездесіп қалады.
Қорыта келгенде, Дала уалаятының газеті шыққан 1888 жыл мен 1902
жылдың аралығы – қазақ публицистикасы қалыптасуының тұтас бір кезеңі деп
тұжырым жасауға болады. Бұл публицистиканың баспасөзбен тоғысып, ірі
қоғамдық мәселелерге араласа бастаған кезеңі.
ХХ ғасыр басында қазақ арасында мектеп, медреселер көбейіп, оларда
дүниелік ғылымдар оқылған және қазақ тілінде кітаптар көбейгені белгілі.
Сол сияқты 1905 жыл төңкерісінен кейін қазақша газет, журналдар да шыға
бастады. 1907 жылы наурыздың 28 күні Мемлекеттік Думаның депутаты,
мұсылмандар партиясы жетекшілерінің бірі Шаһмардан Қошығұловтың қолдауымен,
Әбдірашид Ибрагимовтың басқаруымен Серке атты қазақтың төл демократиялық
газетінің алғашқы саны жарыққа шықты.
Бұл газеттің шығарылуына А.Байтұрсыновтың үзеңгілес інісі Міржақып
Дулатов барынша ат салысып, өзінің Жастарға өлеңін, Біздің мақсатымыз
мақаласын жариялады. Серкенің екінші саны жарық көрмей жатып, жабылып
қалды. Оның басты себебі Біздің мақсатымыз атты мақала деп есептейді
зерттеушілер. Бар болғаны бір-ақ саны жарыққа шыққанымен, Серке қазақтың
бейресми, саяи бағыттағы демократиялық баспасөзінің тұңғыш бастау көзі
ретінде тарихтан өз орнын алуы қажет.
Б.Кенжебаев бұл газет туралы мынандай деректер келтіреді:
Үлфәт газеті редакторының бірі Нажат (Азаттық) деген жинақта былай
деп жазады: 1905 жылдың ақырында Үлфәттің қазақ оқушыларына арнап, қазақ
тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға қарары болды. Келесі жылы
март айының басында сол газеттің жариялануы шықты. Артынша, 28 мартта
бірінші саны шықты. Ол Үлфәт газетінің 67-санына қосымша болып шықты.
Газет шыққан соң бірер күн өткеннен кейін полиция келіп, қала начальнигінің
Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы әмірін оқып, басқармада бар
даналарын жинап, құлыптап кетті. Екінші күні тиісті орындардан себебін
сұрағанымызды, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда қазақ халқын
орыс халқына қарсы үгіттеу бар. Содан ұсталды деп жауап берді дейді. [ 14,
26 бет]
Қазақстан газеті, 1911 жылы 16 марттан бастап Ордада екі тілде,
шағын көлемді, 6 бет болып шықты. Ол жылы 4 саны шығып тоқтап қалып, 1913
жылы, 28 қаңтардан қайта шыға бастады. Барлығы 13-14 саны шықты. Осыдан
кейін бүтіндей тоқтады. Қазақстан газетінің ерекшелігі – одан бұрынғы
Түркістан уалаяты және Дала уалаятымен салыстырғанда ол патшаның
отаршылдық әкімшілігінің ресми органы болмағандығында. Оны шығарғандар
прогресшіл ниеттегі интелегенцияның өкілдері, қоғамдық қайраткерлер, Совет
өкіметінің алғашқы жылдарында Коммунистік партияның қатарына кіріп,
социалистік құрылысқа белсене қатысқан: Бақытжан Қаратаев, Сейітқали
Меңдешев және басқалар.
Газеттің редакторы – Елеусін Бұйрин. Олар байларда жалшылықта жүріп,
кейін қазақ оқытушылар семинариясын бітіріп, мұғалімдік қызметте болды.
Оның орынбасары әрі қазақ тіліндегі материалдарға жауапкер – Ғұмар Қарашев.
Қазақстан газетті алғашқы 1911 жылы наурыздың 16-сында Ғ.Қарашевтің
Газет деген не зат? атты мақаласымен ашылады. Оқу-ағарту, мектеп ашу,
қазақ тіліндегі баспасөзді дамыту мәселелері газеттің әрбір санында түрлі
қырынан қаралады. Текеде гимназия ашылады, Бакудегі қыздар медересесі,
Бас азаматқа тәшкар, Бұл қай заман?, Жаңа өрнек, Тіршілік таласы,
Әдебиет таңы, Балаларды қай оқумен оқыту керек т.б. мақалаларынан осы
мәселелерді көруге болады.
Алғашқы кезде Қазақстан жалпы демократиялық, ағартушылық бағытта
болды. Ал редакция Орал қаласына көшкеннен кейін оның беттерінде нақты
революциялық-демократиялық мазмұнды материалдар жиі көріне бастады.
Газеттің бағыты, мақсаты оның басына жазылып отырған. Газеттің асыл
мақсаты: кәсіп ету, ғылым үйрету турасында деп жазылған. Осыған лайық
газеттің әр санында, әрбір мақаласында заман жайы, қазақ халқының хал-жайы,
өнер-ғылым үйрену туралы үзбей сөз болып отырған.
Қазақстан 1911 жылғы бірінші санындағы Халжайымыз деген бас
мақаласында Шаруа, кәсіп жайын кеңесейік деп мәселе қояды. Заман
өзгереді, заман шаруаны, адамды өзгертеді. Өзгермес, жаңаға ыңғайланбаса,
ол кейін калады. Заманымыз өзгеріп отыр, біз де өзгерейік дегенді айтады.
Екінші санында басылған Еңбек етсең емерсің (бас мақала), Тіршілік
тартысы деген мақалаларындағы тағы да күн көру мәселесін, шаруашылықты
заманға қарай ыңғайлау, өнер үйрену мәселесін сөз қылады.
Дүние жүзінде қалғымыз келсе, адам баласын, ғайри жан иесін, бір
адамды бір адамнан артық еткен халықтарымен қатарласуға талап етелік, -
дейді. Тағы сол жылғы үшінші санында басылған Әдебиет таңы деген
мақаласында қазақ әдебиетінің сол кездегі хал-жайын, түйінді мәселелерін
сөз етеді. Абай шығармаларына тоқталып Абайдың:
Әсемпаз болма әр неге,
Өнерпаз болсаң арқалан.
Сен де бір кірпіш дүниеге
Кетігін тап та бар қалан –
деген өлеңін келтіреді. Абайды әдебиетіміздің таңы деп бағалайды. Газеттің
Қазақстан деп аталуында да мән бар. Бұл қазақ жерлерін біріктіріп,
демократиялық республика орнату идеясын аңғартады.
Қазақстанда елдің қоғамдық, экономикалық және мәдени өмірінің ең
актуальды проблемалары жазылды. Газет көшпелі елді отырықшылық өмір салтына
бейімдеуге, білімге, орыс мәдениетімен жақындасуға шақырды. Мысалы,
Б.Қаратаев Азаматтарға деген хатында көшпелі өмірдің күні өтті,
көшпенділік және патриархалдық-феолдалдық тұрмыстың салты мәдениеттің
дамуына бөгет жасайды деп жазды. Кертартпа элементтерге соққы бере отырып,
ол қазақтың еңбекші бұқарасын поселке болып тұруға, кәсіппен айналысуға,
балаларды мектепте оқытуға шақырды.
Газетте кооперация, агротехника, зоотехника мен ветеринария мәселелері
жөнінде, сол сияқты ғылыми-атеистік мақалалар басылды. Бұл газеттің
жетістігін айтумен бірге оның кемшілігін де көрсетуіміз керек. Газет
проблемалық мәселелерді көтергенде қай таптың мүддесін қорғайтын ашып
айтпайды. Мәселен, қазақ елінің әлеуметтік - шаруашылық өміріндегі
қайшылықтардың себептерін, кедейлер санының көбеюін Жердің тарлығынан деп
жалпылама түрде сипаттайды да, бай мен кедей арасындағы қайшылықтарды ашып
көрсете алмаған. Соған қарамастан осы газеттің қазақ бұқарасының арасында
озат қоғамдық демократиялық ой-пікірлерді насихаттауының, замана
талаптарына қарай отырықшы тұрмыстың шаруашылық пен мәдениеттің дамуына
қолайлы жағдай жасайтындығын түсіндіруінің үлкен маңызы болды. Сондықтан
Қазақстан қазақ баспасөзінің тарихынан прогресшіл, демократияшыл газет
ретінде орын алады. Тарихи жағдайларға байланысты Қазақстан газеті
революциялық-декмократиялық дәстүрлер дәрежесіне көтеріле алмады. Бірақ
елдегі революциялық жаңа өрлеудің ықпалымен ол прогресшіл, демократиялық
бағытта болды.
Жалпы алғанда Қазақстан газетінің көкейкесті арманы оның атынан да
көрініп тұрғандай. Бұл туралы зерттеуші Х. Бекхожин: Газеттің Қазақстан
деп аталуында мән бар. Бұл қазақ жерлерін біріктіріп, демократиялық
республика орнату идеясын аңғартады, - деп тұжырымдайды [ 8, 47 б.].
Аз уақыт шықса да баспасөздің газет ісіндегі көш бастаушысы ретінде
танылған бұл газет болашақтағы шынайы газеттің шығар күнін жақындата түсті.
1905 жылдан бастап қазақ даласын шарлаған төл баспасөз ашу идеясы
бірте-бірте жеңіске жетіп, шындыққа айнала бастады. Осынау идея тұтастығы
мен берік бірлікті күрес нәтижесінде қазақ тарихында елеулі еңбек атқарып,
ұзақ ғұмыр сүрген қазақ баспасөзінің қос жарық жұлдызы Айқап пен Қазақ
дүниеге келді.
1911- 1915 жылдары тұрақты түрде шығарылып, қазақ елінің түкпір-
түкпіріне таралған тұңғыш Айқап журналы ХХ ғасыр басындағы тарихи
қайшылығы мол күрделі кезеңнің айнасы бола білді.
Ол қазақтың тұңғыш қоғамдық –саяси және әдеби журналы болды. Айқап
өзінің сипаты жөнінен жалпы демократиялық болғанымен, іс жүзінде Ш.
Уәлихановтың , Ы. Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың ағартушылық идеяларын
негізінде дамып келе жатқан қазақтың қоғамдық ой-пікірінің, әдебиетінің,
публицистикасының прогресшілдік және демократиялық дәстүрлерін
жалғастырған, ілгері дамытқан журнал болды.
Журналға С.Сейфуллин, С. Торайғыров, С. Дөнентаев, Б. Майлин,
Б. Қаратаев, С. Ғаббасов және т.б. жазушылар мен публицистер қатысты.
Айқап журналын жүйелі түрде шығаруды жүзеге асырған, оның редакторы
Мұхаметжан Сералин болды. Әрі ақын, әрі журналист М.Сералин 1872 жылы туып,
қазақ, орыс, татар мәдениетінің аясында өсіп жетілді. Алғашында Троицк
медресесінде оқып, кейін Қостанайдағы орыс-қазақ училищесін бітірді. Ол
журналда берілген бас мақалаларда басылымның бағытын айқындап, журнал
төңірегіне қазақтың озық ойлы азаматтарын топтастыруға күш салды.
Газет һәм журнал халық үшін екендігіне шек айту жоқ. Халықтың қай
дәрежеде алға кеткендігі – халық арасында таралған газет-журнал һәм
кітаптардан білінеді,- деп Айқаптың алғашқы нөмірінде жарияланған
беташар мақалада-ақ елге газет-журналдың халық дамуында алатын орнын
айқын көрсетті. Сөйтіп, Серке, Киргизская газета сияқты баслымдардың
демеушісі, қолдап, қуаттаған жұртшылық болмағандықтан тез жабылып
қалғандығын ащы сабақ ретінде айтады. Айқаптың ғұмырлы болуындағы
бар үміт халықта екендігін қадап көрсетеді.
Бұл журнал айында бір мәрте шықпақшы, программасы мынау болмақ.
1. Сыртқы хабарлар.
2. Мұсылмандар тіршілігіне мысалдар, уақиғалар.
3. Фельетон.
4. Кітаптар хақында һәм ғылыми баптан кеңестер.
5. Басқарушыға келген хаттар һәм одан –бұдан, - деп басылымның
қандай мәселелерді қамтитынын белгілеп береді.
Айқап журналы аталу себебі туралы да әртүрлі ой-пікірлер болды.
Соның бірі автор Халиолла Ғабдолжалилов Айқап мағыналары деген
мақаласында Айқап сөзінің үш түрлі мағынасына тоқталады: Ай, қап –
болмай қалған және өкінуі және қараңғы түнді жарық еткен ай, және
оның қабы (сауыты), халықты айқап-шайқап аралау.
Ал Бақытжан Меңдібеков Газеталарымыз туралы атты мақаласында:
Ай, қап! Әттеген – ай, іс өтіп кеткен болуымыз деп іске өкініп қойған
есім боларға керек - деген екен. Бірақ журналдың неге Айқап
аталғандығына толық, тұжырымды жауапты редактор
М. Сералиннің бағдарламалық мақаласынан ала аламыз: Біздің қазақтың
Әй, қап демейтұғын қай ісі бар?! Газет шығармақшы болдық, қолымыздан
келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмадық. Пұлы барларымыз
ынтымақтассақ та, ақшасыз істің мәні табылмады. қап, пұлдың жоқтығы,
қолдың қысқалығы-ай дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтар үшін қала
салмақ болдық. Басымыз қосылмады. Қолайлы жер қолдан кетті. Қап
ынтымақсыздығымыз-ай дедік. Болыс, би ауылнай боламыз деп таластық,
қырылыстық. Жеңгеніміз жеңген жағымызға ендігі сайлауда көрерміз,
қап, бәлем-ай! дедік. Осындай біздің қазақтық неше жерде қап деп
қапты қалған істері көп. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп
болған соң журналымыз да өкінішімізге ылайық. Айқап болды. Бұл – тек
Айқап журналының атының мағынасы ғана емес, оқырманға ой тастап,
өткен қателіктерді жібермеуге қайрау, өкінішті болмай дер кезінде оң
шешім табуға жол сілтеу мақсатынан туған.
Айқап қазақ публицистикасын қоғамдық ойдың көшбасшысы деңгейіне
жеткізген басылым еді. М. Сералин - публицист, қазақты дұрыс жолға
салуға, сөз күшімен тәрбиелеуге ден қойған. Бұл – алтын арқау, асыл желі
басқарушы, бастырушы М. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қазақ баспасөзін дамытудағы
қазақ зиялыларының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-
27
2. Газет, журнал басылымдарындағы көтерілген
негізгі
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 48-49
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
1. Қазақ баспасөзін дамытудағы қазақ зиялыларының рөлі
Қазақ мәдениетінің тарихында өзіндік орны бар, халықтың саяси-
әлеуметтік, әдеби – мәдени және эстетикалық ой—пікірін оятуға септігін
тигізген қазақ баспасөзінің тұңғышы - Түркістан уалаятының газеті.
Түркістан уалаятының газеті - қазақ топырағында туып, қазақ
сахарасына алғаш тараған газет еді. Патша өкіметі өз бұйрық-жарлықтарын
қазақ тілінде жергілікті халық өкілдеріне жеткізу үшін қазақша газет
шығаруды қажет етті. Сондай-ақ сол кездегі қазақ оқырмандарының ұлттық
талаптарының бірі –ана тілінде газет шығару мәселесі болатын. Сөйтіп, 1870
жылы 28-ші сәуірде Орта Азиядағы тұңғыш отаршыл орыс газеті Туркестанские
ведомости жарық көрді. Сол газеттің қосымшасы қазақ және өзбек тілдерінде
шығарыла бастады.
Газеттің редакторы – Шаһмардан Мирасұлы Ибрагимов, ұлты – башқұрт,
білімді, орыс тілін жетік меңгерген, Шоқан Уәлихановтың көп танысының бірі,
ол бұрын Омбы кадет корпусында оқып, Көкшетау дуанының хатшысы болған кісі.
Шаһмардан Ибрагимов газет ісіне басшылық жасаумен бірге, қазақ ауыз
әдебиетінің үлгілерін жинақтап, басылымның биресми бөлімінде ондаған
ғылыми мақалаларын жариялайды. Газетке редактор кейінірек Х. Чанышев, ал
газеттің бас редакторы Н.П. Остроумов кейін Н.Г. Малицкий болды.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуші Х.Бекхожин Түркістан уалаятының
газетінің нендей мақсатпен шыққандығын дәл айқындап берді: Бұл газеттер
қазақ халқының қамын ойлап оның әлеуметтік шаруашылық және мәдени-ағарту
тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық
саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана
тілінде жариялап, сөзсіз орындаттыру, сондай-ақ оның ресми көзқарастарын
халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау
мақсатын көздеді.
Алайда патша үкіметінің екі жүзді мақсатына қарамастан, Қазақстанда
мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі әсер етті...
[3, 26 б.].
Түркістан уалаятының газеті Түркістан генерел-губернаторлығына
қарайтын Жетісу, Сырдария облыстарына ғана емес, Ташкенттен шалғай жатқан
Ақмола, Омбы, Семей, Көкшетау, Қызылжар, Қарқаралы уездеріне де тараған.
Бұл газеттің таралымы туралы нақты деректер жоқ. Мұның өзі әр жылғы шығу
реттілігінің өзгеріп отыруына байланысты. Өзі айына төрт рет шығарылатын
газеттің екеуі өзбек, екеуі қазақ тілінде басылған. 1870 жылы барлығы 8
нөмір шығарылса, соның бесеуі өзбек, үшеуі қазақ тілінде басылған. 1875-
1877 жылдары шығу тәртібі қалыпқа келіп, тіпті жоспарланған қазақша 24
нөмірдің орнына 33 нөмір жарық көрген. Сондықтан газеттің әр уақытта
таралым саны әр түрлі болған. Мәселен 1877 жылғы бір нөмірінде газеттің
өзбекшесін 440, ал қазақшасын 240 адам жаздырып алатындығы туралы ақпарат
берілген болатын.
Газетте көбіне орысша нұсқадан А.С. Пушкиннің, Л.Н.Толстойдың, И.А.
Крыловтың аудармалары жарияланып отырған. Қазақ тілінде мақалаларды, көбіне
редактор Шаһмардан Ибрагимов, сондай-ақ әдеби қызметкерлер Заманбек
Шайхәлібеков, Жүсіп Қазыбеков, Хасан Жанышевтар жазған. Бір көңіл
аударарлық нәрсе – материалдар даярлау көбіне көрсетілмейді. Ал сол қазақша
нұсқалықты даярлау көбіне осы төрттіктің мойынына жүктелсе керек.
Газеттегі саясат тақырыбы – негізінен Ресей патшалығындағы мәселелерді
қамтып отырды. Патша өкіметінің жарлық, бұйрықтары жергілікті тілге
аударылып басылып отырды. Сондай-ақ шет ел туралы мақала, хабарлар да Ресей
өкіметінің сыртқы саясаты тұрғысына жазылып отырды. Сондай-ақ шет ел туралы
мақала, хабарлар да Ресей өкіметінің сыртқы саясаты тұрғысынан жызылып
отырды. Әсірсе Орта Азия шет елдіктерінің қызығушылығы туып, орыс әскерлері
түбегейлі бағындырғаннан кейін де Ресей өзінің геосаяси ықпалдылығын
арттыру ниетінде болды. Сол үшін де көршілес Қытай, Ауғанстан
мемлекеттерімен қарым-қатынас, орыс-түрік соғысындағы жағдай туралы
хабарлар жарияланып тұрды. Бұхара, Қоқан, Хиуа хандықтары қазақ жеріне
үстемдік орнатып, кейіннен Ресей 1867-1868, 1873 жылдары ол хандықтарда
дипломатиялық әдіспен, әскери күшпен жаңа әкімшілік –саяси басқару
құрылымын түзді.
Газетте жарық көрген материалдарда ХІХ ғасырдың екінші ширегіндегі
саяси ахуал, сол кезде өмір сүрген нақты шенді адамдар есімдері көрсетіліп
тұрған. Мұның өзі ертеде жарияланған хабар-ошардың жылдар өте келе
публицистикалық деректілігінің құнды бола түсетіндігінің айғағы.
Қазақтың көрнекті ғалымы Шоқан Уәлихановтың өмірбаяндық деректері,
қызмет жолы, ағартушылық қызметі, оның зираты хақында мағлұмат беретін
тұңғыш портреттік очерктің алғашқы нұсқалары да осы газет бетінде басылды.
Шоқанның есімін мәңгі есте қалдыруға орыс губернаторларының өзі белсене ат
салысқаны көп жайтты аңғартса керек. Ал газетте екі мәрте Шоқан жайлы
жазылуын көзі тірісінде дос болған редактор Ш. Ибрагимовтің өнегелі ісі
ретінде бағалауға болады.
Түркістан уалаятының газетіндегі жарияланымдар бірнеше тұрақты
айдарлармен беріліп отырды. Соның ішінде бірсыпыра хабарлар орыс
газеттерінен аударылып басылды. Мәселен Мәлімнама, Әр түрлі хабарлар,
Тіліграф, Ығламнама, Орыс газетінде жазыпты, Газеттерде жазыпты
деген айдарлармен орыс баспасөзінің кейбір жаңалықтары жүйелі түрде аударма
түрінде көшіріліп, беріліп тұрған. Ыстанбол хабары, Газеттен алған сөз,
Ығлам айдарлары да сондай сипатта болды.
Түркістан уалаятының газетінің басты өзгешелігі – негізінен
ақпараттардан тұратын газет. Сондықтан алғашқы қазақ газетінде ақпараттық
публицистиканың түрлі пішіндері қалыптасты. Очерк, сұхбат, шағын
мақалалардың өзі өте сирек кездеседі. Негізінен Түркістан губерниясының
жаңалықтары, губернаторлардың іссапармен қайда барғаны жөнінде әр түрлі
айдарлармен қысқа есептер, тақырыпсыз, авторсыз, редакциялық заметкалар жиі
беріліп тұрған. Орыс газеттерінен шолу ретінде қысқаша жаңалықтар
топтастырылып беріліп, жүйелі түрде аударылып отырған.
Қазақ тілінде шыққан алғашқы газетте қазақ әдебиетінің көрнекті
өкілдері туралы, олардың шығармалары туралы да мағлұматтар жолығады.
Мәселен, газеттің 1875 жылғы бір нөмірінде Мәделіқожа ақынның өлеңі
басылыпты. Өлең тексінің басында: Шымкент оязына қараған Мәділқожа деген
ақынның Сырдария облысының уайыннай губернаторы У.Калауешевтің Хиуаға
барғаны тақырыпты шығарған өлеңі – деп жазылыпты.
Басылымның 1875 жылғы нөмірлерінде ұзақ бір жарияланымдардағы көлемі
жағынан, мазмұндық тұрғыдан жолсапар очеркіне ұқсас. Айта кетерлік бір жайт
–мұнда үтір, нүкте, жалпы тыныс белгісі атаулы мүлдем жоқ. Сондықтан
сөйлемдер арасын ажырату өте қиын. Шығарманың жолжазба екендігін – Біздің
газетті алып тұрған бір адам өзінің жолаушы жүргенде басынан өткенін
газетке басып шығармақ болып біздерге жазып жіберіпті, - деген бастауынан
аңғаруға болады. Міне, осындай үзінділерден ертедегі қазақ халқының мал
баққан, мал өсірген қалпы, көшпелі тұрмысы, оңтүстіктен солтүстікке,
Арқадан Қаратауға жол салып мал саудалағандығы, ауа райына көп мән
бергендігі, барымташылық пен мал үшін жанжалдасу, әңгімеге зор мән беретін
қазақ табиғаты мен ел тұрмысы, қоңырқай тіршілігі түп-түгел көрініс береді.
Мұнан шығатын қорытынды жалғыз-ақ - ол Түркістан уалаятының газеті
бетіндегі әлгі жолжазбаны - публицистиканың жолсапар очеркі жанрының
алғашқы көріністерінің бірі ретінде атауға болады.
Газет бетінде жарық көрген шағын заметканың өзі - ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы қазақ даласында орнаған саяси -әлеуметтік құрылымды,
отаршылдық саясаттың қазақ халқын қыспаққа алғандығынан хабардар етеді.
Қазақ тіліндегі алғашқы газеттегі басты ерекшелік – сол кезде болған
оқиғалар, өмірде орын алған фактілер қысқа түрде хабарланып отырды.
Ағымдағы оқиғалардың жедел жеткізілетін хроникалық сипаты басым болды.
Мұның өзі хроникалық түрдегі ақпараттық заметканың - публицистиканың ең
көне жанры ретінде қалыптасқандығын айғақтайды. Газеттегі Мәлімнама
айдарымен 1-бетте көбінесе Түркістан негерал-губернаторының қызметі,
істеген ісі, шығарған бұйрығы, жүрген сапары, тағы басқа барлық жұмысы
жүйелі түрде хабарланып тұрған. Газеттің 1- беті тұтасымен ресми бет
болғандығын да айта кеткен жөн. Әсіресе Түркістан генерал-губернаторының
бұйрықтары деген айдардың тұрақты берілуінің өзі-газеттің басты мақсат-
мүддесін көрсетіп тұр. Газеттегі хабарлар негізінен сол кездегі нақты
деректерге құрылады.
Газет бетінде биресми метериалдар мен діни тақырыптарға да назар
аударылып тұрған. Сондай-ақ газет қазақ әдебиетін насихаттауға да назар
аударды. Бұл туралы профессор Х. Бекхожин: Біз сөз етіп отырған газетте
қазақтың сол кездегі, яғни жетпісінші жылдардағы Орынбай, Ораз, Досанбай,
Майлықожа, Мәділқожа сияқты көрнекті ақындарының шығармалары мен
айтыстарының, қазақ ауыз әдебиеті мұраларының аз да болса басылып шығуы
Алтынсарин Ыбырай мен Құнанбаев Абай негізін сала бастаған жаңа жазба
әдебиетіміздің қалыптасуына себебін тигізді дей аламыз, - деп жазды [ 3,
33 б.]. Шын мәнінде Мәделіқожа жырларының, Досанбай ақын өлеңінің, Салық
Бабажановтың қазақ мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын жинап бастыруы,
Қарақалпақтың әйгілі ақыны Әжінияз бен қазақ қызы Кәмештің айтысы т.б.
әдеби нұсқалардың жариялануы алғашқы қазақ газетінің әдебиет насихатшысы
болғандығына айқын дәлел бола алады.
Сонымен қатар газетте қазақ арасындағы ел басқару жайы, жаңадан
ашылған мектеп медресе, салына бастаған темір жол құрылысы, почта байланысы
т.б. жиі сөз болады. Газет бетінен ағартушылық идеяны насихаттайтын
материалдарға орын берілген. Бала оқыту мен тәрбиелеу мәселелері де
көтерілген, оқытудың ескі әдістері сынға алынған.
Газеттің 1876 жылы басылған № 3 санында жарық көрген Оқу, жазу адамға
көп пайдалы деген мақаласынан:
... Балаға өз тілінше оқытып үйретпек керек, онан соң оны
жаздырыпүйретпек керек. Бала өз тілінше оқу, жазудың жөн-жобасын білген
соң, осы жөнмен бүтін жұрттың жазуын, оқуын өз іждаһатымен, я біреудің
оқытуымен білейін десе, жолға түскен адамға адаспақ жоқ дегендей жолын
көрген соң иждаһат қылса, біліп кете береді. Балаға әліпбиді танытып болған
соң, оны жаттай жаздырып білдіру де керек.
Ресей жұртында әр қайда неше медреселер түзетіліп, қанша заманнан бері
оқытудың тәртіптерін түзетіп келіп, әлі осы уақытта орыстар өз тілінше оқу,
жазуды сондай жылдам біледі. Бұл орысша оқудың оңайлығынан емес, оқытудың
мәнісін білгендіктен деп есеп қыламыз.
Мұсылман халқы болсын, орыс болсын, жақұт болсын, бәрі де бірі артық,
бірі кем емес, әркім оқыса, білсе, өз әліне қарай жұрт арасында орын алып,
абыройлы болады.
Басылым бетінде Ғылым хабары айдары бойынша ғаламда болып жатқан
ғылым мен техника жетістіктері қызғылықты хабарланып, жазылып тұрды.
Газетте басылған шығармалардың тілі туралы қалыптасқан ғылыми дәйектемелер
бар. Мәселен ғалым Б.Әбілқасымов ... газет тіліне лингвистикалық талдау
жасағанда, газет редакциясының, шама келгенше, газетті таза қазақ тілінде
шығаруға тырысқанын көреміз. Газеттің соңғы жылдардағы нөмірлерінде,
әсіресе 1882 жылдан бастап, оның тіліне бірен-саран татар элементі кіре
бастағаны байқалады. Негізінен алғанда, Түркістан уалаяты газетінің
тілінің сол кездегі қазақтың ауызекі сөйлеу тіліне жақын екенін көреміз
[4,11б.] - десе, профессор С. Исаев: Ташкентте 1870-1882 жылдар арасында
Түркістан уалаятының газеті, Омбыда 1888 – 1902 жылдар арасында Дала
уалаятының газеті, 1895 жылдан бастап Троицкіде Торғай газеті шығып
тұрды. Бұл газеттер ресми орган болуына қарамастан қазақ әдеби тілін
дамытуда, әсіресе оның жазба нормаларын қалыптастыруда өз кезі үшін үлкен
роль атқарды -деген қорытындыға келді [5, 191 б.].
Түркістан уалаяты газетінің бетінде публицистиканың жанрлары тұңғыш
рет қалыптаса бастады. Бұл жөнінде профессор Х.Бекхожиннің мына тұжырымы
бекіте түседі: Тұңғыш рет қазақ тілінде шыққан газеттің бетінде орыс
баспасөзінің әсерімен түрлі әдеби жанрлар пайда бола бастады...
Бір қудың екі байды алдап кеткендігі туралы деген әңгімеде байлардың
қомағайлығы әшкереленеді. Әңгіме көзі тоймаған бір айлакерге жолығар
деген қанатты сөзбен аяқталады. Бұл фельетон жанрына ұқсас әңгіме, -деп
жазыпты [3,34б]. Басылымда заметка, есеп, фельетон, мақала,
корреспонденция, хат, шолу, жолсапар очеркі, портреттік очерк, ғылыми-
танымдық очерк сияқты жанрлар алғаш осы газет бетінде көрініс тапқандығын
көруге болады.
Шын мәніндегі қазақтың жазба публицистикасы Түркістан уалаятының
газетінде алғаш қалыптаса бастады. Сондықтан да жалпы баспасөз тарихында
Түркістан уалаяты газетінің маңызды орын алады.
Ұлттық баспасөзіміздің төлбасы Түркістан уалаяты газетінің соңын ала
Орта Азия халықтарының тілдерінде газет-журналдар шыға бастады. Патша
үкіметінің отаршылдық ниетіне қарамастан, бұл газеттер қазақ халқы мен Орта
Азия халықтарын орыс халқының мәдениетіне тарту ісінде, сондай-ақ қазақ
халқының рухани өміріндегі аса маңызды оқиға болды
Халқымыздың әдеби мұраларының ішінде Дала уалаяты газетінің орны
ерекше. Дала уалаятының газеті 1888 жылдан 1890 жылға дейін Омбыда шығып
тұрған Акмолинские областные ведомости газетіне қосымша ретінде орыс және
қазақ тілдерінде шыға бастаған.
Газеттің орыс тіліндегі сандары Особое прибавление к Акмолинским
облостным ведомостям деген атпен шыққан. 1894 жылы Особое прибавление
орнына екі тілде шығатын газет ұйымдастырылып, оның орыс тіліндегісі
Киргизская степная газета деп аталса, қазақ тіліндегі серігі сол Дала
уалаятының газеті деген атпен шыға берді. Жалпы бұл газет 1888 жылдан 1902
жылдар арасында аптасына бір рет шығып тұрды. Газеттің ақырғы саны 1902
жылы наурыз айында шығып, содан кейін Сельскохозяйственный листокке
айналды. Газетте әр жылдары редактор болғандар: И.Козлов, К.Михайлов,
Г.Абаза, А.Попов, Д.Лавров.
Қазақ тіліндегі номерлерін шығару ісін басқарушылар Ешмұхамед
Абылайханов, Дінмұхамет (Дінше) Сұлтанғазиндер басқарды. Газетке қатысқан
қаламгерлер қатарына Р.Дүйсенбаев, Қ.Жапанов, Б.Чалымбеков, О.Әлжанов,
Ж.Айманов, Д.Иманқұлов,А.Құрманбаев, А.Қылышбаев, А.Нөркербеков есімдерін
атауға болады.
Дала уалаятының газеті - қазақ публицистикасының қалыптасуына үлкен
әсер еткен басылым болды әрі ірі қазақ публицистерінің мінбері болды. Газет
өзінің бағдарламасы бойынша патша үкіметінің бұйрық-жарлықтарын, заң-
закондарын, әкімшілік басқару істерін жариялайтын ресми тілі ретінде шықты.
Сол кездегі басқа газеттер сияқты Дала уалаяты газетінің екі бөлімі
болды: ресми бөлім, ресми емес бөлім. Соңғы бөлімде көбінесе көпшілікке
пайдалы, ғылым-білімге қатынасы бар мақалалар басылып тұрды. Бұл үкімет
тарапынан шыққан ресми газет болса да көп уақыт Сібірге айдалып келген,
бостандықты көксеген адамдардың ықпалында болып, олар оны халық газеті
етуге тырысты. Осы ретте газетке дұрыс бағыт берген Г.Н.Потаниннің,
Н.М.Ядринцевтің, Л.К.Чермактің рөлі аса зор. Сол сияқты прогресшіл
интернационалист адамдардың қатысуымен газет әр уақыт шаруашылық, мәдениет,
әдебиет жайынан, Орталық Ресейде не болып жатқаны туралы аса құнды бай
материалдар жариялап отырды.
Дала уалаятының газеті жергілікті басқа газеттен гөрі қазақ
бұқарасының тұрмысын, оның шаруашылық жағдайларын, мәдени тіршілігін
толығырақ жарыққа шығарған газет. Бұрынғы Сібір әкімшілігінде болған Семей,
Ақмола, Тобыл, Жетісу қазақтары білім жаңалығын алғаш осы газеттен оқып,
танысып, сол арқылы көзін ашып, көкірегін сана сәулесімен толтырды. Газет
қазақ бұқарасын орыс халқының бай әдебиетімен, мәдениетімен таныстырып,
оның кең сарайының есігін ашты. Оның бетінде А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой,
М.Ю.Лермонтов, Д.Н.Мамин-Сибиряк, Г.И.Успенский шығармашылығының,
И.А.Крыловтың мысалдарының қазақ тіліндегі алғашқы аудармалары басылып
тұрған. Сондай-ақ газетте қазақ елінің тұрмысын, әдебиетін, мәдениетін
зерттеуші орыс ғалымдары өздерінің мақала-хабарларын жиі бастырып тұрған.
Г.Потанин, А.Алекторов, А.Ивановский, А.Добромыслов, В.Обручев т.б. қазақ
елінің тарихына, этнографиясына жанасты материалдармен қатар қазақ халқының
ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап бастыруда көптеген пайдалы жұмыстар істеді.
Газет негізінде, жергілікті отаршылық-әкімшілік орындарының ресми
ұйымы бола тұрса да, халықты отырықшылыққа, өнер-білімге, мәдениетке
шақыруда едәуір роль атқарды, қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына зор
ықпал жасады. Оның бетінде қазақ тілінде бұрын болмаған қоғамдық-
публицистикалық, ресми іс қағаздары стильдері қалыптасты, ғылыми стильдің
негізі қаланды, аударма тәжірибесінің алғашқы қадамы жасалынды, араб
графикасына негізделген қазақ жазбасында бірінші рет тыныс белгілері
қолданылды.
Дала уалаяты газетінің тілі мен стилі негізінде бұрынғы мұсылманша
оқыған қазақ зиялылары мен тілмаштарының тілі деуге болады. Өйткені газет
редакциясына келіп түскен мақала, хабарлар көбінше ескі мұсылманша оқыған
зиялылардан, болыс, билер сияқты үкімет адамдарынан түскен.
Газет қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени
әдеби түсінігінің молая беруіне едәуір әсер етті. Саяси-экономикалық
мәселелермен қатар оқу-ағарту ісінің жәй-күйі, өнер-білімнің пайдасы, орыс
мәдениетінің жетістіктері, қазақ әдебиетінің хал-қадыры, қазақ зиялылары,
тарихи адамдары (Әбілқайыр, Шоқан, Ыбырай) мен қазақтың жазба, ауызша
әдебиеті, жеке ақындары (Бұқар, Орынбай, Үлкенбай, ноғайбай) жайында бір
қыдыру тарихи құнды мақалалар, хабарлар жариялады.
Қазақтың жаңа жазба әдебиеті ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап дүниеге
келгені белгілі. Ал оның ең алғашқы қадамына сол кезде шығып тұрған
мерзімді баспасөздер себепкер, соның ішінде Дала уалаяты газетінің орны
бөлек. Өйткені мұнда жазба профессионал әдебиеттің үлгілері бірқыдыру
жарияланды. Дала уалаятының газетіндегі жазба әдебиет те жанрлық жағынан
екі арнадан көрінеді: қазақтың жазба поэзиясы мен прозасы. Газетте
жарияланған прозалық шығармаларға келсек, олар қазақ жазба әдебиетіндегі
прозалық жанрдың алғашқы үлгілері болып табылады.
Кейбір зерттеушілер қазақ әдебиетіндегі проза жанрын сөз еткенде
революциядан бұрынғы проза Ы.Алтынсариннің дидактикалық әңгімелері,
А.Құнанбаевтың қара сөздері, С.Торайғыровтың Қамар сұлу, С.Көбеевтің
Қалың мал сияқты шығармаларын ғана атап, революциядан бұрынғы қазақ
әдебиетінде прозалық шығармалар өте аз деген пікір айтады. Шындығында, осы
революциядан бұрын шыққан қазақтың газет-журналдарының бетінде басылған,
бастапқы үлгі ретінде жарық көрген прозалық шығармалар өте көп [ 4, 114
бет], деген Ү.Субханбердина. Оған дәле Дала уалаятының газетінде
кездесетін шағын проза үлгілері. Тіпті, газетте адамгершілік пен ізгілікке
баулитын сюжеті шығыс халқынан келген шығармаларды қоспағанда, қазақ өмірін
суреттейтін көркем әңгіменің өзі бірсыпыра. Олардың ішінде жанрлық жағынан
әңгімеден гөрі көркем очеркке жақын туындылар да аз емес.
Газетте басылған тақырыбы әр алуан көркем әңгімелерде қоғамдағы
келеңсіз іс-әрекеттер әсіресе, ел басқарған болыстар бейнесі, әйел
теңсіздігі шынайы да өткір суреттелген. Ел басқарған би, болыстардың жатып
ішер жалқаулығы мен парақорлығы сыналып, болыс болу жолындағы жағымсыз әр
түрлі қылықтары сықақ етілген әңгімелер газетте мол ұшырасады. Олар:
Ақбеттеу елінен, Партияның аяғы, Жемқор болыс, Билік хикаясы, О.
Әлжановтың Танабай һәм Бабыр т.б. Газет бетінде ескі әдет-ғұрып
заңдарының құрбаны болған қазақ қыздарының тағдыры туралы көптеген әдеби
публицистикалық мақалалардан тыс, көркем әңгімелер де жарияланды. Жәмиланың
өмірінің суреттеген Н.Пантусовтың Қазақтың рәсім мінездері турасынан,
Адас деген бүркеншек атпен берілген Бәти әңгімесін атап кетуге болды.
Қазақтың тұңғыш романы Бақытсыз Жамал деп әйел атымен аталса, ал Бәти -
әйел есімімен аталған әңгіменің тұңғышы.
Жалпы алғанда, көркем әңгімелерді жариялау арқылы Дала уалаятының
газеті қазақ жазба әдебиетіндегі шағын проза жанрының қалыптасуына өз
үлесін қоса алды. Тіпті, өзіндік ерекшеліктеріне қарай газетте басылған
туындыларды алғаш басқан көркем проза жанрының тұсау кесері деп те
бағалауға болады.
Дала уалаяты газеті бетінде жиі мақалалар жазып, 1888-1902 жылдары
редактор және аудармашы болып істеген көрнекті қазақ публицисі, қоғам
қайраткері - Дінмұхамед Сұлтанғазин 1890 жылы Біздің қазақ тілі туралы бес-
алты ауыз сөз деген мақаласында тіл тазалығы мен анықтығы туралы мәселені
көтереді. сарт, ноғай тілдеріндегі және араб, парсы, орыс тілдерінен енген
сөздерді қазақша айтылу, жазылу үлгісін сақтап жазу керектігін ескертіп,
қазақтарға ұғымды етіп жазу керектігіне назар аударады. Мақалада Мәшһүр
–Жүсіп Көпеевтің қырдағы бала оқыту хақындағы жазғанын, Омбы оязының
молласы Бөкен Әдіковтің қазақ тіліндегі кітаптардың жоқтығын жазғанын
құптайды. Әсіресе: Анық қазақ тілімен бір кітап жазған Алтынсарин марқұм
солай ойлап еді, - деп қазақ халқының әліппесін бір ізге түсірудің
қажеттігін дер кезінде проблема етіп көрсетеді. Өйткені сол кезеңде
баспасөз, кітаптарда бөтен сөзбен сөз арасы былғанса, қазақ тілінің өзіндік
ерекшеліктерінен айырылып қалатындығынан алдын ала сақтандырады. Бұл
проблема - өзінің көкейкестілігін әлі күнге жоғалтқан жоқ. Д.Сұлтанғазин
ойының құндылығы да сонда. Газеттің 1894 жылғы 12-нөмірінде
Д.Сұлтанғазиннің Кейінгінің қамын ойлап жазылған ақыл атты хаты
жарияланған. Бұл хат – асылы ең алдымен қазақтың көзі ашық оқығандарына, ал
түптің түбінде бүкіл қазақ халқына жолданған хат. Ағартушылық бағытта
жазылған осы шығармасында Д. Сұлтанғазин – публицист Сібірде жасалып жатқан
темір жолдың ертең қазақ даласына да жететінін телеграф пен откемелердің де
қыр қазағына мәлім болатын күннің алыс еместігін айтып, оқырманды өз ойымен
қызықтыра ілгері дамуға сүйрейді.
Дәл осы білім-ғылым жолына түсудің бірден- бір жолы газет екендігін
тайға таңба басқандай анық аңғартады. Мұндай пайдалы білім шашатұғын нәрсе
Дала уалаяты үшін шығарылмыш қазақ газеті деп білеміз. Көшпелі халықтың
құрметті жақсы, атақты адамдары һәмма газеттің анық пайдалы екенін білсе
керек. Бұл газет көз жетпейтұғын қыр даланың ішіндегі жатқан халықтың бірер
нәрсеге мұқтаж турасында керекті. Бірінің айтқан ақылын біріне білгізеді.
Егер де бұл ақыл мал бағып өсірмек, егін екпек, барша қыр даланың ішіндегі
шаруаға һәм адамның ғұмырына тиесілі жауаптарға керекті болған болса.
Жоғарғы айтылмышқа қарағанда біздің газет оқырмандарымыз хабар шашып тұрған
бұл жалғыз газеттің қымбат, қадірлі екенін де білсе керек деп ойлаймыз...
Міне, осы сөздерден Сұлтанғазин - редактордың газет шығаруды қандай
мақсатқа бағындырғысы келетінің айқын аңғаруға болады.
Негізінен алғанда, Д.Сұлтанғазин –публицист би, билік құру, оқу-
ағарту, қазақ әліпби мәселелері туралы ой қозғағанда, өзінің қандас туысы
Шоқан Уәлиханов тұжырымдарымен жапсарлас пікірлерге тоқталады. Ол өз
мақалаларында тіл тазалығы, анықтығы, әдебиет, ғылым, білім, баспасөз,
аударма, дін тақырыптарына қалам тартса да, өзінің асқан білімділігін
көрсете білді. Және қалың оқырманды ойлантып, толғанып жүрген өзекті
қоғамдық мәселелерге ден қойды. Д.Сұлтанғазин публицистикасының басты
ерекшелігі де осында болса керек.
Газет бетінде жиі мақалалар жазып, жариялаған қазақтың ірі
публицистерінің бірі - Қорабай Жапанов. Оның журналистік, публицистік
қызметі 1894 жылы басталған. Өйткені осы жылы 18 қыркүйекте оның алғашқы
мақаласы Дала уалаяты газетіне басылды. Қорабай Жапанов - дүниенің кілті
орыста, орыстың тілі мен мәдениетінде деген Абай айтқан ойды қуаттаған.
Бұл ой оның Ғылым, оқудың қажет екеннің баяны атты тырнақалды мақаласына
да алтын арқауы болады.
Біздің қыр даласындағы қызметтегі қазақтарға орысша тіл білмектің
қажет екені, мұның баршаға бірдей пайдалы екені төмендегі жазуда баян
етіледі, - деп басталған мақалада сол кездегі қоғам өмірінде белең алып
отырған кемшіліктер сынға алынады. Шын публицист – ел перзенті. Ол ел үшін,
елінің болашағы үшін тоғанады. Ел-жұртын түзу жолға бастайды, халқының
атынан сөз алады. Міне, ос қасиеттер Қ.Жапановты да өз заманының толғақты
мәселелерін қозғаған нағыз публицист деңгейіне көтерді. Қ.Жапанов
публицистикасының негізігі тақырыптары - оқу-ағартуға үндеу, экономиканы
жаңаша бағытта дамыту, керітартпа әдет-ғұрыптардан арылу, әйел теңдігі
мәселесі болып келеді. Сондай-ақ ру тартысын, болыс-билердің әділетсіздігін
әшкерелеп, сынға алады. Ол өз өлеңдерінде де қараңғылықтан құтылып оқу-
білім арқылы жарыққа шығуға үндейді.
Дала уалаяты газетінің 1895 жылғы 8 нөмірінде Қорабай Жапановтың
Қазақтар өздерінің балаларын қалайша оқытатұғындарының баяны деген сын
мақаласы басылды. Мұнда публицист қазақ даласында жүйелі мектептер
ашылмайынша, бұрынғы ескі тәсілмен бала оқытудың нәтиже бермейтіндігін
сынға алады. Хат тану үшін байлар молдаларға өз балаларын оқытатындығын, ал
ол оқудың шалалығынан балалар мардымсыз білім алатындығын, көп молдалардың
көзбояушылықпен алдайтынын шебер жеткізеді. Әсіресе бай мен молда
арасындағы келісім сөздерді диалог арқыы дәл көрсетеді. Бейне бір дала
сахнасында қойылған күлдіргі қойылым тәрізді бейнелейді. Қ.Жапанов -сыншыл
публицист. Ол өз қоғамындағы би, болыстардың, бай, молдалардың теріс
қылығын, кемшіліктерін әзіл-сықақ тілімен батыл әшкерелейді. Бұл оның
публицистикасының бір ерекшелігі десе де болғандай.
Газет бетінде отырықшылыққа көшу мәселесі, оның артықшылықтары туралы
материалдар да жарияланады. Қазақтың ұлы перзенттері Шоқан, Ыбырай, Абай
шығармаларында – отырықшылық тақырыбы көп қозалды. Қорабай Жапанов
жазғандарында да бұл мәселе қамтылады. Ол да қазақ елінің отырықшылыққа
көшіп, егін салып, өркениет көшіне тез ілесіп кеткенін мақсат тұтқан
қайраткерлердің бірі. Қазақ даласындағы қолдан жасаған әлеуметтік
теңсіздікке Қ.Жапанов қарсы шықты. Ол өзінің мақалалары мен өлеңдерінде бұл
тақырыпқа да соқпай өткен жоқ.
Оның үстіне экономика тақырыбындағы материалдар сирек жарияланатын
кезде, Қ.Жапановтың ел өміріндегі бұл қалтарыстарға да қалам тербеуі – оның
тың ізденістерге барғандығын көрсетеді. Жалпы, Қорабай Жапанов өз заманында
ел, халқын білім жарығына сүйреген, ағартушылық идеяның жақтаушысы, жаңа
заманның жаршысы бола білген қаламгер еді.
Дала уалаятының газетіне жиі жазып араласқан автордың бірі - Отыншы
Әлжанов болды. ХІХ ғасырдағы қазақтың ірі қалам қайраткері, қоғам
өміріндегі аса маңызды мәселелерді баспасөз бетінде үзбей көтеріп отырған
көрнекті публицист. 1895 жылғы газеттің 11,12- нөмірлерінде қазақ елінің
әдет-ғұрпы, салт-санасы, ойын сауықтары туралы этнографиялық мәліметтер
беретін Қырдағы Рамазан айт мақаласы жарияланды. Бұл мақаланың танымдық
қыры мол. Әсіресе діни тақырыпты қозғағандығымен өзгешеленеді. Сондай –ақ
мұнда қазақ халқының әдет-ғұрпы үлгілі баяндалады. О.Әлжановтың айт
мерекесінің ертеде қалай тойланатындығын жазған мақаласынан бүгінгі күнде
де алар тәлім, үйренерлік жайттар көп. Өсер ұрпақ өткеннің жақсысынан өнеге
алып отырса керек. Дәл осы тұрғыдан келгенде, Әлжановтың жазғаны - өмірдің
өзінен алынған өміршең туынды деп бағалауға болады. Публицист - Әлжанов әр
мақаласында қоғамдағы болып жатқан әр түрлі оқиғаны нысан етіп, содан
түйін, тұжырым жасайды. Өзінің автор ретіндегі ұсыныстарын білдіреді.
Газеттің 1895 жылғы 46 нөмірінде Қазақтардың медресе ашқандары атты
проблемалық корреспонденциясы шыққан. Автор Омбы оязының бес би –болысы
әрбір елден бір-бір медресе ашып, орысша, қазақша балаларын оқытқалы
жатқанын естіп қатты қуанады. Сол қуанышымен қалың қазақ қауымымен
бөліседі. Ғылымға қарай тағы бір қадам атты корреспонденциясында да -
көпшілікті оқу-білімге шақырады.
О.Әлжанов жер-жерді аралап, ел аузынан ескі әдебиет үлгілерін жинаған.
Оны құр жинап қоймай, ертегі, аңыз, әңгіме, хикая түрінде өңдеп жазып,
газет бетінде жариялаған. Алаша хан һәм оның баласы Жошы хан турасынан
қазақ арасында бар сөз, Танабай һәм Бабыр, Едігенің төресі, Тақ
Сүлеймен, Түлкі мен тырна хикаясы, Біреу жамандық қылды деп өзің
жамандық қылма, өз жамандығың өзіңе жетер, Қарынбайдың хикаяты т.б.
ертегі, аңыз, хикаяларда астарлап болса да заман шындығы айтылды. Бұл
шығармалардың тәрбиелік, тағылымдық мәні өз құнын жоймақ емес. Қазақтарға
пайдалы кітаптар атты мақала-рецензияда Катаринскийдің Букварь для
киргиз, Краткий русско-киргизский словарь деген кітаптардың және
Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясына тоқталып, осы кітаптардың берер
пайдасы туралы өз ойларын ортаға салады.
Дала уалаятының газетінің журналистік мектебінде шындалған, талантты
публицистердің бірі – Рахымжан Дүйсенбаев. Зерттеуші
Х.Бекхожиннің көрсетуінше: Рахымжан Дүйсенбаев және басқа бірнеше
адам аудармашы әрі әдеби қызметкер болып істеді деген дерек келтіреді.
Газеттің қазақ тілендегі шығарушылары Дінмұхамед Сұлтанғазин,
Асылқожа Құрманбаев, Рақымжан Дүйсенбаевтың жазғандарын редакциялық
мақалалар деп қарауға болады. Үшеуі де қазақ баспасөзінің тарихынан елеулі
орын алатын, ғалым, аудармашы болуымен қатар, газет бетінде халқымыздың
мәдениеті, әдебиеті, тілі тарихы, шаруашылық мәселелері жөнінде деректі
мақалалар жариялаған білімдар жандар. Бұл мақалалар қазіргі әдебиетіміз бен
мәдениетіміздің тарихын зерттеушілер үшін құнды материалдар екені сөзсіз
дейді Ү.Сұхбанбердина Дала уалаятының газетіндегі қазақ елінің қоғамдық-
саяси мәселелері атты кітабында. Яғни Рақымжан Дүйсенбаев Дала уалаяты
газетінің шығарушыларының да бірі болған, сол газет редакциясында әдеби
қызметкер болып қызмет атқарған. Бұл газетте қызмет істеуі Р.Дүйсенбаев
үшін үлкен мектеп болды. Газетте Шоқан, Ыбырай, Абай салған ағартушылық
дәстүр ашық жалғасын тапты. Сол кезде өзін ағартушы-публицист ретінде елге
танытқандардың бірі де осы – Рақымжан Дүйсенбаев еді. Ол Харіп турасының
сөзі атты көлемді мақаласында қазақ жазбасы мен оны дамыту жолдары туралы
салмақты пікір айтты.
Қазақ халқының өнер оқуын біле бастауы мақаласы алдыңғы ойдың
жалғасы іспеттес. Мұнда Орынбор, Торғай облысында, Қостанайдағы қыз балалар
оқитын прогимназия, Шымкентте, Әулиеата оязына қарайтын Қарақыстақ елінің
қазағы мектеп-медресе ашуға күш салып жатқандығын қуана хабарлайды. Бұл ХІХ
ғасырдың аяғындағы оқу-білімге сусаған халықтың өмірін көрсететін айнадай
деректер.
Р.Дүйсенбаев қазақ халқының ұлт ретінде дамуының және жер бетінде
сақталып қалуының негізі -дамыған, алдыңғы қатарлы экономикада деп білді.
Оның Мал шаруасы осы бойында тұрғанда қазаққа пайдалы ма? атты
тақырыптағы циклды публицистикалық мақалалары қоғамды әлеуметтік зерттеудің
негізінде жазылған. Ол ертегі, мысалдар жазып, қазақ өміріне бейімдеп
жариялауы арқылы да қоғамдық пікір қалыптастырып отырды. Қайырымсыз
патшадан қулығын асырған уәзір туралы, Түйе, түлкі, қасқыр һәм жолбарыс
атты ертегілерінде ақылдының күштіні жеңгендігі туралы, қорқаулық пен
жауыздық, жасырын зымияндық жайында сөз қозғайды. Дала уалаятының газеті
бетінде білікті жазушылардың ертегіні көптеп жазуында үлкен мән бар. Қазақ
оқығандары ертегі, мысал арқылы астарлап болса да патшалық ресейдің
отаршылдық саясатын, бейбастық әрекеттерін сынға алып отырады. Бұл елге өз
ойын жеткізудің бірден-бір төте жолы болатын. Р.Дүйсенбаевтың да ертегі,
мысал жазуының басты себебі – сол. Оның ертегілерін шартты фельетонның
ертегі түріне жатқызуға әбден болады.
Қазақ публицистикасының қалыптасуына өз творчествосымен үлес қосқан
үлкен тұлғалардың бірі -Асылқожа Құрманбаев.
Асылқожа Дала уалаятының газетіне қалам тартқан, - әдебиет пен
публицистиканың әр жанрында жазған адам. Ол газеттің көп материалдарын
орысшадан қазақшаға, қазақшадан орысшаға аударумен қатар, жаңа шыққан
кітаптарға сын-библиография, қазақ халқының саяси-әлеуметтік құрылыс,
экономикасы және т.б. туралы көптеген мақалалар жазған деп жазады
З.Тұрарбеков Әдебиеттер достығының дәнекері атты еңбегінде.
Асылқожаның Қазақтардың қамсыз, еріншектігі турасында айтылған
бірнеше сөз атты мақаласында қамсыздық пен аңқаулықтың ел ішіне тигізетін
залалы жайында ой өрбітеді. Қазақ халқының ақылы бұзылмаған, мақтаулы
мінездермен бірге, бір нашар мінезі де бар екенін айтады. Ол – қазақтың
шаруасын ілгері бастырмайтұғын қамсыз, еріншектігі екендігін бетке басады.
А.Құрманбаев аударма да жасаған. Оның әйгілі тәржімаларының бірі
И.Крыловтың Құмырсқа мен шегіртке деген мысалы да осы газетте жарық
көрген. Публицистің мақала мен мысал жазудағы мақсаты біреу-ақ -ол қазақты
қамсыздық пен еріншектіктен құтқару. Идеясы - қыстың қамын жазда
ойлау.Шаруа мектептерінде білім алуға қазақ атаулыны шақырады. Қазақтар
қандай адамды жақсы кісі деп айтады деген мақаласы да сол замандағы өріс
алып бар жатқан байлыққа құмартуға қарсы жазылған. Бұл қазір де күн
тәртібінен түскен жоқ. А.Құрманбаеы - публицистің сонау ХІХ ғасырдағы
мақаласында жазған – баю идеологиясы қазір де белең алып тұрған кез. Нағыз
публицистика қай кезеңде де өзекті, көкейкесті мәселе болып тұра береді.
Дала уалаяты газетінің жазушысы А.Құрманбаев қазақ тілі мәселесіне
де назар аударды. Қазақ тілі турасынан атты арнайы мақала жазып, қазақ
тілінің басқа түрік тілдеріне ұқсамай бөлек, таза қалыптасқандығын айтады.
Дала уалаятының газеті қазақ публицистикасының қалыптасуында тұтас
бір кезеңнің мектебі болды. Газетке әр жылдары қатысып, халық ішіндегі ірі
қоғамдық-саяси мәселелерді қозғауда, экономикалық және рухани тақырыптарды
қамтуда қазақтың қалам қайраткерлерінің үлкен шоғыры еңбек сіңірді. Олардың
ішіндегі Дала уалаяты газетінің публицистік мектебін қалыптастырушы,
көрнекті қаламгерлер ретінде Мәшһүр –Жүсіп Көпеевтің, Зұлқарнайын Шөкіұлы
Нұралыхановтың, Барлыбек Сыртановтың, Жағыфар Аймановтың, Сәдуақас Мұсаұлы
Шормановтың, Хасен Бекхожиннің, Райымжан Марсековтің, Шәкәрім
Құдайбердиевтің, Мейрам Жанайдаровтың, Бодаубек Райымбеков, Дүйсенбай
Тұрапов, т.б. есімдерін атауға болады. Арагідік Әлихан Бөкейханов, Жақып
Ақбаев, Мұхаметжан Қарабаев, Бөкен Адықов, Д.Иманқұлов, А.Қылышбаев т.б.
есімдері де кездесіп қалады.
Қорыта келгенде, Дала уалаятының газеті шыққан 1888 жыл мен 1902
жылдың аралығы – қазақ публицистикасы қалыптасуының тұтас бір кезеңі деп
тұжырым жасауға болады. Бұл публицистиканың баспасөзбен тоғысып, ірі
қоғамдық мәселелерге араласа бастаған кезеңі.
ХХ ғасыр басында қазақ арасында мектеп, медреселер көбейіп, оларда
дүниелік ғылымдар оқылған және қазақ тілінде кітаптар көбейгені белгілі.
Сол сияқты 1905 жыл төңкерісінен кейін қазақша газет, журналдар да шыға
бастады. 1907 жылы наурыздың 28 күні Мемлекеттік Думаның депутаты,
мұсылмандар партиясы жетекшілерінің бірі Шаһмардан Қошығұловтың қолдауымен,
Әбдірашид Ибрагимовтың басқаруымен Серке атты қазақтың төл демократиялық
газетінің алғашқы саны жарыққа шықты.
Бұл газеттің шығарылуына А.Байтұрсыновтың үзеңгілес інісі Міржақып
Дулатов барынша ат салысып, өзінің Жастарға өлеңін, Біздің мақсатымыз
мақаласын жариялады. Серкенің екінші саны жарық көрмей жатып, жабылып
қалды. Оның басты себебі Біздің мақсатымыз атты мақала деп есептейді
зерттеушілер. Бар болғаны бір-ақ саны жарыққа шыққанымен, Серке қазақтың
бейресми, саяи бағыттағы демократиялық баспасөзінің тұңғыш бастау көзі
ретінде тарихтан өз орнын алуы қажет.
Б.Кенжебаев бұл газет туралы мынандай деректер келтіреді:
Үлфәт газеті редакторының бірі Нажат (Азаттық) деген жинақта былай
деп жазады: 1905 жылдың ақырында Үлфәттің қазақ оқушыларына арнап, қазақ
тілінде Серке атты екі жетілік газет шығаруға қарары болды. Келесі жылы
март айының басында сол газеттің жариялануы шықты. Артынша, 28 мартта
бірінші саны шықты. Ол Үлфәт газетінің 67-санына қосымша болып шықты.
Газет шыққан соң бірер күн өткеннен кейін полиция келіп, қала начальнигінің
Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы әмірін оқып, басқармада бар
даналарын жинап, құлыптап кетті. Екінші күні тиісті орындардан себебін
сұрағанымызды, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда қазақ халқын
орыс халқына қарсы үгіттеу бар. Содан ұсталды деп жауап берді дейді. [ 14,
26 бет]
Қазақстан газеті, 1911 жылы 16 марттан бастап Ордада екі тілде,
шағын көлемді, 6 бет болып шықты. Ол жылы 4 саны шығып тоқтап қалып, 1913
жылы, 28 қаңтардан қайта шыға бастады. Барлығы 13-14 саны шықты. Осыдан
кейін бүтіндей тоқтады. Қазақстан газетінің ерекшелігі – одан бұрынғы
Түркістан уалаяты және Дала уалаятымен салыстырғанда ол патшаның
отаршылдық әкімшілігінің ресми органы болмағандығында. Оны шығарғандар
прогресшіл ниеттегі интелегенцияның өкілдері, қоғамдық қайраткерлер, Совет
өкіметінің алғашқы жылдарында Коммунистік партияның қатарына кіріп,
социалистік құрылысқа белсене қатысқан: Бақытжан Қаратаев, Сейітқали
Меңдешев және басқалар.
Газеттің редакторы – Елеусін Бұйрин. Олар байларда жалшылықта жүріп,
кейін қазақ оқытушылар семинариясын бітіріп, мұғалімдік қызметте болды.
Оның орынбасары әрі қазақ тіліндегі материалдарға жауапкер – Ғұмар Қарашев.
Қазақстан газетті алғашқы 1911 жылы наурыздың 16-сында Ғ.Қарашевтің
Газет деген не зат? атты мақаласымен ашылады. Оқу-ағарту, мектеп ашу,
қазақ тіліндегі баспасөзді дамыту мәселелері газеттің әрбір санында түрлі
қырынан қаралады. Текеде гимназия ашылады, Бакудегі қыздар медересесі,
Бас азаматқа тәшкар, Бұл қай заман?, Жаңа өрнек, Тіршілік таласы,
Әдебиет таңы, Балаларды қай оқумен оқыту керек т.б. мақалаларынан осы
мәселелерді көруге болады.
Алғашқы кезде Қазақстан жалпы демократиялық, ағартушылық бағытта
болды. Ал редакция Орал қаласына көшкеннен кейін оның беттерінде нақты
революциялық-демократиялық мазмұнды материалдар жиі көріне бастады.
Газеттің бағыты, мақсаты оның басына жазылып отырған. Газеттің асыл
мақсаты: кәсіп ету, ғылым үйрету турасында деп жазылған. Осыған лайық
газеттің әр санында, әрбір мақаласында заман жайы, қазақ халқының хал-жайы,
өнер-ғылым үйрену туралы үзбей сөз болып отырған.
Қазақстан 1911 жылғы бірінші санындағы Халжайымыз деген бас
мақаласында Шаруа, кәсіп жайын кеңесейік деп мәселе қояды. Заман
өзгереді, заман шаруаны, адамды өзгертеді. Өзгермес, жаңаға ыңғайланбаса,
ол кейін калады. Заманымыз өзгеріп отыр, біз де өзгерейік дегенді айтады.
Екінші санында басылған Еңбек етсең емерсің (бас мақала), Тіршілік
тартысы деген мақалаларындағы тағы да күн көру мәселесін, шаруашылықты
заманға қарай ыңғайлау, өнер үйрену мәселесін сөз қылады.
Дүние жүзінде қалғымыз келсе, адам баласын, ғайри жан иесін, бір
адамды бір адамнан артық еткен халықтарымен қатарласуға талап етелік, -
дейді. Тағы сол жылғы үшінші санында басылған Әдебиет таңы деген
мақаласында қазақ әдебиетінің сол кездегі хал-жайын, түйінді мәселелерін
сөз етеді. Абай шығармаларына тоқталып Абайдың:
Әсемпаз болма әр неге,
Өнерпаз болсаң арқалан.
Сен де бір кірпіш дүниеге
Кетігін тап та бар қалан –
деген өлеңін келтіреді. Абайды әдебиетіміздің таңы деп бағалайды. Газеттің
Қазақстан деп аталуында да мән бар. Бұл қазақ жерлерін біріктіріп,
демократиялық республика орнату идеясын аңғартады.
Қазақстанда елдің қоғамдық, экономикалық және мәдени өмірінің ең
актуальды проблемалары жазылды. Газет көшпелі елді отырықшылық өмір салтына
бейімдеуге, білімге, орыс мәдениетімен жақындасуға шақырды. Мысалы,
Б.Қаратаев Азаматтарға деген хатында көшпелі өмірдің күні өтті,
көшпенділік және патриархалдық-феолдалдық тұрмыстың салты мәдениеттің
дамуына бөгет жасайды деп жазды. Кертартпа элементтерге соққы бере отырып,
ол қазақтың еңбекші бұқарасын поселке болып тұруға, кәсіппен айналысуға,
балаларды мектепте оқытуға шақырды.
Газетте кооперация, агротехника, зоотехника мен ветеринария мәселелері
жөнінде, сол сияқты ғылыми-атеистік мақалалар басылды. Бұл газеттің
жетістігін айтумен бірге оның кемшілігін де көрсетуіміз керек. Газет
проблемалық мәселелерді көтергенде қай таптың мүддесін қорғайтын ашып
айтпайды. Мәселен, қазақ елінің әлеуметтік - шаруашылық өміріндегі
қайшылықтардың себептерін, кедейлер санының көбеюін Жердің тарлығынан деп
жалпылама түрде сипаттайды да, бай мен кедей арасындағы қайшылықтарды ашып
көрсете алмаған. Соған қарамастан осы газеттің қазақ бұқарасының арасында
озат қоғамдық демократиялық ой-пікірлерді насихаттауының, замана
талаптарына қарай отырықшы тұрмыстың шаруашылық пен мәдениеттің дамуына
қолайлы жағдай жасайтындығын түсіндіруінің үлкен маңызы болды. Сондықтан
Қазақстан қазақ баспасөзінің тарихынан прогресшіл, демократияшыл газет
ретінде орын алады. Тарихи жағдайларға байланысты Қазақстан газеті
революциялық-декмократиялық дәстүрлер дәрежесіне көтеріле алмады. Бірақ
елдегі революциялық жаңа өрлеудің ықпалымен ол прогресшіл, демократиялық
бағытта болды.
Жалпы алғанда Қазақстан газетінің көкейкесті арманы оның атынан да
көрініп тұрғандай. Бұл туралы зерттеуші Х. Бекхожин: Газеттің Қазақстан
деп аталуында мән бар. Бұл қазақ жерлерін біріктіріп, демократиялық
республика орнату идеясын аңғартады, - деп тұжырымдайды [ 8, 47 б.].
Аз уақыт шықса да баспасөздің газет ісіндегі көш бастаушысы ретінде
танылған бұл газет болашақтағы шынайы газеттің шығар күнін жақындата түсті.
1905 жылдан бастап қазақ даласын шарлаған төл баспасөз ашу идеясы
бірте-бірте жеңіске жетіп, шындыққа айнала бастады. Осынау идея тұтастығы
мен берік бірлікті күрес нәтижесінде қазақ тарихында елеулі еңбек атқарып,
ұзақ ғұмыр сүрген қазақ баспасөзінің қос жарық жұлдызы Айқап пен Қазақ
дүниеге келді.
1911- 1915 жылдары тұрақты түрде шығарылып, қазақ елінің түкпір-
түкпіріне таралған тұңғыш Айқап журналы ХХ ғасыр басындағы тарихи
қайшылығы мол күрделі кезеңнің айнасы бола білді.
Ол қазақтың тұңғыш қоғамдық –саяси және әдеби журналы болды. Айқап
өзінің сипаты жөнінен жалпы демократиялық болғанымен, іс жүзінде Ш.
Уәлихановтың , Ы. Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың ағартушылық идеяларын
негізінде дамып келе жатқан қазақтың қоғамдық ой-пікірінің, әдебиетінің,
публицистикасының прогресшілдік және демократиялық дәстүрлерін
жалғастырған, ілгері дамытқан журнал болды.
Журналға С.Сейфуллин, С. Торайғыров, С. Дөнентаев, Б. Майлин,
Б. Қаратаев, С. Ғаббасов және т.б. жазушылар мен публицистер қатысты.
Айқап журналын жүйелі түрде шығаруды жүзеге асырған, оның редакторы
Мұхаметжан Сералин болды. Әрі ақын, әрі журналист М.Сералин 1872 жылы туып,
қазақ, орыс, татар мәдениетінің аясында өсіп жетілді. Алғашында Троицк
медресесінде оқып, кейін Қостанайдағы орыс-қазақ училищесін бітірді. Ол
журналда берілген бас мақалаларда басылымның бағытын айқындап, журнал
төңірегіне қазақтың озық ойлы азаматтарын топтастыруға күш салды.
Газет һәм журнал халық үшін екендігіне шек айту жоқ. Халықтың қай
дәрежеде алға кеткендігі – халық арасында таралған газет-журнал һәм
кітаптардан білінеді,- деп Айқаптың алғашқы нөмірінде жарияланған
беташар мақалада-ақ елге газет-журналдың халық дамуында алатын орнын
айқын көрсетті. Сөйтіп, Серке, Киргизская газета сияқты баслымдардың
демеушісі, қолдап, қуаттаған жұртшылық болмағандықтан тез жабылып
қалғандығын ащы сабақ ретінде айтады. Айқаптың ғұмырлы болуындағы
бар үміт халықта екендігін қадап көрсетеді.
Бұл журнал айында бір мәрте шықпақшы, программасы мынау болмақ.
1. Сыртқы хабарлар.
2. Мұсылмандар тіршілігіне мысалдар, уақиғалар.
3. Фельетон.
4. Кітаптар хақында һәм ғылыми баптан кеңестер.
5. Басқарушыға келген хаттар һәм одан –бұдан, - деп басылымның
қандай мәселелерді қамтитынын белгілеп береді.
Айқап журналы аталу себебі туралы да әртүрлі ой-пікірлер болды.
Соның бірі автор Халиолла Ғабдолжалилов Айқап мағыналары деген
мақаласында Айқап сөзінің үш түрлі мағынасына тоқталады: Ай, қап –
болмай қалған және өкінуі және қараңғы түнді жарық еткен ай, және
оның қабы (сауыты), халықты айқап-шайқап аралау.
Ал Бақытжан Меңдібеков Газеталарымыз туралы атты мақаласында:
Ай, қап! Әттеген – ай, іс өтіп кеткен болуымыз деп іске өкініп қойған
есім боларға керек - деген екен. Бірақ журналдың неге Айқап
аталғандығына толық, тұжырымды жауапты редактор
М. Сералиннің бағдарламалық мақаласынан ала аламыз: Біздің қазақтың
Әй, қап демейтұғын қай ісі бар?! Газет шығармақшы болдық, қолымыздан
келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмадық. Пұлы барларымыз
ынтымақтассақ та, ақшасыз істің мәні табылмады. қап, пұлдың жоқтығы,
қолдың қысқалығы-ай дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтар үшін қала
салмақ болдық. Басымыз қосылмады. Қолайлы жер қолдан кетті. Қап
ынтымақсыздығымыз-ай дедік. Болыс, би ауылнай боламыз деп таластық,
қырылыстық. Жеңгеніміз жеңген жағымызға ендігі сайлауда көрерміз,
қап, бәлем-ай! дедік. Осындай біздің қазақтық неше жерде қап деп
қапты қалған істері көп. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп
болған соң журналымыз да өкінішімізге ылайық. Айқап болды. Бұл – тек
Айқап журналының атының мағынасы ғана емес, оқырманға ой тастап,
өткен қателіктерді жібермеуге қайрау, өкінішті болмай дер кезінде оң
шешім табуға жол сілтеу мақсатынан туған.
Айқап қазақ публицистикасын қоғамдық ойдың көшбасшысы деңгейіне
жеткізген басылым еді. М. Сералин - публицист, қазақты дұрыс жолға
салуға, сөз күшімен тәрбиелеуге ден қойған. Бұл – алтын арқау, асыл желі
басқарушы, бастырушы М. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz